حسین ابن علی
حسینؑ بن علیؑ عربی: الحُسين بن علي | |
---|---|
امام، شہید کربلا، سید الشہداء، امام عالی ثارُاللہ، سَیِّدُالشُّهَداء، سَیِّدُ شَبابِ أهلِ الْجَنَّة، اَلرَّشید، اَلطَّیِّب، اَلسَّیِّد، اَلسِّبْط، مِصباحُ الْهُدیٰ، سَفینَةُ النَّجاة، مَظلوم، عَطشان، خامِسِ اصحاب کسا، وارِث، غَریبُ الْغُرَباء، شَهید، مَقتول، اَلْوِتْرُ الْمَوْتُورَٰ مقام، دعائیہ کلمات: ۔ ﵇ | |
ولادت | ۳ شعبان ۴ھ، بمطابق ۸ جنوری ۶۲۶ء مدینہ منورہ |
وفات | ۱۰ محرم ۶۱ھ، بمطابق ۱۰ اكتوبر ۶۸۰ء كربلا، عراق |
قابل احترام | اسلام |
نسب | والد : علی ابن ابی طالب والدہ : فاطمہ الزہراء بھائی۔ بہن :
ازواج :
اولاد : |
حسین بن علی بن ابی طالب ( عربی: ٱلْحُسَيْن ٱبْن عَلِيّ سانچہ:Lrm 10 جنوری 626 - ۱۰ اکتوبر ۶۸۰) حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دوہتے تے علی ابن ابی طالب تے حضرت محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی بیٹی فاطمہ زہرا دے بیٹے سن ۔ اوہ اسلام وچ اک اہم شخصیت نيں کیوںکہ اوہ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ( اہل بیت ) تے اہل کسا دے علاوہ تیسرے شیعہ امام وی نيں۔[۱]
حسین بن علی محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چھوٹے دوہتے تے علی بن ابی طالب و فاطمہ زہرا دے چھوٹے بیٹے سن ۔ 'حسین' ناں تے ابو عبد اللہ کنیت اے۔ انہاں دے بارے وچ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ارشاد اے کہ حُسَيْنٌ مِنِّي وَأَنَا مِنْ حُسَيْنٍ أَحَبَّ اللَّهُ مَنْ أَحَبَّ حُسَيْنًا حُسَيْنٌ سِبْطٌ مِنْ الْأَسْبَاطِ یعنی 'حسین میرے توں نيں تے میں حسین توں آں جو حسین نال محبت کرے اللہ اس نال محبت کر۔ حسین میرے الْأَسْبَاطِ وچوں اک سِبْطٌ اے '[۲]
حسین بن علی بن ابی طالب (4-61 ھ) اباعبد اللہ و سید الشہداء دے ناں توں مشہور شیعاں دے تیسرے امام نيں۔ دس سال منصب امامت اُتے فائز رہے تے واقعہ کربلا وچ شہید ہوئے۔ آپ علی ابن ابی طالب تے فاطمہ زہرا دے دوسرے بیٹے تے پیغمبر اکرم ؐ دے دوہتے نيں۔
شیعہ تے اہل سنت تاریخی مصادر دے مطابق پیغمبر خدا نے آپ دی ولادت دے دوران وچ آپ دی شہادت دی خبر دتی تے آپ دا ناں حسین رکھیا۔ رسول اللہ حسن بن علی تے حسین بن علی نوں بہت چاہندے سن تے انہاں نال محبت رکھنے دی سفارش وی کردے سن ۔ امام حسینؑ اصحاب کسا وچوں نيں، مباہلہ وچ وی حاضر سن تے اہل بیتِ پیغمبر وچوں اک وی نيں جیہناں دی شان وچ آیۂ تطہیر نازل ہوئی اے۔ امام حسینؑ دی فضیلت وچ آنحضرتؐ توں بہت ساری روایات وی نقل ہوئیاں نيں اوہناں وچوں ایہ روایات وی نيں؛ «حسن تے حسین جنت دے جواناں دے سردار نيں» ہور «حسین چراغ ہدایت تے کشتی نجات اے»۔
اپنی وفات توں پہلے، اموی حکمران معاویہ نے حسن معاویہ معاہدے دے برخلاف اپنے بیٹے یزید نوں اپنا جانشین مقرر کیتا، جدوں معاویہ ۶۸۰ء وچ فوت ہوئے تو، یزید نے مطالبہ کيتا کہ حسین اس دی بیعت کرن۔ حسین نے یزید توں بیعت کرن توں انکار کر دتا، حالانکہ اس دا مطلب اپنی جان دی قربانی دینا سی۔ نتیجہ دے طور پر، انہاں نے ۶۰ ہجری وچ مکہ مکرمہ وچ پناہ لین دے لئی، اپنے آبائی شہر مدینہ چھڈ دتا۔ اوتھے، کوفہ دے لوکاں نے اوہناں نوں خط بھیجیا تے بیعت دا وعدہ کيتا۔ چنانچہ اپنے رشتہ داراں تے پیروکاراں دے اک چھوٹے توں قافلے دے نال کچھ سازگار اشارے ملن دے بعد، کوفہ دی طرف روانہ ہوئے لیکن کربلا دے نیڑے اوہناں نوں یزید دی فوج نے روک لیا۔ یزید نے ۱۰ اکتوبر ۶۸۰ (۱۰ محرم ۶۱ ہجری) نوں کربلا دی لڑائی وچ اوہناں دے بیشتر اہل خانہ تے ساتھیاں سمیت، جس وچ حسین دا چھے ماہ دا بیٹا، علی الاصغر، سوانیاں تے بچےآں سمیت قتل کيتا گیا سی تے اوہناں دا سر قلم کر دتا گیا سی۔ [۳][۴][۵]
اسلامی تقویم دے پہلے مہینے محرم دے دوران وچ حسین تے اس دے بچےآں، کنبہ تے ساتھیاں دی سالانہ یاد منائی جاندی اے۔ جس دن انہاں نوں شہید کيتا گیا عاشورہ (محرم دی دسويں تریخ، شیعہ مسلماناں کے سوگ دا دن ) دے ناں توں جانیا جاندا ہے )۔ حسین علیہ السلام دے اعمال کربلا بعد وچ شیعہ تحریکاں دے لئی ایندھن بنے[۵] حسین دی زندگی تے شہادت دا وقت انتہائی اہم سی کیونجے اوہ ستويں صدی دے سب توں مشکل دور وچ سن ۔ اس وقت دے دوران وچ ، اموی مظالم زور پھڑ گئے سن تے حسین تے اس دے حواریاں نے جو موقف اختیار کیتا، اوہ مظالم تے ناانصافیاں دے خلاف آئندہ دی بغاوت نوں متاثر کرنے والی مزاحمت دی علامت بن گیا۔ پوری تاریخ وچ ، نیلسن منڈیلا ورگی متعدد قابل ذکر شخصیتاں نے ظلم دے خلاف حسین دے موقف نوں مثال دے طور اُتے پیش کيتا اے کہ اوہ ناانصافی دے خلاف اپنے لڑائی لڑ رہے نيں۔ [۶]
امام حسین نے اپنی زندگی دے ابتدائی ست سال اپنے نانا، محمد دے نال گزارے۔ محمد دے حوالے نقل کيتے گئے نيں جو حسین تے اوہناں دے بھائی حسن مجتبیٰ وچ اپنی دلچسپی ظاہر کردے نيں۔ جداں: "حسن تے حسین جنت دے نوجواناں دے مالک نيں۔" حسین دے بچپن دا سب توں اہم واقعہ مباہلہ دی تقریب وچ شرکت کرنا تے مباہلہ دی آیت وچ "ابناءَنا " اکھوائے جانا اے۔ علی ابن ابی طالب دی خلافت دے دوران وچ ، حسین اپنے والد دے نقش قدم اُتے سن تے جنگاں وچ انہاں دے نال سن ۔ فیر، اس نے معاویہ دے نال اپنے بھائی دے امن معاہدے اُتے قائم رہیا تے معاویہ دے خلاف کوئی کارروائی نئيں کيتی۔ پر، اس نے معاویہ دی جانب توں اسلام وچ صلح نامہ تے مذاہب دے خلاف یزید نوں ولی عہد دی حیثیت توں قبول کرنے دی درخواست اُتے غور کیا تے اسنوں قبول نئيں کيتا۔
۶۰ ھ وچ معاویہ دی موت دے بعد، انہاں نے یزید دے نال بیعت کرنے توں گریز کيتا تے اپنے اہل خانہ دے نال مکہ چلے گئے تے چار مہینے تک اوتھے مقیم رہے۔ کوفہ دے لوک ، جو زیادہ تر شیعہ سن، معاویہ دی موت اُتے خوش سن تے اوہنان نے حسین نوں اک خط لکھیا کہ اوہ ہن بنی امیہ دی حکومت نوں برداشت نئيں کرن گے تے اس توں بیعت کرن گے۔ حسین نے اپنے کزن، مسلم بن عقیل نوں وی، اوتھے اس صورت حال دی چھان بین دے لئی بھیجیا۔ فیر، کوفہ دے نويں حکمران عبید اللہ ابن زیاد دے اقدامات دے نتیجے وچ ، لوک خوفزدہ ہو گئے تے مسلم نوں تنہا چھڈ گئے۔ حسین، کوفہ وچ ہون والے واقعات توں بے خبر، اپنے دوستاں دے ایما اُتے ذوالحجہ ۶۰ھ وچ کوفہ دے لئی روانہ ہوئے، خدا نے اوہ کیہ کرنا چاہیا۔ اس سڑک دے وسط وچ ، اکھر ابن یزید ریاحی دی سربراہی وچ کوفہ دی سپاہ نے کوفہ جانے والے قافلے دا راستہ روک لیا تے اس دے نتیجے وچ ایہ قافلہ اپنے راستے توں ہٹ گیا تے سن ۶۱ ہجری وچ محرم دے دوسرے دن نوں کربلا پہنچے۔ عمر بن سعد دی کمان وچ محرم دے تیسرے دن توں فوجاں کوفہ توں اس علاقے وچ داخل ہوگئياں۔ محرم دے دسويں دن دی صبح، عاشورہ، حسین نے اپنی فوج تیار کيتی تے گھوڑے اُتے سوار ہوکے ابن سعد دی فوج نوں خطبہ دتا تے انہاں توں اپنا مؤقف بیان کيتا۔ لیکن اسنوں دوبارہ دسیا گیا کہ اسنوں پہلے یزید دے سامنے ہتھیار سُٹنا ہون گے۔ اس نے جواب دتا کہ اوہ کدی وی خود نوں غلام دی حیثیت توں سرنڈر نئيں کرے گا۔ یاں، کربلا دی جنگ شروع ہوئی تے دونے فریقاں دی اک وڈی تعداد ہلاک ہو گئی۔ دوپہر دے بعد، حسین دی فوج دا بہت محاصرہ کيتا گیا۔ اس دے سامنے حسین دے ساتھیاں تے کنبہ دے قتل بنو ہاشم دے نال، اوہ آخر کار تنہا رہ گیا تے اس دے سر تے بازو نوں زخمی کر دتا تے اس دے چہرے دے بل زمین اُتے گر پئے تے سنان ابن انس نخعی یا شمر بن ذی الجوشن نے اوہناں دا سر کٹ دتا۔ جنگ ختم ہوئی تے ابن زیاد دے سپاہیاں نے لُٹ مار کيتی۔ ابن سعد نے میدان جنگ چھڈن دے بعد، بنی اسد نے حسین تے دوسرے مقتول نوں اوتھے دفن کر دتا۔ حسین دا سر، دوسرے بنوہاشم دے سراں دے نال، قیدیاں دے اک قافلے دے نال کوفہ تے دمشق لے جایا گیا۔
تمام اسلامی مذاہب، بنوامی دے حامیاں دے علاوہ، حسین نوں محمد دا دوہتا تے صحابی کہندے ني۔ شیعہ اسنوں اک معصوم امام تے شہید سمجھدے نيں۔ بہت سارے مسلمان خصوصا شیعہ کربلا دی برسی اُتے سوگ مناندے نيں۔ انہاں دے بقول، حسین کوئی من منی باغی نئيں سی جس نے ذاتی مفاد دے لئی اپنی تے اپنے اہل خانہ دی جان قربان کردتی۔ انہاں نے معاویہ دے نال معاہدے دی خلاف ورزی نئيں کيتی بلکہ یزید توں بیعت کرنے توں انکار کر دتا۔ اپنے والد دی طرح، اس دا وی مننا سی کہ خدا نے اہل بیت نوں محمد دی قوم دی رہنمائی دے لئی منتخب کيتا اے۔ تے کوفی خطوط دی آمد دے نال ہی اس نے اپنے چاہنے والےآں دے مشورے دے برخلاف، فرض شناسی دا احساس محسوس کيتا۔ پر، انہاں نے جان بجھ کر شہادت دی تلاش نئيں کيتی۔ تے ایہ واضح ہونے دے بعد کہ اسنوں کوفیاں دی حمایت حاصل نئيں اے، اس نے عراق چھڈن دی پیش کش کيتی۔ مسلم ثقافتاں، خاص طور اُتے شیعاں دے مشہور سبھیاچار، فن تے ادب وچ ، حسین تے اس دے ساتھیاں دی زندگی تے قتل عام دے بارے وچ بہت سارے کم نيں۔
اسلام وچ ، اس دن نوں (محرم دے مہینے دی 10 تاریخ) بہت ہی مقدس سمجھیا جاندا اے تے ایران، عراق، پاکستان، بھارت، بحرین، جمیکا سمیت بہت سارے ملکاں وچ اس دن سرکاری تعطیلات دتیاں جاندیاں نيں۔
تعارف
[سودھو]حسین بن علی بن ابی طالب ( عربی وچّ : اَلْحُسَینُ بْنُ عَلیِّ بْنِ أبیطالِب، ۳ شعبان ۴ ہجری / ۹ یا ۱۰ جنوری ۶۲۶ ء - ۱۰ محرم ۶۱ ہجری / ۱۰ اکتوبر ۶۸۰ ء)، فرزند علی ابن ابی طالب و فاطمہ تے محمد بن عبداللہ پیغمبر اسلام دے دوہتے اسلام آں۔ اوہ شیعاں دے تیسرے امام تے سجاد توں حجت ابن الحسن تک باراں اماماں دے شیعہ اماماں دے سلسلہ امام دے والد ہور اسماعیلی آئمہ نيں۔ اوہ اپنی کنیت اَباعَبدِاللّٰہ دے ناں توں وی جانے جاندے نيں۔ یوم عاشور نوں حسین کربلا دی لڑائی وچ شہید ہوئے تے ايسے وجہ توں شیعہ انہاں نوں سید الشہداء کہندے نيں۔
ولادت
[سودھو]ہجرت دے چوتھے سال تیسری شعبان پنجشنبہ دے دن آپ دی ولادت ہوئی۔ اس خوشخبری نوں سن کر جناب رسالت مآب تشریف لائے، بیٹے نوں گود وچ لیا، داہنے کان وچ اذان تے کھبے وچ اقامت کہی تے اپنی زبان منہ وچ دے دی۔ پیغمبر دا مقدس لعاب دہن حسین علیہ السّلام دی غذا بنیا۔ ستويں دن عقیقہ کيتا گیا۔ آپ دی پیدائش توں تمام خاندان وچ خوشی تے مسرت محسوس کيتی جاندی سی، مگر آنے والے حالات دا علم پیغمبر نوں سی، اس لئی آپ دی اکھاں وچ آنسو برس پيا۔ تے ايسے وقت توں حسین دے مصائب دا چرچا اہلیبت ُ رسول دی زباناں اُتے آنے لگا۔ [۷]
کنبہ
[سودھو]حسین ابن علی | |
---|---|
اہل تشیع: امام؛حجۃ اللہ، شہید الشہداء، سید الشہدا اسلام: اہل بیت، صحابی، شہید؛[حوالہ درکار] جنت وچ نوجواناں دے سردار[۸] | |
محترم در | اسلام |
مزار | روضۂ امام حسين، کربلا، عراق |
حسین دی کئی اولاد ہوئیاں:
- علی زین العابدین ("عابداں دی زینت") (پ: ہجری ۳۶) (والدہ: شہربانو)
- سکینہ (پ: ہجری ۳۸) (والدہ: شہربانو)
- علی الاکبر ("اکبر") (پ: ہجری ۴۲) (والدہ: لیلیٰ)
- فاطمہ صغری (پ: ھ ۴۵) (والدہ: لیلیٰ)
- سکینہ (پ: ہجری ۵۶) (والدہ: رباب)
- علی الاصغر ("چھوٹا") (پ: ھ ۶۰) (والدہ: رباب)
پس منظر
[سودھو]تاریخی پس منظر
[سودھو]محمد، پیغمبر اسلام، ۱ ه۔ق/۶۲۲ وچ معاہدہ مدینہ دے نال وچ امت پیدا کرکے، [۱۱] نے اسلامی حکومت قائم کيتی۔ سن ۱۱ ہجری وچ محمد دی وفات دے نال۔ ۱۱ ه۔ق/۶۳۲ء وچ ، قوم دی قیادت نوں لے کے جھگڑا ہويا۔ جدوں علی اسنوں بنی ہاشم دے اک گروہ تے محمد دے ساتھیاں دے اک گروہ دے نال دفن کر رہے تھے، [۱۲][۱۳] صحابہ دے اک ہور گروپ نے محمد دے جانشین دے بارے وچ بحث کيتی۔ انہاں مباحثاں دا نتیجہ ابو بکر دا محمد دا جانشین منتخب ہويا، جسنوں " خلیفہ " کہیا جاندا اے۔ [۱۴][۱۵] علی دے حامیاں دا خیال سی کہ علی نوں محمد دا جانشین مقرر کيتا گیا اے، لہذا خلافت ايسے دا ہونا چاہیے۔ [۱۶][۱۷] اس تاریخی فرق دی بنا پر، سنیاں دا مننا اے کہ محمد نے جانشین دا انتخاب نئيں کیتا، جدوں کہ شیعاں دا خیال اے کہ اس نے علی نوں اپنا جانشین مقرر کيتا۔ [۱۸] اس طرح، خلافت دا ادارہ ابھریا، جو عالم اسلام توں باہر کوئی مساوی نئيں اے۔ خلیفہ نوں قائد دی حیثیت تے حکمران منتخب کرنے دا حق حاصل سی۔ خلافت توں تقرری اک قسم دا معاہدہ سی جس نے خلیفہ تے اس دے رعایا دے وچکار اجتماعی ذمہ داریاں نوں جنم دتا۔ [۱۹] نويں حکومت دے حکمران ، جو خلافت راشدین دے ناں توں جانے جاندے نيں، بالترتیب ابوبکر (دور۔ ۱۱–۱۳ ه۔ق/۶۳۲–۶۳۴ ء)، عمر ابن خطاب (دور۔ ۱۳–۲۳ ه۔ق/۶۳۴–۶۴۴ء)، عثمان بن عفان (دور۔ ۲۳–۳۵ ه۔ق/۶۴۴–۶۵۶ ء) تے علی ابن ابی طالب (حک۔ ۳۵–۴۰ ه۔ق/۶۵۶–۶۶۱ ء)سن ۔ [۲۰] انہاں دی موت دے بعد، عمر نے اگلے خلیفہ دے انتخاب دے لئی اک کونسل مقرر کيتی۔ آخر کار، خلافت کونسل نے عثمان دے حق وچ ووٹ دتا۔ علی نے اس وقت خلافت دے معاملے وچ اپنی برتری اُتے زور دتا۔ لیکن چونکہ اوہ عثمان دے نال مقبول سن، لہذا انہاں نوں انہاں توں بیعت کرنا پئی۔ [۲۱] ولفریڈ میڈلنگ دے مطابق، عثمان نے بنی امیہ نوں بہت ودھ مراعات دتی ، جو اس دے لوک سن ۔ اس تے ہور امور نے سن ۳۱ ہجری وچ اسلامی حکومت دے مختلف حصےآں وچ لوکاں دے غم و غصے نوں جنم دتا۔ جو ۳۵ توں ۴۱ ه۔ق/656–661 [۲۲] تک امت اسلامیہ دی خانہ جنگی دی پہلی مدت دا باعث بنی۔ ایہ جنگاں عثمان تے اس دے قتل دے خلاف بغاوت توں شروع ہوئی سی تے حسن تے معاویہ دے امن دے نال، علی دے قتل دے چھ ماہ بعد ختم ہوگئياں۔ [۲۳]
سن ۴۱ ه۔ق/۶۶۱ء وچ معاویہ نے اسلامی دائرے نوں فتح کيتا تے اس دی حکومت کو اموی خلافت وچ بدل دتا۔ [۲۴] اس نے تے اس دے جانشیناں نے علی دے کنبہ تے انہاں دے حامیاں تے شیعاں اُتے سب توں سخت دباؤ ڈالیا۔ اجتماعی دعاواں وچ علی دی توہین کرنا اک ضروری رسم بن گئی تے ۶۰ سال تک جاری رہی۔ [۲۵] معاویہ نے ۶۰ ھ / ۶۸۰ ء وچ اپنی موت تک حکمرانی کيتی تے اپنے بیٹے یزید نوں خلافت دی وراثت وچ منتقلی دی راہ ہموار کرنے دی کوشش کيتی اس توں اسلامی برادری دے عمائدین دی مخالفت کيتی گنجائش مہیا ہوئی۔ حسین ابن علی تے اس دے حامی شیعہاں نے معاویہ توں جانشین مقرر نہ کردے ہوئے صلح نامے اُتے عمل پیرا ہونے دا مطالبہ کيتا تے دوسرے جداں عبد اللہ ابن زبیر تے عبد اللہ ابن عمر نے خلافت کونسل قائم کرنے دی کوشش کيتی۔ [۲۶][۲۷] یزید نوں خلافت دی وراثت توں منتقلی نے امت مسلمہ دے اندر دوسری خانہ جنگی دی راہ ہموار کی، جو ۶۰ ه۔ق/۶۸۰ ء وچ شروع ہوئی۔ ۶۸۰ /۶۰ھ دا آغاز حسین ابن علی دی بغاوت توں ہويا۔ اس دے بعد، متعدد افراد نے خلافت دی جنگ لڑی، جنہاں وچوں عبد اللہ بن زبیر طویل مدت تک وسیع تر زمیناں اُتے فتح حاصل کرنے وچ کامیاب ہو گئے۔ آخر عبدالمالک بن مروان سن ۷۳ ه۔ق/۶۹۲ ء وچ ، عبد اللہ ابن زبیر نوں شکست دے کے تے اسنوں ہلاک کرکے، پورے اسلامی دائرے وچ امویاں دی حکمرانی نوں دوبارہ قائم تے مستحکم کيتا۔ [۲۸]
نسب، ناں تے القاب
[سودھو]حسین، محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچازاد علی ابن ابی طالب تے محمد دی بیٹی فاطمہ زہرا دا بیٹا، دوناں دا تعلق بنی ہاشم خاندان تے قریش قبیلے توں اے۔ بنی ہاشم مکہ دے اک ممتاز تے نسلی گھرانے توں سن ۔ [۲۹][۳۰] ہجرت دے فورا بعد، محمد نے علی نوں دسیا کہ خدا نے اسنوں اپنی بیٹی، فاطمہ زہرا نال شادی کرنے دا حکم دتا اے۔ [۳۱] ولفریڈ میڈلنگ دے ذریعہ، اس فیملی نے جو شادی کيتی تشکیل کی، محمد نے بار بار اس دی تعریف کيتی۔محمد نے اس واقعہ مباہلہ تے حدیث آل عبا جداں واقعات وچ اس خاندان نوں اہل بیت کہیا اے۔ قرآن مجید وچ ، بہت سارے معاملات وچ ، جداں آیت تطہیر وچ ، اہل بیت دا وڈے پیمانے اُتے ذکر کيتا گیا اے۔ [۳۲] (ر) ک۔ قرآن و حدیث وچ حسین ابن علی )
نسب
[سودھو]حسین ابن علیدے ساک | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
ناں
[سودھو]«حُسَیْن» ناں مُصَغَّرِ [ح ۱] "حسن" اے اورمطلب اے "چنگا"۔ایہ نام، اَمالیِ ابن بابِوَیْہ، امالیِ شیخ طوسی و رُوضَةُالْواعِظینِ فَتّال نیشابوری، دیاں لکھتاں دی کچھ روایات دے مطابق، «شَبَّر» و «شُبَیْر» و «جُهْر» و «جَهیر» توں مشتق اے۔ [۴۰] ویلیری دے نوشتہ دے مطابق اسلامی روایت دے مطابق، حسین نوں تورات وچ "شبیر" کہیا گیا اے اور انجیل وچ ، "طب" کہیا گیا اے۔ موسی دے بھائی ہاروننے کہ خدا نے علی بن ابی طالب دے بیٹےآں دے لئی ایہ ناں رکھے سن، اپنے دو بیٹےآں دے ایہ ناں رکھے۔ [۴۱] محمد نے اس دوہتے دا ناں ہارون دے دوسرے بیٹے شبیر، حسین دے ناں اُتے رکھیا سی۔ کچھ روایات دے مطابق، علی بچے دا ناں "حرب" رکھنا چاہندا سی، لیکن جدوں اس نے دیکھیا کہ محمد نے اس نوں ایسا ناں دتا اے تاں اس نے ناں ترک کر دتا۔ ہور روایات وچ دسیا گیا اے کہ ابتدا وچ حسین دا ناں انہاں دے چچا جعفر طیار دے ناں اُتے رکھیا گیا سی ، جو اس وقت حالے وی حبشیہ وچ مقیم سی، لیکن محمد نے اس دا ناں حسین رکھیا سی۔ لیکن شیعہ روایات دا دعویٰ اے کہ حسین دا ناں بچے نوں شروع ہی توں دتا گیا سی تے ایہ خدائی حکم توں ہويا سی۔ روایات دے مطابق، حسن تے حسین دے ناں آسمانی خط سن تے اسلام توں پہلے کسی نوں نئيں دتے گئے سن ۔ [۴۲] حج منوہری دا کہنا اے کہ "حسنین" دا عنوان اے، جس دے معنیٰ دو خوبیاں نيں، پیغمبر اسلام دے کلام وچ مشہور نيں تے انہاں دونے ناواں دی انجمن، جواز دی مماثلت توں ودھ اے، انہاں دونے ناواں دے کردار دی قربت دا اظہار کردی اے۔ [۴۳]
نام، کنیت تے القاب
[سودھو]شیعہ تے سنی کتاباں وچ موجود روایات دے مطابق [محمد|پیغمبر اکرم]] نے اللہ دے حکم توں[۴۴] آپ دا ناں حسین رکھیا۔[۴۵]حسن و حسین دا ناں جو اسلام توں پہلے عرب وچ رائج نئيں سن، [۴۶] ایہ شَبَّر و شَبیر (یا شَبّیر)، [۴۷]جناب ہارون دے بچےآں دے ناں توں لئی نيں۔[۴۸] اس دے علاوہ وی ایہ ناں رکھنے دی وجوہات ذکر ہوئیاں نيں جداں؛ امام علی علیہ السلام نے شروع وچ آپ دا ناں حرب یا جعفر رکھیا لیکن پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ دے لئی حسین ناں انتخاب کيتا۔ [۴۹]بعض نے اسنوں جعلی قرار دیندے ہوئے اس دے رد وچ بعض دلائل وی پیش کيتے نيں۔[۵۰]
امام حسین، امام علی علیہ السلام و حضرت فاطمہؑ دے بیٹے تے حضرت محمد دے دھوہتے نيں قبیلہ قریش دے بنیہاشم خاندان توں آپ دا تعلق اے۔ امام حسن مجتبیؑ، حضرت عباسؑ تے محمد بن حنفیہ آپ دے بھائیاں وچوں تے حضرت زینبؑ آپ دی بہناں وچوں نيں۔[۵۱]
امام حسینؑ دی کنیت ابو عبد اللہ اے۔[۵۲]ابوعلی، ابوالشہداء (شہیداں دا باپ)، ابوالاحرار (حریت پسنداں دے باپ) و ابوالمجاہدین (مجاہداں دے باپ) بعض ہور آپ دی کنیت نيں۔[۵۳]
حسین بن علیؑ دے بہت سارے القاب نيں۔امام حسینؑ توں متعدد القاب منسوب کيتے گئے نيں جنہاں وچوں اکثر آپ دے بھائی امام حسن مجتبیؑ دے نال مشترک نيں؛ جداں: سید شباب أہل الجنۃ (جنت دے جواناں دے سردار)۔ آپ دے بعض دوسرے القابات تھلے لکھے نيں: زکی، طیب، وفیّ، سیّد، مبارک نافع، الدلیل علی ذات اللّہ، رشید، و التابع لمرضاۃ اللّہ۔[۵۴]
ابن طلحہ شافعی نے «زکی» لقب نوں دوسرے القاب وچ سب توں ودھ مشہور تے «سید شباب أہل الجنہ» دے لقب نوں سب توں اہم لقب قرار دتا اے۔[۵۵] بعض احادیث وچ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں شہید یا سید الشہداء دے لقب توں پکار اے۔[۵۶] ثاراللہ تے قتیل العبرات دے القاب وی بعض زیارتناواں وچ ذکر ہوئے نيں۔[۵۷]
پیغمبر اکرم دی اک روایت جس نوں شیعہ تے اہل سنت دے اکثر منابع وچ نقل کيتا اے اس وچ «حسین سِبطٌ مِن الاَسباط» (حسین اسباط وچوں اک)[۵۸] ذکر ہويا اے۔ سبط یا اسباط جو اس روایت وچ تے قرآن مجید دی بعض آیات وچ وی آیا اے اس دے معنی دے بارے وچ کہیا گیا اے کہ علاوہ بر این کہ انبیا دی نسل نيں، امام تے نقیباں وچوں وی نيں جو لوکاں دی سرپرستی دے لئی انتخاب ہوئے نيں۔[۵۹] سانچہ:شجرہ نامہ بنی ہاشم
القاب
[سودھو]حسین دی کنیت اَبوعَبْدِاللہ تمام ماخذاں وچ ظاہر ہُندا اے، لیکن خواص دے بقول، اسنوں ابو علی دا لقب وی حاصل سی۔ حسین دے بوہت سارے القاب نيں جنہاں وچ اک حسن اے۔ حسین دے القات وچ زَکیّ، طَیِّب، وَفیّ، سَیِّد، مُبارَک، نافِع، اَلدَّلیلُ عَلیٰ ذاتِاللّہ، رشید، و اَلتّابِعُ لِمَرضاةِاللّہ جداں خاص لقب سن۔ ابن طلحہ حسین دا سب توں مشہور لقب زکیّ سمجھدے نيں تے انہاں وچ سب توں اہم سَیِّدُ شَبابِ أهلِالْجَنَّة اے۔ چوتھی صدی ہجری تے اس دے بعد دے کچھ ادبی تے تاریخی متن وچ ، بھانويں انہاں دے پاس خلافت نئيں سی، لیکن انھاں امیرالمؤمنین کہیا جاندا اے۔ شیعہ ائمہ توں منسوب بعض احادیث وچ حسین نوں شہید یا سید الشہداء دے طور اُتے ذکر کيتا گیا اے۔
پیدائش تے مڈھلا جیون
[سودھو]پیدائش تے بچپن
[سودھو]تاریخی ذرائع نے حسین ولادت دے سال توں مختلف روایتاں دا تذکرہ کيتا اے۔ بیشتر آپ دی پیدائش ۳ شعبان، ربیع الاول دا آخر، شروع شعبان تے ۵ شعبان تے وقت جمعرات دی شام دے طور اُتے دسدے نيں۔ حسن تے حسین دے وچکار پیدائش دا وقفہ ۶ ماہ ۱۰ دن، ۱۰ ماہ تے ۲۲ دن تے اک سال تے دو ماہ اے۔ [۶۱] ودھ تر روایتاں دے مطابق، ۵ شعبان ۴ ہجری بمطابق ۱۰ جنوری ۶۲۶ ء نوں حسین پیدا ہوئے۔ اک روایت اے کہ انہاں دی تریخ پیدائش وسط جمادی الاول ۶ ہجری / اکتوبر ۶۲۷ ء دے اوائل وچ اے۔ [۶۲] علی زمانی قمشہ ای نے اسلام دی تریخ دے شمسی تقویم دے حساب کتاب وچ ، حسین بن علی دی تریخ پیدائش دی گریگوریائی تریخ، شعبان چہارم دی تیسری نوں مدنظر رکھدے ہوئے۔ سن ۹ جنوری ۶۲۶ ء ہجری دسی اے۔ [۶۳] سال پیدائش کُلِیْنی نے اَلْکافی وچ تے ابن عَبدُالْبَرّ نے اَلْاِسْتیعابْ فی مَعرِفَةِ الْاَصحاب وچ تیسرے سال، یعقوبی نے تریخ یعقومیماں، ابن سعد وچ طَبَقاتُ الْکُبریٰ تے ابُوالْفَرَج اصفہانی نے قاتِلُ الطّالِبین چوتھے سال الاستیعاب وچ ابن عبدالبرّ نے پنجواں سال تے حاکم نیشابوری نے اَلْمُستَدرَک وچ تے ابن عَساکِر نے تاریخُ مَدینةِ دِمَشق وچ ہجری دے چھیويں سال دا ذکر کيتا اے۔
حسین دی ولادت دے وقت، محمد نے اذان تے عقیقہ ادا کيتياں جو اس توں پہلے حسن دی پیدائش اُتے ادا کيتی گئياں سی تے اسنوں عباس ابن عبد المطلب کيتی اہلیہ ، ام الفضل دے پاس دُدھ پلانے دے لئی بھیجیا سی۔ ام فضل نے حسین تے اپنے بیٹے قثم ابن عباس نوں دُدھ پلایا ، تے اس طرح اوہ دونے رضائی بھائی بن گئے۔ لیکن کُلِیْنی محمد بن یعقوب الکلینی دی اک روایت اے جس وچ کہیا گیا اے کہ حسین نے کسی عورت نوں دُدھ نئيں پلایا، ایتھے تک کہ انہاں دی والدہ فاطمہ وی نئيں۔ [۶۴]
حسین نے اپنے نانا محمد دی زندگی دے دوران وچ اپنی زندگی دے پہلے ست سال گزارے۔ [۶۵] محمد، اس دے نانا، حسین دے بچپن دے سالاں وچ انتقال کر گئے سن، لہذا حسین نوں انہاں دی یاد بوہت گھٹ سی۔ محمد دے اپنے تے اس دے بھائی حسن مجتبیٰ نال محبت دے بارے وچ روایتاں بیان کيتی گئیاں نيں۔ جداں: "جو اوہناں نوں دوست رکھدا اے میں اوہنوں دوست رکھدا واں، جو اوہناں نال نفرت کردا اے، میں اس نال نفرت کردا واں" یا "حسن تے حسین جنت نوجوانان اہل بہشت دے سردار نيں" ابن کثیر دی اَلْبِدایَة و النَّهایَة وچ ، نسائی دی فَضائِلُ الصَّحابَة تے ابن عساکر کیتریخ دمشق وچ اے ۔ دوسری حدیث شیعہ نقطہ نظر توں بہت اہم اے تے انہاں دے نزدیک ایہ امامت دے حسن تے حسین دے جواز دا ثبوت اے۔ محمد اپنے دونے نواساں نوں اپنے کنڈھاں تے بازوواں اُتے اٹھاندے سن تے ایتھے تک کہ نماز پڑھدے ہوئے تے سجدہ کردے ہوئے اوہ انہاں دی پیٹھ اُتے بیٹھ جاندے سن ۔ [۶۶] محمد نے حسن تے حسین نوں گلے لگایا تے ايسے صورت حال وچ لوکاں توں گل کيتی۔ [۶۷] شیخ مفید دے ارشاد کے حوالہ کردے ہوئے تے اک دوسری حدیث وچ ، محمد نے حسین دے بارے وچ کہیا: "حسین میرے توں اے تے وچ حسین توں ہون۔" محمد نے متعدد مواقع اُتے واقع کربلا دی اطلاع دی۔ مثال دے طور پر، اس نے ام سلمہ نوں مٹی دی اک چھوٹی بوتل دتی تے دسیا کہ حسین دے قتل دے بعد بوتل دے اندر دی مٹی خون وچ بدل جائے گی۔[۶۸]
حسین دی زندگی دا اہم ترین واقعہ مباہلہ دا واقعہ اے تے ایہ دونے " مباہلہ دی آیت " وچ لفظ "اَبْناءَنا" دی مثال نيں۔ [۶۹]
اسلامی دنیا دے انسائیکلوپیڈیا دے مطابق، اس موضوع اُتے یعقوبی، مسعودی، طبری، بلاذری، ابن اعثم، ابن شہرآشوب، شیخ مفید، ابن بابویہ تے محمد ابن بحر شیبانی دی مختلف اطلاعات وچوں، صرف طبری نے دو پیراگراف وچ امن معاہدے دے مالی مطالبات دا حوالہ دتا۔ اوہ کہندا اے۔ ابن سعد لکھدے نيں کہ معاویہ نے حسین نوں ۳۰۰٬۰۰۰ درہم دتا، لیکن ایسا لگدا اے کہ ایہ دوستی جاری نئيں رہی۔ کیونجے معاویہ نے علی نوں بدنام کيتا تے علویاں پر تشدد کيتا۔ مدینہ منورہ وچ مروان بن حکم نے بنی ہاشم تے بنی امیہ دے وچکار مفاہمت دی کوئی گنجائش نئيں چھڈنے دا فیصلہ کيتا۔ جدوں حسن نے عثمان بن عفان دی بیٹی عائشہ دی خواستگاری کی، لیکن مروان نے مداخلت دی تے اس اتحاد نوں قائم نئيں ہونے دتا۔ عائشہ نے عبد اللہ ابن زبیر نال شادی کيتی۔ بنی ہاشم دے لئی انہاں نظراندازیاں نے حسن توں ودھ حسین نوں ناراض کيتا۔ یقینا، مروان دی اس حرکت دے خلاف حسین نے جوابی کارروائی کيتی تے جدوں یزید نے عبداللہ ابن جعفر دی بیٹی اُمِّکُلثوم نال شادی کرنی چاہی تاں اس اتحاد نوں روک لیا تے اُمِّکُلثوم نال شادی قاسم ابن محمد ابن ابو بکر توں کردتی۔ ہور، حسن دے برعکس، جدوں مروان نے مدینہ دی پہلی امارت وچ علی اُتے لعنت دی سی، حسین نے سخت رد عمل دا اظہار کيتا تے مروان تے اس دے والد حکم اُتے لعنت بھیجی، جسنوں اس توں پہلے اسلام دے پیغمبر محمد نے مسترد کر دتا سی تے لعنت دی سی۔[۷۰]
حسین ۱۰ جنوری ۶۲۶ء (بمطابق ۳ شعبان ۴ ھ یا ۳ ھ) نوں پیدا ہويا سی [۷۱] مبینہ طور اُتے حسین تے اس دا بھائی حسن محمد دی آخری مرد اولاد سن جو انہاں دی زندگی دے دوران وچ زندہ رہے تے انہاں دی رحلت دے بعد باقی رہے۔ انہاں دے لئی انہاں دی محبت دے بوہت سارے واقعات نيں جو انہاں دا اک نال مل کے حوالہ دیندے نيں۔ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref>
ٹیگ؛
اتے پتے جہدے وچ کوئی شے ناہووے لازمی ناں ہووے۔ محمد دے بارے وچ دسیا گیا اے کہ "جو مجھ نال پیار کردا اے تے انہاں دونے، انہاں دے والد تے اپنی والدہ نال محبت کردا اے اوہ قیامت دے دن میرے نال میرے نال ہوئے گا۔" تے ایہ کہ "حسین مجھ وچوں اے تے وچ اس وچوں ہون۔ اللہ انہاں لوکاں نال محبت کردا اے جو حسین نال محبت کردے نيں۔ حسین حسین پوتے وچ اک پوتا اے۔ " اک روایت وچ حسن تے حسین نوں "نوجواناں دے جنت دا مالک" قرار دتا گیا اے۔ ایہ شیعہ دے لئی خاص طور اُتے اہم رہیا اے جنھاں نے اس دی کامیابی دے لئی محمد دی اولاد دے حق دی حمایت وچ اسنوں استعمال کيتا۔ شیعاں دا خیال اے کہ امامت وچ عدم خطا اک بنیادی اصول اے۔ "مذہبی ماہرین نے امامت دی تعریف کردے ہوئے کہیا اے:" یقینا امامت اللہ دا فضل اے، جو اسنوں اپنے بندےآں وچوں بہترین نوں عطا کردا اے " [۷۲] دوسری روایات وچ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنے دھوہتے نوں اپنے موڈھیاں اُتے اٹھاندے نيں، ایتھے تک کہ نماز دے دوران وچ آپ دی پیٹھ اُتے سوار ہو جاندے سن ۔ [۷۳]
ولفرڈ میڈیلونگ دے مطابق، محمد انہاں نال پیار کردے سن تے انہاں نوں کثرت توں اپنے اہل بیت دے لوکاں دے طور اُتے اعلان کردے سن ۔ [۷۴] انہاں نے ایہ وی کہیا اے: "ہر ماں دے بچے اپنے والد دے نال وابستہ ہُندے نيں سوائے فاطمہ دے بچےآں دے ميں انہاں دا باپ تے نسب ہون۔" اس طرح، فاطمہ دی اولاد محمد دی اولاد سی تے انہاں دے اہل بیت دا حصہ سن ۔ [۹] مشہور سنی عقیدے دے مطابق، اس توں مراد محمد دے گھر والے نيں۔ شیعہ دا مقبول نظریہ محمد دے کنبہ دے افراد نيں جو مباہلہ دے واقعے وچ موجود سن ۔ بحار الانور مرتب کرنے والے محمد باقر مجلسی دے مطابق، احادیث ('اکاؤنٹس'، 'روایات' یا 'رپورٹس') دا اک مجموعہ، باب ۴۶ آیت ۱۵ (الاحقاف) تے باب ۸۹ آیات ۲۷-۳۰ (الفجر) ) قرآن کریم حسین دے متعلق نيں۔
- حضرت امام حسین، جدوں سرکاری اذیتاں توں تنگ آکے مدینہ چھڈنے اُتے مجبور ہوئے تاں انہاں نے اپنے قیام دے مقاصد نوں اس طرح بیان کيتا۔ کہ وچ اپنی شخصیت نوں روشن کرنے یا خوشگوار زندگی گزارنے یا پریشانی پیدا کرنے دے لئی کوئی عمل نئيں کر رہیا ہون۔ بلکہ، وچ صرف اپنے نانا (پیغمبر اسلام) دی امت (اسلامی معاشرے) نوں بہتر بناندا رہندا ہون۔ تے میرا عزم مرداں نوں بھلائی کہنے تے برائی توں روکنے دا اے۔ وچ اپنے نانا (س) تے میرے والد امام علی الاہیسلام دی سنت (طرز) اُتے عمل کراں گا۔
- اک ہور موقع پر، آپ نے فرمایا، اے اللہ، آپ جاندے نيں کہ اساں سرکاری دشمناں یا دنیاوی لذتاں دی وجہ توں اوہ نئيں کيتا۔ بلکہ ساڈا مقصد ایہ اے کہ آپ دے مذہب دی نشانیاں نوں اس جگہ تک پہنچاواں۔ تے اپنے مضامین وچ بہتری لاواں تاکہ آپ دے رعایا ظالماں توں محفوظ رہیاں تے سنت تے اپنے دین دے معقول احکامات اُتے عمل پیرا ہون۔
- جدوں آپ ساڈے بیٹے یزیدی رحیندی دی فوج توں ملے تاں آپ نے کہیا کہ جے آپ اللہ توں ڈردے نيں تے حق نوں اختیار دے نال دیکھنا چاہندے نيں تاں ایہ کم اللہ نوں خوش کرنے دے لئی بہت چنگا اے۔ خلافت دے منصب دے دوسرے ظالم تے غیر منطقی دعویداراں دے مقابلے وچ اہل بیت اعلیٰ ترین عہدیدار نيں۔
- اک ہور جگہ، اساں کہیا کہ اسيں اہل بیت حکومت دے حکمرانی توں ودھ افسر نيں۔
اسلام وچ ، اس دن نوں (محرم دے مہینے دی ۱۰ تریخ) بہت ہی مقدس سمجھیا جاندا اے تے ایران، عراق، پاکستان، ہندوستان، بحرین، جمیکا سمیت بوہت سارے ملکاں وچ اس دن سرکاری تعطیلات دتی جاندیاں نيں۔
پرورش
[سودھو]پیغمبرِ اسلام دی گود وچ جو اسلام دی تربیت دا گہوارہ سی ہن دن بھر دو بچےآں دی پرورش وچ مصروف ہوئی اک حسن دوسرے حسین تے اس طرح انہاں دونے دا تے اسلام دا اک ہی گہوارہ سی جس وچ دونے پروان چڑھ رہے سن ۔ اک طرف پیغمبرِ اسلام جنہاں دی زندگی دا مقصد ہی اخلاق انسانی دی تکمیل سی تے دوسری طرف امیر المومنین علی ابن ابی طالب جو اپنے عمل توں خدا دی مرضی دے خریدار بن چکے سن تیسری طرف فاطمہ زہرا جو سوانیاں دے طبقہ وچ پیغمبر دی رسالت نوں عملی طور اُتے پہنچانے دے لئی ہی قدرت دی طرف توں پیدا ہوئی سی اس نورانی ماحول وچ حسین دی پرورش ہوئی۔
رسول دی محبت
[سودھو]جداں کہ امام حسن دے حالات وچ لکھیا جاچکيا اے کہ محمد مصطفےٰ اپنے دونے نواساں دے نال انتہائی محبت فرماندے سن ۔ سینہ اُتے بیٹھاندے سن ۔ کاندھاں اُتے چڑھاندے سن تے مسلماناں نوں تاکید فرماندے سن کہ انہاں نال محبت رکھو۔ مگر چھوٹے دھوہتے دے نال آپ دی محبت دے انداز کچھ امتیاز خاص رکھدے سن ۔ ایسا ہو اہے کہ نماز وچ سجدہ دی حالت وچ حسین پشت ُ مبارک پراگئے تاں سجدہ وچ طول دتا۔ ایتھے تک کہ بچہ خود توں بخوشی پشت اُتے توں علاحدہ ہو گیا۔ اس وقت سر سجدے توں اٹھایا تے کدی خطبہ پڑھدے ہوئے حسین مسجد دے دروازے توں داخل ہونے لگے تے زمین اُتے گر گئے تاں رسول نے اپنا خطبہ قطع کر دتا منبر توں اتر کر بچے کوزمین توں اٹھایا تے فیر منبر اُتے تشریف لے گئے تے مسلماناں نوں متنبہ کيتا کہ »دیکھو ایہ حسین اے اسنوں خوب پہچان لو تے اس دی فضیلت نوں یاد رکھو « رسول نے حسین دے لئی ایہ لفظاں وی خاص طور توں فرمائے سن کہ »حسین میرے توں تے وچ حسین توں ہون، ، مستقبل نے بتادتا کہ رسول دا مطلب ایہ سی کہ میرا ناں تے کم دُنیا وچ حسین دی بدولت قائم رہے گا۔
- انس بن مالک روایت کردے نيں کہ رسول اکرم ﷺ توں عرض کيتی [ أی اھل بیتک أحب الیک؟ فقال :الحسن والحسین ] کہ آپ دی اہل بیت وچوں آپ نوں سب توں ودھ محبوب نوں ن نيں؟ تاں آپ ﷺ نے فرمایا حسن تے حسین تے آپ ﷺ عائشہ صدیقہ توں کہیا کردے سن میرے بیٹےآں نوں میرے پاس لے آؤ تے آپ ﷺ حسنین کریمین نوں سونگھدے تے اُنہاں نوں سینے توں لگیا لیندے۔ [۷۵]
- أنس بن مالک توں روایت اے کہ رسول اکرم ﷺ نے ارشاد فرمایا :[حسین منی وأنا من حسین، أحب اللّٰہ من أحب حسینا، حسین سبط من الأسباط ] حسین مینوں توں نيں تے وچ حسین توں ہاں جو شخص حسین نال محبت کرے اللہ تعالی اس دے نال محبت فرمائے، حسین میری اولاد وچوں میرے اک بیٹے نيں۔ [۷۵]
- براء بن عازب توں روایت اے کہ حضور نبی اکرم حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حسنین کریمین ما کودیکھیا تے فرمایا [ اللّٰہم انی احبھمافأحبھما ] اے اللہ وچ انہاں دونے نال محبت کردا ہاں تاں وی انہاں دونے نال محبت فرما [۷۶]
- ابن عباس توں روایت اے کہ رسول اکرم ﷺ نے حسن بن علی نوں کندھے اُتے اُٹھایا ہويا سی۔ اک شخص نے کہیا [نعم المرکب رکبت یا غلام فقال النبی ﷺ:نعم الراکب ہو ]کیا ہی اچھی سواری اے جس اُتے اے لڑکے تاں سوار اے پس نبی اکرم حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا :یہ سوار کتنا چنگا اے۔ [۷۶]
- ابو ہریرہ توں روایت اے کہ رسول اکرم ﷺ نے ارشاد فرمایا :[من أحبھما فقد أحبنی ومن أبغضھما فقد أبغضنی الحسن والحسین ] جس نے انہاں دونے نال محبت دی پس تحقیق اس نے مجھ نال محبت دی تے جس نے انہاں دونے توں بغض رکھیا پس تحقیق اس نے میرے توں بغض رکھیا تے اوہ حسن وحسین ( ما ) نيں۔ [۷۷]
- عبد اللہ توں روایت اے کہ نبی اکرم حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نماز پڑھ رہے سن جدوں آپ ﷺ سجدہ دے لئی تشریف لے جاندے تاں حسن وحسین ما آپ دے کندھے اُتے چڑھ جاندے جدوں صحابہ کرام نے ارادہ کہ انہاں نوں منع کرن تاں نبی اکرم حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمنے انہاں دی طرف اشارہ کيتا کہ انہاں دوناں نوں چھڈ دو پس جدوں نبی اکرم حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نماز توں فارغ ہوئے تاں آپ ﷺ نے انہاں دوناں نوں گود وچ اُٹھا لیا تے فرمایا :[من أحبنی فلیحب ھذین ] جو مینوں نال محبت کرنا چاہندا اے اسنوں چاہیے کہ انہاں دونے نال محبت کرے۔ [۷۷]
مباہلہ دا واقعہ
[سودھو]ہجری سال ۱۰ (۶۳۱/۳۲ء) وچ نجران توں اک مسیحی ایلچی (جو ہن جنوبی سعودی عرب وچ اے ) محمد دے پاس ایہ بحث کرنے آیا کہ دونے فریقین وچوں کون سا عیسیٰ ( عیسٰی ) دے بارے وچ اس دے نظریے وچ غلطی کر رہیا اے۔ حضرت عیسیٰ علیہ السلام دی معجزانہ پیدائش نوں آدم دی تخلیق توں تشبیہ دینے دے بعد، سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref>
ٹیگ؛
اتے پتے جہدے وچ کوئی شے ناہووے لازمی ناں ہووے۔ - جو نہ تاں ماں تے نہ ہی کسی باپ توں پیدا ہويا سی - تے جدوں عیسائی عیسیٰ دے بارے وچ اسلامی عقیدہ نوں قبول نئيں کردے سن، تاں محمد نوں ہدایت دتی گئی سی کہ اوہ انہاں نوں مباہلہ دے لئی بلاواں جتھے ہر جماعت نوں خدا توں جھوٹی جماعت تے انہاں دے کنبے نوں ختم کرنے دی دعا کرنی اے۔ [۷۸][۷۹] "اگر کوئی شخص آپ دے پاس آنے والے علم دے بعد [عیسیٰ علیہ السلام دے بارے وچ ] اس معاملے وچ آپ توں جھگڑا کرے تاں کہہ دو کہ تاں اپنے اپنے بیٹے لاؤ، اسيں اپنے بیٹے، تسيں اپنی عورتاں تے اسيں اپنی عورتاں، تسيں اپنے نفس لاؤ تے اسيں اپنے، فیر آئیاں قسم کھاواں تے جھوٹھ بولنے والےآں اُتے خدا دی لعنت کرن۔ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref>
ٹیگ؛
اتے پتے جہدے وچ کوئی شے ناہووے لازمی ناں ہووے۔ [۸۰] سنی مؤرخین، سوائے طبری دے جو شرکاء دا ناں نئيں لیندے، محمد، فاطمہ، حسن تے حسین دا ذکر شرکاء دے طور اُتے کردے نيں تے بعض شیعہ روایت توں متفق نيں کہ علی انہاں وچ شامل سن ۔ ايسے مناسبت توں، آیت مباہلہ وچ ، شیعیانہ نقطہ نظر وچ ، "ساڈے بیٹے" توں مراد حسن تے حسین نيں، "ساڈی عورتاں" فاطمہ توں مراد نيں تے "خود" توں مراد علی نيں۔
رسول دی وفات دے بعد
[سودھو]امام حسین دی عمر حالے چھ سال دی سی جدوں انتہائی محبت کرنے والے کاسایہ سر توں اٹھیا گیا۔ ہن پچیہہ برس تک علی ابن ابی طالب دی خانہ نشینی کادور اے۔ اس زمانہ دے طرح طرح دے ناگوار حالات امام حسین دیکھدے رہے تے اپنے والد بزرگوار دی سیرت دا وی مطالعہ فرماندے رہے۔ ایہ اوہی دور سی جس وچ آپ نے جوانی دے حدود وچ قدم رکھیا تے بھر پور شباب دی منزلاں نوں طے کيتا۔ ۳۵ھ وچ جدوں حسین دی عمر ۳۱ برس دی سی عام مسلماناں نے علی ابن ابی طالب نوں بحیثیت خلیفہ اسلام تسلیم کيتا۔ ایہ امیر المومنین دی زندگی دے اخری پنج سال سن جنہاں وچ جمل صفین تے نہروان دی لڑاواں ہوئی تے امام حسین انہاں وچ اپنے بزرگ مرتبہ باپ دی نصرت تے حمایت وچ شریک ہوئے تے شجاعت دے جوہر وی دکھلائے۔ ۴۰ھ وچ جناب امیر مسجد کوفہ وچ شہید ہوئے تے ہن امامت وخلافت دی ذمہ داریاں امام حسن دے سپرد ہوئیاں جو امام حسین دے وڈے بھائی سن ۔ حسین نے اک باوفااور اطاعت شعار بھائی دی طرح حسن کانال دیااور جدوں امام حسن نے اپنے شرائط دے ماتحت جنہاں توں اسلامی مفاد محفوظ رہ سکے امیر معاویہ دے نال صلح کرلئی سی تاں امام حسین وی اس مصلحت اُتے راضی ہو گئے تے خاموشی تے گوشہ نشینی دے نال عبادت تے شریعت دی تعلیم واشاعت وچ مصروف رہے۔
حضرت ابوبکر، عمر تے عثمان دی خلافت دے دوران وچ
[سودھو]حضرت ابوبکر تے عمر رضی اللہ عنہ دی خلافت دے دوران وچ حسین کچھ واقعات وچ حاضر سن جداں فدک دی شہادت۔ [۸۱] اک روایت دے مطابق حضرت عمر، خلیفہ دوم، منبر رسول اُتے بیٹھیا خطبہ دے رہیا سی حسین نے اس دے بیٹھنے اُتے اعتراض کیتا، عمر نے اپنے خطبہ ترک کيتا تے منبر توں اُتریا آیا۔ عمر نے حضرت محمد دے قریبی ہونے دی وجہ توں خزانہ وچوں حسن تے حسین دے حصہ دا تعین، علی تے اہل بدر دے برابر کيتا سی۔ [۸۲]
بلاذری تے طبری دے مطابق حسن تے حسین نے سن ۲۹ ھ وچ تبریزستان دی فتح وچ حصہ لیا۔ [۸۳][۸۴] لیکن مہدی پیشوائی جداں مورخین اس دعوے نوں قبول نئيں کردے نيں۔ کیونجے ایہ اطلاعات پہلے دے شیعہ وسائل وچ ظاہر نئيں ہُندیاں نيں تے دوسری طرف، انہاں مورخین دے بقول، تاریخی ذرائع، دستاویزات تے مشمولات دے معاملے وچ ، سنیاں دے ذریعہ خبراں دے جمع کرنے دے تاریخی ذرائع وچ بنیادی کمزوری تے ناقابل تردید کوتاہیاں نيں۔ [۸۵] عثمان دی خلافت دے دوران وچ ، حسین نے ابوذر جلاوطنی دے معاملے وچ علی تے حسن دے نال اس دی مشایعت کيتی۔ [۸۶][۸۷] میڈلنگ نے ایرانی انسائیکلوپیڈیا وچ لکھیا اے: عثمان دے محاصرے دے دوران وچ ، حسن نے محمد دے ساتھیاں دے بیٹےآں کے نال، عثمان دے گھر دا دفاع کیتا، عثمان نے علی نوں دوسرے محافظاں وچ شامل ہونے نوں کہیا تے علی نے جواب دیندے ہوئے حسین نوں بھیجیا۔ [۸۸] اسلامی دنیا دے انسائیکلوپیڈیا وچ محمد عمادی حائری لکھدے نيں: کچھ روایات دے مطابق، عثمان دا دفاع کرنے دے معاملے وچ حسین یا حسن زخمی ہوئے سن ۔ [۸۹]امام حسین نے اپنی عمر دے تقریباً ۲۵ سال خلفائے ثلاثہ (ابوبکر، عمر و عثمان) دے زمانے وچ بسر کيتے۔ خلیفہ اول دی خلافت دے آغاز دے وقت آپ دی عمر ست سال سی تے خلیفہ ثانی دے دور دے آغاز وچ آپ دی عمر ۹ سال جدوں کہ خلیفہ ثالث دی خلافت دے آغاز اُتے آپ دی عمر ۱۹ سال سی۔[۹۰] شیعاں دے تیسرے امام دے اس دور دی زندگی دے بارے وچ ودھ معلومات نئيں نيں تے شاید اس دی علت امام علی علیہ السلام تے انہاں دے بیٹےآں دی سیاسی محدودیت سی۔[۹۱]
مروی اے کہ امام حسینؑ خلافت ابوبکر کے ابتدائی ایام وچ اپنے والدین تے بھائی امام حسن مجتبی علیہ السلام دے ہمراہ راتاں نوں امام علی علیہ السلام دا غصب شدہ حق خلافت واپس دلانے دے لئی انصار دے دروازےآں اُتے حاضر جاندے سن ۔[۹۲]
عمر دی خلافت دے دور وچ امام حسینؑ دی عمر تقریباً نو سال دی سی، بعض مآخذ وچ مروی اے کہ عمر دی خلافت دے دور دے آغاز وچ اک روز امام حسینؑ مسجد وچ داخل ہوئے تے عمر نوں منبر رسولؐ اُتے خطبہ دیندے ہوئے دیکھ کے منبر دی سیڑھیاں توں اُتے چڑھے تے عمر توں کہیا: "میرے باپ دے منبر توں تھلے اترو تے اپنے باپ دے منبر اُتے بیٹھو"۔
عمر نے کہیا: "میرے باپ دا کوئی منبر نئيں تھا!"[۹۳]اور بعض گزاراشات وچ خلیفہ دوم دی طرف توں امام حسینؑ دی احترام دا تذکرہ ہويا اے۔[۹۴]
جس وقت عثمان نے اپنی خلافت دے دوران وچ ابوذر نوں ربذہ دی جانب جلا وطن کيتا تے حکم دتا کہ کوئی وی اسنوں خدا حافظی نئيں کرے گا تاں امام حسینؑ اپنے والد تے بھائی تے بعض ہور افراد دے نال خلیفہ حکم دے برخلاف ابوذر نوں رخصت کرنے آئے۔[۹۵] اہل سنت دے بعض منابع وچ مذکور اے کہ حسنین نے سنہ ۲۶ہجری نوں جنگ افریقہ[۹۶] تے سنہ ۲۹ یا ۳۰ ہجری نوں جنگ طبرستان[۹۷] وچ شرکت کيتی۔ لیکن ایسی گزارش شیعہ کسی کتاب وچ ذکر نئيں ہوئی اے۔ بہت ساری کتاباں وچ کہیا اے کہ ایہ جنگاں بغیر کسی لڑائی دے صلح دے نال ختم ہوئیاں۔[۹۸]
حسنینؑ دا انہاں جنگاں وچ شریک ہونے یا نہ ہونے دے بارے وچ موفق تے مخالف نظرئے ملدے نيں۔ بعض لوک جداں جعفر مرتضی عاملی نے انہاں گزارشات دی سندی مشکلات تے ہور اس طرح توں کيتے جانے والے فتوحات دی ائمہ دی طرف توں مخالفت دے پیش نظر انہاں نوں جعلی قرار دتا اے۔ تے جنگ صفین وچ حسنین علیہما السلام نوں امام علی علیہ السلام دی طرف توں اجازت نہ ملنے نوں تائید دے طور اُتے پیش کيتا اے۔[۹۹]بعض نے حسنینؑ دی انہاں جنگاں وچ شرکت نوں امتی اسلامی دی مصلحت دے مطابق سمجھیا اے جس توں امام علی علیہ السلام دے لئی معاشرے دی صحیح رپورٹ ملدی سی تے لوک وی اہل بیت توں آشنا ہُندے سن ۔[۱۰۰]
منقول اے کہ عثمان دی حکومت دے آخری دناں وچ اک گروہ نے انہاں دے خلاف بغاوت دی تے انہاں نوں قتل کرنے دی غرض توں انہاں دے گھر اُتے حملہ آور ہوئے تاں عثمان بن عفان دی کارکردگی توں ناراضی دے باوجود، امام حسینؑ اپنے بھائی امام حسن مجتبیؑ دے ہمراہ اپنے والد امام علی علیہ السلام دی ہدایت اُتے عثمان دے حریم دی حفاظت دے لئی سرگرم ہوئے۔[۱۰۱] اس گزارش دے بعض موافق نيں تاں بعض مخالف وی نيں۔[۱۰۲]
امام علی دا دور حکومت
[سودھو]مروی اے کہ لوکاں نے جدوں امیر المومنین علی ابن ابی طالب دی بیعت کيتی تاں امام حسینؑ نے اک خطبہ دتا۔[۱۰۳] امام حسینؑ نے جنگ جمل وچ امیر المومنین دے لشکر کے کھبے جانب نوں اپنے ذمے لیا[۱۰۴] تے جنگ صفین وچ لوکاں نوں جہاد دی طرف رغبت دلانے دے لئی اک خطبہ دتا[۱۰۵] تے لشکر کے سجے جانب دے سپہ سالار سن ۔[۱۰۶] تے جنگ نہروان وچ شامی لشکر توں پانی واپس لینے وچ آپ شریک سن ۔اور اس دے بعد امیر المومنینؑ نے فرمایا: ایہ پہلی کامیابی سی جو حسین دی برکت توں حاصل ہوئی۔[۱۰۷] کہیا گیا اے کہ امام علی علیہ السلام جنگ صفین وچ حسنینؑ نوں لڑنے توں منع کردے سن تے اس دی وجہ وی رسول اللہؐ دی نسل دی حفاظت کرنا سی۔[۱۰۸] بعض منابع دے مطابق آپ نے جنگ نہروان وچ وی شرکت کيتی اے۔[۱۰۹]
امام علیؑ دی شہادت دے دوران وچ امام حسینؑ آپ دے پاس سن [۱۱۰] تے تجہیز و تکفین تے تدفین وچ شریک سن ۔[۱۱۱]اک روایت دے مطابق، امام حسینؑ امیرالمؤمنینؑ دی شہادت دے وقت آپ ہی دی طرف توں کوئی اہم کم سر انجام دینے دی غرض توں مدائن دے دورے اُتے سن تے امام حسنؑ دا خط پا کر اس واقعے توں مطلع ہوئے تے کوفہ لوٹ آئے۔[۱۱۲]
امام حسنؑ دی امامت تے خلافت دا دَور
[سودھو]الناس عبید الدنیا و الدّین لعق علی ألسنتہم یحوطونہ ما درّت معائشہم فإذا محّصوا بالبلا قلّ الدیانون۔
ترجمہ: لوک دنیا دے غلام نيں تے اپنی دنیاوی زندگی نوں بہتر بنانے دے لئی اپنی زباناں اُتے دین دا ورد کردے رہندے نيں۔ تے جدوں آزمائش وچ ڈالے جاواں تاں دیندار لوک بوہت گھٹ ہون گے۔
اللہ ہر اسنوں دوست رکھدا اے جو حسین نوں دوست رکھے۔
تریخ وچ ملدا اے کہ امام حسینؑ اپنے بھائی امام حسنؑ دا احترام کردے سن تے نقل ہويا اے جس مجلس وچ امام حسنؑ ہُندے سن اس مجلس وچ آپ دی احترام دی خاطر امام حسینؑ گل نئيں کردے سن ۔[۱۱۳] امیرالمؤمنینؑ دی شہادت دے بعد خوارج جو شامیاں نال جنگ چاہندے سن انہاں نے امام حسنؑ دی بیعت نئيں کيتی تے امام حسینؑ دے پاس آکے آپ دی بیعت کرنے دی خواہش ظاہر کیتی۔ آپ نے فرمایا: اللہ توں پناہ منگدا ہاں جدوں تک حسن زندہ نيں تواڈی بیعت وچ قبول نئيں کرسکدا ہون۔[۱۱۴] معتبر روایات دے مطابق، معاویہ دے نال صلح امام حسن دے وقت آپ نے معاویہ دے نال بھائی حسنؑ دی مصالحت دی حمایت کی[۱۱۵]اور آپ نے کہیا کہ اوہ (امام حسنؑ) میرے امام نيں۔[۱۱۶] تے اک قول دے مطابق صلح برقرار ہونے دے بعد اپنے بھائی حسن دی طرح آپ نے وی معاویہ دی بیعت کيتی[۱۱۷] تے امام حسنؑ دی شہادت دے بعد وی اپنے عہد اُتے باقی رہے۔[۱۱۸]اس دے مقابلے وچ بعض روایات دے مطابق آپ نے بیعت نئيں کيتی[۱۱۹] تے بعض منابع دے مطابق آپ صلح توں راضی نئيں سن تے امام حسنؑ نوں قسم دتا کہ معاویہ دے جھوٹھ نوں نہ ماناں۔[۱۲۰] بعض محققاں نے انہاں گلاں نوں ہور گزارشات تے تاریخی شواہد دے نال ناسازگار سمجھدے نيں۔[۱۲۱] انہاں وچوں اک گل ایہ اے کہ جدوں بعض لوکاں نے صلح اُتے اعتراض کردے ہوئے امام حسینؑ نوں معاویہ اُتے حملہ کرنے کرنے دے لئی شیعاں نوں اکھٹا کرنے دی تجویز دتی تاں انہاں دے جواب وچ آپ نے کہیا: اساں انہاں دے توں عہد کيتا اے تے کدی وی وعدہ خلافی نئيں کرینگے۔[۱۲۲]اک ہور جگہ ذکر ہويا اے کہ اعتراض کرنے والےآں توں کہیا: جدوں تک معاویہ زندہ اے تب تک انتظار کرو؛ جدوں اوہ مرجائے تاں تصمیم لینگے۔[۱۲۳]امام حسینؑ سنہ ۴۱ ہجری نوں (معاویہ توں صلح دے بعد) اپنے بھائی دے ہمراہ کوفہ توں مدینہ نوں لوٹے۔[۱۲۴]
علی ابن ابی طالب تے حسن بن علی دی خلافت دے دوران وچ
[سودھو]اپنے والد دی خلافت دے دوران وچ ، حسین انہاں دے نقش قدم اُتے سن تے انہاں نے اپنی جنگاں وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیا۔ [۱۲۵] صفین دی جنگ وچ ، حسین نے لوکاں نوں اک خطبہ دتا کہ اوہ انھاں لڑنے دی ترغیب داں [۱۲۶][۱۲۷] تے خلافت علی دے دوران وچ ، اوہ حسن دے بعد مُتِوَلّیِ صَدَقات سن ۔ [۱۲۸] خلافت دے دوران وچ علی دے نیڑے ترین ساتھیاں وچوں حسن تے حسین، محمد حنفیہ، تے عبد اللہ ابن جعفر ہاشمیاں وچ شامل سن ۔ حسین علی دے پیروکاراں وچوں اک سی، جس اُتے معاویہ، علی دے نال سب کردا سی۔ [۱۲۹] علی دے قتل دے وقت، مبینہ طور اُتے حسین مدین دے اک مشن اُتے سن، جتھے اسنوں حسن دے خط دے ذریعہ معاملہ معلوم ہويا تے علی دی آخری رسومات وچ شرکت کيتی۔ [۱۳۰]
حاج منوچہری نے حسن دے نال حسین دے طرز عمل دے بارے وچ کہیا اے کہ لوکاں دے حسن توں بیعت دے وقت، اک گروہ حسین دے پاس گیا تے اس توں بیعت لینے دا کہیا۔ لیکن حسین نے اپنے آپ نوں اپنے وڈے بھائی دا فرماں بردار قرار دے دتا۔ [۱۳۱] حسن ابن علی دی جانشینی دے آغاز دے نال ہی، حسین نے انہاں دی اطاعت کی، جداں کہ ابن ملجم دے بدلہ دی کہانی وچ حاج منوچہری دے مطابق، علی ابن ابی طالب دے حملہ آور نے، خواہش دے باوجود، ابن ملجم دے بدلہ لینے دے انداز وچ اپنے بھائی دی درخواست نوں قبول کيتا۔ کیونجے اوہ اسنوں اپنے وقت دا امام تے وڈا بھائی سمجھدا سی۔ لوکاں دی طرف توں اس دی بیعت قبول کرنے دے بعد، حسن منبر اُتے گیا تے اک خطبہ دتا، جسنوں کچھ معاویہ دے نال صلح کرنے دی کوشش سمجھیا جاندا سی۔ چنانچہ اوہ حسین دے پاس گئے، لیکن حسین نے اپنے آپ نوں اپنے وڈے بھائی دا فرماں بردار سمجھیا تے انہاں نوں حسن دے پاس بھیجیا۔ [۱۳۲] میڈلنگ دے مطابق، حسین نے ابتدا وچ معاویہ دے نال صلح قبول کرنے دی مخالفت کيتی سی، لیکن حسن دے دباؤ وچ اسنوں قبول کيتا۔ [۱۳۳] اس دے بعد، کوفہ دے شیعاں نے اسنوں معاویہ دے کوفہ دے نیڑے کیمپ اُتے اچانک حملہ کرنے دی پیش کش کی، لیکن انہاں نے ایہ کہندے ہوئے انکار کر دتا کہ جدوں تک معاویہ زندہ اے، سانوں امن معاہدے دی شرائط دی پابندی کرنی چاہیے۔ لیکن معاویہ دی موت دے بعد، اوہ اس فیصلے اُتے دوبارہ غور کرن گے تے کوفہ نوں حسن تے عبد اللہ ابن جعفر دے نال مدینہ منورہ چلے گئے۔ [۱۳۴] امن معاہدے اُتے دستخط کرنے کے بعد معاویہ نے کوفہ وچ خطبہ دتا جس وچ اس نے اعلان کيتا کہ اس نے معاہدے دی تمام شقاں دی خلاف ورزی دی اے تے علی ابن ابی طالب دی وی توہین دی اے۔ حسین نے جواب دینا چاہیا، لیکن اک بار فیر حسن دے حکم اُتے ایسا کرنے توں انکار کر دتا تے خود حسن نے جواب وچ خطبہ دتا۔ [۱۳۵] حسین نے حسن دی موت دے بعد وی معاہدے دی شرائط اُتے عمل کيتا۔ [۱۳۶]
معاویہ ابن ابی سفیان دی خلافت دے دوران وچ
[سودھو]انسائیکلوپیڈیا آف اسلام وچ ولیری دے مطابق، معاویہ دے زمانے وچ حسین نے انہاں دے خلاف کوئی کارروائی نئيں کيتی سی۔ پر، اس نے معاویہ نوں اقتدار دی منتقلی دا الزام حسن اُتے لگایا۔ [۱۳۷] لیکن عمادی حائری دے مطابق، حسن دی خلافت دے دوران وچ تے فیر معاویہ دے نال امن دے دوران وچ ، حسین اپنے بھائی حسن دے نال وی ايسے رائے تے مقام دے حامل سن ۔ بھانويں اوہ معاویہ دے حوالے حکومت کرنے دے مخالف سی تے امن دے بعد وی، اس نے معاویہ توں بیعت نئيں کيتی سی، لیکن اس امن معاہدے اُتے قائم سی۔ عمادی حائری لکھدے نيں کہ حسین دا حسن دی بہ نسبت امویاں دے نال سخت تے آزادانہ رویہ سی۔ حسین نے اک بار فاطمہ زہرا دی توہین کرنے اُتے مروان دے نال سخت سلوک کيتا تے امویاں نے علی دی توہین کرن اُتے وی شدید رد عمل دا اظہار کيتا۔ لیکن عمادی ہیری نے اک ہی وقت وچ شیعہ تے تاریخی اعتبار توں وی امامت دے تصور دا حوالہ دیندے ہوئے ایہ منیا اے کہ عام طور اُتے دونے بھائیاں دا اک ہی مقام سی تے اس دعوے نوں ثابت کرنے دے لئی، اس نے حسن دے کفن تے تدفین دے معاملے دا حوالہ دتا۔ [۱۳۸] حاج منوہری دا کہنا اے کہ بھانويں حسین معاویہ دے نال حسن دے امن معاہدے اُتے کاربند سن، لیکن انہاں نے معاویہ نوں خطوط وی لکھے سن جس وچ معاویہ دی خلافت تے اس توں بیعت ہونے دی وی نشان دہی کيتی گئی، ہور یزید دے جانشین دی حیثیت توں انتخاب دی مذمت کيتی تے مروان تے امویاں دے اقدامات اُتے تنقید کيتی۔ [۱۳۹]۔ محمد باقر بیان کردے نيں کہ اس وقت حسن تے حسین نماز وچ مروان بن حکم دی پیروی کردے سن، جسنوں معاویہ نے مدینہ اُتے حکمرانی دے لئی مقرر کيتا سی۔ عالم اسلام دے انسائیکلوپیڈیا وچ سید محمد عمادی حائری نے شیعہ ذرائع جداں حر عاملی دا حوالہ دیندے ہوئے ، جو بدکار شخص دی پیروی کرنے توں منع کردے نيں تے حسین مروان دے نال سخت سلوک کردے نيں، دا خیال اے کہ ایہ روایت غلط اے۔ حاج منوہری دا کہنا اے کہ بھانويں حسین معاویہ دے نال حسن دے امن معاہدے اُتے کاربند سن، لیکن انہاں نے معاویہ نوں خطوط وی لکھے سن جس وچ معاویہ دی خلافت تے اس توں بیعت ہونے دی وی نشان دہی کيتی گئی، ہور یزید دے جانشین دی حیثیت توں انتخاب دی مذمت کيتی تے مروان تے امویاں دے اقدامات اُتے تنقید کيتی۔ اطلاعات توں پتہ چلدا اے کہ شیعہ، جداں حجر بن عدی، حسن نوں مارے جانے توں بہت پہلے اس نال ملن آئے تے معاویہ دے خلاف بغاوت کرنے نوں کہیا۔ لیکن بلاذری دے مطابق ، اس دا جواب ہمیشہ سی، "جب تک معاویہ موجود اے کچھ نئيں کيتا جاسکدا۔ ہمیشہ انتقام دے بارے وچ سوچنا ضروری اے … لیکن اس دے بارے وچ کچھ نہ کدرے۔ » [۱۴۰][۱۴۱]
انسائیکلوپیڈیا اسلام وچ ولیری دے مطابق، ۴۱ ہجری وچ حسن تے معاویہ دے امن دے بعد۔ ہجری، حسین نے معاہدے اُتے مبنی اک سال وچ اک یا دو ملین درہم قبول کيتا تے متعدد بار دمشق چلا گیا۔ جتھے اس دے پاس ہور تحائف آئے۔ [۱۴۲][۱۴۳][۱۴۴]
میڈلنگ دے مطابق، جدوں حسن زہر دے نتیجے وچ موت دی راہ اُتے گامزن سی، اس نے اس زہر وچ معاویہ اُتے اظہار شک نئيں کيتا تاکہ حسین جوابی کارروائی نہ کرے۔ حسن نے وصیت کيتی کہ اسنوں اپنے نانا محمد دے پاس دفن کيتا جائے تے جے اس معاملے اُتے کوئی تنازع یا خون خرابا ہويا تاں اسنوں اپنی والدہ فاطمہ دے پاس دفن کيتا جائے۔ لیکن مروان بن حکم، اس بہانے توں کہ لوکاں نے پہلے عثمان نوں بعقیہ وچ دفن کرنے دی اجازت نئيں دتی سی، حسن نوں محمد دے پاس دفن ہونے توں روک دتا۔ حسین نے حِلْفُالْفُضول نامی قریش یونین توں وی شکایت کیتی تے بنی امیہ دے خلاف بنی ہاشم دے حقوق دے حصول دا مطالبہ کيتا۔ لیکن محمد حنفیہ تے دوسرے لوکاں نے آخر کار حسن نوں اپنی ماں دے نال دفن کرنے اُتے حسین راضی کرلیا۔
اسی دوران وچ ، کوفہ دے شیعاں نے حسین توں بیعت کرنا شروع دی تے سلیمان بن صُرَد خُزاعی دے گھر اُتے جُعدَة بن هُبَیْرَة مخزومی دے بیٹےآں، جو اُمِّهانی علی بن ابی طالب دی بہن، دے پوتے سن، نال ملاقات کيتی۔ [۱۴۵] حسن دی موت دے بعد، بنی ہاشم وچ حسین نوں سب توں ودھ عزت حاصل سی تے بھانويں عبداللہ ابن عباس جداں لوک عمر وچ انہاں توں وڈے سن، لیکن انھاں نے انہاں توں مشورہ کيتا تے اس دی رائے نوں استعمال کيتا۔ [۱۴۶]
انہاں نے حسین نوں اک خط لکھیا، جس وچ انہاں نے حسین توں اظہار تعزیت کيتا تے حسین توں اپنی وفاداری دا اظہار کيتا تے حسین توں دلچسپی تے اس وچ شامل ہونے دی خواہش دا اظہار کيتا۔ اس دے جواب وچ ، حسین نے لکھیا کہ اوہ حسن دی امن دی شرائط اُتے عمل کرنے دے پابند نيں تے انہاں توں اپنے جذبات دا اظہار نہ کرنے نوں کہندے نيں تے جے معاویہ دی موت دے بعد حسین زندہ بچ جاندے نيں تاں اوہ شیعاں نوں اپنے خیالات دسدے۔ [۱۴۷] تیسرے خلیفہ دے بیٹے عمرو ابن عثمان نے مروان نوں مدینہ وچ حسین دے نال متعدد شیعاں دی ملاقاتاں دے بارے وچ متنبہ کيتا تے مروان نے معاویہ نوں ایہ لکھیا۔ [۱۴۸][۱۴۹] معاویہ نوں مدینہ دے حاکم مروان نے شیعاں دے نال حسین دے نال ہونے والے سلوک توں آگاہ کیتا، لیکن اس نے کوئی رد عمل ظاہر نئيں کيتا۔ معاویہ نے اس وقت مدینہ دے حکمران مروان توں کہیا کہ اوہ حسین دے نال معاملہ نہ کرن تے اشتعال انگیز حرکدیاں نہ کرن۔ دوسری طرف، حسین نوں لکھے گئے اک خط وچ ، اس نے انہاں توں فراخ دلی توں وعدے کيتے تے مروان نوں مشتعل نہ کرنے دا مشورہ دتا۔ کہانی دا اختتام حسین دے تحریری رد عمل دے نال ہويا، جس توں معاویہ نوں کوئی تکلیف نئيں ہُندی سی۔ [۱۵۰][۱۵۱] اک دھمکی آمیز خط وچ ، معاویہ نے حسین نوں ملک بغاوت توں گرفتار کیا تے حسین نے اسنوں سخت جواب وچ لکھیا: "مینوں اس امت دے خلاف آپ دے صوبے توں ودھ کے کسی بغاوت دا پتہ نئيں اے۔" [۱۵۲] مروان نے اک بار حسین نوں اک دھمکی آمیز خط لکھیا سی جس توں امت مسلمہ وچ تفرقہ پھیلانے دا انتباہ کيتا گیا سی، جس وچ حسین نے معاویہ نوں ابو سفیان دے زیاد ابن ابیہہ دی ماں دے نال جنسی تعلق دی بنا اُتے اسنوں اپنا بھائی قرار دینے اُتے ڈانٹا سی۔ اس نے معاویہ نوں حجر بن عدی دے قتل ر اعتراض کيتا تے دھمکیوں نوں نظرانداز کيتا۔ معاویہ نے اپنے آس پاس دے لوکاں تے اس دے دوستاں توں حسین توں شکایت کیتی، لیکن اوہ ہور دھمکیوں توں باز رہیا تے حسین نوں تحائف گھلدا رہیا۔ [۱۵۳] سید محمد عمادی حائری دا مننا اے کہ انہاں نے معاویہ دے تحائف نوں قبول نئيں کيتا۔ [۱۵۴]
جد معاویہ یزید دے لئی بیعت جمع کررہیا سی تو، حسین انہاں چند لوکاں وچ شامل سن جنھاں نے بیعت نوں مسترد کر دتا تے معاویہ دی مذمت کيتی۔ سید محمد عمادی حائری دا مننا اے کہ انہاں نے معاویہ دے تحائف نوں قبول نئيں کيتا۔ [۱۵۵] معاویہ نے یزید نوں مشورہ دتا کہ اوہ حسین دے نال نرم سلوک کرے تے اسنوں بیعت کرنے اُتے مجبور نہ کرے۔ [۱۵۶][۱۵۷]
معاویہ دی حکومت دے دوران وچ ، اس دے دو اہم اعمال تاریخی ذرائع وچ درج نيں: اول، جدوں اوہ متعدد اراضی اُتے انہاں دی ملکیت اُتے متعدد بنو امیہ وڈھیاں دے سامنے کھڑا ہويا تے دوسرا، جدوں معاویہ نے ولی عہد دی حیثیت توں یزید دے لئی بیعت لئی۔ اسلام دے ولی عہد شہزادہ دی تقرری اک مسلک اے۔ [۱۵۸] حسین، نے مشہور صحابہ کرام دے دوسرے بیٹےآں دے نال، اس فعل نوں مسترد کر دتا کیونجے ایہ حسن دے امن معاہدے دے خلاف تے خلیفہ مقرر کرنے وچ عمر دی کونسل دے اصول دے منافی سی تے معاویہ دی مذمت کيتی سی۔ [۱۵۹][۱۶۰] معاویہ نے یزید نوں مشورہ دتا کہ اوہ حسین دے نال نرم سلوک کرے تے اسنوں بیعت کرنے اُتے مجبور نہ کرے۔ [۹][۱۶۱][۹][۱۶۱]
معاویہ، جو خلیفہ عثمان بن عفان دے ماتحت شام دے خطے دا گورنر سی، نے علی دے بیعت دے مطالبے توں انکار کر دتا سی تے طویل عرصے توں اس توں تنازع چل رہیا سی۔ علی دے قتل ہونے دے بعد تے لوکاں نے حسن توں بیعت کيتی، معاویہ نے اس دے نال لڑنے دے لئی تیار ہويا۔ اس جنگ دے نتیجے وچ حسن تے معاویہ دی فوجاں دے وچکار متنازع تصادم ہويا۔ خانہ جنگی دی پریشانیاں توں بچنے دے لئی، حسن نے معاویہ دے نال اک معاہدے اُتے دستخط کيتے، جس دے مطابق معاویہ اپنے دور حکومت وچ کِسے جانشین دا ناں نئيں لے گا تے اسلامی برادری ( امت ) نوں اپنا جانشین منتخب کرنے دے گا۔ [۱۶۲]
ازواج تے اولاد
[سودھو]آپ دی اولاد دی تعداد دے بارے وچ اختلاف نظر اے ؛ بعض نے چار بیٹے تے دو بیٹیاں[۱۶۳] تے بعض نے چھ بیٹے تے تن بیٹیاں لکھیا اے۔[۱۶۴]
ازواج | نسب | اولاد | تفصیل |
---|---|---|---|
شہربانو | یزدگرد ساسانی بادشاہ دی بیٹی | امام سجاد شیعاں دے چوتھے امام | معاصر محققاں شہربانو دے نسب دے بارے وچ تردید کردے نيں۔[۱۶۵] بعض کتاباں وچ انہاں دا ناں سِنْدیہ، غزالہ تے شاہ زنان ذکر ہويا اے۔ |
رباب | امرؤ القیس بن عدی دی بیٹی | سُکَینہ تے عبداللّہ۔[۱۶۶] | رباب کربلا وچ موجود سی تے اسیر ہو کے شام تک گئياں۔[۱۶۷] اکثر کتاباں وچ عبد اللہ نوں شہادت دے وقت شیرخوار نقل کيتا گیا اے۔[۱۶۸]اج کل شیعہ انہاں نوں علی اصغر دے ناں توں جاندے نيں۔ |
لیلیٰ | ابی مُرَّۃ بن عروۃ بن مسعود ثَقَفی دی بیٹی[۱۶۹] | علی اکبرؑ[۱۷۰] | ۔۔۔۔۔ |
ام اسحاق | طلحہ بن عبیداللہ دی بیٹی | فاطمہ امام حسین دی وڈی بیٹی[۱۷۱] | ام اسحاق، امام حسن مجتبیؑ دی زوجہ سی تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی شہادت دے بعد امام حسین نال شادی کيتی۔[۱۷۲] |
سُلافہ یا ملومہ[۱۷۳] | قُضاعہ نامی قبیلے توں | جعفر[۱۷۴] | جعفر نے امام دی حیات وچ ہی وفات پائی تے انہاں دی کوئی نسل باقی نئيں اے۔[۱۷۵] |
چھیويں صدی وچ لکھی ہوئی کتاب لباب الانساب[۱۷۶]ماں امام دی اک بیٹی رقیہ دے ناں توں تے ستويں ہجری وچ لکھی گئی کتاب کامل بہایی وچ امام حسین دی اک چار سالہ بچی دا تذکرہ اے جو شام وچ وفات پائی اے۔[۱۷۷]بعد دیاں کتاباں وچ رقیہ دا ناں ودھ آنے لگیا اے۔ ايسے طرح بعض منابع وچ شہر بانو دا بیٹا علی اصغر تے رباب دا بیٹا محمد تے ايسے طرح توں زینب (ماں دا ناں لکھے بغیر) دے نام، امام حسین دی اولاد وچوں ذکر ہوئے نيں۔[۱۷۸] ابن طلحہ شافعی نے اپنی کتاب مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول وچ آپ دی اولاد دی تعداد نوں دس دسیا اے۔[۱۷۹]
دوران وچ امامت
[سودھو]آپ دی امامت دا آغاز معاویہ دی حکومت دے دسويں سال ہويا۔ معاویہ نے ۴۱ھ[۱۸۰]کو امام حسن توں صلح دے بعد حکومت سنبھالیا تے اموی خلافت دی بنیاد رکھی۔ اہل سنت منابع نے اسنوں چالاک تے صابر لکھیا اے۔[۱۸۱]اور ظاہری طور اُتے دین دا پابند سی تے اپنی خلافت دی بنیاداں نوں مضبوط کرنے لئی بعض دینی اصولاں توں استفادہ کردا سی۔بھانويں حکومت نوں زور تے سیاسی چالاکیوں توں حاصل کيتا سی[۱۸۲] لیکن اسنوں اللہ تعالی دی دتی ہوئی تے قضا و قدر الہی سمجھدا سی۔[۱۸۳]
وہ اپنے آپ نوں اہل شام دے لئی انبیا تے اللہ دے نیک بندے تے دین و احکام دے مدافعین دے اسيں پلہ سمجھدا سی۔[۱۸۴] تاریخی منابع وچ آیا اے کہ معاویہ نے خلافت نوں سلطنت وچ تبدیل کر دتا[۱۸۵]اور علنی طور اُتے کہندا سی کہ عوام دی دینداری توں میرا کوئی سروکار نئيں اے۔[۱۸۶]
معاویہ دی حکومت دے مسائل وچوں اک عوام خاص کر عراق دی عوام وچ شیعہ عقیدے دا پانا سی۔ شیعہ معاویہ دے دشمن سن، ايسے طرح خوارج وی اس دے دشمن سن لیکن خوارج دے لئی عوام وچ کوئی مقام حاصل نئيں سی جدوں کہ شیعہ امام علی علیہ السلام تے اہل بیت دی وجہ توں عوام اُتے بہت نفوذ رکھدے سن ۔ ايسے لئی معاویہ تے اس دے آہلکار، مصالحت توں یا ٹکر کے ذریعے توں شیعاں توں نمٹتے سن ۔ معاویہ دا اک اہم طریقہ عوام وچ علیؑ توں دوری ایجاد کرنا سی ايسے وجہ توں معاویہ دے دور تے بعد دے اموی دور وچ علیؑ اُتے لعن کرنا اک عام رسم بنی۔[۱۸۷] معاویہ نے حکومت نوں مضبوط کرنے دے بعد شیعاں اُتے سیاسی دباؤ شروع کيتا تے اپنے افراد توں نوں خط لکھیا کہ علیؑ دے چاہنے والےآں نوں اپنے دربار توں نکالاں، بیت المال توں انہاں نوں کچھ نہ داں تے انہاں دی گواہی نوں قبول نہ کرن۔[۱۸۸]اسی طرح جے کسی نے امام علی علیہ السلام دی فضیلت بیان کرنے والےآں نوں دھمکی دتی ایتھے تک کہ محدثاں نے آپ نوں «قریش دا اک مرد»، «رسول اللہ دا اک صحابی» تے «ابو زینب» توں یاد کرنے لگے۔[۱۸۹]
دلائل امامت
[سودھو]امام حسینؑ اپنے بھائی دی شہادت دے بعد ۵۰ھ نوں امامت اُتے فائز ہوئے تے اکسٹھ ہجری دے ابتدائی دناں تک شیعاں دی امامت تے رہبری اُتے فائز رہے۔سانچہ:ثابت شیعہ علما نے جتھے بارہ اماموں دی امامت اُتے دلیل قائم کيتا اے [۱۹۰] اوتھے ہر امام دی امامت اُتے خاص طور توں وی دلیل پیش کيتا اے۔شیخ مفید نے کتابِ ارشاد وچ امام حسینؑ دی امامت اُتے بعض احادیث دی طرف اشارہ کيتا اے جنہاں وچوں ایہ احادیث کہ جتھے ارشاد ہُندا اے۔ ابنای ھذان امامان قاما او قعدا(ترجمہ: میرے ایہ دو بیٹے حسن و حسین امام نيں چاہے ایہ قیام کرن چاہے ایہ بیٹھے ہاں)۔ [۱۹۱] ايسے طرح امام علی علیہ السلام نے اپنی شہادت دے وقت امام حسن دی امامت دے بعد آپ دی امامت دی تاکید دی اے۔[۱۹۲] تے امام حسنؑ نے وی اپنی شہادت دے وقت محمد بن حنفیہ نوں وصیت کردے ہوئے اپنے بعد حسین ابن علیؑ نوں امام معرفی کيتا اے۔[۱۹۳] شیخ مفید اس حدیث توں استدلال کردے ہوئے امام حسینؑ دی امامت نوں یقینی تے ثابت سمجھدے نيں۔ انہاں دے کہنے دے مطابق امام حسینؑ نے معاویہ توں صلح امام حسن وچ جو وعدہ کيتا سی اوہ تے تقیہ دی وجہ توں معاویہ مرنے تک لوکاں نوں اپنی طرف دعوت نئيں کيتی تے امامت نوں علنی نئيں کیا؛ لیکن معاویہ مرنے دے بعد آپ نے امامت نوں علنی کيتا تے جنہاں نوں آپ دے مقام دا نئيں پتہ سی انہاں نوں اپنی پہچان کروایا۔[۱۹۴] استوں علاوہ ایسی احادیث رسول اللہؐ توں وارد ہوئیاں نيں جنہاں وچ ائمہؑ دی تعداد دسی گئی اے تے امام علی علیہ السلام، امام حسنؑ تے امام حسینؑ تے انہاں دے نو فرزنداں دی امامت اُتے تصریح و تاکید ہوئی اے۔ [۱۹۵]
منقول اے کہ ۶۰ھ نوں امام حسینؑ مدینہ توں نکلدے ہوئے اپنی بعض وصیتاں تے امامت دی امانتاں نوں زوجۂ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ام سلمہ دے حوالے کیا[۱۹۶] تے بعض نوں شہادت توں پہلے اکسٹھ ہجری دی محرم نوں اپنی وڈی بیٹی فاطمہ دے حوالے کیا[۱۹۷]تاکہ اوہ انہاں نوں امام سجاد دے حوالے کرے۔
صلحِ امام حسن دی پاسداری
[سودھو]اس دے باوجود کہ امام حسنؑ دے بعد آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم حکومت کیتی باگ ڈور سنبھالنے دے لئی صالح ترین تے مناسب ترین شخصیت سن ؛ اُتے معاویہ دے نال امام حسنؑ دی صلح کيتی بنا پر، آپ اس صلح دے پابند رہے۔[۱۹۸] تے اس دے باوجود کہ کوفی عوام نے معاویہ دے خلاف قیام دے لئی آپ نوں خطوط لکھے، آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے قیام توں اجتناب کيتا گو کہ آپ نے مسلماناں اُتے معاویہ دی حاکمیت دی شرعی تے قانونی حیثیت نوں مسترد کر دتا تے ظالماں دے خلاف جہاد اُتے زور دتا تے قیام نوں معاویہ دی موت تک ملتوی کر دتا۔[۱۹۹] تے کوفہ والےآں دے خطوط دے جواب وچ لکھیا:
- حالے میرا ایہ عقیدہ نئيں، معاویہ مرنے تک کوئی اقدام نہ کرن، اپنے گھراں وچ چھپے رہیاں تے ایداں دے کم توں اجتناب کرن جس توں تسيں اُتے بدگمان ہوجاواں۔ جے اوہ مرا تے تب تک وچ زندہ رہیا تاں اپنی رای توں آپ نوں آگاہ کراں گا۔[۲۰۰]
معاویہ دا راج
[سودھو]شیعاں دے مطابق، حسین ۶۶۹ء وچ اپنے بھائی حسن دی وفات دے بعد دس سال دی مدت دے لئی تیسرے امام سن ۔ اس دے علاوہ گذشتہ چھ مہینےآں دے علاوہ تمام وقت معاویہ دی خلافت دے نال موافق سی۔ [۲۰۱] حسن دے نال صلح نامے دے بعد، معاویہ اپنی فوج دے نال کوفہ چلا گیا، جتھے اک عوامی ہتھیار سُٹن دی تقریب وچ حسن نے اٹھیا کھڑے ہوئے تے لوکاں نوں یاد دلاندے ہوئے کہیا کہ اوہ تے حسین محمد دے اکلوندے دھوہتے نيں تے ایہ کہ اس نے بادشاہی نوں معاویہ دے حوالے کے دتا '' لوکاں کے، امت دے بہترین مفاد وچ : "اے لوگو، یقینا خدا ہی سی جس نے آپ نوں اسيں وچوں سب توں پہلے دی راہنمائی دی تے جس نے اسيں وچوں آپ نوں خون خرابے توں بچایا۔ ميں نے معاویہ توں صلح کرلئی اے تے وچ نئيں جاندا کہ ایہ آپ دی آزمائش دے لئی نئيں اے تے آپ کچھ وقت دے لئی لطف اندوز ہوسکن گے۔ " سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref>
ٹیگ؛
اتے پتے جہدے وچ کوئی شے ناہووے لازمی ناں ہووے۔ [۲۰۲] حسن نے اعلان کيتا۔ [۱۶۲]
۶۶۰/۴۱ وچ حسن دے حکومت چھڈنے تے ۶۶۹/۴۹ انہاں دی شہادت دے درمیان وچ نو سالہ مدت وچ ، حسن تے حسین معاویہ دے خلاف یا اس دے خلاف سیاسی مداخلت توں دور رہنے دی کوشش کردے ہوئے مدینہ واپس چلے گئے۔ [۱۶۲][۲۰۳]
اہل بیت دی حکمرانی دے حق وچ جذبات کدی کدائيں چھوٹے گروہاں دی شکل وچ سامنے آندے سن، ودھ تر کوفہ توں، حسن تے حسین نال ملن جاندے سن تے انہاں نوں اپنا قائد بننے دی درخواست کردے سن - جس دی درخواست اُتے انہاں نے جواب دینے توں انکار کر دتا سی۔ [۷۸] اس دے دس سال بعد وی، حسن دی شہادت دے بعد، جدوں عراقیاں نے بغاوت دے بارے وچ اس دے چھوٹے بھائی، حسین دی طرف رجوع کیتا، تاں حسین نے انہاں نوں اس وقت تک انتظار کرنے دی ہدایت دی جدوں تک معاویہ دے نال حسن معاہدے دی وجہ توں زندہ اے۔ [۱۶۲] پر، بعد وچ تے موت توں پہلے معاویہ نے اپنے بیٹے یزید نوں اپنا جانشین بنا دتا۔ [۲۰۴]
یزید دا راج
[سودھو]حسن تے معاویہ دے وچکار ہونے والے معاہدے دا اک اہم نکتہ ایہ سی کہ مؤخر الذکر کسی نوں وی اس دی وفات دے بعد اپنا جانشین مقرر نئيں کرے گا۔ لیکن حسن دی شہادت دے بعد، معاویہ، ایہ خیال کردے ہوئے کہ کوئی وی اِنّا جرات مند نئيں ہوئے گا کہ خلیفہ دے طور اُتے اس دے فیصلے اُتے اعتراض کرے، اس معاہدے نوں توڑدے ہوئے، اپنے بیٹے یزید نوں ۶۸۰ وچ اپنا جانشین مقرر کيتا۔ [۲۰۵] رابرٹ پینے نے تریخ معاویہ وچ معاویہ دا حوالہ دیندے ہوئے کہیا اے کہ اپنے بیٹے یزید نوں حسین نوں شکست دینے دے لئی - کیوں کہ معاویہ دا خیال سی کہ اوہ یقینا اس دے خلاف فوج تیار کرے گا، لیکن انہاں دے نال نرمی دا معاملہ کرنا کیونجے اوہ رسول دے دھوہتے نيں۔لیکن عبد اللہ ابن الزبیر دے نال تیزی توں معاملہ کرنا، کیونجے معاویہ نوں اس توں سب توں ودھ ڈر سی۔[۲۰۶]
اپریل ۶۸۰ وچ ، یزید خلیفہ دی حیثیت توں اپنے والد دی جانشین ہويا۔ اس نے فورا۔ ہی مدینہ دے گورنر نوں ہدایت دی کہ اوہ حسین تے کچھ ہور ممتاز شخصیتاں نوں اپنی بیعت دا عہد کرنے اُتے مجبور کرے۔ [۲۰۷] اُتے حسین نے اس توں پرہیز کيتا تے ایہ مندے نيں کہ یزید کھلم کھلا اسلام دی تعلیمات دے منافی تے محمد دی سنت دے خلاف اے [۲۰۸]۔[۲۰۹] انہاں دے خیال وچ اسلامی معاشرے دی سالمیت تے بقاء دا دارومدار صحیح رہنمائی دے دوبارہ قیام اُتے سی۔ [۲۱۰] اوہ تے اس دے گھر والے مدینہ توں مکہ مکرمہ وچ پناہ دے لئی نکلے سن ۔[۲۱۱] جدوں مکہ مکرمہ وچ ، ابن الزبیر، عبد اللہ ابن عمر تے عبد اللہ ابن عباس نے حسین نوں مشورہ دتا کہ اوہ مکہ نوں اپنا اڈا بناواں تے اوتھے توں یزید دے خلاف لڑاں۔ [۲۱۲] اوتھے، کوفہ دے لوکاں نے اسنوں خط بھیجیا، اس توں مدد منگی تے اس توں بیعت دا وعدہ کيتا۔ چنانچہ اس نے کوفہ دی طرف سفر کيتا [۲۱۳]، لیکن کربلا دے نیڑے اس دے کارواں نوں یزید دی فوج نے روک لیا۔ ۱۰ اکتوبر ۶۸۰ (۱۰ محرم ۶۱ ہجری) کو کربلا دی لڑائی وچ انہاں دا قتل کر دتا گیا تے اس دا سر قلم کر دتا گیا، اس دے بیشتر [[لسٹ شہدائے کربلا|کنبہ تے ساسی] وی شامل تھے، بشمول حسین دا چھ ماہ دا بیٹا علی الصغر، سوانیاں تے بچےآں دے نال لیا گیا قیدی۔ [۲۱۴][۳] جنگِ کربلا دی داستان نوں مقتل الحسین کہیا جاندا اے۔
محمد ابن جریر طبری، ابن خلدون، ابن کثیر غرض بوہت سارے مفسرین تے مورخین نے لکھیا اے کہ ابن زیاد نے خاندان رسالت کوکربلا وچ قتل کیتا تے قیدیاں نوں اونٹھاں اُتے شہیداں دے سراں دے نال دمشق بھیج دتا۔ دمشق وچ وی انہاں دے نال کچھ چنگا سلوک نہ ہويا۔
یزید نے امام حسین دے سر نوں اپنے سامنے طشت اُتے رکھ دے انہاں دے دندان مبارک نوں چھڑی توں چھیڑدے ہوئے اپنے کچھ اشعار پڑھے جنہاں توں اس دا نقطۂ نظر معلوم ہُندا اے جنہاں دا ترجمہ کچھ ایويں اے [۲۱۵]
کاش اج اس مجلس وچ بدر وچ مرنے والے میرے بزرگ تے قبیلہ خزرج دی مصیبتاں دے شاہد ہُندے تاں خوشی توں اچھل پڑدے تے کہندے : شاباش اے یزید تیرا ہتھ شل نہ ہو، اساں انہاں دے بزرگاں نوں قتل کيتا تے بدر کاانتقام لے لیا، بنی ہاشم سلطنت توں کھیل رہے سن تے نہ آسمان توں کوئی وحی نازل ہوئي نہ کوئي فرشتہ آیا اے۔ [۲۱۵]
امام حسین عراق وچ کربلا دے مقام اُتے مدفون نيں۔
اپنی موت توں پہلے اموی حکمران مُعاویہ نے صلح حسن دے برخلاف یزید نوں اپنا جانشین مقرر کيتا۔ [۲۱۶] جدوں ۶۸۰ء وچ معاویہ انتقال کر گئے تاں یزید نے بیعت دا مطالبہ کیتا، حسین نے یزید دی بیعت توں انکار کر دتا، یعنی انہاں نے خود نوں قربان کرنے دا فیصلہ کيتا۔ نتیجاً انہاں نے ۶۰ھ وچ مدینہ چھڈ دتا تے مکہ آ گئے۔[۲۱۶][۲۱۷] ایتھے اہل کوفہ نے انہاں نوں خطوط بھیجے تے انہاں توں مدد منگی تے حسین دی بیعت کرنے دا کہیا۔ سو اوہ کوفہ دے لئی روانہ ہوئے، [۲۱۶] کربلا دے نزدیک انہاں دے کارواں اُتے یزیدی فوج نے حملہ کر دتا۔ کربلا دی جنگ وچ انہاں نوں تے انہاں دی آل نوں ۱۰ محرم ۶۱ھ (۱۰ اکتوبر ۶۸۰ء) نوں قتل کر کے سر قلم کر دتا گیا، شہدا وچ انہاں دے چھ ماہ دے بیٹے، علی اصغر وی شامل سن، اس دے علاوہ اہل بیت دیاں سوانیاں تے بچےآں نوں قیدی بنا دتا گیا۔[۲۱۶][۲۱۸] بعد وچ وفات حسین اُتے غم اِنّا ودھ گیا کہ لوک دولت امویہ دے شدید مخالف ہو گئے تے عباسیاں نے امویاں نوں عبرت ناک شکست دے کے انہاں لوکاں دے دل ٹھنڈے کيتے۔[۲۱۹][۵]
معاویہ دے اقدامات دے خلاف موقف
[سودھو]معاویہ دی جانب توں یزید دی بیعت کيتی دعوت اُتے امام حسینؑ دا جواب: یزید نے اپنی فکر تے عقیدے نوں دکھا چکيا اے ؛ تسيں وی اس دے لئی اوہی چاہو جو اوہ چاہندا اے: کتےآں نوں اک دوسرے دے خلاف لڑانا، کبوتراں نوں اڑانا تے گانے والی کنیزےآں توں معاشرت تے ہور قسم دیاں سرگرمیاں۔۔۔ [اے معاویہ] اس کم توں باز آجاؤ؛ اللہ دے حضور اوہنان لوکاں دے گناہاں دے بوجھ دے علاوہ وی گناہاں دا بوجھ لے کے جان وچ توانوں کيتا فائدہ پہنچے گا؟!
بھانويں معاویہ دی حکومت دے دوران وچ امام حسینؑ نے عملی طور اُتے انہاں دے خلاف کوئی اقدام نئيں کيتا لیکن معاصر تاریخی محقق، رسول جعفریان دا کہنا اے کہ امام تے معاویہ دے درمیان وچ ہونے والے بعض رابطے تے گفتگو اس گل دی نشان دہی کردے نيں امام حسینؑ نے معاویہ دی حکومت نوں سیاسی طور اُتے قبول نئيں کيتا سی تے انہاں دے سامنے تسلیم نئيں ہوئے سن ۔[۲۲۰]امام حسینؑ تے معاویہ دے درمیان وچ رد و بدل ہونے والے متعدد خطوط وی ايسے گل دے شاہد نيں۔
اس دے باوجود تاریخی گزارشات توں معلوم ہُندا اے کہ معاویہ وی خلفائے ثلاثہ دی طرح ظاہری طور اُتے امام دا احترام کردا سی۔[۲۲۱]اور اپنے اہلکاراں نوں حکم دتا سی کہ رسول اللہ دے بیٹے دا مزاحم نہ بنیاں تے انہاں دی بے احترامی نہ کرن۔[۲۲۲] معاویہ نے یزید نوں وصیت وچ وی امام حسینؑ دے مقام دی تاکید کیتی تے انہاں نوں لوکاں وچ سب توں محبوب جانا تے کہیا جے حسین اُتے کامیاب ہو گیا تاں اسنوں بخش دو کیونجے اس دا حق بہت وڈا اے۔[۲۲۳]
شیعیانِ امام علی دے قتل اُتے اعتراض
[سودھو]معاویہ نے جدوں حجر بن عدی، عمرو بن حمق خزاعی تے عبداللہ بن یحیی حضرمی ورگی شخصیتاں دے قتل اُتے امام حسینؑ نے شدید اعتراض کيتا۔ [۲۲۴] اور بہت ساری تاریخی منابع دے مطابق آپ نے معاویہ نوں خط لکھیا تے علیؑ دے دستےآں نوں قتل کرنے دی مذمت کيتی تے معاویہ دے بعض برے کماں دی نشان دہی کردے ہوئے اسنوں محکوم کيتا تے کہیا:ماں اپنے تے اپنے دین دے بارے وچ تواڈے نال جہاد توں بالاتر کوئی تے چیز نئيں جاندا ہون۔ اس خط وچ ہور لکھیا: اس امت اُتے تواڈی حکومت توں ودھ وڈے فتنے دا مینوں علم نئيں اے۔[۲۲۵]
جد حج دے سفر وچ معاویہ دا امامؑ توں آمنا سامنا ہويا[۲۲۶] تاں اس نے کہیا: کيہ توانوں معلوم اے کہ حُجر تے اس دے دوست تے تواڈے والد دے شیعاں دے نال اسیں کیہ کيتا اے ؟ امام نے فرمایا: کیہ کيتا اے ؟ معاویہ نے کہیا: انہاں نوں قتل کیتا، کفن دتا، انہاں اُتے نماز پڑھی تے دفن کر دتا۔
امام نے فرمایا: لیکن جے اسيں تواڈے اصحاب نوں قتل کرن تاں انہاں نوں نہ کفن دین گے، نہ انہاں اُتے نماز پڑھیاں گے تے نہ ہی انہاں نوں دفناواں گے۔[۲۲۷]
یزید دی ولایت عہدی اُتے اعتراض
[سودھو]سنہ۵۶ھ نوں معاویہ نے امام حسنؑ توں کيتے ہوئے صلح نامے وچ مذکور، (اپنے بعد کسی نوں اپنا جانشین نئيں بنائے گا) قرارد داد دے برخلاف یزید نوں اپنا جانشین بنا کے لوکاں نوں اس دی بیعت کرنے دا کہیا۔[۲۲۸]امام حسینؑ سمیت بعض شخصیتاں نے اس دی بیعت توں انکار کر دتا۔
معاویہ نے یزید دی ولیعہدی نوں مستحکم بنانے دی غرض توں وسیع اقدامات انجام دینے دے بعد مدینہ دا دورہ کيتا توں کہ مدینہ دے اکابرین توں یزید دی ولایت عہدی دے لئی بیعت لے۔[۲۲۹]امام حسینؑ نے اک مجلس وچ جتھے معاویہ، ابن عباس تے بعض اموی درباریاں دی موجودگی وچ معاویہ دی ملامت کيتی تے یزید دی نااہلی تے ہوس بازیاں دی یاد آوری کرائی تے اسنوں یزید دی ولیعہدی کااعلان کرنے توں متنبہ کيتا۔ اس دے نال نال امام حسینؑ نے اپنے مقام تے حق نوں بیان کردے ہوئے یزید دی بیعت کےلئی معاویہ دی طرف توں پیش کيتی جانے والی دلایل نوں رد کيتا۔ [۲۳۰] اسی طرح اک ہور مجلس وچ جتھے عوام وی سن، امام حسینؑ نے معاویہ دی یزید دی شایستگی دیاں گلاں دے خلاف اپنے نوں خلافت دے لئی فردی تے خاندان دے اعتبار توں مناسب قرار دتا تے یزید نوں شرابی تے ہوس باز دے طور اُتے معرف کيتا۔ [۲۳۱]
حسین ابن علی دا خطبہ منی
[سودھو]معاویہ دی وفات توں اک یا دو سال پہلے تے جدوں اوہ اپنے بیٹے یزید نوں گورنری تے فیر مسلماناں دی خلافت وچ لیانے دی کوشش کر رہیا سی تو، حسن توں اس دے امن معاہدے دے برخلاف، حسین نے اس صورت حال توں خطرہ محسوس کيتا تے عالم اسلام دے بزرگاں نوں دعوت دتی حج دے دوران وچ منا دی سرزمین وچ جمع ہاں تے اس دا پیغام سناں۔ اس دعوت دے بعد، منا وچ نیڑے ست سو پیروکار تے پیغمبر اسلام دے دو سو [[صحابی|ساسی] جمع ہوئے۔ اپنی تقریر دے آغاز وچ - جو بعد وچ "خطبہ منا" دے ناں توں مشہور ہوئے۔معاویہ نے اسنوں "بغاوت" قرار دتا ، جے وچ حسین نے اس دے تے بنوامیہ دے ظالمانہ اقدامات نوں بے نقاب کر دتا، خاص طور اُتے انہاں نے اہل بیت تے شیعاں دے خلاف کیہ کيتا تے سامعین توں کہیا کہ اوہ اس مواد نوں ریکارڈ کرن تے قابل اعتماد لوکاں نوں جدوں اوہ اپنے شہراں وچ واپس آئیاں تاں اس دی اطلاع دتیاں یزید دے اقتدار وچ آنے دے خطرات تے نقصانات توں بچاں۔ خطبہ دے تسلسل وچ ، انہاں نے علی ابن ابی طالب دی فضیلت تے نیکی دی طرف متوجہ کرنے تے معاشرے وچ برائی توں روکنے دے منصب تے اس اصول نوں بھانپنے وچ اسلامی اسکالرز تے بزرگاں دی ذمہ داری تے عوامی رائے نوں روشن کرنے وچ انہاں دے کردار دا ذکر کيتا۔ اس اصول دی تکمیل تے اسلام دی رائے عامہ نوں نمایاں کرنے وچ انہاں دے کردار وچ اسلام دے بزرگ صحابہ کرام تے پیروکاراں نوں اس خطبے دی فراہمی حسین دے لئی اک چنگا موقع سی کہ اوہ منا دی سرزمین توں عالم اسلام نوں اپنا پیغام پہنچاواں تے اشراف، خصوصی صحابہ کرام تے اہل اسلام نوں اسلامی دنیا دے عمومی حالات توں آگاہ کرن۔ اموی نظام دے خطرات تے سازشاں نوں بے نقاب کرن۔ [۲۳۲]
خطبہ منی توں اک اقتباس
[سودھو]منی وچ امام حسینؑ دے خطبے دے چند کلمات: اگر مشکلات وچ صبر کروگے تے اللہ دی راہ وچ سختیاں تے اخراجات نوں برداشت کرو گے تاں اللہ دے امور آپ دے ہتھ آئینگے۔۔۔ لیکن تسيں لوکاں نے ظالماں نوں اپنی جگہ بٹھا کر اپنے اُتے مسلط کيتے ہو تے اللہ دے امور انہاں دے سپرد کر چکے ہوئے۔ تواڈا موت توں ڈرنا تے دنیا دی لالچ دی وجہ توں ظالماں نوں اس کم اُتے قادر بنایا اے۔
امام حسین نے معاویہ دی وفات توں دو سال پہلے یعنی سنہ۵۸ھ نوں منی وچ اک اعتراض آمیز خطبہ دتا[۲۳۳]اس دور وچ شیعاں اُتے معاویہ دی طرف توں شدید دباؤ سی۔[۲۳۴] امام نے اس خطبے وچ امیر المؤمنین تے اہل بیتؑ دی فضیلت، امر بہ معروف و نہی از منکر دی دعوت دے نال نال ايسے اسلامی وظیفے دی اہمیت دی تاکید، علما دی ذمہ داری تے ظالم دے خلاف قیام تے علما دا ظالماں دے مقابلے وچ خاموشی دے نقصانات بیان کيتے۔
قیام حسین
[سودھو]یزید توں بیعت نہ کرنا
[سودھو]معاویہ دی وفات دے فورا بعد ۱۵ رجب ۶۰ ھ۔ ۲۲ اپریل ۶۸۰ ء نوں یزید نے مدینہ دے حاکم ولید ابن عتبہ نوں حسین، عبد اللہ ابن زبیر تے عبد اللہ ابن عمر توں بیعت لینے دا حکم دتا۔ [۲۳۵] یزید دا مقصد معاویہ دی موت دے بارے وچ لوکاں نوں معلوم ہونے توں پہلے اس شہر دا کنٹرول سنبھالنا سی۔ یزید دی فکر خاص طور اُتے خلافت وچ اس دے دو حریفاں دے بارے وچ ۔ یعنی ایہ حسین تے عبد اللہ ابن زبیر ہی سن جنھاں نے اس توں پہلے بیعت ترک کردتی سی۔ [۲۳۶] ولید بن عتبہ نے انہاں نوں [۲۳۷] فوری محل وچ آنے دا کہیا توں کہ اوہ انہاں نوں یزید دے نال بیعت کرنے اُتے مجبور کرے۔ ولیری حسین دے مطابق، اوہ اپنے پیروکاراں دے نال محل آیا تے معاویہ دی موت اُتے تعزیت کيتی۔ لیکن اس نے اس عذر دے ذریعہ یزید توں خفیہ بیعت دو دن دے لئی ملتوی کردتی کہ بیعت عوامی طور اُتے ہونی چاہیے۔ [۲۳۸][۲۳۹][۲۴۰] مروان بن حکام ، جو جاندا سی کہ جے حسین اجلاس توں رخصت ہو گئے تو، اوہ جنگ دے بغیر نئيں پہنچ سکدے نيں، انہاں نے ولید توں کہیا سی کہ اوہ بیعت کرنے دے لئی فورا ہی حسین نوں قتل کر دیؤ یا اسنوں قید کر دتیاں۔ لیکن ولید، جو حسین توں تصادم نئيں کرنا چاہندا سی، نے انکار کر دتا۔ [۲۴۱][۲۴۲]
آخر کار، حسین تے اس دے اہل خانہ مرکزی سڑک، [۲۴۳][۲۴۴] توں رات گئے مکہ گئے تے اپنے والد عباس بن عبد المطلب دے گھر چار مہینے گزارے۔ اس دے نال انہاں دی بیویاں، بچےآں تے بھائیاں دے علاوہ حسن دے بیٹے وی سن ۔ [۲۴۵]
یزید دی خلافت اُتے اعتراض
[سودھو]معاویہ دی وفات دے بعد ۱۵ رجب ۶۰ھ نوں یزید حاکم بنیا۔[۲۴۶]اس نے بعض انہاں بزرگاں توں زبردستی بیعت لینے دا ارادہ کيتا جنھاں نے اس دی ولایت عہدی نوں قبول نئيں کيتا سی، انہاں وچوں اک حسین ابن علیؑ سن ۔[۲۴۷]لیکن امام حسینؑ نے بیعت کرنے توں انکار کیا[۲۴۸] تے دوست احباب تے خاندان سمیت ۲۸ رجب نوں مدینہ توں مکہ دی طرف روانہ ہوئے۔[۲۴۹]
مکہ وچ عوام تے عمرہ اُتے آنے والےآں دی طرف توں آپ دا وڈا استقبال ہويا[۲۵۰] تے چار مہینے توں ودھ (۳ شعبان توں ۸ ذیالحجہ) اوتھے رہے۔[۲۵۱]اس عرصے وچ کوفہ والےآں نے آپ دا یزید دی بیعت نہ کرنے دی خبر سن لیا تے آپ دے لئی دعوت نامے بھیجے تے خط دے ذریعے کوفہ بلايا۔[۲۵۲]امام نے کوفہ والےآں نوں جانچنے دے لئی مسلم بن عقیل نوں کوفہ بھیجیا تاکہ اوہ اوتھے دی حالات توں آگاہ کرن۔ مسلم نے جدوں کوفیاں دا استقبال تے انہاں دی بیعت نوں دیکھیا تاں امام نوں کوفہ بلا لیا[۲۵۳]اور آپ اہل و عیال تے دوست احباب سمیت ۸ ذیالحجہ[۲۵۴]کو مکہ توں کوفہ دی جانب روانہ ہوئے۔ بعض گزارشاں توں ایہ گل وی سمجھ وچ آندی اے کہ امام حسینؑ نوں مکہ وچ انہاں دے قتل دی سازش دا علم ہويا سی اس لئی مکہ دی حرمت باقی رکھدے ہوئے اس شہر توں نکل پئے۔[۲۵۵]
اہل کوفہ دی طرف توں دعوت نامے
[سودھو]اہل کوفہ نوں حسین توں دعوت دینا تے مسلم ابن عقیل نوں بھیجنا
[سودھو]دوسری طرف معاویہ دی موت دی خبر کوفیاں دی خوشی توں ملی ، جو زیادہ تر علی شیعہ سن ۔ کوفہ دے شیعہ رہنماء سلیمان بن صرد خزاعی دے گھر جمع ہوئے تے حسین نوں لکھے گئے خط وچ معاویہ دی حکمرانی دے خاتمے اُتے خدا دا شکر ادا کيتا تے معاویہ نوں اس دا ناجائز تے قابض خلیفہ قرار دتا۔ [۲۵۶][۲۵۷] انہاں نے دسیا کہ اوہ معاویہ دے مقرر کردہ کوفہ دے گورنر ، نعمان ابن بشیر دی امامت دے لئی جمعہ دی نماز نئيں پڑھیاں گے تے ایہ کہ جے حسین راضی ہوجاواں تاں اسنوں کوفہ توں کڈ دتا جائے گا۔ کوفہ دے باشندےآں تے اس دے قبیلےآں دے رہنماواں نے ست قاصداں نوں بوہت سارے خطوط دے نال حسین دے پاس بھیجیا، پہلے رمضان ۱۰ رمضان ۶۰ ہجری نوں۔ اوہ ۱۳ جون ۶۸۰ ء نوں مکہ پہنچے۔ [۲۵۸] مکہ مکرمہ وچ قیام دے دوران وچ ، حسین نوں باقاعدگی توں کوفیاں دے خطوط موصول ہوئے جس وچ کوفیاں نے اصرار کيتا کہ حسین کوفہ چلے جاواں۔ کیونجے اسنوں اوتھے کوفیاں دی حمایت حاصل اے۔ انہاں نے امام دی کمی دی شکایت کیتی تے حسین نوں منصب دے قابل واحد شخص قرار دتا۔ [۲۵۹] یقینا، ، کچھ خطوط جو حسین نوں پہنچے سن، اوہ کوفیاں کےتھے۔جداں شبت ابن ربعی تے عمرو بن حجاج دے خطوط دی طرح جو کربلا وچ حسین دے خلاف جنگ وچ گئے سن ۔ [۲۶۰]
رسول جعفاریان، علی اورحسن دے زمانے وچ کوفیاں دی بری تریخ دا ذکر کردے ہوئے ایہ دلیل دیندے نيں کہ، پر، یزید دی اپنے قتل دی سازش دے بارے وچ حسین نوں علم حاصل سی، اس وقت حسین دے لئی اس توں بہتر کوئی تے راستہ نئيں سی۔ کیونجے، مثال دے طور پر، حکومت دے اثر و رسوخ دی وجہ توں یمن جانے دا امکان کامیاب نئيں سی۔ انہاں نے کہیا کہ عارضی طور اُتے بھانويں حسین دی روانگی دے خلاف احتجاج کرنے والے تمام لوکاں نے انہاں نوں یزید دی حکمرانی نوں قبول کرنے دا مشورہ دتا تے ایہ کہ حسین ابن علی یزید تے اس دے حکمرانی توں قطعا راضی نئيں ہونا چاہندے سن، چاہے ایہ مخالفت نے انہاں دے قتل دا سبب بنے [۲۶۱][۲۶۲]
اس دے جواب وچ ، حسین نے لکھیا کہ اوہ انہاں دے اتحاد دے احساسنوں سمجھدے نيں تے کہیا اے کہ امت دے امام نوں چاہیے کہ اوہ خدا دی کتاب دے مطابق دیانتداری توں کم کرن تے خود نوں خدا دی خدمت دے لئی وقف کر دتیاں۔ پر، کچھ کرنے توں پہلے، اس نے اس معاملے دی تحقیقات دے لئی اپنے کزن، مسلم بن عقیل نوں، اوتھے بھیجنے دا فیصلہ کيتا۔ [۲۶۳][۲۶۴] عارضی طور اُتے بھانويں، انہاں تمام لوکاں نے جنھاں نے حسین بغاوت دی مخالفت کيتی، انہاں نوں یزید دی حکمرانی نوں قبول کرنے دا مشورہ دتا۔ پر، حسین ابن علی یزید تے اس دے حکمرانی توں قطعا۔ اتفاق نئيں کرنا چاہندے سن، چاہے اس مخالفت نے ہی انہاں دے قتل دا باعث بنا ہوئے۔ [۲۶۵]
حسین نے اپنے بصرہ دے شیعاں توں اک شیعہ ہمراہ دو بیٹے نال ملاقات کيتی تے پنج اہم قبیلے دے رہنماواں نوں بصرہ دے مشاورتی امور وچ ایہی خط لکھے۔ انہاں نے خط وچ لکھیا:
خدا نے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں اپنا بہترین بندہ بنایا تے اس دے اہل خانہ تے اہل بیت نوں اپنا وصی تے وارث بنا دتا، لیکن قریش نے اس حق نوں اپنا سمجھیا - جو صرف اہل بیت نال تعلق رکھدا سی۔ لیکن اہل بیت نے امت دے اتحاد دی خاطر اس اُتے اتفاق کيتا۔ جنہاں لوکاں نے خلافت دے حق اُتے قبضہ کیتا، اس دے باوجود ایہ انہاں دا حق سی، تے انہاں اُتے تے آل محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اُتے خدا دی سلامی ہوئے۔ قرآن تے سنت محمد امت نوں یاد دلاندے نيں۔ خدا دا مذہب ختم ہوچکيا اے تے مذہب وچ بدعتاں پھیل گئیاں نيں۔ جے تسيں میری گل مانو گے تاں وچ توانوں سِدھے راستے اُتے لے جاواں گا۔
ولفریڈ مڈلنگ دا خیال اے کہ اس خط دے مندرجات علی دے خلافت دے حق دے پامال ہونے دے بارے وچ اپنے خیالات توں بہت مماثلت رکھدے نيں تے ايسے دے نال ہی ابوبکر تے عمر دے مقام دی وی تعریف کردے نيں۔ بھانويں حسین دے خطوط بصرہ دے قائدین توں خفیہ رکھے گئے سن، انہاں وچوں اک نے شبہ کيتا کہ ایہ خط ابن زیاد دا اے تاکہ اوہ یزید دی خلافت دے نال اپنی وفاداری دی پیمائش کرسکے تے اوہ شخص ایہ خط ابن زیاد دے پاس لایا۔ اس دے جواب وچ ، ابن زیاد نے قاصد دا سر قلم کیتا، جو حسین دے کولوں بصرہ آیا سی تے بصریاں نوں ہور سخت اقدامات توں متنبہ کيتا۔ [۲۶۶]
حسین نے مسلم نوں کئی دوسرے لوکاں دے نال کوفہ بھیج دتا تے حکم دتا کہ اس دے مشن نوں خفیہ رکھیا جائے۔ مسلم شوال ۶۰ / جولائی ۶۸۰ دے اوائل وچ کوفہ پہنچے تے لوکاں دے سامنے حسین دا خط پڑھیا۔ [۲۶۷] مسلم شروع وچ ہی بہت کامیاب رہیا [۲۶۸] کوفہ دے لوکاں نے جلدی توں مسلم توں بیعت کيتی تے ایتھے تک کہ مسلم نے کوفہ دی مسجد دے منبر اُتے جاکے اوتھے دے لوکاں دا انتظام کيتا۔ [۲۶۹] مسلم نے ہانی ابن عروہ [۲۷۰] توں اہل کوفہ دی بیعت طلب کيتی تے کہیا جاندا اے کہ ۱۸٬۰۰۰ لوکاں نے حسین دی مدد دے لئی مسلمان توں بیعت کيتی۔ [۲۷۱] بنو امیہ دے حامیاں تے عمر بن سعد، محمد ابن اشعث تے عبد اللہ ابن مسلم جداں لوکاں نے خطوط وچ یزید نوں نعمان دے واقعات تے نا اہلیت دی اطلاع دی۔ [۲۷۲] انسائیکلوپیڈیا آف اسلام وچ نجم حیدر دے مطابق، نعمان نے جان بجھ کر مسلم دی سرگرمیاں دے خلاف کوئی کارروائی نئيں کيتی۔ [۲۷۳] یزید، جسنوں اس وقت کوفہ دے حکمران نعمان ابن بشیر اُتے بھروسا نئيں سی، اس نے اسنوں برخاست کر دتا تے اس دی جگہ بصرہ دے گورنر عبید اللہ ابن زیاد نے لئی۔ عبیداللہ نوں فوری طور اُتے کوفہ جانے دا حکم دتا گیا تے فسادات نوں دبا دتا [۲۷۴][یادداشت ۱] تے مسلم ابن عقیل دے نال سختی توں معاملہ کيتا۔ [۲۷۵] اوہ بھیس بدل کے کوفہ وچ داخل ہويا تے حسین دے حامیاں دے خلاف سخت اقدامات اٹھائے، جس توں اوہ خوفزدہ ہو گئے۔ [۲۷۶] بہرامان دا کہنا اے کہ کوفیاں دے بارے وچ جانکاری دے نال، اوہ دھمکیوں، رشوت ستانی اورگل گل ورگی متعدد کارروائیاں دے ذریعے کوفہ نوں حسین دے حامیاں توں قبضہ کرنے وچ کامیاب ہويا سی۔ہور، حسین تے کوفیاں دے وچکار رابطہ نوں توڑ کر تے بنو امیہ دے اصل مقصد، جو کسی وی حالت وچ حسین نوں مارنا سی، تک پہنچنے دے لئےکوفہ توں اک فوج حسین توں لڑنے دے لئی بھیجی۔ [۲۷۷] بغاوت وچ کوفیاں دے اقدامات تے دارالامارہ کوفہ اُتے قبضہ کرنے دے بعد کدرے تک نہ پہنچے، [۲۷۸] مسلم چھپ گیا لیکن آخر کار اسنوں لبھ لیا گیا تے ۹ ذی الحجہ، ۱۱/۶۰ ستمبر 680 [۲۷۹] نوں سر قلم کرنے دے بعد، دارالامارہ کوفہ دی چھت توں تے عوام وچ تھلے سُٹ دتا گیا۔ مراد قبیلے دے رہنما ہانی ابن عروہ نوں وی اس لئی مصلوب کيتا گیا سی کہ اس نے مسلم نوں پناہ دے رکھی سی۔ خطوط وچ ، یزید نے ابن زیاد کوفیاں دے نال سخت سلوک دی تعریف کيتی تے اسنوں حسین تے اس دے پیروکاراں اُتے نگاہ رکھنے تے انہاں نوں گرفتار کرنے دا حکم دتا، لیکن صرف انہاں لوکاں نوں قتل کرنے دے لئی جو لڑائی دا ارادہ رکھدے سن ۔ [۲۸۰] ایہ اوہی وقت سی جدوں مسلم نے حسین نوں اک بہت ہی پُرامید خط لکھیا سی جس وچ کہیا گیا سی کہ اس دی تبلیغ کامیاب اے تے کوفہ دے لوکاں نے ہزاراں بیعتاں کیتیاں ناں۔ [۲۸۱]
کوفہ وچ ، عبید اللہ ابن زیاد نے حسین دے حامیاں دے خلاف سخت اقدامات اٹھائے، جس توں اوہ خوفزدہ ہو گئے۔ [۲۸۲] بہرامیان دا کہنا اے کہ کوفیاں دے بارے وچ جانکاری دے نال، اوہ دھمکیوں، فریب کاری تے افواہاں نوں پھیلانے دے ذریعے کوفہ نوں حسین دے حامیاں توں قبضہ کرنے وچ کامیاب ہو گیا سی۔ حالات کچھ وی ہون، اس تک پہنچنے دتیاں [۲۸۳] دوسری طرف، مسلمان نے حسین نوں اک بہت اُتے امید خط بھیجیا جس وچ کہیا گیا سی کہ اس دا پروپیگنڈہ کامیاب رہیا اے تے کوفہ دے ہزاراں افراد نے بیعت دا وعدہ کيتا اے۔ [۲۸۴] بغاوت وچ کوفیاں دے اقدامات تے کوفہ دے محل اُتے قبضہ کرنے دے بعد کدرے نئيں گئے، [۲۸۵] مسلمان چھپ گیا؛ لیکن آخر کار اس دا انکشاف ہويا تے آخر کار ۹ ذی الحجہ سن ۶۰ ہجری نوں ۱۱ ستمبر ۶۸۰ ء [۲۸۶] مسلمان تے مراد قبیلے دے رہنما ہانی ابن عروہ مارے گئے۔ اک خط وچ ، یزید نے ابن زیاد دے نال اس دے سخت سلوک دی تعریف کيتی تے اسنوں حسین تے اس دے پیروکاراں اُتے نگاہ رکھنے تے انہاں نوں گرفتار کرنے دا حکم دتا، لیکن صرف انہاں لوکاں نوں قتل کرنے دے لئی جو لڑائی دا ارادہ رکھدے سن ۔ [۲۸۷]
حسین کوفہ دی طرف
[سودھو]محمد حنفیہ، عبد اللہ ابن عمر، تے مکہ وچ عبداللہ ابن عباس دے مستقل اصرار دے باوجود حسین کوفہ روانگی دے فیصلے توں پِچھے نئيں ہٹے۔ [۲۸۸] ابن عباس نے اشارہ کيتا کہ کوفیاں نے علی تے حسن دوناں نوں تنہا چھڈ دتا تے تجویز پیش کيتی کہ حسین کوفہ دی بجائے یمن چلے جاواں یا جے عراق وچ جانا ہوئے تاں گھٹ توں گھٹ عورتاں تے بچےآں نوں نال نہ لاواں۔ [۲۸۹] حسین نے اپنے فیصلے اُتے اصرار کيتا تے اپنے مقاصد تے اہداف دے بارے وچ اک مشہور خط وچ لکھیا یا محمد حنفیہ نوں دتا جائے گا:
فیر، حسین، جنہاں نوں حالے تک کوفہ دے نويں واقعات دے خطوط نئيں ملے سن ۸ یا ۱۰ ذو الحجہ ۶۰ ھ / ۱۰ یا ۱۲ ستمبر ۶۸۰ ء نوں کوفہ دے لئی روانہ ہونے نوں تیار سن ۔ [۲۹۰] حج ادا کرنے دے بجائے، اس نے عمرہ ادا کیا تے مکہ دے گورنر، عمرو بن سعید بن عاص دی غیر موجودگی وچ ، جو شہر دے مضافات وچ حج کر رہیا سی، اپنے ساتھیاں تے اہل خانہ دے نال خفیہ طور اُتے اس شہر توں چلے گئے۔ حسین دے لواحقین تے دوستاں نال تعلق رکھنے والے پنجاہ آدمی - جو لوڑ پڑنے اُتے لڑ سکدے سن، سوانیاں تے بچے وی شامل سن ۔ [۲۹۱]
حسین دے چچازاد بھائی، عبد اللہ ابن جعفر نے، مکہ دے گورنر، عمرو نوں اک خط لکھیا تے کہیا کہ جے اوہ مکہ واپس آئیاں تاں حسین نوں ضمانت دا خط لکھياں۔ [۲۹۲][۲۹۳] اس دے جواب وچ ، اس نے عبد اللہ ابن جعفر نوں اک لشکر بھیجیا جس دی سربراہی اس دے بھائی یحیی نے دی سی۔ [۲۹۴] جدوں دونے گروہاں دی ملاقات ہوئی، تاں انہاں نے حسین توں واپس آنے نوں کہیا، لیکن حسین نے جواب دتا کہ اس نے اپنے دادا محمد نوں خواب وچ دیکھیا اے تے اس توں کہیا اے کہ اوہ اپنے راستے اُتے چلدا رہے تے اپنا مقدر خدا اُتے چھڈ دے۔ [۲۹۵][۲۹۶]
تنعیم دے مقام پر، حسین دا سہمنا یمن توں روناس تے حلہ نوں یزید دے پاس لے جانے والے اک قافلے توں ہويا، جس وچ ایہ بیان کيتا گیا سی کہ چونکہ اوہ مذہبی حکمران سی تے یزید جائر دا حکمران سی، اس لئی اس نوں حکومت دی جائیداد دا انتظام کرن دا حق حاصل سی۔ [۲۹۷] اس نے کارواں دی جائداد ضبط کرلئی تے یمنی کاروان توں کہیا کہ اوہ اپنے نال عراق آئے تے انہاں نوں اوتھے پورا کرایہ ادا کرے یا اوہی رقم ادا کرے جس راستے توں اوہ آیا سی۔ [۲۹۸] راستے وچ حسین مختلف لوکاں توں ملا۔ فرازق دے شاعر حسین نے عراق دی صورت حال دے بارے وچ سوالات دے جوابات دیے، دو ٹوک انداز وچ اس توں کہیا کہ عراقی عوام دے دل آپ دے نال نيں، لیکن شمشیرششن امویاں دی خدمت وچ حاضر نيں۔ لیکن حسین دا فیصلہ اٹل سی تے انہاں لوکاں دے جواب وچ جنھاں نے اسنوں ناکام بنانے دی کوشش کيتی، انہاں نے کہیا کہ تقدیر خدا دے ہتھ وچ اے تے خدا اپنے بندےآں دے لئی بھلائی چاہندا اے تے جو وی حق سی اس نال دشمنی نئيں کرے گا۔ ثعلبیہ وچ ، پہلی بار، کچھ مسافراں دے ذریعہ مسلم بن عقیل تے ہانی بن عروہ دے قتل دی خبر ملی۔ [۲۹۹]
زُبالہ وچ ، حسین نوں پتا چلیا کہ اسنوں دے قاصد، قِیس بن مُسَهَّر صیداوی - یا حسین دے رضاعی بھائی عبد اللہ ا ابن یقطر - جسنوں حجاز توں کوفہ بھیج دتا گیا سی کہ [۳۰۰] کوفیاں نوں حسین دی آمد دے بارے وچ آگاہ کرن[۳۰۱] اوہ پھڑیا گیا اے تے اسنوں محل دی چھت توں سُٹ کر مار دتا گیا اے۔ [۳۰۲][۳۰۳] ایہ سن کر حسین نے اپنے حامیاں توں کہیا کہ، کوفیاں دی غداری جداں پیدا ہوئے المناک مسائل نوں دیکھ کے، کسی نوں وی حسین دا قافلہ چھڈنے دی اجازت دتی گئی اے۔ انہاں نے اسنوں نئيں چھڈیا۔ [۳۰۴] جعفریان دے مطابق، اس خبر توں ظاہر ہويا کہ کوفہ وچ حالات بدل چکے نيں تے جدوں ایہ گل مسلم وچ بیان کيتی گئی تاں اس توں صورت حال بالکل مختلف سی۔ ایہ گل حسین نوں واضح ہو گئی کہ سیاسی تشخیص دے پیش نظر کوفہ جانا ہن ٹھیک نئيں رہیا۔ [۳۰۵]
شراف دے علاقے [۳۰۶] یا ذوحسم [۳۰۷][۳۰۸] گھوڑے سوار حر ابن یزید دی سربراہی وچ حاضر ہوئے تے چونکہ موسم گرم سی لہذا حسین نے انہاں نوں پانی دینے دا حکم دتا تے فیر اوتھے اس نے حر فوج نوں اپنی نقل و حرکت دے محرکات دا اعلان کيتا۔ تے کہیا:لیکن کوفیاں نے جو حر دے نال سن انھاں نے کوئی جواب نئيں دتا۔ فیر حسین نے اپنے اقامت [۳۰۹] وچ شام دی نماز ادا کيتی ایتھے تک کہ حر تے کوفیاں نے وی حسین دی پیروی کيتی۔ [۳۱۰] نماز دے بعد، انہاں نے کوفیاں توں اپنے لفظاں یاد کيتے تے خلافت دے معاملے وچ خاندان محمد تے اس کنبہ دے حق دے بارے وچ گل دی تے انہاں خطوط دا حوالہ دتا جو کوفیاں نے انہاں نوں لکھے سن ۔ [۳۱۱] حر، جو کوفیاں دے حسین نوں بھیجے خطوط توں ناواقف سی - حالانکہ حسین نے اسنوں کوفی خطوط توں بھرے دو بیگ دکھائے سن - لیکن اس نے اپنا ذہن نئيں بدلا [۳۱۲][۳۱۳] تے تسلیم کيتا کہ اوہ انہاں خطےآں وچوں اک سی جنہاں توں خطوط نوں خطاب کيتا گیا سی۔ انہاں نے لکھیا نئيں اے تے ابن زیاد دے ماتحت اے۔ [۳۱۴] اس نے بغیر کسی لڑائی دے حسین تے اس دے ساتھیاں نوں ابن زیاد دے پاس لے جانے دا حکم دتا تے اوہ حسین نوں اس اُتے راضی کرنا چاہندا سی۔ لیکن جدوں اس نے دیکھیا کہ حسین نے اپنا قافلہ شروع کيتا تاں اس دی ہمت نئيں کرلئی اس دا پِچھا کيتا۔ [۳۱۵] لیکن میڈلنگ تے بہرامیان لکھدے نيں کہ جدوں حسین رخصت ہونے دے لئی تیار ہويا تاں حر نے انہاں دا راستہ روک لیا تے کہیا کہ جے حسین نے ابن زیاد دا حکم قبول نہ کيتا تاں اوہ حسین نوں مدینہ یا کوفہ جانے دی اجازت نئيں دین گے۔ [۳۱۶][۳۱۷] تے اس نے حسین نوں کوفہ یا مدینہ نہ جانے دی ہدایت دی بلکہ یزید یا ابن زیاد نوں خط لکھنے دی تجویز دتی تے خود ابن زیاد نوں خط لکھ کے اس دے حکم دا انتظار کیتا، امید اے کہ جواب ملنے توں اوہ اس مشکل امتحان توں بچ سکے گا۔ لیکن حسین نے انہاں دی پیش کش قبول نئيں کيتی [۳۱۸] تے اوہ عذیب یا قادسیہ جانے دے لئی روانہ ہو گئے۔ [۳۱۹] حر نے اسنوں متنبہ کيتا کہ وچ ایہ آپ دے لئی کر رہیا ہاں تے ایہ کہ جے جنگ ہُندی اے تاں آپ نوں مار دتا جائے گا۔ لیکن حسین موت توں نئيں ڈردے سن تے کوفہ دے مضامات وچ سے اک نینوا نامی علاقے وچ رک گئے سن ۔ [۳۲۰] ہور حر کوفہ دے چار شیعاں دے حسین دی فوج وچ داخلے نوں روک نئيں سکے۔ [۳۲۱]
اک منزل پر، حسین نے اک خطبہ سناتے ہوئے کہیا، "ميں موت نوں شہادت تے مظلوماں دے نال زندگی بسر کرنے دے سوا کچھ نئيں دیکھ رہیا ہون۔ اک ہور منزل پر، حکومت توں اپنی مخالفت کيتی وجہ دسدے ہوئے، اس نے اپنا تعارف کرایا تے اپنے والد تے بھائی توں کوفیاں دی بیعت کيتی یاد دلاندے ہوئے کہیا: فیر، راستے وچ ، اس نے طی قبیلے وچ جانے دی پیش کش قبول کرنے توں انکار کر دتا تے حور دے نال اپنے عہد نوں یاد دلایا کہ اوہ واپس نئيں آئے گا۔ بنی مقاتل دے محل وچ قیام دے بعد، حسین نے اک خواب دیکھیا تے خود نوں دو یا تن بار بازیافت کيتا تے اس دی وجہ پُچھنے والے علی اکبر دے جواب وچ ، اس نے اعلان کيتا کہ اوہ تے اس دے ساتھی مارے گئے نيں۔ [۳۲۲] ابن زیاد دا اک قاصد حار دے پاس آیا تے حسین نوں سلام کيتے بغیر اس نے حر نوں اک خط بھیجیا جس وچ ابن زیاد نے حسین نوں حکم دتا سی کہ ایسی جگہ اُتے نہ رکو جتھے پانی تے گڑھ تک رسائی ہو [۳۲۳]۔ [۳۲۴] اس خط دے نال، عبید اللہ حسین نوں لڑنے اُتے مجبور کرنا چاہندا سی۔ [۳۲۵] زہیر ابن قین نے حسین نوں حر دی چھوٹی فوج اُتے حملہ کرنے تے عکر دے قلعہ بند پنڈ اُتے قبضہ کرنے دی تجویز پیش کيتی۔ لیکن حسین نے قبول نئيں کيتا۔ کیونجے اوہ جنگ شروع نئيں کرنا چاہندا سی۔ [۳۲۶][۳۲۷]
محرم دے دوسرے دن حسین نے کربلا دے علاقے وچ خیمہ لگایا۔ [۳۲۸] تیسرے دن، عمر بن سعد دی کمان وچ ۴٬۰۰۰ مضبوط فوج دی آمد توں صورت حال ہور خراب ہو گئی۔ [۳۲۹] عمر بن سعد حسین توں لڑنے توں گریزاں سن [۳۳۰] تے اس توں مقابلہ کرنے دی ذمہ داری توں خود نوں چھڑانے دے لئی انتھک کوششاں کیتیاں۔ لیکن ابن زیاد نے کہیا کہ جے اس نے اس حکم دی نافرمانی دی تاں اسنوں رے دا حکم نئيں دتا جائے گا۔ لہذا اس نے اس مشن نوں قبول کیتا، اس امید اُتے کہ کم توں کم حسین دے نال کسی جنگ نوں روکے۔ [۳۳۱] کچھ وی کرنے توں پہلے، عمر بن سعد نے حسین نوں اک خط بھیجیا جس وچ انہاں دے عراق آنے دے ارادے دے بارے وچ پُچھیا گیا سی۔ [۳۳۲][۳۳۳] اک قاصد ابن سعد دے پاس پہنچیا، جس توں حسین دی پسپائی دی خواہش دا اشارہ ہويا، [۳۳۴][۳۳۵] تے حسین نے کہیا کہ اوہ کوفیاں دے خطوط دی وجہ توں عراق آیا سی تے جے عراقی عوام ہن اس دی خواہش نہ رکھدے تاں اوہ مدینہ واپس آجاواں گے۔ [۳۳۶][۳۳۷] ابن سعد نے ایہ معاملہ ابن زیاد نوں دسیا، ابن زیاد نے اصرار کيتا کہ حسین نوں یزید دے نال بیعت کرنا لازمی اے [۳۳۸] تے جے حسین نے ایہ عہد قبول کيتا تاں اوہ اگلے حکم دا انتظار کرن گے۔ ابن سعد دی فوج دے جانے دے بعد، ابن زیاد ابن سعد دی فوج وچ شامل ہونے دے لئی فوج نوں جمع کردا تے گھلدا رہیا۔ [۳۳۹]
ابن سعد حسین دے نال معاہدہ کرنے اُتے راضی ہو گئے تے انہاں نے حسین توں رات دے وقت گل گل دا آغاز کيتا۔ [۳۴۰] طبری دے مطابق، ایہ گل گل بیشتر رات جاری رہی تے کسی نوں وی تفصیلات توں آگاہ نئيں کيتا گیا۔ ذرائع مذاکرات دے مندرجات اُتے مختلف نيں۔ بعد دی افواہاں دے مطابق، حسین نے مشورہ دتا کہ اوہ دونے افراد اپنی فوج چھڈن تے یزید دے نال مل کے جاواں۔ لیکن عمر بن سعد نے ابن زیاد نوں سرزنش تے سزا دینے دے خوف توں اس پیش کش نوں قبول نئيں کيتا۔ ودھ تر راویاں نے نقل کيتا اے کہ حسین نے تن چیزاں تجویز کاں: سرحداں اُتے جاکے عام فوجی دی طرح کافراں توں لڑو۔ آپ شام ذاتی طور اُتے یزید توں بیعت کرنے دے لئی جاؤں۔ یا جتھوں آیا اے اوتھے واپس جاواں۔ انہاں روایات دا عقبہ ابن سمعان - غلام رباب، حسین دی اہلیہ، جو واقعہ کربلا وچ حسین دی فوج دا بچ جانے والا سی، نے سختی توں تردید دی اے۔ انہاں نے گواہی دتی کہ حسین نے کدی پیش کش نئيں کيتی تے صرف اِنّا کہیا کہ اوہ کربلا دی سرزمین چھڈ دین گے تے امت دی صورت حال نوں واضح کرنے دے لئی کدرے جاواں گے۔ ولفریڈ مڈلنگ دا خیال اے کہ یزید دے سامنے ہتھیار سُٹن دی حسین دی پیش کش دا بیان انہاں دے مذہبی خیالات توں متصادم اے تے ایہ کہ بنیادی ذرائع یزید دی بجائے ابن زیاد اُتے حسین دی موت دا الزام لگانے دا ارادہ کرسکدے نيں۔ [۳۴۱][۳۴۲] بہرامیان انہاں بیانات نوں شاید افواہاں سمجھدے نيں جو عمر بن سعد نے خود بنوائے سن تے ابن زیاد نوں لکھے گئے اپنے خط وچ شامل کيتا سی۔ ایہ وی ممکن اے کہ ایہ حسین دے چہرے نوں ختم کرنے دے منصوبے دا حصہ سن ۔ [۳۴۳] بنیادی طبقات تریخ طبری تے الکامل فی تریخ دا حوالہ دیندے ہوئے ، جعفریان نے اس گل اُتے زور دتا کہ حسین ابن علی نوں کسی وی مرحلے اُتے یزید دے پاس جانے تے بیعت کرنے دی اجازت نئيں دینا چاہندے سن ۔ [۳۴۴]
ابن زیاد نے موجودہ صورت حال تے اس خط دے مندرجات توں اتفاق کيتا جس وچ ابن سعد نے حسین توں کچھ مشورے لکھے سن ۔ [۳۴۵] لیکن اس وقت، شمر بن ذی الجوشن نے ابن زیاد نوں مشورہ دتا کہ اوہ حسین نوں ہتھیار سُٹن اُتے مجبور کرے۔ کیونجے حسین ابن زیاد دی حکومت دے دائرے وچ داخل ہويا سی [۳۴۶] تے جے اوہ حسین توں سمجھوتہ کردا اے تاں اس توں اس دی کمزوری تے حسین دی طاقت ظاہر ہُندی اے۔ ابن زیاد نے شمر دیاں گلاں سن کر اپنا خیال بدل لیا۔ [۳۴۷][۳۴۸] بہرامیان دا خیال اے کہ ایہ مناظر شاید ابن زیاد نوں اپنے مقصد دی طرف اک قدم اٹھانے دے لئی بنائے گئے سن - جو حسین نوں مارنا سی - تے یزید دے نال بیعت کرنے دے تناؤ تے تنازع نوں تبدیل کرنے دے لئی، کیونجے اوہ حسین دے جواب نوں پہلے ہی جاندا سی۔ [۳۴۹] ابن زیاد نے اس دے بعد محرم دی ستويں تریخ نوں ابن سعد نوں حسین دی فوج نوں پانی کٹنے دا حکم بھیجیا۔ [۳۵۰][۳۵۱] عمر بن سعد نے عمرو بن حجاج زبیدی دی کمان وچ ۵۰۰ آدمیاں دی اک فوج دریائے فرات دے پاس بھیجی۔ تن دن تک حسین تے اس دے ساتھی پیاسنوں رہے۔ عباس دی کمان وچ ۵۰ افراد [۳۵۲] دے اک گروپ نے رات دے وقت فرات اُتے حملہ کیتا، لیکن صرف تھوڑی مقدار وچ پانی لیانے وچ کامیاب رہیا۔ [۳۵۳]
وہ محرم دی نويں تریخ نوں کربلا پہنچیا۔ [۳۵۴] اوہ ابن سعد دے پاس ایہ پیغام لے کے جارہیا سی کہ ابن زیاد نے عمر بن سعد نوں حکم دتا کہ جے اس نے ہتھیار نہ ڈالے یا عمر بن سعد نے فوج دی کمان شمر اُتے چھڈ دی۔ شمر نے اس پیغام وچ ایہ وی کہیا کہ حسین دے جسم نوں مارے جانے دے بعد اسنوں لات مارنا چاہیے، کیونجے اوہ باغی اے۔ [۳۵۵] شمر دے ایہ لفظاں سن کر، ابن سعد نے اس اُتے لعنت دی تے انہاں دی توہین دی [۳۵۶] تے کہیا کہ اس مسئلے نوں اُتے امن طور اُتے ختم کرنے دی انہاں دی ساری کوششاں ناکام ہوگئياں۔ [۳۵۷] ابن سعد جاندا سی کہ حسین اپنی خصوصی روح دی وجہ توں ہار نئيں ماناں گے۔ [۳۵۸] ابن زیاد نے حکم دتا سی کہ جے عمر بن سعد اس حکم نوں قبول نئيں کردا اے تاں شمر اس اُتے عمل درآمد سنبھال لے گا۔ [۳۵۹][۳۶۰] لیکن عمر بن سعد نے اس دی اجازت نئيں دتی تے خود اس دی ذمہ داری قبول کيتی۔ [۳۶۱]
محرم دی نويں تریخ دی شام، ابن سعد اپنی فوج دے نال حسین دے خیمےآں دی طرف گیا۔ حسین نے اپنے بھائی عباسنوں ایہ معلوم کرنے دے لئی بھیجیا کہ کوفیاں دا کیہ مطلب اے۔ ابن سعود دی فوج دے حملے دے عزم توں آگاہ حسین نے اس رات مہلت طلب کيتی تے اپنے رشتہ داراں تے مددگاراں نوں خطبہ دتا، جسنوں بعد وچ علی ابن حسین نے بیان کیا: [۳۶۲][۳۶۳]لیکن اس دے ساتھیاں قبول نئيں کيتا تے انہاں دی بیعت اُتے وفادار رہے۔ [۳۶۴][۳۶۵] زینب نوں نا امیدی توں غش آیا تے بیہوش ہوگئياں۔ [۳۶۶] لیکن حسین نے انہاں تسلی دی۔ حسین جنگ دے لئی تیار سن ۔ آپ نے خیمےآں نوں اک دوسرے دے نزدیک کيتا تے طناباں نوں اک دوسرے توں بنھ دتا۔ آپ نے خیمےآں دے آس پاس لکڑیاں تے سرکنڈے لگائے سن تاکہ دشمن نوں انہاں تک پہنچنے توں بچائے جدوں اوہ لوڑ پڑنے اُتے اگ لگائے۔ حسین تے اس دے ساتھیاں نے ساری رات نماز ادا کيتی تے ایہ لڑائی کل صبح شروع ہوئی۔ [۳۶۷][۳۶۸]
واقعۂ کربلا
[سودھو]واقعہ کربلا جتھے حسین بن علیؑ تے یار و انصار دی شہادت ہوئی؛ آپ دی زندگی دا اہم حصہ شمار ہُندا اے۔ بعض گزارشات دے مطابق عراق دی جانب روانہ ہونے توں پہلے امام حسینؑ نے اپنی شہادت دی خبر دتی سی۔[نوٹ ۱] ایہ واقعہ یزید دی بیعت نہ کرنے دی وجہ توں رونما ہويا۔ امام حسین، کوفہ والےآں دی وعوت اُتے اپنے گھر والے تے اصحاب دے نال کوفہ دی جانب سفر اُتے نکلے سن، ذو حسم نامی جگہ اُتے حر بن یزید ریاحی دی سربراہی وچ اک لشکر کے رو برو ہوئے تے اپنا راستہ کوفہ توں کربلا دی جانب تبدیل دینے اُتے مجبور ہوئے۔[۳۶۹]
امام حسین علیہ السلام: و علی الإسلام السلام اذا بُلیت الاُمّۃ براعٍ مثل یزید؛ ترجمہ:اگر امت دے لئی یزید جداں حاکم بنے، تاں اسلام دا فاتحہ پڑھنا ہوئے گا!
اکثر تاریخی کتاباں دے مطابق ۲ محرم نوں آپ کربلا پہنچے[۳۷۰]اور اس توں اگلے دن عمر بن سعد دی سربراہی وچ کوفہ توں چار ہزار دی لشکر کربلا پہنچی۔[۳۷۱]اس عرصے وچ امام حسینؑ تے عمرسعد دے درمیان وچ کچھ مذاکرات وی ہوئے[۳۷۲]لیکن ابن زیاد یزید دی بیعت یا جنگ دے علاوہ کسی تے گل دے لئی تیار نئيں ہويا۔[۳۷۳]
۹ محرم دے عصر نوں عمر سعد دی لشکر جنگ دے لئی تیار ہوئی لیکن امام حسینؑ نے اپنے خدا توں مناجات دے لئی اس رات دی مہلت منگی۔[۳۷۴] عاشورا دی رات امامؑ نے اپنے اصحاب توں گفتگو دی تے انہاں توں بیعت اٹھا لی تے جانے دی اجازت دی؛ لیکن انہاں نے وفاداری تے حمایت کرنے دی تاکید کيتی۔[۳۷۵]
روز عاشورا دی صبح نوں جنگ شروع ہوئی تے ظہر تک امام حسینؑ دے بہت سارے اصحاب شہید ہو گئے۔[۳۷۶]جنگ دے دوران وچ عمر سعد دی فوج دے کمانڈراں وچوں حر بن یزید ریاحی فوج دی کمانڈری چھڈ کے امام حسینؑ توں ملحق ہوئے۔[۳۷۷]امام دے اصحاب شہید ہونے دے بعد آپ دے رشتہ دار میدان نوں گئے تے انہاں وچ سب توں پہلے جانے والے علی اکبر[۳۷۸]اور اوہ اک اک ہُندے ہوئے شہید ہوئے تے فیر امام حسینؑ خود میدان نوں گئے تے دس محرم دی عصر نوں حسین ابن علیؑ وی شہید ہوئے تے شمر بن ذیالجوشن[۳۷۹] یا اک ہور روایت دے مطابق سنان بن انس[۳۸۰]نے آپ دا سر بدن توں جدا کيتا تے ايسے دن حسین ابن علی دا سر ابن زیاد نوں بھیجیا گیا۔[۳۸۱]
عمر سعد نے ابن زیاد دے حکم دی تعمیل کردے ہوئے امام حسینؑ دے بدن اُتے گھوڑے دوڑانے دا حکم دتا تے آپ دے بدن دی ہڈیاں وی ریزہ ریزہ کيتا۔ [۳۸۲] بیمار امام سجادؑ، سوانیاں تے بچےآں نوں اسیر کر کے پہلے کوفہ فیر اوتھے توں شام لے جایے گئے۔[۳۸۳] امام حسینؑ تے انہاں دے تقریباً ۷۲ اصحاب دے لاشاں[۳۸۴]کو 11[۳۸۵] یا ۱۳ محرم نوں بنی اسد دے اک گروہ نے یا اک ہور نقل دے مطابق امام سجادؑ دی ہمراہی وچ ايسے شہادت پانے والی جگہے وچ دفن کیا[۳۸۶]
جنگ کربلا
[سودھو]محرم دے دسويں دن دی صبح، حسین نے اپنی فوج تیار کيتی، جس وچ ۳۲ گھوڑےآں تے ۴۰ پیادہ شامل سن ۔پر، محمد باقر دے مطابق ، فوج پینتالیس گھڑسوار تے اک سو پیادہ اُتے مشتمل سی۔ [۳۸۷] اس نے کور دے کھبے طرف حبیب بن مظہر دے سجے طرف، زہیر بن قین تے پرچم عباس دے حوالے کیا۔ انہاں نے لکڑیاں نوں خیمےآں دے گرد جمع کرنے تے اگ لگانے دا حکم وی دتا۔ [۳۸۸][۳۸۹] اوہ خود اس خیمے وچ گیا جس نے اس توں پہلے تیار کيتا سی تے کستوری توں خود نوں معطر کيتا تے نورہ (منڈوانے والی دوا) اسنوں اپنے سر تے جسم اُتے ملیا تے دھویا۔ فیر، ہتھ وچ قرآن لے کے گھوڑے اُتے سوار ہُندے ہوئے، اس نے خدا توں خوبصورت طور اُتے دعا کيتی تے کوفہ دے لوکاں توں گل کردے ہوئے کہیا کہ خدا اس دا ولی اے تے دین دی حفاظت کرے گا۔ لوکاں نوں محمد دے کلام دی یاد دلائی، جنھاں نے اسنوں تے حسن نوں جنت دے نوجواناں دا مالک تے اس دے کنبے دے مقام دی حیثیت توں پکاریا تے انہاں توں ایہ سوچنے نوں کہیا کہ کیہ اس دا قتل جائز اے یا نئيں؟ اس دے بعد انہاں نے کوفہ دے لوکاں نوں مورد الزام ٹھہرایا کہ انہاں پہلے اسنوں اپنے دے پاس آنے نوں کہیا تے اس اسلامی سرزمین وچوں کسی نوں جانے دی اجازت دتی جائے جتھے اوہ محفوظ رہے گا۔اور کہیا کہ اوہ اسلامی سرزمین وچوں کسی اک نوں جانے دی اجازت داں جتھے اوہ محفوظ رہے۔ [۳۹۰] لیکن اسنوں دوبارہ دسیا گیا کہ اسنوں پہلے یزید دے سامنے ہتھیار سُٹنا ہون گے۔ حسین نے جواب دتا کہ اوہ کدی وی غلام دی حیثیت توں ہتھیار نئيں ڈالے گا۔ [۳۹۱] حسین نے برخاستگی دی تے اس گھوڑے نوں اس نشان دے طور اُتے روکنے دا حکم دتا کہ اوہ جنگ توں کدی نئيں بچ سکے گا۔ [۳۹۲] حر بن یزید ریاحی متاثر ہويا تے حسین دی فوج دے پاس گیا تے کوفیاں اُتے حسین دے نال خیانت کرنے دا الزام لگایا، جس دا یقینا انہاں اُتے کوئی اثر نئيں ہويا تے بالآخر حر میدان جنگ وچ ماریا گیا۔ حسین نے حکم دتا کہ لکڑی تے تنکے دے ڈھیر نوں خیمےآں دے پِچھے کھادی وچ جلا دتا جائے تاکہ کسی قسم دے پشت توں حملے توں بچا جاسکے۔ سامنے توں، اسنوں اپنے حلیفاں دی حمایت حاصل سی تے اوہ جنگ دے خاتمے تک نئيں لڑیا سی۔ [۳۹۳]زہیر ابن قین نے کوفہ دے لوکاں توں حسین دی گل سننے نوں کہیا، لیکن انہاں نے توہین تے دھمکیوں توں جواب دتا [۳۹۴] تے فیر زہیر نے انھاں کم توں کم حسین دے قتل نوں نظر انداز کرنے نوں کہیا۔ [۳۹۵]
کوفیاں نے تیر اندازی شروع کردتی۔ جنگ شروع ہوئی۔ کوفہ فوج دے سجے بازو نے عمرو بن حجاج زبیدی دی کمانڈ وچ حملہ کیتا، لیکن لشکر حسین دی مزاحمت دا سامنا کيتا تے پِچھے ہٹ گئے۔ عمرو نے اپنی فوج نوں حکم دتا کہ اوہ مبارزہ جنگ (اک توں اک دی جنگ) وچ لڑنے وچ حصہ نہ لاں تے صرف دور توں ہی تیر اندازی کرن۔ کوفہ دی فوج دے کھبے بازو نے شمر دی سربراہی وچ حملہ کيتا تے بے نتیجہ محاصرہ کيتا تے گھڑسواراں دے کمانڈر نے ابن سعد نوں انہاں دی مدد دے لئی پیادہ تے تیر اندازی بھیجنے نوں کہیا۔ شبث ابن ربعی، جو پہلے علی دا حامی سی، ہن کوفہ دی فوج وچ سی تے ابن زیاد دے پیادہ فوج دی سربراہی وچ سی۔ جدوں اسنوں حملہ کرنے دا حکم دتا گیا تاں اس نے کھلے دل توں کہیا کہ اس دا ایسا کرنے دا کوئی ارادہ نئيں سی تے گھڑسوار تے ۵۰۰ تیراندازےآں نے ایسا کيتا۔ لشکر حسین دے گھڑسوار، جس دے گھوڑےآں دی لتاں کٹ گئياں سی، پیدل لڑنے اُتے مجبور ہو گئے۔ حسین تے ہاشمی صرف سامنے توں ہی اگے ودھ سکدے سن تے ابن سعد نے اپنی فوج نوں حکم دتا کہ اوہ ہر طرف توں حسین دے خیمےآں تک جاواں۔ لیکن حسین دے کچھ حامی خیمےآں دے درمیان وچ چلے گئے تے لڑائی دی تے ضد دے نال انہاں دا مقابلہ کيتا۔ ابن سعد نے حکم دتا کہ خیمےآں نوں نذر آتش کيتا جائے۔ ابتدا وچ ، اس نے حسین دے حق وچ کم کیتا، کیونجے اگ عمر بن سعد دے لشکریاں نوں داخل ہونے توں رکدی سی۔ شمر حسین دی عورتاں دے خیمےآں وچ گیا تے خیمےآں نوں جلا دینا چاہندا سی، لیکن اس دے ساتھیاں نے اسنوں سرزنش کی، لیکن اوہ شرمندہ ہو گیا تے ہار مان گیا۔ [۳۹۶][۳۹۷] اک حملے وچ ، ابن زیاد دے دستےآں نے حسین دے خیمےآں نوں اگ لگیا دتی، جس توں ابن زیاد دے دستےآں نوں پیش قدمی کرنے توں روک دتا گیا۔ [۳۹۸][۳۹۹][۴۰۰][۴۰۱]
دوپہر دے وقت، حسین تے اس دے ساتھیاں نے اک نماز خوف دی شکل وچ دوپہر دی نماز ادا کيتی۔ دوپہر دے وقت، حسین دی فوجاں نے بھاری محاصرہ کيتا۔ اس دے سامنے حسین دے سپاہی مارے گئے تے ہاشمیاں دی ہلاکت شروع ہو گئی، جو حالے میدان جنگ وچ داخل نئيں ہوئے سن ۔ ماریا جانے والا پہلا ہاشمی حسین دا بیٹا علی اکبر سی۔ فیر مسلم ابن عقیل دے بیٹے، عبد اللہ ابن جعفر دے بیٹے، عقیل تے قاسم ابن حسن ہلاک ہوئے۔ حسین قاسم دی بے جان لاش نوں اپنے خیمےآں وچ لے گیا تے دوسرے متاثرین دے پاس رکھ دتا۔ [۴۰۲][۴۰۳]
عباس جنگ کربلا وچ حسین دی فوج دا عَلَمدار سی۔ [۴۰۴] شیخ مفید نے عباس دے قتل توں متعلق روایتاں نوں حسین دے متعلق روایتاں توں جوڑ دتا اے تے کہیا اے کہ حسین تے عباس دریائے فرات دے کنارے اک نال اگے ودھے، لیکن عباس حسین توں وکھ ہو گئے تے دشمن نے گھیر لیا۔ اوہ بہادری توں لڑیا تے ايسے جگہ ماریا گیا جتھے اج اس دی قبر اے۔ [۴۰۵]
اس وقت، ابن زیاد دیاں فوجاں حسین دے بہت نیڑے سی۔ لیکن کسی نے اس دے خلاف کچھ کرنے دی ہمت نئيں کيتی۔ [۴۰۶] ایتھے تک کہ مالک ابن نصیر کندی نے حسین دے سر اُتے ماریا [۴۰۷] تے اس دی ٹوپی اس دے سر اُتے خون توں بھری ہوئی سی۔ انہاں لمحاں دا اک ہور افسوسناک حصہ اس بچے دی ہلاکت اے جسنوں حسین نے ہتھوں اُتے اٹھا رکھیا سی۔ یعقوبی دے مطابق ایہ بچہ شیر خوار سی۔ تیر نے بچے دی گردن پھاڑ دتی تے حسین نے اس دے ہتھ دی ہتھیلیاں وچ بچے دا خون جمع کيتا تے اسنوں آسمان وچ ڈالیا تے خدا توں بدکاراں دی تباہی دی دعا کيتا۔ [۴۰۸]
عصر دے وقت مدِ مقابل یزید دے تِیہہ ہزار توں ودھ لشکر کے سامنے اوہ بالکل تنہا ہو چکے سن ۔
اپنی شھادت توں کچھ لمحے پہلے انہاں نے اپنا آخری تاریخی خطبہ اونٹنی اُتے سوار ہو کے دتا۔ اونٹنی اُتے سوار ہو کے متحارب فریق توں گل کرنا عرب وچ امن تے صلح کيتی علامت سمجھیا جاندا سی۔اس خطبے وچ انہاں نے کہیا سی۔
” | مسلمانو اس وقت فرشِ زمین اُتے وچ واحد ایسا انسان ہاں جو کسی نبیﷺ دا براہ راست نواسہ اے ۔میرے ہتھ وچ تلوار، میرے سر اُتے پگڑی۔میرے جسم اُتے عبا۔میرا گھوڑا۔ایہ سب میرے نئيں نيں۔تواڈے نبیﷺ دی اشیا نيں۔ وچ اپنے سب بیٹےآں بھتیجاں تے ساتھیاں دے خون توانوں معاف کردا ہون، میرے خون وچ ہتھ مت رنگو۔ ایہ داغ قیامت تک تواڈی پیشانی توں مٹائے نئيں مٹے گا۔ | “ |
جواب وچ عمر سعد نے کہیا سی، اسيں ایسا کرنے نوں تیار نيں بشر طیکہ بیعت کر لیجیے۔اس وقت آپ دے لب ہائے مبارک توں دو تاریخی جملے نکلے۔ جو اج وی نہ صرف تریخ بلکہ وقت دی پیشانی اُتے انسانی آزادی دی علامت بن دے جگمگا رہے نيں۔
” | “میرے عظیم ناناﷺ دے دین اسلام وچ کِسے ظالم آمر دی بیعت حرام اے ۔اگر میرے خون توں میرے ناناﷺ دا دین بچ سکدا اے تاں اے تلوارو مجھ اُتے ٹُٹ پڑو”۔ | “ |
شمر اک فوج دے نال حسین دے پاس گیا، لیکن اس اُتے حملہ کرنے دی ہمت نئيں کيتی تے انہاں دونے دے درمیان وچ صرف زبانی تنازع ہويا۔ حسین، جو اس وقت ۵۵ سال دے سن تے اپنی عمر دی وجہ توں مسلسل لڑ نئيں سکدے سن، جنگ دے لئی تیار سن ۔ اس دے صرف تن یا چار ساتھی سن جنھاں نے ابن زیاد دی فوج اُتے حملہ کيتا۔ حسین، جس نوں خوفزدہ کيتا گیا سی کہ اوہ مارے جانے دے بعد صحرا وچ برہنہ ہوجائے گا، اس نے کئی کپڑے پہنے ہوئے سن ۔ لیکن اس دے مارے جانے دے بعد اس نے اوہ سارے کپڑے لوٹ لئی تے اس دا جسم برہنہ کربلا وچ چھڈ دتا گیا۔ ابن سعد نیڑے پہنچے تے زینب نے اس توں کہیا: "اے عمر بن سعد، ابا عبد اللہ نوں قتل کيتا جا رہیا اے تے تسيں حالے کھڑے ہوکے دیکھ رہے ہو؟" ابن سعد دی اکھاں توں آنسو بہہ رہے سن ۔ حسین بہادری توں لڑ رہے نيں تے یعقوبی تے متعدد ہور شیعہ ذرائع دا کہنا اے کہ اس نے ایتھے تک کہ درجناں افراد نوں ہلاک کيتا۔ لیکن کچھ دوسرے ذرائع دسدے نيں کہ ابن زیاد دے سپاہی جے چاہندے تاں حسین نوں مار سکدے سن ۔ [۴۰۹] جدوں حسین پانی پینے فرات دے لئی جا رہے سن تاں اسنوں ٹھوڑی یا گلے اُتے تیر لگا۔ [۴۱۰] نجم حیدر دے مطابق، لشکر یزید دے ممبراں نوں حسین دے قتل دا شبہ سی تے اوہ حسین دے قتل دی ذمہ داری قبول نئيں کرنا چاہندے سن ۔ [۴۱۱] آخر کار، حسین نے آخری بار خدا دے انتقام توں دشمناں توں خوف دلایا، لیکن اس دے سر تے بازو اُتے چوٹ لگی تے اوہ زمین اُتے گر گیا۔ سنان ابن انس عورو نخعی نے خولی ابن یزید اصبحی کوحسین دا سر اپنے جسم توں ہٹانے دا حکم دتا، لیکن اوہ لرز اٹھا تے ایسا نہ کرسکا۔ سنان نے حسین نوں اک بار فیر ماریا تے اس دا سر کٹ دتا تے اسنوں ابن زیاد دے پاس سر لینے دے لئی خولی نوں دے دتا۔ [۴۱۲]
۱۰محرم ۶۱ ہجری برابر ۱۰ اکتوبر ۶۸۰ ء کےدن صبح توں شام تک جنگ کربلا جاری رہی۔ [۴۱۳] میسی پیرس نے حسین تے انہاں دے اہل خانہ دے قتل عام نوں شیعہ تریخ دا سب توں مشہور ظلم و ستم قرار دتا اے۔ [۴۱۴]
بعد وچ
[سودھو]اک بار جدوں اموی فوجیاں نے حسین، اس دے کنبہ دے افراد تے اس دے مرد فوجیاں نوں قتل کيتا تاں انہاں نے خیمےآں نوں لُٹ لیا تے جلایا، حسین دی لاش نوں لُٹ لیا، عورتاں توں زیورات نوں کھو لیا، گھوڑےآں توں حسین دے جسم نوں روند ڈالیا تے اس مصلہ نوں کھو لیا جس اُتے علی زین العابدین سجدہ ریز سن ۔ علی بیماری دی وجہ توں، جنگ وچ لڑنے توں قاصر سن ۔ کہیا جاندا اے کہ شمر اسنوں قتل کرنے ہی والا سی، لیکن حسین دی بہن زینب، عمر بن سعد نوں اس گل اُتے راضی کرنے وچ کامیاب ہو گئی کہ اوہ اسنوں زندہ رہنے دے۔ استوں علاوہ، زین العابدین تے حسین دے ہور رشتہ داراں نوں وی یرغمال بنا لیا گیا سی۔ انہاں نوں دمشق وچ یزید نال ملن دے لئی لے جایا گیا تے بالآخر انہاں نوں مدینہ واپس جانے دی اجازت دتی گئی۔ [۴۱۵][۴۱۶]
ابن زبیر نے حسین دی وفات دے بارے وچ جاننے دے بعد اہل مکہ نوں جمع کيتا تے تھلے لکھے تقریر کيتی۔انہاں دی تقریر دے بعد اہل مکہ یزید دا مقابلہ کرنے دے لئی اس وچ شامل ہو گئے۔ جدوں اس نے ایہ سنیا تاں یزید نے اسنوں گرفتار کرنے دے لئی اک فوج بھیجی، لیکن اس قوت نوں شکست ہوئی۔ [۴۱۷] مدینہ دے لوکاں نے یزید توں بیعت ترک کردتی تے اس دے گورنر نوں ملک بدر کر دتا۔ یزید نے اپنی فوج حجاز بھیج کر اپنی سرکشی نوں ختم کرنے دی کوشش کيتی تے حرم دی خونی لڑائی دے بعد مدینہ اُتے قبضہ کر ليا جس دے بعد مکہ دا محاصرہ ہويا لیکن اس دی اچانک موت نے مہم دا خاتمہ کر دتا تے امویاں نوں گھریلو جنگ دے نتیجے وچ انتشار دا شکار کر دتا۔ آخر کار ابن الزبیر نے کوفہ نوں اک گورنر بھیج کر اپنا اقتدار مستحکم کيتا۔ جلد ہی، اس نے عراق، جنوبی عرب، الشام دا ودھ تر حصہ تے مصر دے کچھ حصےآں وچ اپنی طاقت قائم کردتی۔ اس نے لازمی طور اُتے اسلامی سلطنت نوں دو مختلف خلفاء دے نال دو شعبےآں وچ تقسیم کر دتا۔ اس دے فورا بعد ہی اوہ مصر توں ہار گیا تے اس دے پاس مروان اول توں الشام دی جو وی چیز سی۔ اس نے عراق وچ خارجی بغاوتاں دے نال اس دے ڈومین نوں صرف حجاز تک محدود کر دتا۔ ابن الزبیر آخر کار الحاج ابن یوسف دے ہتھوں شکست کھا گیا تے اسنوں ہلاک کر دتا گیا، جسنوں عبدالملک بن مروان نے ۶۹۲ وچ میدان جنگ وچ بھیجیا سی۔ اس نے اس دا سر قلم کيتا تے اس دے جسم نوں مصلوب کیتا، سلطنت اُتے امیہ دے کنٹرول نوں دوبارہ قائم کيتا۔اے لوگو! کوئی تے لوک عراقیاں توں بدتر نئيں نيں تے عراقیاں دے درمیان وچ ، کوفہ دے لوک بدترین نيں۔ انہاں نے بار بار خطوط لکھے تے امام حسین نوں اپنے پاس بلايا تے آپ دی خلافت دے لئی بیعت لئی۔ لیکن جدوں ابن زیاد کوفہ پہنچے تاں انہاں نے اس دے ارد گرد جلوس کڈیا تے امام حسین نوں جو پرہیزگار، روزہ گزار، قرآن پڑھنے والے تے ہر لحاظ توں خلافت دے مستحق سن، نوں قتل کر دتا۔ [۴۱۷]
یزید دی اقتدار وچ آنے دے ۴ سال توں وی کم عرصہ بعد، (۶۴ھ بمطابق ۳ نومبر، ۶۸۳ء) ربیع الاول وچ موت ہو گئی۔ [۴۱۸][۴۱۹] جتھے تک حسین دے دوسرے مخالفین، جداں ابن زیاد تے شمر دا تعلق اے، اوہ مختار الثقفی دی سربراہی وچ بغاوت وچ مارے گئے۔ [۴۲۰][۴۲۱][۴۲۲][۴۲۳]
اخلاق و اوصاف
[سودھو]امام حسین سلسلہ امامت دے تیسرے فرد سن -حوالےدی لوڑ؟ عصمت و طہارت دا مجسمہ سن - آپ دی عبادت، زہد، سخاوت تے آپ دے کمالِ اخلاق دے دوست و دشمن سب ہی قائل سن - پچیہہ حج آپ نے پاپیادہ کیے- آپ وچ سخاوت تے شجاعت دی صفت نوں خود رسول اللہ نے بچپن وچ ایسا نمایاں پایا کہ فرمایا "حسین وچ میری سخاوت تے میری جراَت اے "- چنانچہ آپ دے دروازے اُتے مسافراں تے حاجتمنداں دا سلسلہ برابر قائم رہندا سی تے کوئی سائل محروم واپس نئيں ہُندا سی۔ اس وجہ توں آپ دا لقب ابوالمساکین ہو گیا سی۔ راتاں نوں روٹیاں تے کھجوراں دے پشتارے اپنی پیٹھ اُتے اٹھا کے لے جاندے سن تے غریب محتاج بیواواں تے یتیم بچےآں نوں پہنچاندے سن جنہاں دے نشان پشت مبارک اُتے پے گئے سن - ہمیشہ فرمایا کردے سن کہ "جب کسی صاحبِ لوڑ نے تواڈے سامنے سوال دے ليے ہتھ پھیلا دتا تاں گویا اس نے اپنی عزت تواڈے ہتھ بیچ ڈالی- ہن تواڈا فرض ایہ اے کہ تسيں اسنوں خالی ہتھ واپس نہ کرو، کم توں کم اپنی ہی عزتِ نفس دا خیال کرو"-
غلاماں تے کنیزےآں دے نال آپ عزیزاں دا سا برتاؤ کردے سن - ذرا ذرا سی گل اُتے آپ انہاں نوں آزاد کر دیندے سن - آپ دے علمی کمالات دے سامنے دنیا دا سر جھکا ہويا سی۔ مذہبی مسائل تے اہم مشکلات وچ آپ دی طرف رجوع کيتی جاندی سی آپ دی دعاواں دا اک مجموعہ صحیفہ حسینیہ دے ناں توں اس وقت وی موجود اے آپ رحمدل ایداں دے سن کہ دشمناں اُتے وی وقت آنے اُتے رحم کھاندے سن تے ایثار ایسا سی کہ اپنی لوڑ نوں نظر انداز کر کے دوسرےآں دی لوڑ نوں پورا کردے سن - انہاں تمام بلند صفات دے نال متواضع تے منکسر ایداں دے سن کہ راستے وچ چند مساکین بیٹھے ہوئے اپنے بھیک دے ٹکڑے کھا رہے سن تے آپ نوں پکار کر کھانے وچ شرکت کيتی دعوت دتی تاں فوراً زمین اُتے بیٹھ گئے- بھانويں کھانے وچ شرکت نئيں فرمائی- اس بنا اُتے کہ صدقہ آلِ محمد اُتے حرام اے مگر انہاں دے پاس بیٹھنے وچ کوئی عذر نئيں ہوا-
اس خاکساری دے باوجود آپ دی بلندی مرتبہ دا ایہ اثر سی جس مجمع وچ آپ تشریف فرماہُندے سن لوک نگاہ اٹھا کے گل نئيں کردے سن - جو لوک آپ دے خاندان دے مخالف سن اوہ وی آپ دی بلندی مرتبہ دے قائل سن - چنانچہ اک مرتبہ امام حسین نے حاکم شام معاویہ نوں اک سخت خط لکھیا جس وچ اس دے اعمال و افعال تے سیاسی حرکات اُتے نکتہ چینی دی سی اس خط نوں پڑھ کر معاویہ نوں وڈی تکلیف محسوس ہوئی- پاس بیٹھنے والے خوشامدیاں نے کہیا کہ آپ وی اِنّا ہی سخت خط لکھیے- امیر معاویہ نے کہیا "ميں جو کچھ لکھاں گا اوہ جے غلط ہوئے تاں اس توں کوئی نتیجہ نئيں تے جے صحیح لکھنا چاہاں تاں بخدا حسین وچ مینوں لبھن توں کوئی عیب نئيں ملدا"- آپ دی اخلاقی جراَت، راست بازی تے راست کرداری، قوتِ اقدام، جوش عمل تے ثبات و استقلال، صبر و برداشت دی تصویراں کربلا دے مرقع وچ محفوظ نيں- انہاں سب دے نال آپ دی امن پسندی ایہ سی کہ آخر وقت تک دشمن توں صلح کرنے دی کوشش جاری رکھی مگر عزم اوہ سی کہ جان دے دتی جو صحیح راستہ پہلے دن اختیار کر ليا سی اس توں اک اِنچ نہ ہٹے- انہاں نے بحیثیت اک سردار دے کربلا وچ اک پوری جماعت دی قیادت کی- اس طرح کہ اپنے وقت وچ اوہ اطاعت وی بے مثل تے دوسرے وقت وچ ایہ قیادت وی لاجواب سی
بیویاں تے بچے
[سودھو]حسین دی پہلی شادی رباب بنت امرا القیس نال ہوئی سی۔ عمرو القیس عمر بن الخطاب دے دور وچ مدینہ تشریف لیائے سن تے قضاعہ دے قبیلے دی رہنمائی دے لئی عمر نے اسنوں منتخب کيتا سی ، جنھاں نے اسلام قبول کيتا سی۔ علی نے اپنے بیٹےآں دا امر القیس دی بیٹیاں توں بیاہ کرنے دا معاملہ اٹھایا تے اوہ اپنی تن بیٹیاں دی شادی حسنین توں کرنے اُتے راضی ہو گیا۔ لیکن اس وقت حسنین تے تِناں لڑکیاں دونے بہت چھوٹی سی تے ایسا نئيں ہويا سی کہ بیک وقت انہاں دی شادی ہوئی سی۔ ایہ وی ممکن اے کہ حسن نے اس لڑکی نال شادی نئيں کيتی جس دے لئی اوہ منتخب ہويا سی۔ حسین نے رباب نال شادی کيتی تے عمرو القیس دے رشتے دار کدی کدائيں علی دی خلافت دے اختتام اُتے ثالثی تے قضاوت کرنے آئے سن ۔ رباب حسین اک پیاری بیوی سی۔ رباب نے حسین دے لئی اک بیٹے، عبد اللہ نوں جنم دتا، جو بچپن وچ ہی کربلا وچ ماریا گیا سی تے حسین شاید اس بچے دی وجہ توں ابا عبد اللہ دی عرفیت رکھدے نيں۔ بعد دے سالاں وچ کچھ شیعہ وسائل نے اس بچے نوں علی اصغر کہیا اے، جسنوں ایرانی انسائیکلوپیڈیا بے بنیاد قرار دیندا اے۔ حسین دے مارے جانے دے بعد، ایہ کہیا جاندا اے کہ رباب نے اک سال تک حسین دی قبر اُتے سوگ کيتا تے شادی توں انکار کر دتا۔ [۴۲۴]
میڈلنگ دا کہنا اے کہ حسین دے دو بیٹے سن جنہاں دا ناں علی سی، انہاں وچوں اک، شیعاں دے چوتھے امام، علی زین العابدین، واقعہ کربلا وچ زندہ بچ گئے سن تے اوہ شاید علی نامی دوسرے لڑکے توں وڈا سی، جو واقعہ کربلا دے وقت ۲۳ سال دا سی۔ لہذا، اوہ خلافت علی دے دوران وچ ہی پیدا ہويا ہوئے گا۔ میڈلنگ اس دی والدہ نوں سندھ دا غلام مندا اے جس نے حسین دے قتل دے بعد حسین دے اک غلام نال شادی کرلئی۔عبد اللہ دے بچے ینبع وچ رہندے سن ۔ [۴۲۵] لیکن حاج منوچہری کہندے نيں کہ بیشتر ذرائع تے روایات دے مطابق سجاد دی والدہ نوں شہربانو دے نام توں متعارف کرایا گیا اے۔ حاج منوچہری دے مطابق، سجاد ناں دے ذرائع وچ کدی علی اوسط تے کدی علی اصغر دا تذکرہ ہُندا اے تے اس دی وجہ توں حسین دے بیٹےآں دے بارے وچ مختلف آراء پیدا ہوئیاں۔ دوسری طرف، بیانیہ دے ذرائع وچ ، علی اصغر تے عبد اللہ دے وچکار غلطیاں تے الجھناں ہوئیاں۔ دور حاضر دے شیعہ حلفےآں نے سجاد نوں علی اوسط تے علی اصغر نوں کربلا وچ اک شیر خوار دے طور اُتے شناخت کيتا اے۔ انہاں بچےآں وچ ، عبد اللہ - جو عاشورا دے واقعات وچ اپنے ناں دے ذکر توں مشہور نيں - اوہ قضاعی ماں تے اس دا اکلوندا بھائی جعفر، حسین دا دوسرا بچہ سمجھیا جاندا اے۔ [۴۲۶] میڈلونگ دے مطابق، بھانويں ابتدائی سنی وسائل زین العابدین نوں 'علی الاصغر تے علی دوم کو' علی الاکبر کہندے نيں، لیکن ایہ شاید صحیح اے کہ شیخ مفید تے دوسرے شیعہ مصنفاں نے اس دے برخلاف بیان کيتا اے۔ علی دوم ۱۹ سال دی عمر وچ کربلا وچ ماریا گیا سی۔ اس دی والدہ لیلیٰ نيں، جو اَبیمُرَّة بن عُرْوہ ثَقَفی دی بیٹی نيں۔ ایرانیکا وچ میڈلنگ دے مطابق، معاویہ دے نال حسن دے امن دے بعد، حسین نے لیلیٰ نال شادی کيتی، جس توں علی اکبر پیدا ہوئے سن ۔ اَبیمُرَّة امویاں دا حلیف سی۔ انہاں دے بقول، شاید اس شادی توں حسین نوں مادی فائدے حاصل ہون گے تے اس دا ہونا علی دے وقت وچ نئيں ہوسکدا سی۔ حسین نے اس بچے دا ناں وی علی رکھیا کیونجے اوہ زین العابدین توں برتر سی، جو اپنی والدہ دے عرب نسب دی وجہ توں اک لونڈی پیدا ہويا سی۔ معاویہ نے اک تقریر وچ علی اکبر نوں خلافت دا بہترین شخص قرار دتا۔ کیونجے، معاویہ دے مطابق، اس نے بنی ہاشم دی ہمت، بنی امیہ دی سخاوت تے ثقفیاں دا غرور ملیا سی۔ [۴۲۷]
حسن دی موت دے بعد، حسین نے محمد دے مشہور صحابی، طلحہ دی بیٹی ام اسحاق نال شادی کيتی تے ايسے توں فاطمہ ناں دی اک بیٹی پیدا ہوئی۔ میڈلنگ لکھدے نيں کہ، کچھ خبراں دے برخلاف، فاطمہ نوں سکینیہ توں چھوٹا ہونا چاہیے۔ [۴۲۸] لیکن حاج منوچہری سکینہ نوں رباب دی اک چھوٹی لڑکی سمجھدے نيں۔ [۴۲۹] حسین دے قتل دے وقت، فاطمہ دی حسن مثنی توں منگنی دی سی لیکن حالے تک اس دی شادی نئيں ہوئی سی۔ [۴۳۰] حاج منوچہری دے مطابق، حسین نے امامت زین العابدین دے حوالے کيتی۔ [۴۳۱] میڈلنگ دے مطابق، حسین نے بنی قضاعہ قبیلے دی اک ہور عورت، سلافہ توں وی شادی کيتی تے اس دا اک بیٹا جعفر ہويا، جو حسین دی زندگی وچ وفات پا گیا۔ اس شادی کيتی تفصیلات دستیاب نئيں نيں۔ [۴۳۲] دوسرے ذرائع نے محمد، زینب تے رقیہ نوں حسین دے بچے قرار دتا اے، جو اک دوسرے توں بہت اختلافات رکھدے نيں۔ [۴۳۳]
حسن تے حسین حضرت نبی اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی واحد مرد اولاد سی جنہاں توں اگلی نسلاں پیدا ہوئیاں۔ لہذا، کوئی وی شخص جو ایہ کہندا اے کہ اس دا نسب پیغمبر تک چلا جاندا اے اس دا تعلق حسن توں اے یا حسین تاں۔ حسن تے حسین وی اس سلسلے وچ اپنے بھائی، جداں محمد حنفی توں مختلف نيں۔ [۴۳۴] اثنا عشریہ شیعہ ائمہ دے علاوہ، تمام اسماعیلی ائمہ جعفر صادق دے ذریعہ حسین ابن علی دی نسل توں نيں۔ [۴۳۵]
ان دی مشہور بیویاں تے بچےآں دے ناں حسب ذیل نيں۔
- رباب بنت عمرو القیس
- عبد اللہ (علی اصغر) ابن حسین (۱۰ رجب ۶۰ – ۱۰ محرم ۶۱)
- آمنہ (سکینہ) بنت حسین (؟ - ۱۱۷)
- شہربانو
- علی (سجاد) ابن حسین (۵ شعبان ۳۸۔۱۲ محرم ۹۵)
- لیلیٰ بنت ابی مرہ
- علی (اکبر) ابن حسین (۱۱ شعبان ۳۶۔۱۰ محرم ۶۱)
- امَ سحاق بنت طلحہ
- فاطمہ بنت حسین (۳۰-۱۱۰)
- سلافہ
- جعفر بن حسین (بطور بچہ متوفی) [۴۳۶]
حسین دی جسمانی تے اخلاقی خصوصیات
[سودھو]حسین دا چہرہ سفید سی تے کدی سبز عمامہ تے کدی کالا عمامہ پہندے سن تے اپنے بالاں تے داڑھی رنگتے سن ۔ اس نے غریباں دے نال سفر کيتا یا انہاں نوں اپنے گھر بلايا تے کھانا کھلایا۔ معاویہ حسین دے بارے وچ کہیا کردے سن کہ اوہ تے اس دے والد علی دھوکھا باز نئيں سن تے عمرو ابن عاص انہاں نوں اہل آسمان دے لئی زمین دا سب توں ودھ محبوب سمجھدا اے۔ [۴۳۷]
انسائیکلوپیڈیا اسلام دے مطابق، حسین دی اخلاقی خصوصیات وچوں بردباری، تواضع، عاجزی، فصاحت تے آخر کار خصائص نيں جو انہاں دے طرز عمل توں اخذ کيتی جاسکدی نيں جداں موت نوں حقیر جاننا، شرمناک زندگی نال نفرت، فخر تے اس طرح دیاں گلاں۔ [۴۳۸] بہت ساریاں روایات وچ ، حسین تے اس دے بھائی دی محمد توں مماثلت دا ذکر اے تے انہاں وچوں ہر اک اپنے نانا دے ادھے جسم توں مماثلت رکھدا اے۔ [۴۳۹] ولیفریڈ مڈلنگ ایرانی انسائیکلوپیڈیا وچ کہندے نيں کہ بظاہر حسن، سب توں وڈے نوانال کيتی حیثیت توں، محمد توں ودھ دلچسپی لیندے نيں تے انہاں توں ودھ پسند کردے نيں۔ میڈلنگ دا خیال اے کہ حسن تے حسین محمد دی طرح سن، لیکن ایہ کہ حسن ودھ مماثل سی۔ حسن دا مزاج محمد سا ہی سی، لیکن حسین اپنے والد دی طرح سن ۔ میڈلنگ نے اس حقیقت دا حوالہ دتا اے کہ حسن نے اپنے دو بیٹےآں دا ناں محمد رکھیا سی تے انہاں وچوں کسی دا ناں علی نئيں سی تے حسین نے اپنے چار بیٹےآں دا ناں علی رکھیا سی۔ حسن دی امن پسند روح دے برخلاف، حسین دے پاس اپنے والد دی لڑائی دی روح تے خاندانی فخر دا احساس سی۔ بھانويں علی ابن ابی طالب نے حسن نوں انہاں دے بعد خلیفہ بننے دی تربیت دی، لیکن ایسا لگدا اے کہ علی دے نال حسین دے نال سلوک ودھ نرمی تے حامی سی۔ [۴۴۰] رسول جعفریان نے انہاں روایات اُتے غور کيتا جنہاں وچ حسین شبیہ علی تے حسن شبیہ محمد نوں جعلی قرار دتا گیا سی۔ انہاں دے مطابق، انہاں حکایات وچ جو شبیہہ پیش کيتی گئی اے اس دا استعمال علی تے عاشورا دی شبیہہ نوں ختم کرنے تے انہاں لوکاں دے لئی کارآمد ثابت ہوسکدا اے جو عثمانی رجحانات دے حامی سن ۔ [۴۴۱][یادداشت ۲] سید محمد حسین طباطبائی اس سلسلے وچ کہندے نيں: حسنین دے ذائقہ وچ فرق دے بارے وچ کچھ مفسرین دی رائے اک غلط بیان اے۔ کیونجے یزید توں بیعت نہ ہونے دے باوجود، حسین نے، اپنے بھائی دی طرح، معاویہ دے تحت دس سال گزارے تے کدی وی انہاں دی مخالفت نئيں کيتی۔ [۴۴۲] محمد عمادی حائری دا مننا اے کہ حسین نوں بیشتر ماخذاں وچ محمد توں ملدے جلدے سمجھیا جاندا اے تے اک روایت وچ انہاں توں سب توں ودھ ملدا جلدا اے۔ اک روایت ایہ وی اے کہ علی حسین نوں طرز عمل دے لحاظ توں سب توں مماثل شخص سمجھدے نيں۔ [۴۴۳]
حسین مدینہ منورہ وچ سخاوت دے لئی جانے جاندے سن تے جے انھاں نے کوئی چنگا سلوک دیکھیا تاں اپنے غلاماں تے لونڈیاں نوں آزاد کرایا۔ اک روایت اے کہ معاویہ نے اک نوکرانی نوں حسین دے پاس بہت ساری جائداد تے کپڑے پہنائے۔ جدوں ملازمہ نے قرآن مجید دی آیات تے دنیا دے عدم استحکام تے انسان دی موت دے بارے وچ اک شعر پڑھیا تاں حسین نے اسنوں رہیا کيتا تے اسنوں جائداد دی۔ اک بار، حسین دے اک غلام نے کچھ غلط کيتا۔ لیکن غلام نے آیت "وَالْعَافِنَ عَنِ النَّاسِ" دی تلاوت کرنے دے بعد، حسین نے اسنوں معاف کر دتا تے فیر غلام نے آیت "وَلَلَّهِ یُحِبُّ الْمسحسِنين" تلاوت دی تے حسین نے اس مقصد دے لئی غلام نوں آزاد کيتا۔ حسین نے اسامہ بن زید دا قرض ادا کیتا، جو بیمار سی تے ایہ انجام دینے توں قاصر سی۔ اک روایت اے کہ حسین نے اوہ جائداد تے سامان دتا جو انہاں نوں وصول کرنے توں پہلے وراثت وچ ملیا سی۔ اس نے حسین دے تن سوالےآں دے جواب دینے تے اسنوں انگوٹھی دینے دے بعد اک ہور شخص دا قرض وی ادا کيتا۔ حسین دی سخاوت دا مشاہدہ کرنے دے بعد اک یہودی مرد تے عورت مسلمان ہو گئے۔ حسین نے اپنے بچےآں دے استاد نوں وڈی رقم تے کپڑے دتے تے منہ بھر دتا۔ جدوں کہ ایہ تسلیم کردے ہوئے کہ ایہ استاداں دے کم دی قیمت دی تلافی نئيں کردا اے۔ اک شامی شخص نے اک بار حسین تے علی دے بارے وچ ناسزا بولا، لیکن حسین اس توں درگذشت گیا تے اس دے نال مہربانی دا سلوک کيتا۔ کہیا جاندا اے کہ عاشور دے دن حسین دے جسم اُتے غریباں دے لئی کھانے دے تھیلے لے جانے دی وجہ توں نشان واضح سی۔ [۴۴۴]
حسین دی علمی تے روایی حیثیت
[سودھو]حاج منوہری دا کہنا اے کہ شیعیانہ نقطہ نظر وچ حسین نوں امامت تے ولایت دا اک ترسیل سمجھیا جاندا اے۔ پیغمبر اسلام، علی ابن ابی طالب تے فاطمہ زہرا دے زمانہ نوں سمجھنے دے بعد، اوہ وصیت دے سلسلے دی وضاحت کرکے علوی علوم نوں فروغ دیندے نيں۔ تاریخی شخصیتاں دے لحاظ توں، نبی دے اک ساتھی دی حیثیت توں، اوہ تے علی ابن ابی طالب تے فاطمہ زہرا وی راوی نيں۔ اپنے جد تے باپ توں حسین دی تعلیمات وسیع پیمانے اُتے مختلف موضوعات، خاص طور اُتے شیعہ کتاباں وچ ميں ظاہر کيتے گئے نيں تے حسین دے شاگرداں توں روایت دا سلسلہ تے ولایت توں امامت دے تصور دی شکل وچ امامت دے علم دی منتقلی آدم توں خاتم تے فیر مہدی تک دی بحث کيتی گئی اے۔ شیعاں دے مطابق ائمہ کرام دے استاد معصوم نئيں سن، لیکن سنی ذرائع توں ایہ وی روایت اے کہ حسین نے عمر تے کچھ دوسرے صحابہ توں حدیث سنی تے ایہ وی روایت اے کہ علی ابن ابی طالب نے کوفہ دے مشہور قاری ابوعبدُالرَّحمٰن سُلَمی نوں حسنین دا استاد مقرر کيتا۔ [۴۴۵]
سنی منابع نے، محدثین دے انداز وچ ، استادان تے طلبہ دی روايتی درجہ بندی وچ حسین نوں رجالی طبقات وچ متعارف کرایا اے۔ کیونجے حسین دے ناں دی حدیث راویاں دے سلسلہ وچ اے، انہاں وچوں بہت ساری ذرائع وچ ، حسین دی روایتاں استعمال کیتی گئیاں نيں۔ خاص کر چونکہ پیغمبر اسلام دی سیرت وچ بہت سارے تصورات علی ابن ابی طالب نے حسنین نوں منتقل کيتا اے۔ دوسری طرف، حسین دے ساتھی اس دے اپنے سامعین تے راوی سن ۔ سنی رجالی ذرائع وچ ، حسین دے بیٹے - سجاد، فاطمہ تے سکینہ -، زید ابن حسن - حسین دے بھتیجے -، عکرمہ، عبید ابن حنین، فرزق، عامر شعبی، شعیب بن خالد تے طلحہ الاوانی دا ذکر اے۔ انہاں وچ سجاد تے اس دے بیٹے محمد باقر نے سب توں ودھ روایتاں نقل کیتیاں۔ [۴۴۶]
آثار
[سودھو]حسین ابن علی دی روایتاں، خطبات تے خطوط موجود نيں جو سنی تے شیعہ منابع وچ پائے جاندے نيں۔ اس دے بارے وچ روایات نوں امامت توں پہلے تے بعد وچ دو ادوار وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے۔ پہلے دور وچ - جو اس دے نانا، والد، والدہ تے بھائی دی زندگی وچ اس دی زندگی دا دور اے۔ اس دے بارے وچ گھٹ توں گھٹ دو طرح دی روایتاں ملدی نيں: پہلی ایہ کہ اس دے اقربا توں انہاں دی روایات تے دوسری، اس دی ذاتی احادیث۔ سنی ماخذ وچ ، انہاں روایات دے صرف بیانیہ تے رجالی پہلو اُتے ہی غور کيتا گیا اے۔ انہاں مسنداں وچ ، صحابہ کرام۔ دے مسند دی طرح، حسین ابن علی دا مسند اے۔ ابوبکر بزار نے اپنی مسند وچ حسین ابن علی دی مسند نوں ۴ احادیث دے نال نقل کيتا ہے تے طبرانی نے اپنی مسند نوں بالترتیب ۲۷ احادیث توں نقل کيتا اے۔ مسند حسین ابن علی وچ خود حسین دی احادیث دے علاوہ پیغمبر اسلام تے علی ابن ابی طالب دی وی احادیث موجود نيں۔ موجودہ دور وچ ، عزیز اللہ عطاردی نے مُسنَدُ الإمامِ الشَّهیدِ أبی عبداللهِ الْحُسَینِ بنِ علی کا مسند مرتب کيتا اے۔ [۴۴۷]
حسین ابن علی دے خطبات دے زمرے وچ ، ماخذاں وچ ، امامت توں پہلے دے دور وچ انہاں دے خطبے موجود نيں، جنہاں وچوں کچھ بہت مشہور نيں۔ چنانچہ علی ابن ابی طالب تے ہور توں عوامی بیعت دے بعد حسین ابن علی دا خطبہ، صفین دی جنگ وچ انہاں دا خطبہ اے۔ اک ہور مثال حسین دی اک نظم اے جو اپنے بھائی حسن دی تدفین دے بعد اے دے فراق دے بارے وچ اے۔ اس دی امامت دے دوران وچ حسین ابن علی دے خطبات تے خطوط اس توں پہلے دے مقابلے وچ ودھ نيں۔ اہل تشیع نوں انہاں دے خطوط تے نال ہی معاویہ نوں انہاں دے معاہدے اُتے عمل پیرا ہونے دے خطوط، معاویہ دے اقدامات دی تردید کردے نيں، خاص طور اُتے یزید دے بارے وچ ، ايسے طرح خطبہ تے خطوط یزید خلافت دے آغاز وچ خطوط دے مشورے دی شکل وچ سن ۔ خطبات تے خطوط دا اک اہم حصہ حسین بن علی دی بغاوت دے دور نال تعلق رکھدا اے۔ کوفیاں، بصریاں تے مسلم ابن عقیل دے نال خط کتابت ايسے طرح دی اے۔ فقہ حدیث، تشریحی، نظریاتی، احکام و خطبات، دعاواں، مشورے تے اشعار وی حسین دے پاس نيں جو شیعہ تے سنی وسائل وچ بکھرے ہوئے نيں تے انھاں مجموعہ دی شکل وچ مرتب تے شائع کيتا گیا اے۔ اَلْمُنتَخَبُ فی جَمعِ الْمَراثیِ و الْخُطَب از فَخرالدّین طُرَیْحی(گیارہويں صدی عیسوی) وسوعَةُ کَلِماتِ الْإمامِ الْحُسَین و خُطَبُ الْإمامِ الْحُسَین عَلیٰ طَریقِ الشَّهادَة از لَبیب بَیْضون، دیوانُ الْحُسَیْنِ بنِ علی از محمد عبدالرحیم، رَسائِلُ الْإمامِ الْحُسَین از عبدالکریم قزوینی، خُطَبُ الْإمامِ الْحُسَین از محمدصادق نجمی، بَلاغَةُ الْحُسَین از مصطفٰی آلاعتماد، انہاں آثار وچ شامل نيں۔ ایتھے حسین بن علی دی دعاواں وی باقی نيں، جو اَلصَّحیفَةُ الْحُسَیْنیَّة یا أَدعیَةُ الْإمامِ الْحُسَین کے عنوان توں جمع دی شکل وچ شائع کيتی گئياں نيں [۴۴۸]
مشہور تشیع نماز وچوں اک، ہور حسین ابن علی دی تخلیقات، جو مفاتیح الجنان دی معیاری کتاب وچ درج نيں، اوہ " دعائے عرفہ " اے۔ ولیم چٹک دے مطابق، ایہ دعا اس دی خوبصورتی تے روحانی ساخت دے لحاظ توں سب توں مشہور دعا اے تے ایہ ہر سال عرفہ دے دن تے حج دے دوران وچ پڑھی جاندی اے - جدوں اسنوں پہلی بار حسین بن علی نے شیعہ حجاج کرام دے ذریعہ تے سال دے ہور اوقات وچ پڑھیا سی۔۔ اس دعا دا شیعہ مذہبیات وچ اک خاص تے اہم کردار اے تے عظیم فلسفی تے صوفیانہ ملا صدرا نے اپنے کماں وچ اس دعا دا کئی بار ذکر کيتا اے۔ [۴۴۹]
قرآن و حدیث وچ حسین
[سودھو]حسین توں متعلق آیات
[سودھو]کئی سنی تے شیعہ مفسرین، مثلا فخر رازی تے سید محمد حسین طباطبائی، سورہ انسان دی تفسیر دے بیان اُتے سنی تے شیعہ کتاباں وچ روایت کردے ہوئے، اس سورت دا شان نزول علی تے فاطمہ تے انہاں دے بچے یا بچےآں دی بیماری توں صحت یابی دے لئی دے لئی منت، دے متعلق مندے نيں۔ [۴۵۰][۴۵۱][۴۵۲]
تفسیر المیزان وچ سید محمد حسین طباطبائی دے ذریعہ، مباہلہ دا واقعہ اک طرف پیغمبر اسلام تے انہاں دے اہل خانہ تے دوسری طرف عیسائی نجران دے وچکار تصادم دی داستان بیان کردا اے۔ طباطبائی کہندے نيں کہ روایتاں دے مطابق، آیت مباہلہ وچ ساڈے بیٹےآں() دا معنی حسن تے حسین سی۔ [۴۵۳][۴۵۴] بہت سنی مبصرین نے ایہ وی دسیا اے کہ اس وچ شامل افراد علی، فاطمہ، حسن تے حسین نيں۔ [۴۵۵][۴۵۶][۴۵۷]
روحُالْمَعانی وچ سنی مفسرین وچوں اک، شہاب الدین آلوسی، دوسرے مفسرین دی روایتاں تے اقوال نوں بیان کردے ہوئے اس اسنوں اہل بیت دے متعلق قرار دیندا اے۔ ترمذی تے ابن جوزی دی اطلاعات تے آیات دی ظاہری شکل دے مطابق، انہاں دا کہنا اے کہ انہاں بیانات دا تقاضا اے کہ ایہ سورت مدنی ہو تے اس دی وجہ ایہ اے کہ علی تے فاطمہ دے بچے مدینہ وچ پیدا ہوئے سن تے ایہ مسئلہ آیات دے ظہور توں متصادم نئيں اے۔ انہاں نے اس سورت دی باریکیوں دا وی تذکرہ کيتا اے کہ کدرے وی، فاطمہ زہرا دے اعزاز وچ حور العین دے ناں دا تذکرہ نئيں کيتا گیا اے تے صرف «وِلْدانٌ مُخَلَّدون» دا ذکر اے۔ [۴۵۸] فخر رازی نے اپنی تفسیر کبیر وچ علی تے فاطمہ دے بچےآں دی بیماری دی کہانی بیان کردے ہوئے زَمَخْشَری نے کَشّاف تے واجدی نے اَلْبَسیط وچ حوالہ دتا اے، لیکن اوہ کہندے نيں کہ انہاں آیات دی علی ابن ابی طالب، فاطمہ تے انہاں دے بچےآں دی طرف منسوب کرنے دی کوئی وجہ نئيں اے، لیکن ایہ آیات تمام ابرار، جداں صحابہ تے متقی پیروکاراںپر لاگو ہُندیاں نيں۔ جدوں تک کہ انہاں دی خصوصی اطاعت دے بارے وچ ایہ آیات نازل نئيں ہوئیاں۔ [۴۵۹] فَتحُ الْقَدیر وچ شوکانی نے ابن مردویہ دی روایت ابن عباس توں وی نقل کيتی اے کہ ایہ آیات علی ابن ابی طالب تے فاطمہ زہرا دے متعلق نيں۔ [۴۶۰]
المیزان وچ تزکیہ آیت دی اپنی تشریح وچ ، تبت بائی اس آیت دے مخاطب کو کیويں دا دا صحابی سمجھدی نيں تے اس دی احادیث توں مراد نيں، جنہاں دی تعداد ستر احادیث توں ودھ اے تے ودھ تر سنیاں وچوں نيں۔ [۴۶۱] فخر رازی تے ابن کثیر جداں سنی مفسر اپنی اپنی تفسیر وچ ، اس آیت وچ اہل بیت دی مثال دے بارے وچ مختلف روایتاں بیان کردے ہوئے، علی، فاطمہ، حسن تے حسین نوں مثال دے طور اُتے غور کرن۔ [۴۶۲][۴۶۳]
المیزان وچ سورہ شوریٰ دی آیت ۲۳ دے بارے وچ تے اس آیت دی تفسیر و تشریح وچ مفسرین دے مختلف اقوال دی اطلاع دینے تے انہاں دا جائزہ لینے تے تنقید کردے ہوئے بیان کيتا گیا اے کہ "قُربیٰ" دے معنی محمد - علی، فاطمہ، حسن تے حسین دے اہل خانہ دی محبت اے۔ تے فیر سنیاں تے شیعاں دے توسط توں مختلف روایتاں نيں جو اس موضوع اُتے بیان کيتی گئیاں نيں۔ [۴۶۴][۴۶۵] فخر الرازی تے ابن کثیر جداں سنی مفسرین نے وی اس مسئلے دا حوالہ دتا اے۔ [۴۶۶][۴۶۷]
سورت الاحقاف دی آیت ۱۵ وچ اک عورت دے بارے وچ دسیا گیا اے جو بہت تکالیف برداشت کردی اے۔ ایہ آیت فاطمہ زہرا دا حوالہ سمجھی جاندی اے تے بیٹے نوں حسین سمجھیا جاندا اے، جدوں خدا نے اس نواسہ دی قسمت دے بارے وچ محمد توں اظہار تعزیت کيتا تے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمنے اس دا اظہار فاطمہ زہرا توں کيتا تے اوہ بہت پریشان ہوگئياں۔[۴۶۸] مکہ توں کربلا تک دے سفر دے تمام مراحل وچ حسین نے یحییٰ نوں یاد کيتا۔ اک ہور روایت دے مطابق، حسین دا خون یحیی دے خون دی طرح اہلدا اے تے خدا اس ابال خاتمے دے لئی ستر ہزار منافقین، کافراں تے شیطان نوں ختم کر دے گا، جداں کہ اس نے یحییٰ دا بدلہ لینے دے لئی کيتا سی۔ [۴۶۹] شیعاں نے حسین توں منسوب ہونے والی ہور آیات وچ سورہ احزاب دی آیت نمبر ۶ تے سورہ زخرف دی ۲۸ آیات وی شامل نيں، جس دی ترجمانی دوسرے نسل تک امامت دے تسلسل نال ہُندی اے۔ ہور سورہ النساء آیت۷۷ ، سورہ اسرا آیت ۳۳ تے سورہ فجر دی ۲۷ ويں توں ۳۰ ويں آیات جنہاں وچ شیعاں نوں حسین دی سورہ سمجھیا جاندا اے - شیعہ نقطہ نظر توں حسین دے قیام تے قتل دا حوالہ دیندے نيں۔ [۴۷۰][۴۷۱]
خدا نے پنجاں دے ناں زکریا اُتے ظاہر کرنے دے بعد، [۴۷۲] اس نے سورہ مریم - پہلی پراسرار آیت کهیعص -اس طرح زکریادے لئی فہم کشا کی: ک = کربلا، ہ =هلاک العترة( کنبہ دی تباہی) ی= یزید، ع =عطش( پیاس)، ص = صبر۔ ایہ وضاحت نسبتا پیچیدہ کہانی دا اک حصہ اے۔ ایہ یحییٰ تے حسین دی تقدیر دے وچکار غیر معمولی مماثلت ظاہر کردا اے، جو شاید اس حقیقت دی وجہ توں اے کہ دونے دے سر کٹ کر طشت وچ رکھے گئے سن ۔اک ہور روایت دے مطابق، حسین دا خون یحیی دے خون دی طرح اہلدا اے تے خدا اس ابال خاتمے دے لئی ستر ہزار منافقین، کافراں تے شیطان نوں ختم کر دے گا، جداں کہ اس نے یحییٰ دا بدلہ لینے دے لئی کيتا سی۔ [۴۷۳][۴۷۴]
شیعاں نے حسین توں منسوب ہونے والی ہور آیات وچ سورہ احزاب دی آیت نمبر ۶ تے سورہ الزخرف دی ۲۸ آیات وی شامل نيں، جس دی ترجمانی دوسرے نسل تک امامت دے تسلسل نال ہُندی اے۔ ہور سورہ النساءآیت۷۷ ، سورہ الاسرا آیت ۳۳ تے سورہ الفجر دی ۲۷ ويں توں ۳۰ ويں آیات جنہاں وچ شیعاں نوں حسین دی سورہ سمجھیا جاندا اے - شیعہ نقطہ نظر توں حسین دے قیام تے قتل دا حوالہ دیندے نيں۔ [۴۷۵][۴۷۶]
کفن دفن
[سودھو]حسین دی لاش نوں انہاں دی موت دی جگہ کربلا وچ سپرد خاک کر دتا گیا۔ کہیا جاندا اے کہ اس دا سر دمشق توں لوٹایا گیا سی تے اس دے جسم دے نال دفن کيتا گیا سی، [۴۷۷] بھانويں وکھ وکھ تھانواں اُتے وی دعویٰ کيتا گیا اے کہ اوتھے حسین دے سر نوں دفن کيتا گیا اے: انہاں وچ حلب، عسقیلان، بعلبک، قاہرہ، دمشق، حمص، مرو تے مدینہ شامل نيں۔ [۴۷۸]
مدفن
[سودھو]حسین بن علی دا مقبرہ بغداد توں تقریباً ۹۰ کلومیٹر جنوب مغرب وچ واقع شہر کربلا وچ واقع اے۔ ایہ مقبرہ واقعہ کربلا دے دو صدیاں بعد تشکیل دتا گیا سی تے تیرہويں صدی ہجری تک دوبارہ تعمیر تے توسیع کيتی گئی سی۔ پہلے اس جگہ اُتے عمارت نئيں سی تے اسنوں اک عام نشان دے نال نشان لگیا دتا گیا سی۔ اس دے بعد، تیسری صدی ہجری وچ ، اس اُتے اک یادگار تعمیر کيتی گئی سی، جو کچھ عباسی خلیفہ تے دیلمی شہزادےآں، ایل خانی تے عثمانی حکمراناں دے دور وچ سمجھی جاندی سی تے وقت گزرنے دے نال، شہر کربلا نوں تعمیر کيتا گیا تے اس دے ارد گرد وسعت دتی گئی۔ [۴۷۹]
حسین دی تدفین دی جگہ دے بارے وچ متعدد روایتاں نيں۔ مثال دے طور پر، اپنے والد علی دے نال نجف وچ ، کوفہ دے باہر لیکن علی دے نال نئيں، اپنے پورے جسم دے نال کربلا وچ ، باقیہ وچ ، شام دے شہر، رقعہ وچ ، تے قاہرہ وچ "محسن الامین" نامی مسجد وچ ۔ [۴۸۰] امام حسینؑ تے انہاں دے ساتھیاں دی شہادت دے بعد، بنی اسد دے اک گروہ نے آپ دے تے آپ دے اصحاب دے جنازاں نوں انہاں دی شہادت دے مقام اُتے دفن کيتا۔ تے اس وقت آپ دی قبر نوں عوام دی زیارت دے لئی محض لحد دی شکل وچ بنا دتی گئی سی۔[۴۸۱]
جس وقت مختار ثقفی نے شعبان ۶۵ ھ ق وچ اپنے قیام وچ جو انہاں نے امام حسین علیہ السلام دے خون دا انتقام لینے دے لئی کيتا سی، کامیابی حاصل کر لئی تاں انہاں نے امام حسین علیہ السلام دی قبر اُتے اک بنا تعمیر کرائی تے اس اُتے اِٹاں توں گنبد بنوایا۔ اپنی حکومت دے دور وچ مختار پہلے انسان سن جنھاں نے آپ دی قبر اُتے ضریح تے بنا تعمیر کرائی۔ جس وچ انہاں نے اک مسقف عمارت تے اک مسجد بنوائی تے مسجد وچ دو دروازہ قرار دیے، جس وچ اک مشرق دی جابب تے دوسرا مغرب دی سمت کھلدا سی۔[۴۸۲]
مختار ثقفی نے امام حسینؑ دی قبر اُتے پہلی بنا رکھی تے بعد دے ادوار وچ اہل بیتؑ دے چاہنے والےآں تے شیعاں نے خاص طور اُتے سلاطین تے بادشاہاں نے اس روضہ دی باز سازی تے تعمیر و توسیع دے سلسلہ وچ خاص اہتمام کيتے۔
یہ روضہ دشمناں دی طرف توں جنہاں وچ خلفاء عباسی تے وہابی شامل نيں، متعدد بار خراب کيتا جا چکيا اے۔
چونکہ شیعہ کثرت توں امام حسین علیہ السلام دی زیارت دے لئی جاندے سن، ہارون عباسی نے بعض لوکاں نوں بھیجیا کہ اوہ آپ دے روضہ نوں خراب کر دتیاں۔ ہارون دے کارندےآں نے اس مسجد نوں جس وچ امام حسین علیہ السلام دا روضہ بنایا گیا سی تے ايسے طرح توں اس مسجد نوں جس وچ ابو الفضل العباس دا روضہ بنایا گیا سی، تباہ کر ڈالیا۔ تے ايسے طرح توں ہارون نے انہاں توں کہیا سی کہ امام حسین علیہ السلام دی قبر دے پاس جو سدر دا درخت لگایا گیا اے اسنوں کٹ داں تے قبر دے مقام نوں زمین دے برابر کر دیؤ تے انہاں لوکاں ایسا ہی کيتا۔ [۴۸۳]
امام حسینؑ دے روضہ دی سب توں ودھ تخریب متوکل دے زمانہ وچ ہوئی تے اس سلسلہ دی آخری کڑی سن ۱۴۱۱ ق وچ بعثی حکومت کیتی طرف توں عراقی عوام دے شعبانیہ انتفاضہ دے وقت پیش آئی۔
جنگ کربلا دے بعد دے واقعات
[سودھو]دس لوکاں نے اس دی توہین دے لئی رضاکارانہ طور اُتے حسین دے پورے جسم اُتے گھوڑے دوڑائے۔ ابن سعد میدان جنگ توں رخصت ہونے دے بعد، غاضریہ پنڈ دے اسدیاں نے دوسرے مقتول دے نال حسین دی لاش نوں ايسے جگہ دفن کيتا جتھے قتل عام ہويا سی۔ [۴۸۴]
جنگ ختم ہو گئی تے ابن زیاد دے فوجیاں نے حسین دے کپڑے، تلوار تے فرنیچر، ٹینری تے یمانی لباس، ہور سوانیاں دے زیورات تے خیمے لوٹ لئی۔ شمر علی بن حسین نوں مارنا چاہندا سی، جو اک خیمے وچ بیمار سی۔ لیکن ابن سعد نوں روکیا گیا۔ [۴۸۵] انہاں دی وفات دے وقت حسین دی عمر ۵۶ سال تے پنج ماہ، ۵۷ سال تے پنج ماہ یا ۵۸ سال سی۔ عاشورہ جمعہ، ہفتہ، اتوار یا پیر دے ناں توں جانیا جاندا اے، جنہاں وچ جمعہ ودھ درست لگدا اے۔ ابوالفرج اصفہانی دے ذریعہ پیر نوں کیلنڈر دے لحاظ توں مسترد کر دتا گیا اے۔ ۱۰ محرم ۶۱ دے علاوہ، صفر دے مہینے وچ یا سن ۶۰ وچ ، حسین دی وفات دی تریخ دا وی ذکر اے۔ [۴۸۶]
جنگ دے بعد، بقیہ پس ماندگاں اُتے مشتمل حسین دی فوج دے زندہ بچ جانے والے تے مقتول سربراہاں نوں پہلے ابن زیاد دے پاس بھیجیا گیا، جنھاں نے انہاں دے نال برا سلوک کيتا۔ [۴۸۷] فیر انہاں سراں نوں دمشق لے جایا گیا۔ انسائیکلوپیڈیا اسلام وچ ، ولیری دا خیال اے کہ ابن زیاد تے یزید دے سر حسین دے بارے وچ مختلف رویہ سی۔ ابن زیاد نے دنداں اُتے ماردے ہوئے تے اس دے کچھ دانت توڑ کر حسین دی توہین کيتی۔ لیکن بیشتر روایات دے مطابق، یزید نے حسین دے نال عزت دی نگاہ توں دیکھیا تے ابن زیاد دے حسین نوں قتل کرنے وچ جلد بازی اُتے افسوس دا اظہار کيتا۔ اِنّا کہ اس نے سمیہ دے بیٹے اُتے لعنت بھیجی۔ یزید نے اعتراف کيتا کہ جے حسین میرے پاس آندا تاں اوہ اسنوں معاف کردیندا۔ ہاشمی دیاں سوانیاں تے بچےآں نوں کوفہ تے دمشق لے جایا گیا۔ یزید نے پہلے انہاں دے نال سختی دا مظاہرہ کیتا، جس دا علی ابن حسین تے زینب نے ايسے طرح دا جواب دتا۔ لیکن آخر وچ ، یزید نے نرم سلوک کيتا۔ یزید دیاں سوانیاں حسین تے مرنے والےآں دے لئی وی پکاراں۔ یزید نے انہاں نوں کربلا وچ ہاشمی سوانیاں توں چوری شدہ چیزاں دی تلافی دے لئی جائداد دی۔ علی ابن حسین قتل توں بچ گئے تے یزید نے اس دے نال حسن سلوک کيتا تے کچھ دن بعد ہاشمی سوانیاں تے قابل اعتماد محافظاں دے نال مدینہ واپس آگیا۔ [۴۸۸]
بنیادی ذرائع دی روایات عام طور اُتے ابن زیاد اُتے حسین دے قتل دی ذمہ داری عائد کردیاں نيں تے یزید نوں بری کردیندی نيں۔ ولیفریڈ مڈلنگ لکھدے نيں کہ ابن زیاد نے حسین دے قتل دا لالچ اس گل دی وجہ توں ظاہر کيتا اے کہ اوہ گھوڑےآں دے ذریعہ حسین دے جسم نوں پامال کرنے دے بارے وچ قسم کھاندا اے تے ایہ شدید ناراضی معاویہ دے خطاب توں زیاد ابن ابیہ دے بھائی دے بیٹے توں حسین دے خطاب توں اے۔ ولفریڈ مڈلنگ دا خیال اے کہ یزید بنیادی طور اُتے حسین دے قتل دا ذمہ دار اے۔ کیونجے اوہ جاندا سی کہ بھانويں عارضی طور اُتے ہتھیار ڈال دتے تب وی، یزید دی خلافت دے لئی اک سنگین خطرہ ہوئے گا تے بھانويں اوہ خفیہ طور اُتے حسین نوں قتل کرنا چاہندا سی، لیکن وہ، مسلماناں دے خلیفہ دی حیثیت توں، اس خواہش دا اظہار نئيں کرسکدا سی۔ ابن زیاد دے حسین توں بغض رکھنے دا علم ہونے پر، اس نے انہاں نوں اک خط وچ متنبہ کيتا کہ جے حسین کامیاب ہويا تاں ابن زیاد اپنے آبا و اجداد دی غلامی وچ واپس آجائے گا۔ یزید نے اپنے خط وچ ابن زیاد نوں مسلم ابن عقیل نوں قتل کر دینے دا سختی توں مشورہ دتا تے اس نے بے تابی توں کم کيتا۔ یزید نے بعد وچ ابن زیاد نوں عوام دے سامنے حسین دے قتل دا ذمہ دار ٹھہرایا تے اوہ ناراض ہو گئے تے مکہ وچ عبداللہ ابن زبیر اُتے حملہ کرنے دے یزید دے حکم توں انکار کر دتا۔ [۴۸۹]
قصاص حسین
[سودھو]سانچہ:وابستہ کوفی کربلا دی جنگ دے فورا بعد بہت پشیمان ہوئے تے جداں کہ توابین دی بغاوت تے مختار دی بغاوت اس دی تصدیق کردیاں نيں [۴۹۰] پہلی بغاوت جو حسین ابن علی دے لہو کے بدلے دے لئی ہوئی سی، سلیمان ابن صرر الخزاعی دی قیادت ماں یا لَثاراتِ الْحُسَین کے نعرے اُتے توابین دی تحریک سی۔ توابین سپاہ کو امویاں نے شکست دتی تے اس دے بیشتر رہنما مارے گئے تے باقی سپاہ مختار صغفی وچ شامل ہوگئے۔ [۴۹۱] مختار نے کوفہ اُتے قبضہ کرنے دے بعد حسین دی موت وچ شامل افراد نوں ہلاک کيتا۔ [۴۹۲] دوسری صدی ہجری دے پہلے نصف(ف۔ ۱۲۲ ه۔ق) وچ ، زید ابن علی، علی ابن حسین دے بیٹے، نے کوفہ وچ حسین ابن علی دے خون بدلہ طلب کرنے تے امویاں دے جبر دا مقابلہ کرنے دے نعرے دے نال بغاوت کيتی۔ البتہ شیعہ اماموں نے انہاں بغاوتاں وچ حصہ نئيں لیا تے ایتھے تک کہ شیعاں نوں زید بن علی دی حمایت کرنے توں متنبہ کيتا۔ زید دے بعد، اس دے بچےآں نے اس دا راستہ جاری رکھیا۔ اس طرح، امویاں دے خلاف بغاوت دا اک سلسلہ تشکیل دتا گیا، جس نے امویاں نوں کمزور کر دتا تے ابو مسلم خراسانی نے اس مقام دا فائدہ اٹھاندے ہوئے سیاہ جامگان تحریک نوں اکسایا، جس دی وجہ توں امویاں دا زوال ہويا۔ [۴۹۳]
سر دا جسم اُتے لوٹایا جانا
[سودھو]حسین ابن علی دے بیٹے علی عاشور دے بعد آپ دا سر شام توں واپس کربلا لیائے [۴۹۴][۴۹۵][۴۹۶][۴۹۷] چالیس دن دے بعد عاشورہ دے جسم توں مل گیا۔ [۴۹۸][۴۹۹] شیعہ مسلمان اس چالیسويں دن نوں اربعین دی طرح مناندے نيں۔ [۵۰۰][۵۰۱][۵۰۲][۵۰۳] شیعیانہ عقیدہ دے مطابق اک امام دی لاش صرف اک امام ہی دے سپرد اے، [۵۰۴][۵۰۵][۵۰۶] حسین ابن علی دی لاش نوں انہاں دے بیٹے، علی زین العابدین نے دفن کيتا سی۔ [۵۰۷]
امام حسین علیہ السلام دا مبارک سر کتھے دفن ہويا اے، اس بارے وچ شیعہ تے اہل سنت دی تریخ دی کتاباں وچ مختلف اقوال نوں ذکر کيتا گیا اے۔ انہاں وچوں ۶ اہم اقوال نوں ایتھے اُتے ذکر کيتا جا رہیا اے۔
؛قول اول:
کربلا وچ سر نوں بدن مبارک دے نال ملیا کے دفن کيتا گیا :
یہ قول شیعہ تے اہل سنت دے درمیان مشترک و متفق اے۔ شیعہ علما وچوں شيخ صدوق (متوفي ۳۸۱ ق)، سيد مرتضی (متوفي ۴۳۶ ق)، فتّال نيشاپوری (متوفي ۵۰۸ ق)، ابن نما حلی، سيد ابن طاووس (متوفي ۶۶۴ ق) شيخ بہائی تے علامہ مجلسی نے اس قول نوں ذکر کيتا اے۔
مشہور اقوال دی بنا اُتے امام حسین علیہ السلام دا سر کربلا وچ انہاں دے بدن مبارک دے نال ملحق ہو گیا سی۔[۵۰۸][۵۰۹][۵۱۰][۵۱۱][۵۱۲]
سید ابن طاووس نے کتاب لہوف وچ لکھیا اے کہ:
روایت ہوئی اے کہ امام حسین علیہ السلام دے سر نوں کربلا وچ واپس پلٹایا گیا تے بدن مبارک دے نال دفن کيتا گیا، ايسے قول اُتے شیعہ امامیہ عمل کردے نيں۔[۵۱۳]
شیخ طبرسى نے کتاب تاج الموالید وچ لکھیا اے کہ:
بعض شیعہ علما نے کہیا اے کہ: امام حسین علیہ السلام دا سر شام توں لیایا گیا تے کربلا وچ بدن دے نال ملیا کے دفن کر دتا گیا۔[۵۱۴] ایہی قول فتّال نیشاپوری تے ابن نما حلی دی کتاب وچ وی ذکر ہويا اے:[۵۱۵][۵۱۶] قدیمی کتاباں وچ وی ايسے گل نوں واضح بیان کيتا گیا اے کہ امام حسین علیہ السلام دے سر مطہر نوں ۲۰ صفر نوں کربلا وچ بدن مبارک دے نال ملحق کر دتا گیا سی۔
کتاب الآثار الباقیة ابو ریحان بیرونى (قرن ۴-۵) نے کہیا اے کہ:
ماہ صفر دی ۲۰ تریخ نوں سر حسین نوں بدن دے نال ملحق تے ايسے جگہ دفن کيتا گیا۔[۵۱۷]
ابن جوزی (متوفی ۶۵۴ق) نے کتاب تذکرة الخواص وچ ذکر کيتا اے کہ:
مشہور ترین ایہ قول اے کہ حسین ابن علی (ع) دے سر نوں مدینہ توں کربلا لیایا گیا سی تے بدن دے نال دفن کيتا گیا سی۔[۵۱۸]
زکریا ابن محمد قزوینى (متوفی ۶۸۲ق) نے کتاب عجائب المخلوقات وچ لکھیا اے کہ:
یکم ماہ صفر بنی امیہ دے جشن تے عید دا دن اے کہ ايسے دن امام حسین دے سر نوں شہر دمشق وچ لیایا گیا تے ۲۰ صفر نوں کربلا وچ سر نوں بدن دے نال ملیا کے دفن کيتا گیا۔[۵۱۹]
شيخ صدوق تے انہاں دے بعد فتّال نیشاپوری نے اس بارے وچ لکھیا اے کہ: علی ابن حسین (امام سجاد) اہل بیت (ع) دیاں سوانیاں دے نال شام توں واپس آئے تے امام حسین علیہ السلام دے سر نوں وی اپنے نال کربلا واپس لے کے آئے۔[۵۲۰][۵۲۱][۵۲۲]
سيد مرتضی نے اس بارے وچ کہیا اے کہ: تریخ نگاراں نے روایت کيتی اے کہ امام حسین دا سر کربلا وچ انہاں دے بدن دے نال دفن ہويا اے۔[۵۲۳]
ابن شہر آشوب نے سید مرتضی دے ايسے کلام نوں نقل کرنے دے بعد، شیخ طوسی دے قول نوں وی نقل کيتا اے کہ:
اسی وجہ ( امام دے سر دا بدن دے نال ملحق ہونے) توں دوسرے ائمہ نے امام حسین دی زیارت اربعین پڑھنے دی بہت تاکید دی اے۔[۵۲۴][۵۲۵]
ابن نما حلی نے وی لکھیا اے کہ: بوہت سارے اقوال وچوں اوہ قول جس اُتے اعتماد کيتا جا سکدا اے، اوہ ایہ اے کہ امام حسین دے سر مبارک نوں مختلف شہراں وچ گھمانے دے بعد، بدن دے نال واپس لیا کے دفن کيتا گیا اے۔[۵۲۶]
سيد ابن طاووس نے وی لکھیا اے کہ: روایت کيتی گئی اے کہ امام حسین دے سر نوں واپس کربلا لیایا گیا تے اسنوں بدن دے نال دفن کيتا گیا تے علما نے ایسی روایات نوں قبول کر کے انہاں اُتے عمل کيتا اے۔[۵۲۷]
علامہ مجلسی نے امام حسین علیہ السلام دے چہلم والے دن، امام دی زیارت اربعین پڑھنے دے مستحب ہونے دی اک وجہ، سر دے بدن دے نال ملحق ہونے نوں ذکر کيتا اے کہ ایہ کم علی ابن حسین (امام سجاد) دے ذریعے توں انجام پایا سی۔[۵۲۸]
علامہ مجلسی نے اک دوسری جگہ اُتے اس بارے وچ دوسرے اقوال نوں نقل کرنے دے بعد، ايسے بارے وچ لکھیا اے کہ: علمائے امامیہ دے نزدیک ایہی مشہور اے کہ امام حسین دا سر مبارک انہاں دے بدن دے نال دفن ہويا اے۔[۵۲۹]
اہل سنت دے بعض علما نے وی ايسے قول نوں ذکر کيتا اے:
ابو ريحان بيرونی تے دوسرے علما (متوفي ۴۴۰ ق) نے اس بارے وچ لکھیا اے کہ:
۲۰ صفر نوں امام حسین دا سر انہاں دے بدن دے نال ملحق تے دفن ہويا سی۔[۵۳۰][۵۳۱][۵۳۲][۵۳۳][۵۳۴][۵۳۵][۵۳۶][۵۳۷][۵۳۸][۵۳۹][۵۴۰][۵۴۱]
قرطبی (متوفي ۶۷۱ ق) نے وی لکھیا اے کہ: شیعہ کہندے نيں کہ امام حسین دا سر ۴۰ دناں دے بعد کربلا واپس لیایا تے بدن دے نال ملحق کيتا گیا سی تے ایہ دن انہاں (شیعہ) دے نزدیک بہت مشہور اے تے اس دن جو زیارت پڑھی جاندی اے، اوہ اسنوں زیارت اربعین کہندے نيں۔[۵۴۲]
زکریا قزوينی نے وی لکھیا اے کہ:
یکم صفر نوں، بنی امیہ دی عید دا دن اے، کیونجے اس دن امام حسین دے سر نوں شہر دمشق وچ لیایا گیا تے ۲۰ صفر نوں انکا سر واپس بدن دے نال ملحق کيتا گیا سی۔[۵۴۳]
مناوی (متوفي ۱۰۳۱ ق) نے لکھیا اے کہ: امامیہ یعنی شیعہ کہندے نيں کہ امام حسین دی شہادت دے ۴۰ دن بعد، انکا سر کربلا وچ واپس لیایا تے دفن کيتا گیا سی۔[۵۴۴]
سيد مرتضی ( م۴۳۶ق) نے وی اس بارے وچ لکھیا اے کہ: روایت کيتی گئی اے کہ امام حسین علیہ السلام دے سر نوں انہاں دے بدن دے نال کربلا وچ دفن کيتا گیا سی۔[۵۴۵]
؛قول دوم:
نجف وچ امیر المؤمنین علی (ع) دی قبر دے پاس دفن کيتا گیا:[۵۴۶][۵۴۷][۵۴۸][۵۴۹][۵۵۰][۵۵۱][۵۵۲]
عمر ابن طلحہ نے کہیا اے کہ: امام صادق جدوں حیرہ وچ سن، تاں انھاں نے میرے توں فرمایا کہ کیہ تسيں چاہندے ہو کہ جو وعدہ (زیارت قبر امام علی) ميں نے توانوں دتا سی، اس اُتے وچ حالے عمل کراں ؟ ميں نے کہیا، کیوں نئيں، فیر وچ امام تے انہاں دے بیٹے اسماعیل دے نال سوار ہو کے مقام سویہ توں گزردے ہوئے، ذکوات دے مقام اُتے پہنچے تے اوتھے اُتے نماز پڑھی۔
امام صادق (ع) نے اپنے بیٹے اسماعیل توں فرمایا: اٹھو تے اپنے جدّ حسین نوں سلام کرو، ميں نے امام توں کہیا کيتا حسین کربلا وچ دفن نئيں نيں ؟ امام صادق (ع) نے فرمایا: کیوں نئيں، اس لئی کہ جدوں انہاں (امام حسین) دا سر شام لے جایا گیا تاں اسنوں ساڈے اک چاہنے والے نے لے کے امیر المؤمنین علی (ع) دی قبر دے پاس دفن کر دتا سی۔[۵۵۳]
ابان ابن تغلب کہندا اے کہ: وچ امام صادق دے نال سی، امام نجف دے صحرا وچ آئے تے انھاں نے دو رکعت نماز پڑھی تے فیر تھوڑا سا اگے گئے تے اوتھے اُتے وی امام نے دو رکعت نماز پڑھی، فیر اپنی سواری اُتے سوار ہو کے تھوڑا فاصلہ طے کرنے دے بعد اپنی سواری توں تھلے آئے تے دو رکعت نماز پڑھی، فیر فرمایا کہ: اس جگہ امیر المؤمنین علی (ع) دی قبر اے۔ ميں نے کہیا: تاں فیر آپ نے انہاں دو جگہاں اُتے کیوں نماز پڑھی ؟ امام صادق نے فرمایا: اوتھے اُتے امام حسین دے سر دا تے حضرت قائم دے منبر دا مقام اے۔[۵۵۴][۵۵۵]
اسی مضمون دی روایت کتاب کامل الزیارات وچ وی ذکر ہوئی اے۔[۵۵۶][۵۵۷][۵۵۸]
ان روایات توں معلوم ہُندا اے کہ اس زمانے وچ شہر نجف وچ امیر المومنین امام المتقین علی بن ابی طالب کرم اللہ وجہہ الکریم دی قبر دے نزدیک اک ایسی جگہ سی کہ جتھے اُتے امام حسین علیہ السلام دا سر دفن سی یا اوتھے اُتے امام دا سر رکھیا گیا سی۔
؛قول سوم:
نہر فرات دے کنارے واقع مسجد رقہ وچ :
؛قول چہارم:
مدینہ منورہ وچ :
ابن نما حلی (متوفی ۸۴۱ق) نے نقل کيتا اے کہ بعض نے کہیا اے کہ: عمرو ابن سعید نے سر مطہر امام حسین علیہ السلام نوں مدینہ وچ دفن کيتا اے۔[۵۵۹]
قبرستان جنت البقیع وچ امام حسین دی والدہ گرامی حضرت فاطمہ (س) دی قبر دے پاس۔[۵۶۰][۵۶۱][۵۶۲][۵۶۳][۵۶۴][۵۶۵]
؛قول پنجم:
شہر دمشق وچ :
جب منصور ابن جمہور نے شام نوں فتح کيتا تاں شہر وچ داخل ہونے دے بعد، اوہ یزید دے خزانے والے کمرے وچ گیا، اوتھے اُتے اسنوں سرخ رنگ دی اک ٹوکری ملی! منصور نے اپنے غلام توں کہیا کہ اس ٹوکری نوں حفاظت توں رکھو کہ ایہ بنی امیہ دے قیمتی خزانےآں وچوں اک خزانہ اے، لیکن جدوں اسنوں تھوڑے عرصے دے بعد کھولیا تاں دیکھیا کہ اس وچ امام حسین دا نورانی سر اے، جس توں عطر دی خوشبو آ رہی سی۔ اس نے اپنے غلام نوں حکم دتا کہ اک کپڑا لائے، اس نے سر نوں اس کپڑے توں ڈھانپ دتا تے فیر کفن کرنے دے بعد اس سر نوں دمشق وچ باب فرادیس دے پاس دفن کر دتا۔[۵۶۶][۵۶۷]
بعض مؤرخین نے اس داستان نوں نقل کيتے بغیر، فقط ایہی کہیا اے کہ امام حسین دا مبارک سر شہر دمشق وچ دفن ہويا اے۔[۵۶۸][۵۶۹][۵۷۰]
؛قول ششم:
شہر قاہرہ وچ :[۵۷۱]
شیخ طوسی نے وی ايسے قول دی تائید کيتی اے۔
امام حسین علیہ السلام دا سرِ مبارک کتھے دفن ہويا اے ؟
سر امام حسین علیہ السلام تے کربلا دے شہدا ء دے سراں دے مدفن دے بارے شیعہ تے سنی کتاباں وچ بہت اختلاف پایا جاندا اے تے جو اقوال اس بارے وچ نقل ہوئے نيں، انہاں دے حوالے توں تحقیق دی لوڑ اے۔ لیکن سب توں مشہور قول جو شیعہ وچ سب علما نے قبول کيتا اے، اوہ ایہ اے امام علیہ السلام دا سر مبارک کچھ مدت دے بعد آپ دے بدن مبارک دے نال ملحق ہو گیا تے کربلا وچ لیا کے دفن کيتا گیا اے۔ اسيں ہور معلومات دے لئی انہاں ست اقوال نوں ایتھے اُتے ذکر کردے نيں:
۱- کربلا معلّی وچ :
یہ نظریہ علمائے شیعہ وچ مشہور اے تے علامہ مجلسی نے اس دی شہرت دی طرف اشارہ وی کيتا اے۔[۵۷۲]
شیخ صدوق نے سر مبارک دے آپ دے بدن دے ملحق ہونے دے بارے وچ فاطمہ بنت علی علیہ السلام توں اک روایت نقل کيتی اے۔[۵۷۳]
اب اس دی کیفیت کيتا سی کہ کِداں آپ دا سر مبارک آپ دے بدن توں ملحق ہويا، اس بارے وچ مختلف نظریات ذکر کيتے گئے نيں۔ بعض جداں سید ابن طاؤوس اسنوں امر الٰہی شمار کردے نيں کہ خداوند نے خود اپنی قدرت کاملہ توں اعجاز دے طور اُتے ایہ کم انجام دتا تے سید نے اس بارے وچ چون و چرا توں وی منع فرمایا اے۔[۵۷۴]
بعض دوسرے قائل نيں کہ امام سجاد علیہ السلام جدوں شام توں واپس تشریف لیائے تاں اوہ سر امام نوں اپنے نال لیائے تے کربلا وچ اپنے بابا دے بدن دے نال دفن کيتا۔ [۵۷۵][۵۷۶][۵۷۷]
بعض علما نے ایہ کہیا اے کہ امام سجاد علیہ السلام نے چہلم دے روز یا کسی دوسرے روز (کربلا توں) واپسی وچ سر مبارک نوں کربلا وچ آپ (ع) دے جسد اطہر دے پہلو وچ دفن کيتا۔ [۵۷۸] ( گو کہ صراحت دے نال امام سجاد علیہ السلام دا ناں نئيں لکھیا اے )[۵۷۹]
اب سوال ایہ اے کہ کیہ سر بدن دے نال ملحق ہو گیا یا امام دی ضریح وچ یا اس دے نزدیک دفن کيتا گیا۔ اس بارے وچ کوئی واضح عبارت تاں نئيں ملدی، ایتھے وی سید ابن طاؤوس نے چون و چرا توں نئيں فرمائی اے۔[۵۸۰]
بعض قائل نيں کہ سر مبارک نوں تن دن دروازہ دمشق اُتے آویزاں رکھنے دے بعد اتار کر حکومتی خزانے وچ رکھ دتا گیا تے سلیمان عبد الملک دے دور تک ایہ سر اوتھے سی۔ اس نے سر مبارک نوں اوتھے توں کڈیا تے کفن دے کے دمشق وچ مسلماناں دے قبرستان وچ دفن کر دتا، اس دے بعد اس دے جانشین عمر ابن عبد العزیز ( سن ۹۹ توں ۱۰۱ ہجری حکومت) نے سر نوں قبر توں کڈیا، لیکن فیر اس نے کيتا کیہ ایہ معلو م نئيں ہو سکا، لیکن انہاں دی ظاہری شریعت دی پابندی نوں دیکھدے ہوئے ودھ احتمال ایہی اے کہ اس نے سر نوں کربلا بھیجیا ہوئے گا۔[۵۸۱]
۲- حضر ت علی (ع) دی قبر دے پاس نجف وچ :
علامہ مجلسی دی عبارت تے روایات وچ تحقیق توں پتہ چلدا اے کہ سر مقدس سید الشہداء، نجف اشرف وچ امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دی قبر دے پاس دفن ہويا۔[۵۸۲]
روایات وچ آیا اے کہ امام صادق علیہ السلام نے اپنے بیٹے اسماعیل دے ہمراہ نجف وچ حضرت امیر المومنین علی (ع) اُتے درود و سلام بھیجنے دے بعد امام حسین علیہ السلام اُتے سلام بھیجیا۔ اس روایت توں وی پتا چلدا اے کہ امام صادق علیہ السلام دے دور تک سر مقدس نجف اشرف وچ مدفون سی۔[۵۸۳]
بعض دوسری روایات وی ايسے نظریہ دی تائید کردیاں نيں، بلکہ بعض شیعہ کتاباں وچ تاں امام علی ابن ابی طالب (ع) دی قبر مطہر دے پاس سر امام حسین علیہ السلام دی زیارت وی نقل ہوئی اے۔[۵۸۴]
سرِ مقدس نوں نجف منتقل کرنے دے حوالے توں امام صادق علیہ السلام توں نقل ہويا اے کہ اہل بیت (ع) دے چاہنے والےآں وچوں اک شخص نے شام توں کسی نہ کسی طریقے توں ایہ سر حاصل کيتا تے امام علی ابن ابی طالب (ع) دی قبر وچ لیا کے دفن کر دتا۔[۵۸۵]
لیکن اس نظریے اُتے اشکال ایہ اے کہ امام صادق علیہ السلام دے دور تک تاں امام علی ابن ابی طالب (ع) دی قبر مبارک عام لوکاں توں مخفی سی تے انہاں نوں اس دا پتا نئيں سی۔
اک ہور روایت وچ اے کہ دمشق وچ سر مقدس دے اک مدت تک رکھے جانے دے بعد اسنوں کوفہ ابن زیاد دے پاس بھیج دتا گیا تے اس نے لوکاں دی شورش و بغاوت دے خوف توں حکم دتا کہ سر نوں کوفہ توں باہر لے جا کے امام علی ابن ابی طالب (ع) دی قبر دے پاس دفن کر دتا جائے۔[۵۸۶]
اس اُتے وی اوہی اشکال اے کہ اس وقت تک عام لوکاں توں امام علی ابن ابی طالب (ع) دی قبر مخفی سی۔
۳- کوفہ وچ :
سبط ابن جوزی نے ایہ نظریہ ذکر کيتا اے تے کہیا اے کہ عمرو ابن حریث مخزومی نے سر نوں ابن زیاد توں لیا تے فیر اسنوں غسل و کفن دتا تے خوشبو لگانے دے بعد اپنے گھر وچ دفن کر دتا۔[۵۸۷]
۴- مدینہ وچ :
ابن سعد کتاب طبقات دے مصنف نے ایہ نظریہ قبول کيتا اے کہ یزید نے سر حاکم مدینہ عمرو ابن سعید نوں بھیجیا تے اس نے اسنوں کفن دینے بعد جنت البقیع وچ امام حسین علیہ السلام دی والدہ فاطمہ زہرا سلام اللہ علیہا دی قبر دے پاس دفن کر دتا۔[۵۸۸]
بعض دوسرے اہل سنت علما جداں خوارزمی نے کتاب مقتل الحسین وچ تے ابن عماد جنبلی نے شذرات الذھب وچ وی ایہی نظریہ قبول کيتا اے۔[۵۸۹]
اس نظریے اُتے اہم اشکال ایہ اے کہ حضرت فاطمہ زہرا سلام اللہ علیہا دی قبر تاں معلوم نئيں سی تاں فیر اس دے نال دفن کرنا کِداں ثابت ہُندا اے۔
۵- شام وچ :
کہیا جا سکدا اے کہ اکثر اہل سنت دا ایہی نظریہ اے کہ سر مقدس شام وچ مدفون اے تے فیر اس نظریے دے قائلین وچ وی اختلاف پایا جاندا اے اس بارے پنج نظریات ذکر کيتے گئے نيں :
الف: دروازہ فرادیس دے پاس دفن ہويا بعد وچ اوتھے مسجد الرائس تعمیر کيتی گئی۔
ب: جامع اموی دے پاس اک باغ وچ دفن اے۔
ج: دار الامارہ وچ دفن اے۔
د: دمشق دے اک قبرستان وچ دفن اے۔
ھ: باب توما دے نزدیک دفن اے۔[۵۹۰]
۶- رِقّہ وچ :
نہر فرات دے کنارے اک شہر اے، جس دا ناں رِقّہ اے، اس دور وچ آل عثمانہاں وچوں آل ابی محیط دے ناں توں مشہور اک قبیلہ اوتھے آباد سی، یزید نے سر مقدس انہاں دے پاس بھیجیا تے انہاں نے اسنوں اپنے گھر دے اندر دفن کر دتا، بعد وچ اوہ گھر مسجد وچ تبدیل کر دتا گیا۔[۵۹۱][۵۹۲][۵۹۳][۵۹۴]
۷- مصر (قاہرہ) وچ :
نقل ہويا اے کہ فاطمی حکمران جنہاں دی حکومت مصر اُتے چوتھی صدی ہجری دے دوسرے نصف توں شروع ہوئی تے ستويں صدی ہجری دے دوسرے نصف تک باقی رہی، ایہ اسماعیلی فرقے نال تعلق رکھدے سن، انہاں نے سر امام حسین علیہ السلام نوں شام دے باب الفرادیس توں عسقلان منتقل کيتا تے فیر عسقلان توں قاہرہ منتقل کيتا تے اوتھے دفن کر کے ۵۰۰ سال بعد اس اُتے تاج الحسین دے ناں توں مقبرہ تعمیر کيتا۔ [۵۹۵]
تبریزی نے عسقلان توں قاہرہ دی طرف سر مقدس دے انتقال دی تریخ ۵۴۸ ہجری لکھی اے تے کہیا اے کہ جدوں سر مقدس عسقلا ن توں کڈیا گیا تاں دیکھیا گیا کہ خون حالے تک تازہ اے تے خشک نئيں ہويا تے مشک و عنبر دی خوشبو سر توں پھوٹ رہی سی۔[۵۹۶]
علامہ سید محسن امینی عسقلان توں مصر سر دے انتقال دا قول ذکر کرنے دے بعد فرماندے نيں کہ:
سر مقدس دے دفن دی جگہ اُتے بہت وڈی بارگاہ بنائی گئی اے تے اس دے پاس اک بہت وڈی مسجد وی بنائی گئی اے۔ ميں نے ۱۳۲۱ ہجری وچ اوتھے ریارت کيتی تے اوتھے ميں نے زائرین دی وڈی تعداد زیارت و گریہ کردے ہوئے دیکھیا، فیر آپ فرماندے نيں کہ اس وچ تاں کوئی شک نئيں کہ سر عسقلان توں مصر منتقل ہويا اے، لیکن آیا اوہ امام حسین علیہ السلام دا سر سی یا کسی تے کا، اس دے بارے یقین توں کچھ نئيں کہیا جا سکدا۔[۵۹۷]
علامہ مجلسی نے وی بعض مصریاں توں نقل کيتا اے، مصر وچ مشہد الکریم دے ناں توں بہت وڈی بارگاہ موجود اے۔[۵۹۸]
؛خلاصہ:
ان تمام اقوال وچ غور و تحقیق کرنے دے بعد واضح طور اُتے معلوم ہُندا اے کہ، پہلا قول یعنی سر مبارک دا امام حسین دے بدن مبارک دے نال ملحق ہونا، ايسے قول نوں ائمہ معصومین (ع) نے بیان کيتا اے تے ایہی قول شیعہ علما دے نزدیک مشہور، قابل اعتماد اے تے خود انہاں علما نے عملی سیرت وچ وی اس قول اُتے عمل کيتا اے۔ ايسے وجہ توں ایہی قول قابل اطمینان تے قابل قبول اے تے مؤرخین دے اقوال دے مطابق، سر دا بدن دے نال ملنا ۲۰ صفر سن ۶۱ ہجری نوں واقع ہويا سی۔ تے ايسے بارے وچ مشہور قول ایہ اے، امام زین العابدین (ع) دے ذریعے توں اپنے بابا دا مبارک سر، انہاں دے بدن مبارک دے نال ملحق کيتا گیا سی۔
قول دوم ( دفن سر شہر نجف وچ ) بھانويں بعض روایات وچ اس گل دا ذکر کيتا گیا تے ايسے وجہ توں حرم امیر المؤمنین علی (ع) وچ امام حسین علیہ السلام دی زیارت پڑھنے دے بارے وچ وی بہت تاکید کيتی گئی اے، کیونجے اس مضمون دی تمام روایات شیعہ فقہا و علما دے پاس موجود سی، لیکن کسی نے وی عملی طور اُتے انہاں روایات اُتے عمل نئيں کیتا، اس لئی کہ انہاں روایات دی سند وی مکمل طور اُتے صحیح و قابل اعتماد نئيں سی تے انہاں روایات دے راوی وی مشہور و معروف نئيں سن ۔ اس دے علاوہ سر دے دفن کرنے دے بارے وچ انہاں تمام روایات دا معنی و مفہوم اک دوسرے توں وکھ وکھ اے، جداں انہاں وچوں بعض روایات وچ اے کہ ذکوات دے مقام اُتے تے بعض دوسری روایات وچ اے کہ جوف دے مقام اُتے سر دے دفن کرنے نوں بیان کردیاں نيں، ايسے طرح انہاں روایات وچوں بعض جداں روايت يونس ابن ظَبيان دی امام صادق (ع) توں روایت وچ اک عجیب و غریب گل نوں بیان کرنے دے علاوہ، امیر المؤمنین علی (ع) دی قبر دے پاس سر دے دفن ہونے دے بعد، ايسے جگہ اُتے سر دے باقی رہنے اُتے دلالت نئيں کردی، بلکہ اس روایت دے ظاہر توں ایہ معلوم ہُندا اے کہ سر اس جگہ اُتے دفن ہونے دے بعد، کربلا دی طرف لے جایا گیا تے بدن دے نال ملحق ہويا اے، ايسے وجہ توں شیعہ علما نے صرف سر دے کربلا بدن دے نال ملحق ہونے والے قول نوں قبول کيتا تے ايسے اُتے اعتماد وی کيتا اے۔
لہذا بھانويں قول اوّل دے بارے وچ ائمہ معصومین (ع) توں کوئی روایت نقل نئيں ہوئی، لیکن فیر وی واقعہ کربلا دے بعد توں لے کے ہن تک اس قول نے خاصی شہرت پیدا کر لئی اے تے شیعہ علما نے وی ايسے قول اُتے اعتماد و عمل کيتا اے۔ اس توں ایہ گل واضح ہُندی اے کہ ایہی پہلا قول گذشتہ صدیاں وچ شیعہ دے اعتقادی تے تاریخی مسلّم حقائق وچوں سی، اِنّا واضح سی کہ حتی اس زمانے وچ لوڑ ہی محسوس نئيں ہوئی کہ ايسے قول اُتے ائمہ معصومین (ع) دے اقوال توں یا معتبر تاریخی حقائق توں تائید لیائی جائے۔ اس بنا اُتے گذشتہ مذکورہ ۶ اقوال وچوں پہلا قول معتبر تے قابل قبول اے۔
اسماعیل ازم وچ حسین دا سر
[سودھو]جنگ کربلا دے بعد، یزید اول دی افواج نے اک نیزے اُتے حسین دا سر اٹھایا۔ اوہ اسنوں کوفہ، فیر دمشق لے گئے تاکہ یزید نوں پیش کيتا جائے۔ اس دے بعد سر نوں تقریباً دو سو ویہہ سال تک اموی مسجد دی داخلی دیوار دے اک حصے وچ دفن کيتا گیا۔
جب عباسیاں نے امویاں توں اقتدار سنبھالیا تاں انہاں نے حسین دا سر وی ضبط کر ليا۔ حوالےدی لوڑ؟ عباسی خلیفہ المقتدر (متوفی ۲۹۵/۹۰۸) نے سر دی زیارت نوں روکنے دے لئی کئی بار کوشش کيتی لیکن بیکار۔ آخر وچ ، اس نے خفیہ طور اُتے سر نوں اسقلون منتقل کيتا۔ فاطمی خلیفہ العزیز باللہ نے ۹۸۵ وچ بغداد وچ اپنے ہم عصر دے ذریعے اس جگہ دا سراغ لگایا۔ [۵۹۹]
ہیبرون وچ ابراہیمی مسجد دے فاطمی منبر اُتے عربی دے اک نوشتہ دے مطابق، فاطمی ویزیر بدر الجمالی نے خلیفہ المستنصیر باللہ دے تحت فلسطین فتح کيتا تے سن ۴۴۸ ھ وچ حسین دا سر دریافت کيتا۔ اس نے تدفین دے مقام اُتے منبر، اک مسجد تے مشہد تعمیر کيتا۔ [۴۷۸][۶۰۰] مزار نوں عسقلان دی سب توں عمدہ عمارت قرار دتا گیا سی۔ [۶۰۱] برطانوی مینڈیٹ دے دوران ایہ اک "پہاڑی دی چوٹی اُتے اک وڈا مقام " سی جس وچ کوئی قبر نئيں سی بلکہ اس ستون دا ٹکڑا سی جس وچ اوہ جگہ دکھائی گئی سی جتھے سر دفن کيتا گیا سی۔ [۶۰۲] اسرائیلی دفاعی دستےآں نے موشے دایان دے ماتحت مشہد نبی حسین نوں جولائی ۱۹۵۰ وچ اک وسیع تر آپریشن دے حصے وچ اڑا دتا۔[۶۰۳] سال ۲۰۰۰ دے لگ بھگ، ہندوستان نال تعلق رکھنے والے اسماعیلیاں نے برزیلائی میڈیکل سنٹر دی بنیاد پر، اوتھے اک سنگ مرمر دا پلیٹ فارم بنایا۔[۶۰۴][۶۰۵][۶۰۶] صرف ۱۱۵۳ (تقریباً ۲۵۰ سالاں تک) سر عسقلان وچ دفن رہیا۔ صلیبیاں دے خوف توں، عسقیلان دے حکمران سیف المملکہ تمیم ۳۱ اگست ۱۱۵۳ (۸ جمعہ الثانی، سنہ ۵۴۸) نوں سر نوں قاہرہ لے گیا۔ [۶۰۷][۶۰۸]
نظریات تے آثار
[سودھو]امام حسینؑ دا مدینہ توں مکہ تے اوتھے توں کوفہ دی جانب حرکت تے فیر کربلا وچ لشکر عمر سعد نال جنگ دے بارے وچ مختلف نظریات پائے جاندے نيں۔ اک نظرئے دے مطابق ایہ حرکت قیام تے جنگ کيتی عرض توں نئيں سی بلکہ صرف جان دی حفاظت کيتی خاطر سی۔(شیخ علیپناہ اشتہاردی دا نظریہ)[۶۰۹] بعض دا کہنا اے کہ آپ نے حکومت تشکیل دینے دے لئی قیام کيتا اے۔ گزشتہ علما وچوں سید مرتضی[۶۱۰] تے معاصرین وچ صالحی نجفآبادی نے اپنی کتاب، شہید جاوید وچ اس نظرئے نوں بیان کيتا اے۔[۶۱۱]جدوں کہ بعض اس نظرئے دے مخالف نيں جداں؛ شیخ مفید، سید بن طاووس تے علامہ مجلسی۔[۶۱۲] امام حسین دے قیام نے بہت سارے گروہاں نوں بیدار کيتا تے آپ دی شہادت دے فوراً بعد ہی انقلابی تے اعتراض آمیز تحریکاں شروع ہوئیاں تے کئی سالاں تک جاری رہیاں۔ سب توں پہلے اعتراض عبداللہ بن عفیف[۶۱۳] دا ابن زیاد توں ڈکر لینا سی۔ توابین، مختار ثقفی، زید بن علی تے یحیی بن زید دے قیام وی انہاں تحریکاں وچوں نيں۔ ايسے طرح ابومسلم خراسانی نے قیام امام حسین دے تناظر وچ قیام سیاہ جامگان نوں یا لثارات الحسین دے شعار توں تشکیل دتا[۶۱۴]جس دے سبب اموی حکومت نابود ہو گئی۔ ایران دا اسلامی انقلاب نے وی امام حسینؑ دے قیام توں الہام لیندے ہوئے شہنشاہیت نوں نابود کيتا۔ امام خمینی فرماندے نيں «اگر ایہ وعظ و نصیحت کيتی مجالس تے عزاداری تے اس دے جلوساں دا اجتماع نہ ہُندا تاں ساڈا ملک کامیاب نہ ہُندا۔ امام حسین دے علَم دے سائے تلے سب نے قیام کيتا اے ۔»[۶۱۵]
بوہت سارے مسلمان تے غیر مسلمان لوکاں نے وی امام حسینؑ نوں اپنے لئی فداکاری، ظلم دے خلاف ڈٹنے، آزادی طلبی، اقدار دی حفاظت تے حق طلبی وچ آئیڈیل قرار دتا اے ۔سانچہ:ثابت
خصوصیات تے فضائل
[سودھو]مفصل مضمون: اصحاب کساء|مباہلہ|آیت تطہیر|حدیث ثقلین
ظاہری صفات
[سودھو]اکثر حدیثی، تاریخی تے رجالی کتاباں وچ امام حسینؑ دی پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں شباہت دا ذکر کيتا اے [۶۱۶]اور اک روایت وچ حضور اکرمؐ توں سب توں ودھ شبیہ فرد آپ نوں جانا گیا اے۔[۶۱۷] آپ دے بارے وچ کہیا گیا اے کہ آپ خز دا عمامہ پہندے سن [۶۱۸] سر تے داڑھی دے بالاں یر خضاب لگاندے سن ۔[۶۱۹]
پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زبانی
[سودھو]آپ دی فضیلت وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بہت ساری روایت نقل ہوئیاں نيں انہاں وچوں بعض تھلے لکھے نيں:
- حسن تے حسین جنت دے جواناں دے سردار نيں۔۔[۶۲۰]
- عرش دے سجے جانب لکھیا ہويا اے حسین ہدایت دے چراغ تے نجات دی کشتی نيں۔ [نوٹ ۲]
- حسین میرے توں اے تے وچ حسین توں ہون۔[۶۲۱]
- جو میرے انہاں دو بیٹےآں (حسن و حسین) نوں چاہے گویا اس نے مینوں چاہیا اے جس نے انہاں دونے نال دشمنی دی اس نے گویا میرے توں دشمن دی اے۔[۶۲۲]
مقام و منزلت
[سودھو]شیعہ تے سنی روایات دے مطابق حسین بن علیؑ اصحاب کساء وچوں اک سن ۔[۶۲۳] تے مباہلہ وچ وی آپ شریک سن [۶۲۴] تے اپنے بھائی دے نال آیہ مباہلہ وچ «ابناءَنا» دے مصداق نيں۔[۶۲۵] ايسے طرح آیہ تطہیر جو اہل بیت دی شان وچ نازل ہوئی اس وچ وی آپ شامل نيں۔ [۶۲۶]
امام حسنؑ دی شہادت دے بعد بھانويں بنی ہاشم والے عمر وچ بہت سارے امام حسینؑ توں وڈے سن لیکن آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سب توں شریف فرد سن ؛ یعقوبی دے نقل دے مطابق معاویہ نے حسن بن علی دی شہادت دے بعد ابن عباس توں کہیا: ہن اپنی قوم دے آپ بزرگ نيں تاں ابن عباس نے انہاں دے جواب وچ کہیا: جدوں تک حسین زندہ نيں وچ بزرگ نئيں ہون۔[۶۲۷] ايسے طرح بنی ہاشم دے بعض مشورے ہوئے نيں جنہاں وچ حسین ابن علی دی نظر باقیاں اُتے فوقیت رکھدی سی۔ [۶۲۸]
نقل ہويا اے کہ عمرو بن عاص وی آپ نوں زمین اُتے اہل آسمان دے نزدیک محبوب ترین فرد سمجھدا سی۔[۶۲۹]
شہادت دی پیش گوئی
[سودھو]حسین ابن علی دی شہادت دی پیشگوئی دے بارے وچ بہت ساری روایات موجود نيں [۶۳۰] جداں کہ حدیث لوح وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں نقل ہويا اے کہ اللہ تعالی نے حسین نوں شہادت دے لئی چنا اے تے شہیداں وچ سب توں برتر قرار دتا اے۔[۶۳۱] علامہ مجلسی نے بحارالانوار دی جلد نمبر ۴۴ تے باب نمبر ۳۰ وچ اک روایت نقل کيتی اے کہ اللہ تعالی نے حسینؑ دی شہادت دی خبر بعض انبیا نوں دتی اے انہاں وچوں بعض پیغمبران ایہ نيں۔ آدم، نوح، ابراہیم، زکریا تے محمدؐ۔ تے ایہ انبیا آپ اُتے روئے نيں۔[۶۳۲] اسی طرح امیرالمومنینؑ صفین جاندے ہوئے جدوں کربلا پہنچے تاں انگلی توں اک جگہ دکھایا تے کہیا: ایہ انہاں دا خون بہنے دی جگہ اے۔[۶۳۳]
کرامتاں
[سودھو]بعض روایات وچ امام حسینؑ دے لئی بعض مخصوص خصوصیات ذکر کيتی نيں انہاں وچوں اک ایہ کہ آپ نے کرامت توں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی انگلی توں دُدھ پی لیا [۶۳۴] تے بال و اُتے سوختہ اک فرشتہ بنام فطرس آپ دی برکت توں نجات پائے تے اس دے بعد امام حسین دے زائراں دا سلام آپ تک سلام پہنچانے اُتے مامور ہوئے نيں۔ [۶۳۵] اسی طرح مروی اے کہ اللہ تعالی نے تربت حسینؑ وچ شفا تے آپ دے حرم دے گنبد دے تھلے دعا مستجاب قرار دتا اے۔۔[۶۳۶] الخصائص الحسینیۃ نامی کتاب وچ آپ دی بہت ساری خصوصیات ذکر ہوئیاں نيں۔
اخلاقی خصوصیات
[سودھو]آپ مسکیناں دے نال بیٹھدے تے انہاں دی دعوت نوں قبول کردے تے انہاں دے نال کھانا کھایا کردے سن تے انہاں نوں اپنے گھر دعوت اُتے بلاندے سن تے گھر اُتے جو ہُندا اس توں دریغ نئيں کردے سن ۔ [۶۳۷] اک دن کسی فقیر نے آپ توں مدد منگی جدوں کہ امام نماز پڑھ رہے سن، آپ نے نماز نوں مختصر کر دتا تے جو کچھ آپ دے پاس سی اسنوں دے دتا۔ [۶۳۸] آپ غلاماں تے کنیزےآں نوں اچھے کردار دی وجہ توں آزاد کردے سن ۔ کہیا جاندا اے معاویہ نے اک کنيز نوں بہت سارا مال تے فاخر لباس دے نال آپ نوں ہدیہ بھیجیا تاں آپ نے قرآن دی بعض آیات دی تلاوت تے دینا و موت دے بارے وچ بعض اشعار پڑھنے اُتے اسنوں ازاد کيتا تے اس مال نوں وی اسنوں بخشدتا۔[۶۳۹] اک دن کسی کنيز نے آپ نوں پھُل دتے تاں آپ نے اسنوں آزاد کيتا۔ کِسے نے کہیا اک پھُل دی وجہ توں اسنوں آزاد کیا؟ تاں آپ نے آیہ شریفہ «و اذا حیّیتم بتحیّة فحیّوا بأحسن منها أو ردّوها» دی تلاوت کردے ہوئے فرمایا: اللہ تعالی نے سانوں اس طرح دا ادب سکھایا اے۔ [۶۴۰]
امام حسینؑ بہت سخی سن تے سخاوت توں پہچانے جاندے سن ۔ [۶۴۱] تے جدوں اللہ دی راہ وچ کچھ عطا کردے سن تاں اس وچ وی اپنے بھائی دے احترام دی خاطر انہاں توں کچھ کم دیندے سن ۔[۶۴۲] تریخ وچ نقل ہويا اے کہ آپ نے ۲۵ مرتبہ پیدل حج کيتا اے۔ [۶۴۳]
عزاداری
[سودھو]شیعہ (تے کدی غیر شیعہ) محرم دے مہینے جس دی دس تریخ نوں واقعہ کربلا رونما ہويا، امام حسینؑ تے شہداے کربلا دے لئی عزاداری کردے نيں اس عزاداری دے لئی شیعاں دے اپنے خاص رسومات نيں جنہاں وچ مجلس پڑھنا، سینہزنی، تعزیہ علَم تے زیارت؛ جداں زیارت عاشورا، زیارت وارث تے زیارت ناحیہ مقدسہ نوں انفرادی یا گراوہی صورت وچ پڑھنا شامل نيں۔۔[۶۴۴]
امام حسینؑ اُتے عزاداری عاشورا دے بعد ابتدائی دناں وچ شروع ہوئی۔[۶۴۵] اک نقل دے مطابق جدوں اسرائے کربلا شام وچ پہنچے تاں بنی ہاشم دیاں سوانیاں نے کالے کپڑے پہن کر چند دن عزاداری کيتی۔ [۶۴۶] شیعہ حکومتاں آنے تے شیعاں توں دباؤ کم ہونے دے بعد عزاداری نے رسمی تے قانونی شکل اختیار کيتا۔ [۶۴۷]
بعض تاریخی تے حدیثی گزاراشات دے مطابق شیعہ ائمہ نے عزاداری تے امام حسین دی شہادت اُتے رونے دا بہت اہتمام کردے سن تے شیعاں نوں عزاداری تے عاشورا نوں زندہ رکھنے دی تاکید کردے سن ۔ [۶۴۸] معصومین دی روایات وچ امام حسینؑ دی ریارت کيتی بہت تاکید ہوئی اے۔ [۶۴۹] تے بعض روایات وچ اسنوں حج تے عمرہ دے برابر قرار دتا اے۔[۶۵۰]
اربعین حسینی
[سودھو]امام حسینؑ دی شہادت دے چالیس دن بعد کہ جسنوں اربعین حسینی یا روز اربعین کہیا جاندا اے اس دن بہت سارے شیعہ امام حسینؑ دے مزار دی زیارت دے لئی جاندے نيں۔ تے تریخ نقل دے مطابق جابر بن عبداللہ انصاری اس دن سب توں پہلے زائر دے عنوان توں [۶۵۱] امام حسینؑ دے مزار اُتے حاضر ہوئے۔ لہوف وچ منقول اے کہ اسیران کربلا وی ايسے ۶۱ھ نوں شام توں مدینہ جاندے ہوئے اربعین دے دن شہدائے کربلا دی زیارت دے لئی کربلا گئے۔[۶۵۲]
زیارت اربعین دی تاکید دے سبب شیعہ خاص کر عراق دے شیعہ ہر سال ملک دے ہر کونے توں کربلا دی جانب روانہ ہُندے نيں تے اکثر ایہ سفر پیدل ہُندا اے تے دنیا دی عظیم پیدل مارچ وچوں اک اے۔ تے ۲۰۱۷ دی اربعین نوں نیوز رپورٹ دے مطابق تیرہ میلین زائرین نے شرکت کيتی اے۔۔[۶۵۳]
سیرت پیامبر اسلام وچ
[سودھو]پیغمبر اسلام دی حسین نال محبت دے بارے وچ طرح طرح دی روایتاں نيں، انہاں وچ سب توں اہم بیان حسین دے چاہنے والےآں دے لئی دعا کيتی صورت وچ اے۔ " ثقلین " توں متعلق روایات وچ ، حسین نوں دوسرے ثقل دی مثال دے طور اُتے رکھیا گیا اے ۔حسنین توں متعلق روایتاں دے اک ہور گروپ وچ ، حسن دے نال، "جنت دے نوجواناں دا سردار" متعارف کرایا گیا اے۔ پیغمبر دے نال بیعت کرنے وچ مومنین وچ اس دے ناں دا تذکرہ کيتا گیا اے، جو حسنین دے جوان دور نوں مدنظر رکھدے ہوئے، اپنے معاشرتی تے تاریخی مقام نوں مستحکم کرنے وچ نبی دے اہداف دی نشان دہی کردا اے۔ اس مسئلے نوں سمجھنا اس دے امامت دے بارے وچ روایتاں دے مطابق ہر حال وچ ممکن اے، چاہے اوہ قعود یا قیام ہو تے قیامتماں پیغمبر اسلام دے نال انہاں دی موجودگی اے۔ انہاں روایات دے علاوہ، نبی کریم توں حسین دے بارے وچ دو ہور قسماں دی روایتاں نيں: اول، سرزمین کربلا دے بارے وچ روایتاں تے حسین توں اس دا رشتہ۔ تے دوسرا حسین نبی دی ہمت تے فراخدلی دی پیشن گوئی دی میراث اُتے مبنی اک نبی دی اک روایت وچ اک تشریح اے۔ [۶۵۴]
- بعد دے دناں حسین دی قسمت دی خبر
ایسی روایتاں نيں کہ جبریل نے محمد نوں حسین دی ولادت دے وقت مطلع کيتا سی کہ اس دی امت حسین نوں قتل کر دے گی تے امامت اس دی ہوئے گی تے محمد نے اپنے صحابہ نوں دسیا سی کہ حسین نوں قتل کيتا جائے اے۔ محمد دے علاوہ علی تے حسن نے وی ایہی کہیا سی۔ خدا نے گذشتہ انبیا نوں حسین دے قتل توں وی آگاہ کيتا سی۔ [۶۵۵] علی نوں ایہ وی معلوم سی کہ کربلا وچ حسین نوں ماریا جائے گا تے اک بار جدوں اوہ اس علاقے توں گذرا تو، اوہ رک گیا تے محمد دی پیشگوئی نوں یاد کردے ہوئے چیخ اٹھا۔ اس نے کربلا نوں آفت تے آفتاں توں تعبیر کيتا۔ مقتول کربلا کسی حساب دے جنت وچ داخل ہوئے گا۔ [۶۵۶]
حسین دے بارے وچ اسلامی مذاہب دے خیالات
[سودھو]ودھ تر مسلمان حسین دی قدر کردے نيں۔ بنو امیہ دے واحد حامی اوہ سن جنھاں نے اس وقت دی دولت اسلامیہ دے خلاف بغاوت دی وجہ توں، انہاں نوں "بعد انعقاد بیعت دا باغی"(«باغیُ بَعدُ اِنعِقادِ الْبَیْعَة») کہیا تے یزید دے ذریعہ اس دے قتل نوں حقیر سمجھیا۔ لیکن نہ صرف انہاں لوکاں نے جو بنو امیہ نال نفرت کردے سن فرقے دی مخالفت کردے سن ۔ لیکن ایتھے تک کہ جنہاں لوکاں نے "جان بجھ کر عمل کیا" انہاں نے قاتلاں نوں قبول نئيں کيتا تے ايسے دے نال ہی اسلام وچ خانہ جنگی نوں روکنے دے لئی وی، اوہ حسین تے یزید دے تنازع وچ غیر جانبدار حسین یا ان دے پیروکاراں نوں مورد الزام ٹھہرانے توں باز آنے دے بہانے دی تلاش کر رہے نيں تے ایہ وی اموی پرستارےآں دے مخالف سن مقدمہ حسین دا قتل سی۔ لہذا، تقریباً تمام مسلمان حسین دی عزت کردے نيں کیونجے اوہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا نواسہ اے تے ایہ عقیدہ اے کہ اس نے حق دی راہ وچ اپنی جان قربان کردتی۔ [۶۵۷]
سنی خیالات
[سودھو]زمخشری، ابو نعیم اصفہانی، احمد ابن حنبل، ابن کثیر، فضل ابن روزبہان خنجی، ابو الحسن الاشعری، شہاب الدین آلوسی ، تے بہت سارے دوسرے سنی علمائے کرام دے متعدد ماخذ حسین ابن علی توں پیغمبر اسلام دی محبت دے بارے وچ دسدے نيں۔ اوہ حسین تے اس دی شخصیت تے خوبیاں تے اس دی شخصیت، عبادت، ہمت تے عظمت دے بارے وچ اطلاع دیندے نيں۔ اوہ اس دی بغاوت نوں ظلم و جبر دے خلاف بغاوت سمجھدے نيں، اوہ اس دے قاتلاں اُتے لعنت گھلدے نيں، اوہ اسنوں مسلمان تے آزاد دے لئی نمونہ کہندے نيں تے اوہ اس دے سوگ وچ شعر پڑھدے نيں۔ [۶۵۸]
سنیاں دا مثبت رویہ ودھ تر ممکنہ طور اُتے ابو مخنف نے جمع دی ہوئی افسوسناک روایات دی وجہ توں کيتا اے، جنہاں وچوں کچھ براہ راست یا مختصر دستاویزات دے نال بیان ہوئے سن، ودھ تر کوفیاں توں سن جنھاں نے حسین دے خلاف انہاں دے اقدامات اُتے نادم ہوئے سن ۔ کوفیاں دی ایہ افسوس ناک داستاناں، جو ابو مخنف دے شیعہ رجحانات دی علامت سی، بعد دے مورخین دے ذریعہ استعمال ہونے والی روایات دا ماخذ بن گئياں تے پوری عالم اسلام وچ پھیل گئياں۔ [۶۵۹] رسول جعفریان دے مطابق جبر جو معاویہ دے ذریعے پوری امت مسلمہ وچ پھیل گیا سی، حسین دے اس اقدام نوں سنیاں نے بدعنوانی دے خلاف کدی بغاوت نئيں سمجھیا تے صرف غیر قانونی بغاوت ( بغاوت ) دا علم سی۔ [۶۶۰]
شیعہ نظریہ
[سودھو]حسین دے بارے وچ شیعہ نظریات دے سب توں اہم اجزاء، اثنا عشریاں، اسماعیلیاں تے زائدیاں دے شیعہ مذاہب دے ذریعہ امامت اُتے اعتقاد دی وجہ توں حسین اک امام نيں۔ دوسرے ائمہ دی طرح، حسین وی خدا تے لوکاں دے درمیان وچ واسطہ نيں۔ اس دے ذریعے(تَوَسُّل) توں شیعاں دی رہنمائی تے ہدایت ہُندی اے تے مشکلات توں آزاد ہُندے نيں۔ [۶۶۱] شیعہ روایات وچ ، محمد تے شیعہ ائمہ دی حدیثاں موجود نيں کہ مزار حسین اُتے جانے دے لئی بہت سارے انعامات دا ذکر کيتا گیا اے۔ انہاں نے اس قبر دی مٹی دے لئی بہت سارے معجزات دا اظہار وی کيتا اے۔ [۶۶۲] آل عبا دے پنج ممبراں وچوں اک، حسین دے پاس اوہ تمام الٰہی انعامات وی نيں جو حسن مجتبیٰ وچ موجود نيں تے محمد دے نوانال کيتی حیثیت توں انہاں دا احترام کيتا جاندا اے۔ [۶۶۳] انہاں نے کہیا کہ ۲۵ حج پیدل مدینہ توں مکہ مکرمہ تک کيتے۔ اک حدیث وچ اے جس وچ کہیا گیا اے کہ خدا نے بدر دی جنگ وچ محمد دی مدد دے لئی آئے ہوئے، ۴۰٬۰۰۰ فرشتےآں دی مدد توں یا تاں قربانی دتی یا فتح حاصل کرنے دے لئی حسین نوں برکت دی۔ [۶۶۴] اس حدیث توں اس دے عمل دی قدر ودھدی اے۔ کیوں کہ ایہ حسین دے عمل نوں رضاکارانہ طور اُتے ظاہر کردا اے تے ايسے وجہ توں اسنوں بہت ودھ قدر ملدی اے۔ [۶۶۵] ایہ ۴٬۰۰۰ فرشتے قیامت تک حسین دے مقبرے دے لئی روئاں گے تے اس دے زائرین دے لئی مغفرت طلب کرن گے۔ [۶۶۶]
عمادی حائری نے انسائیکلوپیڈیا آف اسلامک ورلڈ وچ لکھیا اے کہ محمد دی احادیث توں ظاہر ہُندا اے کہ علی، حسن تے حسین تے حسین دے نو بیٹے امامت دے منصب اُتے فائز نيں۔ ابن بابویہ نے اس حقیقت دی تشبیہ دتی اے کہ بعد دے شیعہ امام حسین دی اولاد سن نہ کہ حسن دی تے اسنوں ہارون تے موسی دے ماجرا توں تشبیہ دتی اے۔ عمادی حائری فیر حسین دی جانشینی توں متعلق حسن دی مرضی دا استعمال کردا اے تے محمد حنفیہ نوں ہدایت کردا اے کہ اوہ شیعہ نقطہ نظر توں حسین دی امامت نوں ثابت کرنے دے لئی حسین دی پیروی کرے۔ شیخ مفید دا خیال اے کہ حسین دی امامت حسن دی وفات دے بعد قطعی سی، لیکن حسین نے معاویہ دے زمانہ وچ اپنی تقیہ دی وجہ توں اس دا انکشاف نئيں کیتا، لیکن انہاں نے یزید دے زمانے وچ اسنوں عام کر دتا۔ شیعہ نقطہ نظر توں، امامت دے لئی اک بنیادی شرط دین دی تعلیمات دا مکمل علم اے۔ عمادی حائری نے اک روایت دا حوالہ دتا اے جس وچ علی نے حسین توں لوکاں نوں تقریر کرنے نوں کہیا تاکہ بعد دے زمانے وچ قریش علم دے بغیر اس توں مخاطب نہ ہون۔ اس دے علاوہ، شیعہ نقطہ نظر توں امامت حسین نوں ثابت کرنے دے لئی، عمادی حائری نے صحابہ کرام دے حسین دے علمی مقام دے بارے وچ انہاں لفظاں دا حوالہ دتا تے اس توں فتویٰ طلب کيتا۔ روایتاں نے حسن تے حسین دوناں نوں کچھ کرامات تے معجزات نوں قرار دتا اے تے اس وچ کوئی فرق نئيں کيتا گیا اے۔ [۶۶۷]
ولیری دے بقول، شیعاں دی شان حسین دی تحلیل دی اساس انہاں دا شاندار مقدس تے اخلاقی عمل تے انہاں نیک نظریات نيں جنہاں دے لئی انہاں نے خود نوں قربان کيتا۔ اس عقیدے دے پیش نظر کہ ائمہ نوں سب کچھ معلوم اے جو سی، اے تے ہوئے گا تے انہاں دے علم وچ وقت دے نال وادھا نئيں ہُندا اے، اس نتیجے اُتے پہنچیا اے کہ حسین اپنی تے اپنے ساتھیاں دی قسمت پہلے توں جاندے سن ۔ لہذا، اس نے اپنی آنے والی قربانی دے بارے وچ تے بغیر کسی ہچکچاہٹ تے خدا دی مرضی توں بچنے دی کوشش دے بارے وچ معلوم ہوکے، کوفہ دے لئی مکہ توں روانہ ہوئے۔ شیعہ منابع حسین دی قربانی دی وجہ دے بارے وچ لکھدے نيں کہ انہاں نے اپنے عظیم نانا محمد دے دین نوں زندہ کرنے یا یزید طرف توں اس اُتے آنے والی تباہی توں بچانے دے لئی اپنی تے اپنے اموال دی قربانی دی۔ اس دے علاوہ، اوہ ایہ دکھانا چاہندے سن کہ منافقانہ عمل شرمناک اے تے اوہ لوکاں نوں ایہ سکھانا چاہندے سن کہ کسی فہسق حکمران دے خلاف بغاوت ضروری اے۔ مختصر ایہ کہ اس نے اپنے آپ نوں مسلماناں دے لئی اک نمونہ قائم کيتا۔ ولیری دا مننا اے کہ ایہ عقیدہ کہ حسین اپنے خون توں لوکاں نوں گناہ توں آزاد کرنا چاہندے نيں تے ایہ کہ انہاں دی قربانی شیعہ ادب دے لئی دنیا دے لوکاں دے لئی آزادی دا پیغام اے یا گھٹ توں گھٹ اس دا انکشاف متن وچ نئيں ہويا جس دی انہاں نے دیکھیا۔ اس تصور نے بعد وچ حالیہ تغزیہ دی تقریبات یا اشعار وچ دخل اندازی دی، کیوں کہ تصور توں موجودہ معنی وچ ایہ تبدیلی عیسائی فکر توں متاثر سی۔ [۶۶۸]
۴۰ ھ وچ علی ابن ابی طالب دے قتل دے بعد نزاری اسماعیلیاں نے جو تمام شیعہ اول امام دے ناں توں مشہور نيں - انہاں دے بیٹے حسین نوں امامت دا مطلق تے مکمل جانشین تسلیم کيتا گیا اے۔ پر، ودھ تر شیعہ روایات وچ ، علی دے وڈے بیٹے، حسن، نوں جانشین وی کہیا جاندا اے۔ لیکن نزاری انہاں دے کردار نوں اک امانتدار سمجھدے نيں، ایتھے تک کہ حسین نے امامت سنبھالی۔ [۶۶۹]
عقیدہ شیعہ وچ حسین دے فضائل تے کرامات
[سودھو]شیعہ قول وچ حسین دے فضائل دے بارے وچ روایتاں دا اک گروپ حسین دی ولادت تے اس توں پہلے ہی سرشار اے۔ اس بیانیے دے سلسلے وچ ، جبرئیل نبی اسلام دے پاس آئے تے حسین دی پیدائش دی مبارکباد دتی تے انہاں دی امت دے ہتھوں بچے دے مارے جانے دی خبر دتی تے نبی کریم نوں کربلا دی کچھ مٹی لیا کے دتی جتھے نوزائیدہ بچے نوں قتل کيتا جانا سی تے اس بچے دے قتل اُتے فرشتےآں دے غم دا ذکر اے۔ اک ہور بیان حسین تے کچھ فرشتےآں جداں رافیل دے بیان دا اے جو کچھ روایات وچ حسین دی موت دا خبر رساں اے۔ حسین تے یحیی ابن زکریا دی کہانی تے قیامت وچ انہاں دے قاتلاں دے مساوی مقام دے وچکار روابط تے مماثلت دی وضاحت؛ تے حسین دے قاتلاں اُتے پہلی لعنت کرنے والے وی ابراہیم، موسیٰ، داؤد تے عیسیٰ سن ۔ حسین دے لئی معجزات دا دوسرا مجموعہ جس دا ذکر رافیل نامی فرشتےآں دے ٹوٹے ہوئے پراں دی شفا اے جو پیدائش دے آغاز وچ حسین نوں چھو کر ہويا سی۔ ایہ دواواں دے بغیر تے وقار دے نال کچھ بیماریاں دا علاج وی کردا اے۔ روایات دا تیسرا گروہ شہادت حسین دے بعد معجزات توں متعلق اے، جداں عاشورہ دے دن آسمان دا خونی رنگ تے راکھ تے خون دی بارش تے سورج دا چاند گرہن۔ زمین، سمندر، آسمان، فرشتےآں تے جنات اُتے تمام مخلوقات دا سایہ۔ تے ہر پتھر دے تھلے توں خون وگدا اے۔ [۶۷۱]
لورا تے چا ولیری دے مطابق، حسین دے بارے وچ تن طرح دے اعتقادات نيں: اوہ جنہاں وچ کائناتی عنصر غالب اے تے جس وچ "نور" اک اہم کردار ادا کردا اے، اوہ لوک جنہاں وچ اک آخر زمانی کردار اے تے اوہ لوک جنہاں وچ حسین دا اک تاریخی کردار اے جو محققاں دے لئی شناخت شدہ اے لیکن معجزےآں دی روشنی وچ اے جو اسنوں اک ماورائے درجہ تک بلند کردا اے۔
ولیری دے مطابق، پہلے گروہ وچ ، جو مافوق الفطرت عقائد دے اثر و رسوخ دا نتیجہ اے، جو اسلام توں کدرے ودھ قدیم اے تے شیعہ غلات دے ذریعہ تیار ہويا اے، ہور اہل بیت دے سلسلے وچ حسین دی اک کارکردگی اے تے اوہ اپنے بھائی حسن دے بالکل برابر اے۔ [۶۷۲]
شروع توں ہی حسین دے بارے وچ کہانیاں انہاں دے منصب شیعہ امام دی حیثیت توں متاثر ہوئی سی تے چودہ معصوماں وچوں اک جنہاں نوں شیعہ کائنات وچ اک مافوق طبیعت عطا کيتا گیا اے۔ بہت ساری کہانیاں حسین دے خون تے اس دے سر قلم دے گل کرنے دے معجزات توں پیوست ہُندیاں نيں۔ اک ایداں دے قسیس دی گفتگو وی شامل اے جو یزید دے دربار دے بازیگراں وچ بازنطینی قسیس سی نے اس جگہ تغزایہ کیہ۔ حسین توں متعلق کہانیاں تے علامتاں اسلام توں پہلے دی سبھیاچار دے موضوعات جداں سیاوش دا خون تے اس دا انتقام توں متاثر نيں۔ لیلہ شہدا دے خون تے تکلیف دے نمائندے تے ہیرو گھوڑے دے نمایاں کردار دے طور اُتے ۔ اس دے علاوہ، اک آسمانی فطرت اے جو حسین، دے برعکس وچ ، انہاں دے قاتلاں راکشساں تے جانوراں دے طور اُتے پیش کر رہے نيں تے ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ آخر زمان بدلہ وچ انہاں دی اولاد نوں عذاب دین گے۔ سامعین، خاص طور اُتے حسین دی ولادت توں متعلق کہانیاں، اس دے تے اس دے بھائی حسن دے المناک انجام تے اس دے قتل تے اس دے بعد دے معجزے، بہت جذباتی نيں۔ حسین دے بارے وچ احادیث کثرت توں شائع ہُندیاں سن تے محمد باقر مجلسی نے انھاں اپنی کتاب بحارانوار وچ جمع کيتا اے۔ [۶۷۳]
زیارت تے عزادیری حسین
[سودھو]زیارات برائے حسین
[سودھو]شیعاں دے پنجويں امام محمد باقر توں روایت اے کہ انہاں نے علقمہ بن محمد نوں کربلا دی علامتی زیارت کرنے دا طریقہ سکھایا۔ اس حکایت دے مطابق، محمد باقر نے اسنوں عاشورہ دے دن کربلا دے سامنے کھڑے ہونے تے " عاشورہ دی زیارت " پڑھنے تے اہل خانہ تے دوستاں نوں مدعو کرکے سوگ دی تقریب دا درس دتا۔ اس تقریب دے انعقاد دے طریقہ دا حکم کچھ اس طرح اے کہ اوہ اس سوگ وچ ڈُبے ہوئے نيں۔ اس زیارت دے پڑھنے والےآں دے لئی کربلا دے مقتول تے کربلا جانے والے مومنین جداں انعامات بیان ہوئے نيں۔ اس زیارت نوں دعا دے طور اُتے وی سمجھیا جاندا اے۔ اس دا ذکر مفاتیح الجنان وچ وی ہے۔ اس زیارت دے لئی خصوصی فائدے دا تذکرہ کيتا گیا اے تے اس لئی، روزانہ دی دعا دے طور اُتے اس دی تلاوت دی سفارش کيتی جاندی اے۔ [۶۷۴] " زیارت وارث " حسین بن علی دے لئی اک ہور زیارت اے، جسنوں امام جعفر صادق نے روایت کيتا اے۔ اس زیارت وچ ، حسین ابن علی آدم، نوح، ابراہیم، موسی، عیسیٰ، محمد، علی ابن ابی طالب، فاطمہ زہرا تے خدیجہ دے وارث نيں۔ [۶۷۵] اس سلسلے وچ تیسری زیارت " اربعین زیارت " اے، جس دی تجویز کيتی جاندی اے کہ بقیہ صفر نوں سنائی جائے، ایہ عاشورہ دے بعد چالیسواں دن دے برابر اے۔ اک حدیث وچ ، حسن عسکری "اربعین زیارت" پڑھنے نوں مومن دی پنج نشانیاں وچوں اک مندے نيں۔ "اربعین زیارت" صفوان جمال دی روايتی کتاباں وچ امام جعفر صادق نے بیان کيتا اے تے «اَلسّلامُ عَلیٰ وَلیِّ اللهِ و حَبیبِه» دے جملے توں شروع کيتا اے۔ "اربعین زیارت" دا دوسرا متن «اَلسّلامُ عَلَیْکُم یا آلَ الله» دے فقرے توں شروع ہُندا اے تے اسنوں اربعین وچ جابر ابن عبد اللہ انصاری نے روایت کيتا اے۔ اس زیارت دے متن دا ذکر دعائی کتاباں وچ رجب دے وسط وچ حسین ابن علی دی زیارت دے طور اُتے اے۔ [۶۷۶]
سوگواری محرم
[سودھو]عاشورہ دے فورا بعد ہی حسین دے پہلے زائرین نے انہاں دی شہادت دی یاد وچ اک عوامی تقریب دا انعقاد کيتا۔ [۶۷۷] پنجويں تے چھیويں شیعہ ائمہ، محمد باقر تے جعفر صادق، دے زمانے وچ ، کربلا اک اہم مقام زیارت بن گیا سی۔ [۶۷۸] چوتھی صدی ہجری دے آغاز تک، شیعاں دی خصوصیات وچ حسین ابن علی دے لئی سوگ چھپے تے تقیہ دے اصول دے مطابق منعقد کيتا گیا۔ لیکن عاشورہ دے لئی عوامی سوگ اک ہزارسال توں ودھ عرصہ تک رہیا اے۔ معز الدولہ الدیلمی نے آل بویہ دے دور وچ بغداد وچ عاشورہ منایا۔ عظیم اسلامی انسائیکلوپیڈیا دے مطابق، آل بویہ دے خاتمے دے بعد، عاشورہ واقعہ اُتے تیمور جداں سنی حکمراناں دے غیر سخت نظریے دے باوجود، اہل تشیع دے خلاف حکومتاں دی مخالفت کيتی وجہ توں سوگ ہن وی کم و بیش خفیہ طور اُتے رکھیا گیا سی۔ پر، تیموری حکومت دے دوران وچ ، خاص طور اُتے ماوراء النہر وچ ، عاشورا دے لئی سوگ دا میدان تیار کيتا گیا سی۔ محرم دا سوگ صفویاں دے رجحان شیعہ تے ایران وچ تے خاص طور اُتے محرم تے صفر دے مہینےآں تک پھیل گیا۔ [۶۷۹]
عراق وچ - کربلا دی زیارت دے علاوہ، ایہ رسماں ایران وچ رونما ہونے والی روایات توں ملدی جلدی نيں، لیکن اس وچ کوئی نمائشی کارکردگی نئيں اے۔ لبنان وچ ، تعزیہ ایرانی روایت دے زیر اثر انجام دتے جاندے نيں۔ اٹھارہويں صدی دے آخر وچ وسطی ایشیاء وچ محرم دی سوگ دی رسماں ترکمانستان، فرغانہ تے بخارا معاشراں وچ ایرانی عناصر دے اثر و رسوخ دے ذریعے متعارف کروائی گئياں۔ جنوبی قفقاز دی خانیتاں وچ ، صفویی دور وچ خود نوں نقصان پہنچانے دی خصوصیت نوں برقرار رکھیا۔ تے ۱۹۱۷ وچ سوویت انقلاب دے وقت تک، شدید جذبات دا کھل دے اظہار کيتا جاسکدا سی۔ عثمانی تے کردستان دے علاقےآں وچ محرم دی تقریبات صوفیانہ رسوم توں وابستہ سی۔ قزلباش، بیکتاس نیٹ ورک نے مشترکہ طور اُتے اماموں دے نال زبردست عقیدت پیش کيتا اے، جس اُتے خصوصی طور اُتے حسین دا خصوصی سوگ منایا جاندا رہیا اے ۔ روزہ رکھنے دے علاوہ، بیکتاشی اپنے مذہبی رسومات نوں محمد فضولی دی حدیث دی تلاوت دے نال جوڑدے نيں۔ نصیریہ نے وی، عیسیٰ دے مصلوب ہونے دی کہانی دی طرح ، یقین کيتا کہ واقعی حسین نوں قتل نئيں کيتا گیا سی۔ لہذا، اوہ عاشورا نوں خوشی مناندے نيں۔ برصغیر پاک و ہند وچ ، بھانويں مقامی روایات نے وقت دے نال متعلقہ عقائد تے رسومات نوں متاثر کيتا اے ، لیکن اردو، ہندی، سندھی ورگی دیسی زباناں وچ مرثیہ ادب نوں وڈے پیمانے اُتے ایرانی صوفی روایت نے متاثر کيتا اے۔ ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ تعزیہ (تابوت) دے نال عوامی تحریکاں - جو حسین دے مقبرے دا اک نمونہ اے - اس دے خاص پہلو نيں۔ [۶۸۰] بیشتر اہم افراد نوں امام بارہ وچ رکھیا جاندا اے تے تقریب دے اختتام اُتے انہاں نوں "مقامی کربلا" نامی جگہاں اُتے دفن کيتا جاندا اے۔ انیہويں صدی دے وسط تک، ایہ محرم رسومات ہندوستانی تارکین وطن دے ذریعہ ترینیڈاڈ تے ٹوباگو جزیراں، کیریبین جزیراں وچ پھیل چکے سن ۔ [۶۸۱] ۱۹۴۷ وچ قیامِ پاکستان دے بعد توں، محرم دی رسومات توں غیر ملکی اثر و رسوخ نوں دور کرنے تے شدید نقصان نوں بحال کرنے دیاں کوششاں دی جارہیاں نيں۔ [۶۸۲]
فن تے ادب وچ حسین
[سودھو]ادب
[سودھو]فارسی شاعری تے نثر وچ حسین ابن علی یا انہاں دے مشہور عرفی نام، "ابا عبد اللہ" تے انہاں دے کچھ لقب، جداں کربلا دے مظلوم، سید الشہدا، سالار شهیدان، سرور آزادگان و شاہ تشنهلبان یا اس دے ہمراہ یا مخالف خط جداں کربلا، عاشورا، شمر تے یزید دا نمایاں حصہ اے۔ اس ضمن وچ نحو دے اعمال نوں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے: تاریخی عبارتاں تے صوفیانہ تے ادبی عبارت۔ جس وچ پہلی قسم، وچ ، اس طرح دے طور اُتے دی طرف توں کم کردا اے تاریخی اہمیت حاصل اے کہ عاشورہ واقعہ دی رپورٹ دے مطابق، اوتھے نيں مسعودی، بیھقی، بیرونی، ناصر خسرو، راوندی تے حمد اللہ مستوفی وی ادبی اہمیت دی حامل اے۔ حسین ابن علی تے انہاں دے ساتھیاں دی خوبیاں دے ادبی اظہار دی وجہ توں، نثر نگاراں دا دوسرا زمرہ شاعری دے ودھ نیڑے اے تے اسنوں فلسفیانہ نقطہ نظر توں نثر گوئی وی سمجھیا جاندا اے۔ علی ہجویری دی کَشفُالْمَحجوب، رشید الدین میبدی دی کَشفُالأسرار و عُدَّةُالأبرار، ابوالقاسم قشیری، عطار دی تذکرۃ الاولیا' دے نثری کم، رومی دی فیہ ما فیہ، افلاکی، اسیری لاہیجی، حمید الدین بلخی، بہا الدین البغدادی، طوسی تے بہارستان جامی شعری کم نيں۔ [۶۸۳] روز واقعۂ بہرام بیضایی معاصر فارسی نثر دا سب توں اہم کم دی بنیاد پر، سمجھیا جاندا اے اسی دے ناں توں فلم وی بنائی گئی۔[۶۸۴]
حسین ابن علی تے کربلا دے بارے وچ شعری شاعری دے شعبے وچ ہونے والے ادبی کماں نوں وی دو زمراں وچ درجہ بندی کيتا جاسکدا اے: ابتدائی دور تے آخری دور تک۔ پہلا دور، جدوں غیر شیعہ حکومتاں نے ایران اُتے حکمرانی کيتی، چوتھی صدی ہجری وچ ايسے وقت شروع ہوئی جس دے نال ہی دری شاعری دے پھیلاؤ دا آغاز ہويا تے دسويں صدی ہجری تک تے صفوی حکومت دے قیام تک جاری رہیا۔ اس عرصے دے دوران وچ ، تمام یا بیشتر شیعہ تے سنی شاعراں نے حسین بن علی تے عاشورا دے نال کسی نہ کسی طرح معاملات طے کيتے۔ کسائی مروزی اس دور دا پہلا شاعر اے جس نے نوحہ لکھیا اے۔ اس دے بعد، قوامی رازی، ، سنائی، عطار، رومی، سیف فرغانی، جامی، خاقانی، کمال الدین اسماعیل اصفہانی، سید حسن غزنوی، سعدی، خواجوی کرمانی، سلمان ساوجی، حسن کاشی و ابن حسام خوسفی نےلکھیا اے حسین بن علی تے کربلا دے بارے وچ نظماں۔ دوسرے ادوار وچ ، صفوی حکمرانی دے آغاز دے نال ہی تے ایران وچ شیعہ مذہب نوں باقاعدہ بنانے دے نال ہی، مذہبی تے عاشورا دیاں نظماں فروغ پزیر ہوگئياں۔ محتشم کاشانی، صائب تبریزی، شہریار اس میدان وچ ممتاز شاعر نيں۔ اس عرصے دے دوران وچ ، کچھ شاعر نے عاشورا دی گزارش شاعری نوں چھوا اے، جسنوں دو قسماں وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے: تاریخی تے صوفیانہ۔ بیشتر مورخین نے عاشورا نوں تاریخی نقطہ نظر توں دیکھیا اے۔ صباحی بیدگلی، عبدالرزاق لاهیجی، فیض کاشانی، جیحون یزدی، محمد تقی بہار، جلال الدین ہمائی تے امیری فیروزکاوہی نيں انہاں دے درمیان وچ نيں۔ دوسرے گروہ یا عرفان عاشورا دے بارے وچ اک صوفیانہ نظریہ رکھدے سن ۔ صافی علیشاہ، عمان سامانی، ملا احمد نراقی، بیدل دہلوی تے اقبال لاہوری تے ہوشنگ اس گروپ توں نيں۔ [۶۸۵]
حسین ابن علی دی بغاوت تے عاشورہ دے واقعہ دے آغاز توں ہی عربی شاعراں نے اپنی تصنیف وچ کہیا کہ اموی تے عباسی دور دے سیاسی حالات دی وجہ توں انہاں وچوں بوہت سارے لوکاں نوں پریشانی دا سامنا کرنا پيا یا دھمکی دتی گئی تے ہراساں کيتا گیا۔ عُبَیْدُاللہ بن حُرِّ جُعْفی - حسین بن علی دی مدد دے لئی اس توں پُچھیا - انہاں نوں مدنظر رکھدے ہوئے افسوس کرنے والے پہلے شخص سے مرثیہ پڑھیا، عقبہ بن عمرو سہمی، کُمَیْت اَسَدی، سید اسماعیل حِمْیَری، دِعْبِل خُزاعی، منصور نَمَری، ، عبدی کوفی تے بوہت سارے ہور شاعر اوہ لوک نيں جنھاں نے اموی تے عباسیاں دے اس سیاسی مخمصے وچ تے اس میدان وچ موت دے خطرات دے نال ہی شاعری لکھی اے۔ انہاں وچوں اک وْف اَزْدیہے جو توابین بغاوت وچ ماریا گیا سی تے مینوں اس دا انہاں دی نظماں وچ افسوس اے۔ ڈدیکُ الْجِنّ، صنوبری، کُشاجم، ابو فراس، ابن ہانی، عباسی دور وچ شاعری مشتمل نيں جو دوسرے شاعر۔ شیعہ ریاستاں دے قیام توں عرب سرزمیناں وچ نسبتا آزادی دے قیام تے حسین ابن علی دی خون ریزی جداں معاملات دے اظہار دے لئی ہور بنیاداں فراہم کرنے دا باعث بنی۔ منصور ابن بسام بغدادی، ناشی صغیر، سید رضی، شریف مرتضیٰ، ماہیار دیلمی تے ابو الغلا معری نے اس دور وچ نظماں لکھياں۔ عباسی خلافت دے دوسرے نصف حصے وچ ، عاشورا اشعار آنسوواں تے مزاحمت توں دور ہو گئے، خونریزی تے جدوجہد دے لئی تیار ہو گئے، لیکن ايسے دوران وچ ، فاطمی خلافت دے دوران وچ مغرب وچ حسین بن علی دے خون دے بدلے وچ شدت آ گئی۔ عمارہ الیمنی انہاں شاعر وچوں اک نيں۔ نويں صدی ھجری نوں ستويں توں، کربلا دا ارتکاب کرنے والےآں دی ہجو نوں آہستہ آہستہ انہاں توں تے الہامی اپیل وچ تبدیل کر دتا تے سنی شاعر وی میدان وچ داخل ہوئے۔ ابن سناء الملک، ابن وردی شافعی تے حسن مخزومی ايسے گروہ توں نيں۔ دسويں صدی توں لے کے تیرہويں صدی ہجری دے آخر تک، عربی شاعری دی تقلید مقبول ہوئی تے بوہت سارے فقہا تے اسکالرز جو ادب وچ ماہر نئيں سن، اس میدان وچ داخل ہوئے۔ قتل دیاں خبراں پڑ گئی تے عاشورا دے پیغامات فراموش ہو گئے۔ پر، اس زمانے وچ ملا کاظم آذری، سید محمد مہدی بحرالعلوم، ہاشم الکعبی، سید حیدر حلی تے محمد نصر جداں لوکاں دی مہاکاوی تے جذباتی نظماں نيں۔ اج کل، عاشورا دی شاعری عروج اُتے اے تے بہت سارے شیعہ، سنی تے حتی کہ عیسائی شاعراں نے حسین بن علی تے عاشورہ دے ایونٹ دے سوگ وچ نظماں لکھایاں نيں۔ جداں محسن اَبُوالْحُبّ، عبدالحسین جواهر، مهدی اَعْرَجی، زَکیّ اَلْمَحاسِنی، عَبدُالْمُنْعِم اَلْفَرطوسی، بولِس سَلامَة، سَعید اَلْعُسیلی، عبداللہ اَلْعَلائِلی [۶۸۶] عصری شاعری وچ ، حسین ابن علی دی خصوصیات جداں قیادت، جرات، ظلم و جبر، ایمان، رونے تے انہاں دے جدوجہد دے ماڈل اُتے غور کيتا گیا اے۔ اس دور دے شاعراں وچ محمد اَلسَّماوی، محمد کامل عاملی، مصطفٰی جمالالدین، عبدالقادر اَلنّاصری، ادوار مرقص، هادی کاشِفُالْغِطاء، احمد دَحْبور، یَحییٰ عبدُالْاَمیر اَلشّامی، آدونیس، مُظَفَّر نَوّاب، قاسم حَدّاد، عبدالرَّحمن شَرقاوی، محمد عفیفی، نَزار قَبّانی، اَمَل دُنْقُل، جواد جمیل و بَدْر شاکر سَیّاب دا ناں لیا جا سکدا اے۔ [۶۸۷][۶۸۸]
تعزیہ حسن تے حسین [یادداشت ۳] لیوس پال دا ۱۹ ويں صدی دا انگریزی ادب دا آثار اے جس نے حسین تے اس دے بھائی دی زندگی نوں بیان کیا اے ۔ [۶۸۹]
ترک بولی دے شاعراں وچ ، جنھاں نے حسین بن علی دے سوگ وچ نظماں تخلیق کاں، اسيں بیضای اردبیلی و عباسقلی یحیوی و رحیم منزوی اردبیلی تے عاصم کفاش دا ناں لے سکدے نيں۔ [۶۹۰]
بصری کم
[سودھو]بصری تے پرفارمنگ آرٹس دے میدان وچ ، حسین بن علی تے عاشورا دے واقعہ اُتے کافی توجہ ملی اے۔ کافی ہاؤس پینٹنگ وچ عاشورا اک مرکزی موضوع اے جو صفوید دور توں چلا آرہیا اے تے اس دا عروج قجر عہد وچ ظاہر ہويا سی۔ [۶۹۱] ایہ کم آرکیٹیکچرل تے ٹائلنگ عمارتاں وچ وی ظاہر نيں۔ [۶۹۲] متعدد خطاطی دے کم وی ادبی کماں دے مطابق تخلیق کيتے گئے نيں جداں محتاش بینڈ دی تشکیل۔ [۶۹۳] بصری فنون تے مصوری دے میدان وچ سب توں مشہور کم، محمود فرشیان دی تصنیف عاشور دور دی مصوری اے۔ [۶۹۴] نقاشی دا فن آرٹ دا اک ہور شعبہ اے جو شیعہ مذہبی شخصیتاں جداں حسین ابن علی تے عباس ابن علی توں متاثر اے۔ [۶۹۵] بھانويں ایہ شبایتھے مشہور اعتقادات دے نال نال مصوراں دے ذاتی ذوق تے معاشرے دی ضروریات توں وی متاثر نيں، اوہ اس سلسلے وچ نقل کيتی گئی روایات توں وی متاثر نيں۔ [۶۹۶] شیعہ فقہا دے مطابق، کسی صحیح دستاویز دی کمی دے باوجود انہاں مجسماں تے شبایتھے دی بے حرمتی کرنا جائز نئيں اے۔ [۶۹۷]
نمائشی کم
[سودھو]تعزیہ مذہبی کارکردگی دا اک طریقہ اے جو آہستہ آہستہ حسین بن علی دے سوگ دے سلسلے وچ ایران دے شیعاں دے درمیان وچ تشکیل پایا گیا اے۔ ایہ طریقہ ابتدائی طور اُتے سوگوار تقاریب وچ حسین خاندان دے لئی اک قسم دی نقالی سی تے فیر اک طرح دا آزادانہ کھیل بن گیا۔ اس طرز دے کھیل دی پہلی مصدقہ اطلاعات صفویٰ دور توں متعلق نيں۔ اس عرصہ دے اختتام دے بعد، تعزیہ اوہی ہو گیا جو اج کل اے۔ [۶۹۸]
بارہويں تے تیرہويں صدی ہجری وچ ، سوگ پھیل گیا تے تعزیہ تے شبیہ سازی پروان چڑھی، [۶۹۹] ) جو روضۃ الشہداء دے ثقافتی موجودہ دا نتیجہ سی تے قاجار حکومت کیتی پالیسیاں توں متاثر سی۔ [۷۰۰]
کتابیات
[سودھو]محمد اسفندیاری کی حسین ابن علی دی کتابیات اُتے اک مطالعہ وچ ، اس سلسلے وچ کتابیات دی تصنیف کيتی گئی اے تے حسین ابن علی اُتے چالیس کتابیات حاصل کيتی گئیاں نيں۔ انہاں کتابیات وچ کتاب یا مضمون دا اک حصہ یا کوئی حصہ شامل اے۔ انہاں وچوں ودھ تر کتابیات وچ سائنسی طریقہ کار دی کمی اے تے اس وچ کوتاہیاں نيں۔ انہاں وچوں سب توں مکمل ساڈی لغت کی کتاب ، کتاب مُعجَمَ ما کُتِبَ عَنِ الرَّسولِ و أهلِ بَیْتِ صَلَواتُ اللهِ عَلَیهِم اثر عَبدُالْجَبّار اَلرِّفاعی دا اک حصہ اے، جس وچ ۳۲۱۵ کتاباں تے مضامین دا تعارف شامل اے۔ [۷۰۱] محمد حسین صادقپور نے اسفندیاری دی تحقیق وچ ۱۵ ہور کتابیات شامل کیتیاں ناں۔ [۷۰۲]
سیرت
[سودھو]پہلی صدی ہجری وچ حسین ابن علی دی زندگی دا بیان ہور اہل بیت نال ملدا جلدا سی۔ انہاں وچوں کچھ کم حسین بن علی دے لئی وقف نيں۔ دوسرےآں نے اس دی سوانح حیات دوسرے شیعہ رہنماواں تے عمائدین دے نال شیئر دی اے۔ محمد بن علی ابن حمزہ علوی (متوفی) دی مَقاتِلُ الطّالِبیین وی شامل اے۔ ۲۸۷ ھ۔ ق)، مقاتلُ الطّالِبیین از ابوالفراج اصفہانی (م۔ ۲۸۹ ھ۔ ق) و اَلْمَبَيَّضَة بحوالہ ابو العباس ابن عمار صغافی (م۔ ۳۱۹ ھ۔ ق)۔ اس دے بعد، مذہبی تے مذہبی نقطہ نظر دے نال سیرت مقبول ہوئی۔ قاضی نعمان (متوفی) کی شَرحُ الْأخبار کی طرح ۳۶۳ ھ۔ )) اسماعیلی فقہ، تُحَفُ الْعُقول تصنیف ابن شعبہ حارانی (وفات ) ۴۱۳ ھ۔ ق)، الارشاد از شیخ مفید (متوفی ۴۱۳ ھ) دینی امور شیعہ اُتے توجہ مرکوز دے نال، نُزهَةُ النّاظِر اثر حلوانی (پنجويں صدی عیسوی)، فَرائِدُ السِّمْطَیْن از امام الجرمین جوینی (م: ۴۷۸ ھ۔ ق) اشعری کی، الاحتجاج از احمد طبرسی مباحثے تے مباحثاں، اُتے توجہ مرکوز اَلْخَرائِجُ وَ الْجَرائِح از قطب الدین راوندی (متوفی ۵۷۳ ہجری ق)، مناقب آل ابی طالب از ابن شہر اشوب (متوفی: ۵۸۸ ھس) فضائل و کرامات پر، کَشْفُ الْغُمَّة فی مَعرِفَةِ الأئِمَّة از ابن عیسیٰ اربیلی (م: ۶۹۲ ھ۔ ق)، اَلْأئِمَةُ الْإثنیٰ عَشَر از ابن طولون (د۔ ۹۵۳ ھ۔ )حنفی فقیہ تے سُبُلُ الْهُدیٰ از محمد بن یوسف صالحی شامی (دسويں صدی ہجری)۔ ابن عساکر نے تریخ دمشق وچ حسین ابن علی دی سوانح حیات دے لئی اک تفصیلی حصہ پیش کيتا اے۔ [۷۰۳] شیخ مفید نے اپنی کتاب الاارشاد دا اک بہت وڈا حصہ حسین بن علی دی زندگی تے قتل دے لئی وقف کيتا اے تے میسی پیرس دے مطابق اس توں مذہبی رہنماواں دے لئی کتاب ال ارشاد دی افادیت وچ وادھا ہويا اے۔ [۷۰۴]
قتل، قبر تے سوگ
[سودھو]مقتل الحسین، یا مختصر طور اُتے " مقتل "، اس دا مطلب ہے حسین دا ذبیحہ خانہ کتاباں دے اک ایداں دے گروپ دا ناں اے جو جنگ کربلا تے حسین بن علی دے قتل دے واقعات نوں بیان کردا اے۔ رسول جعفریان پنج مقاتل نوں، جو دوسری صدی وچ چوتھی صدی ہجری دے اوائل تک لکھے گئے سن، نوں اہم بنیادی ماخذ دے طور اُتے سمجھدا اے۔ اس مقاتل نوں ابو مخنف، ابن سعد، بلاذری، دینوری تے احمد ابن اعثم نے تحریر کيتا۔ [۷۰۵] سب توں قدیم مقتلاں وچوں اک حسین جابر بن یزید جعفی (متوفی: ۱۲۸ ھ) دا مقتل اے، محمد باقر تے جعفر صادق دے اک صحابی نيں۔ جابر جعفی دے طالب علم، ابو مخنف (متوفی)۔ ۱۵۷ ھ۔ س)، مذہبی نقطہ نظر نوں شامل کيتے بغیر تمام اقوال تے بیانیہ اکٹھا کرکے، اک ایسا مقتل لکھیا جس اُتے بعد دے مورخین نے بیان کيتی درستی تے درستی دے لئی اعتبار کيتا سی۔ [۷۰۶] ایہ کم سب توں قدیم ترین تاریخی ماخذ دستیاب اے، جو طبری دی تریخ تے شیخ مفید دی کتاب ال- ارشاد کی کتاب دے ذریعہ تقریباً مکمل طور اُتے بیان کيتا گیا اے۔ [یادداشت ۴]
ابو مخنف دی کتاب دے نسخے کے، جو برلن وچ رکھی گئی اے تے جس وچ لورا تے چاولر دی طرف توں مکمل طور اُتے توثیق نئيں کيتی گئی اے، اس فیلڈ دے سب توں اہم وسائل طبری تے بلاذری نيں۔ اس سلسلے وچ طبری روایات نوں تن قسماں وچ تقسیم کيتا گیا اے۔
- ابو مخنف (متوفی) دی کتاب وچ روایت ۱۵۷ ھ۔ س) تے واقعے دے عینی شاہدین توں انہاں دا حوالہ دتا گیا اے۔
- ہشام بن محمد کالبی توں متعدد روایتاں نقل ہوئیاں نيں تے انہاں وچوں بیشتر نے اپنے استاد ابو مخنف توں وی روایت کيتا اے۔
- دوسرے راویاں دی روایات جنہاں نوں اکثر اہم معلومات نئيں ملدی نيں۔
بلاذری نے اوہی طبری ذرائع استعمال کيتے، لیکن انہاں دا خلاصہ کيتا۔ اوہ انہاں روایات نوں عظمت سمجھدا اے تے انہاں دے علاوہ اسنوں دوسری روایتاں وی نيں۔ ولیری دا خیال اے کہ دوسرے مورخین، جداں دینوی، یعقوبی، ابن عبد الربیحہ، وغیرہ، کوئی دوسری مخصوص معلومات فراہم نئيں کردے نيں۔ کیونجے انہاں نے اپنی روایت ابو مخنف توں لی اے۔ شیعہ ایداں دے کماں اُتے غور کردے نيں جنہاں دے مصنفاں وچ شیعہ رجحانات مستند نيں۔ انہاں وچوں بیشتر روایات شیخ مفید دے کم توں نکلدی نيں، جو ابو مخنف دی روایت اُتے مبنی اے۔ [۷۰۷] تیسری صدی ہجری وچ ، اک خبر تک رسائی دے نال مقتل دی تحریر جاری رہی۔ یعقوبی تے طبرانی نے واقعہ کربلا بیان کيتا اے تے ابو اسحاق نہاوندی (م: ۲۶۹ ھ۔ ق)، ابراہیم بن محمد ثقفی ( وفات : ۲۸۳ ھ۔ ) تے محمد غلابی (م: ۲۹۸ ھ) نے وی، مثال دے طور پر، اس نقطہ نظر دے نال مقتل لکھیا سی۔ [۷۰۸]
چوتھی صدی وچ ، اطلاعات تک آسانی توں رسائی تے مذہبی تے نظریاتی رجحانات دی ودھ جانے دی وجہ توں، مقتل نویسی اخباری نے حسین ابن علی دی وفات دے بارے وچ نظریاتی مباحثے دا اظہار کرنے دی وجہ توں شیخ صدوق (م:۳۸۱ ھ ق) دے فضائل اثر دی مثال دی۔ اس مدت دے دوران، ابا عبد اللہ امام حسین دی قبر حقدار ماتم دی فضیلت دے بارے وچ لکھیا گیا تھا روندے ہوئے تے کم اُتے جاکے حسین دی قبر؛ جداں عبید اللہ ابن ابی یزید عنبری (متوفی:۳۵۶ ھ ق) دے کم۔، محمد بن عباس غزری و ابووالْمُفَضَّل شیبانی (م: ۳۸۷ ھ ق)۔ اس زمرے دا سب توں مشہور کم کامل الزیارات تحریر ابن قلویہ ( م:۳۶۹ ھ ق) اے۔ ایتھے تک کہ غیر شیعاں وچ ، ابو اسحاق اسفراینی (متوفی: ۴۱۸ ھ س) نے اس مسئلے توں نمٹا اے۔ [۷۰۹]
اگلی صدیاں وچ ، اس میدان دے کم چوتھی صدی دیاں تحریراں توں متاثر ہوئے نيں۔ تھلے لکھے صدیاں دے کماں وچ ، مقتل الحسین از موفق ابن احمد خوارزمی (متوفی)۔ ۵۶۸ ھ۔ س) اوہ حنفیہ وچوں اے جو شیعہ کو پسند کردا اے۔ ستويں صدی ہجری وچ سید ابن طاوس (متوفی) دی مشہور کتاب لوحوف۔ ۶۶۴ ھ۔ س) ایہ حسین ابن علی اُتے سوگ دے نقطہ نظر دے نال لکھیا گیا اے۔ ايسے اثنا وچ ، سنیاں نے حسین ابن علی اُتے ماتم کردے ہوئے دُرَرُ السِّمط فی خَبَرِ السِّبط جداں کم وی لکھے۔ [۷۱۰] ستويں صدی ہجری وچ ، قتل دی وضاحت وچ من گھڑت تے رومانوی داستاناں نوں شامل کيتا گیا۔ ابن کثیر نے انہاں مبالغہ آمیز تے من گھڑت روایات دی شدید مذمت کيتی۔ [۷۱۱]
نويں تے دسويں صدی ہجری وچ ، مذہبی مجلساں وچ فارسی لکھنے نوں فروغ ملیا تے صفویاں دے قیام نے اسنوں تیز تر کر دتا۔ اس دور دے کماں وچ ، روضۃ الشہدا بذریعہ حسین واعظ کاشفی (متوفی: ۹۱۰ ھ) ایہ تیموری دور دے آخر وچ حسین بن علی دی سوگ دی تقریبات دے لئی لکھیا گیا سی تے اس دے مندرجات دے پاس کوئی دستاویز نئيں اے۔ ایہ کم سننے والےآں دے جذبات نوں ابھارنے تے پروان چڑھانے دے لئی لکھیا گیا اے تے فارسی وچ سوگ دا اک اہم مقام سمجھیا جاندا اے۔ اس کم نے فارسی ادب وچ اک ادبی موجودہ پیدا کیا جو اج تک جاری اے۔ تاکہ اس کم دے نال روضہ تے روضہ پڑھنے دا تصور فارسی بولنے والےآں دے ادب تے سبھیاچار وچ داخل ہوئے۔ دسويں صدی وچ ، نیشابور دے حسین ندائی یزدی نے روضۃ شہداء کا اہتمام کيتا تے محمد فضولی (متوفی:۹۷۰ ھ س)کے بعد اس دا ترجمہ حَدیقَةُالسُّعَداء دے ناں توں آذربائیجانی ترکی وچ کيتا۔ ہور محتشم کاشانی (متوفی:۹۹۶ ھ س) " فیر ایہ بغاوت کيتا اے " دے نال کمپوزیشن مرتب کرکے، اس نے شاعرانہ ہستی نوں تبدیل کر دتا۔ [۷۱۲]
ہم عصر کم
[سودھو]عصری دور وچ ، عالم اسلام وچ انقلابی تے اصلاحی تحریکاں دی مضبوطی دے نال، حسین بن علی دی بغاوت اس نوعیت دے روشن خیال کماں دا موضوع بن گئی۔ اَلْحُسَیْن، اَبُوالشُّهَداء ’ عباس محمود عقادکے نقطہ نظر تے ثَورَةُ الْحُسَیْن فِی الْوجدانِ الشَّعبی از حسین محمد مہدی شمسدین نے لفظ" ثورہ"( انقلاب ) لگیا کر حرکت حسین و نَهضَتُ الْحُسَین از ہبۃ الدین حسینی الشہرستانی نوں عربی وچ تحریر کيتا سی۔ ایران وچ وی ، حکومت بنانے دے لئی بغاوت دے نقطہ نظر دے نال نعمت اللہ صالحی نجف آبادی دے شہید جاوید جداں کم تے علی شریعتی دے ذریعہ حسین وارث آدم نے عوامی انقلابی تحریک شروع کرنے وچ شہید دے لہو اُتے زور دتا اے۔ عاشورا تے حماسہ حسینی ماں تحریف ، مرتضی مطہری نے مسخ تے توہم پرستی نوں ختم کرنے تے قیام حسین دی مثال دے مطابق عمل کرنے دا طریقہ وی پیش کیا اے ۔ ایرانی انقلاب دے بعد، ظالم دے خلاف لڑنے دے لئی بہت سارے کم حسین بن علی دی بغاوت دے موضوع دے نال مرتب کيتے گئے نيں۔ انسائیکلوپیڈیا وچوں اک مضمون اے جس دا عنوان الحسینیہ انسائیکلوپیڈیا از محمد صادق محمد کرباسی اے تے عاشورا دی سبھیاچار جواد محدثی اس زمرے وچ اے۔ [۷۱۳]
حالیہ صدیاں وچ سوگ دی بگاڑ تے توہم پرستی نوں تبدیل کرنے دے مقصد دے نال اک ہور رجحان پیدا ہويا اے۔ مرتضی مطہری جداں نقاداں نے اپنی کتاب حماسہ حسینی وچ ایہ گل کہی اے کہ جنگ کربلا کچھ ذرائع توں لکھی گئی اے، خاص طور اُتے روضةالشهداء اثر حسین واعظ کاشفی، مُحْرِقُ الْقُلوب اثر مهدی نراقی، و اَسرارُ الشَّهادَة اثر فاضل دربندی، جو حالیہ صدیاں محالے تے غزاداری دے لئی لکھی گئیاں نيں شدید تحریف توں دوچار نيں۔ [۷۱۴]
حرم و حائر حسینی
[سودھو]امام حسینؑ دے مرقد نوں حائر حسینی کہیا جاندا اے تے حائر دا محدودہ دی بعض فضیلتاں تے فقہی احکام نيں تے مسافر اوتھے اُتے نماز پوری وی پڑھ سکدا اے۔[۷۱۶] حائر حسینی دی مساحت دے بارے وچ چنہد نظرئے نيں تے گھٹ توں گھٹ قبر توں ۱۱ میٹر نوں حائر کہیا گیا اے جو انتہائی بافضیلت اے۔ [۷۱۷]
- حرم امام حسین
گزاراشات دے مطابق امام حسینؑ دی قبر اُتے پہلی عمارت مختار ثقفی دے دور وچ اس دے حکم توں تعمیر ہوئی تے اس وقت توں حالے تک کئی بار حرم دی مرمت ہوئی اے تے وسعت دتی گئی اے، [۷۱۸] ايسے طرح کئی بار بعض خلفا عباسی[۷۱۹] تے وہابیاں[۷۲۰] نے اسنوں مسمار وی کيتا اے ۔ایتھے تک کہ متوکل عباسی نے اوتھے اُتے کھیتی باڑی کرنے تے قبر نوں زیر آب لیانے دا حکم دتا۔۔[۷۲۱]
اہل سنت دی نظر
[سودھو]اہل سنت دی معتبر کتاباں وچ امام حسینؑ دی فضیلت دے بارے وچ بہت ساری احادیث نقل ہوئیاں نيں۔ [۷۲۲] فضیلت دی روایات دے علاوہ اللہ دی راہ وچ امام حسینؑ دی جان تے مال دی قربانی دی وجہ توں وی مسلماناں دے اعتقادات آپ دی نسبت مضبوط ہو گئے نيں۔[۷۲۳]
امام حسینؑ دے قیام دے بارے وچ اہل سنت دے ہاں دو نظریات پائے جاندے نيں اک گروہ اسنوں بے اہمیت سمجھدے نيں جدوں کہ اک ہور گروہ اس دی تعریف و تمجید کردے نيں۔ مخالفاں وچوں اک ابوبکر ابن عربی اے جس نے امام حسین دے قیام نوں کم اہمیت سمجھدے ہوئے کہندا اے کہ لوکاں نے (جو لوک امت وچ اختلاف پھیلاندے نيں اس نال جنگ کرنے دے بارے وچ ) پیغمبر دی احادیث سن کر حسین توں لڑنے لگے۔[۷۲۴] ابن تیمیہ وی کہندا اے کہ حسین ابن علیؑ نہ صرف حالات دی اصلاح دے باعث نئيں بنے بلکہ شر و فساد دا باعث بنیا۔[۷۲۵]
؎ تا قیامت قطع استبداد کرد |
؎ مدعایش سلطنت بودی اگر |
؎ رمز قرآن از حسین آموختیم |
ابن خلدون نے ابن عربی دیاں گلاں نوں ٹھکراندے ہوئے کہیا اے کہ ظالم تے ستمگراں توں لڑنے دے لئی عادل امام دا ہونا شرط اے تے حسینؑ اپنے زمانے دے عادل ترین فرد سن تے اس جنگ کرنے دے حق دار سن ۔ [۷۲۶] اک ہور جگہ فرماندے نيں: جدوں یزید دا فسق سب اُتے آشکار ہويا تاں حسین نے اس دے خلاف قیام کرنے نوں اپنے اُتے واجب سمجھیا کیونجے خود نوں اس کم دا اہل سمجھدا سی۔ [۷۲۷] آلوسی نے روح المعانی وچ ابن عربی دے خلاف بد دعا کردے ہوئے اس دی گل نوں جھوٹھ تے سب توں وڈا تہمت قرار دتا اے۔ [۷۲۸]
عباس محمود عقاد اپنی کتاب «ابوالشهداء، الحسین بن علی» وچ لکھدا اے: یزید دے دور وچ حالات اس نہج اُتے پہنچے سن کہ شہادت دے علاوہ اس دا کوئی علاج نئيں سی۔ [۷۲۹] تے اس دا کہنا سی کہ ایداں دے قیام بوہت گھٹ لوک دی طرف توں واقع ہُندے نيں جو ايسے کم دے لئی ہی خلق ہوئے نيں انہاں دی تحریک نوں دوسرےآں دی تحریک توں مقایسہ نئيں کرسکدے نيں کیونجے ایہ لوک کچھ تے طرح توں سمجھدے نيں تے کچھ تے چاہندے نيں۔[۷۳۰] اہل سنت دے مصنف طہ حسین دا کہنا اے کہ حسین دا بیعت نہ کرنا دشمنی تے ضد دی وجہ توں نئيں سی۔ اوہ جاندے سن کہ جے یزید دی بیعت کردا تاں اپنے وجدان توں خیانت کرچکيا ہُندا تے دین دی مخالفت کردا، کیونجے یزید دی بیعت انہاں دی نظر وچ گناہ سی۔[۷۳۱] عمر فروخ کہندا اے کہ ظلم دے بارے وچ سکوت کرنا کسی وی صورت وچ جائز نئيں اے تے اج دے مسلماناں دے لئی لوڑ ایہی اے کہ ساڈے درمیان وچ اک حسینی قیام کرے تے سانوں سِدھے راستے وچ حق دی دفاع کرنے دی رہنمائی کرے۔۔[۷۳۲]
یزید اُتے امام حسینؑ دا قاتل ہونے دے ناطے لعنت کرنے دے بارے وچ وی اہل سنت دو نظریات پائے جاندے نيں تے اہل سنت دے بہت سارے علما اس لعنت دے جواز دے قائل نيں بلکہ یزید اُتے لعنت نوں واجب سمجھدے نيں۔ [۷۳۳]
امام حسین دا معنوی میراث
[سودھو]حدیث تے تاریخی منابع وچ امام حسین دی معنوی میراث وچ ، کلمات، دعا، خطوط، اشعار، خطبے تے آپ دی وصیت نقل ہوئی اے۔ ایہ تمام آثار مسند الامام الشہید بقلم عزیزاللہ عطاردی تے کتاب موسوعۃ کلمات الامام الحسین وچ جمع ہوئیاں نيں۔
کلمات
شیعاں دے تیسرے امام دے کلمات، توحید، قرآن، اہل بیت، احکام تے اخلاق دے موضوع اُتے اسلامی منابع وچ ذکر ہوئے نيں۔[۷۳۴] انہاں کلمات وچوں اکثر آپ دی عمر دے آخری مہینے توں مربوط نيں۔ سانچہ:ثابت
دعاواں: مسند الامام الشہید نامی کتاب وچ تقریباً ۲۰ دعاواں تے مناجاندیاں نقل ہوئیاں نيں۔ انہاں وچوں مشہور دعا، دعاے عرفہ اے کہ جسنوں عرفہ دے دن صحرہے عرفات وچ پڑھ لیا اے۔ [۷۳۵]
منسوب اشعار: امام حسینؑ توں بعض اشعار منسوب نيں۔ محمد صادق کرباسی، انہاں اشعار نوں «دیوان الامام الحسین» نامی کتاب وچ جمع کيتا اے تے انہاں دی سند تے ادبی لحاظ توں تحقیق دی اے۔ [۷۳۶]
خطبے تے وصیتاں: بعض منابع وچ ، منی وچ امام حسین دا خطبہ، [۷۳۷] عاشورا دے دن امام حسین دا خطبہ[۷۳۸] تے اپنے بھائی محمد حنفیہ دے ناں مکتوب وصیت نامہ جس وچ اپنے قیام دا ہدف بیان کيتا اے، [۷۳۹] ذکر ہوئے نيں
خطوط: مکاتیب الائمۃ نامی کتاب وچ امام حسینؑ دے ۲۷ خطوط جمع ہوئے نيں۔ [۷۴۰] انہاں وچوں بعض خطوط معاویہ دے ناں تے بعض ہور خطوط دوسرے افراد دے ناں مختلف موضوعات دے بارے وچ لکھیا اے۔
بعض مشہور کلمات:
|
یادگاری
[سودھو]شیعاں محرم دے دوران وچ سوگ مناندے نيں کہ اوہ حسین نوں یاد کردے نيں جنہاں دی قربانیاں نے حقیقی اسلام نوں زندہ رکھیا تے امامت توں اپنی وفاداری تے محبت دا اظہار کيتا۔ بہت سارے مسیحی تے سنی وی انہاں وچ شامل ہُندے نيں۔ [۷۴۷]
عاشورہ نوں شیعہ برادری دی طرف توں حسین دی موت دے سوگ دے دن دے طور اُتے منایا جاندا اے۔ حسین دی یاد اک قومی تعطیل بن چکی اے تے مختلف نسلی تے مذہبی طبقات اس وچ شریک نيں۔ شیعاں دے لئی ریارت کيتی جگہ حسین دی قبر بن گئی۔ کہیا جاندا اے کہ کربلا وچ حسین دے مزار دی زیارت دے لئی مکہ مکرمہ وچ اک ہزار حج، اک ہزار شہداء تے اک ہزار دن دے روزاں دے اجر دے برابر اجر اے۔ [۷۴۸] شیعاں دے پاس حسین دے بارے وچ اک اہم کتاب اے جسنوں زیارت عاشورا کہندے نيں۔ انہاں وچوں بیشتر دا خیال اے کہ ایہ اک حدیث قدسی (خدا دا کلام) اے۔ [۷۴۹][۷۵۰] بعد وچ کربلا وچ امام حسین دا مزار انہاں دی قبر دے اُتے تعمیر کيتا گیا سی۔ ۸۵۰ وچ ، عباسی خلیفہ المتوکیل المتوکل علی اللہ نے شیعہ زائرین نوں روکن دے لئی مزار تباہ کر دتا۔ پر زیارت جاری رہی۔ [۷۵۱]
سبھیاچار وچ
[سودھو]مورخ ایڈورڈ گبون نے کربلا دے واقعات نوں اک المیہ قرار دتا[۷۵۲]۔[۷۵۳] مورخ سید اکبر حیدر دے مطابق، مہاتما گاندھی نے اسلام دی تاریخی پیشرفت نوں فوجی قوت دی بجائے "حسین جداں مسلم سنتاں دی قربانیاں" توں منسوب کيتا۔ [۷۵۴]
روايتی روایت "ہر روز عاشورہ اے تے ہر سرزمین کربلا اے !" شیعاں دے ذریعہ اپنی زندگی گزارنے دے لئی اک منتر دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا اے جداں کہ حسین نے عاشورا اُتے کيتا سی، یعنی خدا تے دوسرےآں دے لئی مکمل قربانی دے نال۔ اس قول دا ارادہ اس مقصد توں وی اے کہ کربلا وچ عاشورہ اُتے جو کچھ ہويا اسنوں ہمیشہ ہر جگہ مصائب دے حصے دے طور اُتے یاد رکھنا چاہیے۔ حوالےدی لوڑ؟
جدید تحریکاں نوں متاثر کرنے والا
[سودھو]حسین دی کہانی شیعہ انقلابی تحریکاں دے لئی اک مستحکم ذریعہ رہی اے، جس نے غیر منصفانہ اقتدار دے خلاف اپنی ہی مزاحمت نوں جواز پیش کيتا۔ پہلوی خاندان دے خلاف ایران وچ ۱۹۷۹ وچ ہونے والے اسلامی انقلاب دے دوران وچ ، شیعیانہ عقائد تے علامتاں حسین دی کہانی نوں پہلوی شاہ دے خلاف برائی دا ناں دینے تے اس دا رد عمل ظاہر کرنے دا اک فریم ورک فراہم کرنے دے نال وسیع پیمانے اُتے عوامی مزاحمت نوں فروغ دینے تے برقرار رکھنے وچ مددگار ثابت ہوئی سی۔ [۷۵۵] سانچہ:اثناعشری اماموں دا دور امامت
غیر مسلماں دی نظر وچ
[سودھو]- چلی دے مصنف و ناولسٹ رابرٹ بولانو نے کہیا اے کہ امام حسین نوں شہید کرنا بنو امیہ دی سب توں وڈی سیاسی غلطی سی جو انہاں دی ہر چیز نوں نظرانداز کرنے پہ مجبور کرگئی بلکہ انہاں دے ناں و نشان تے ہر چیز اُتے پانی پھیر گئی(Roberto Bolano Avalos 1953–2003)
- معروف برطانوی ادیبہ فریا اسٹارک کئی کتاباں دی مصنف اے، فریا نے ۱۹۳۴ وچ عراق دے بارے وچ اک سفر نامہ the valley of assassin وی لکھیا اے، فریا کہندی اے کہ امام حسینؑ نے جتھے خیمہ لگائے اوتھے دشمناں نے انہاں دا محاصرہ کے لیا تے پانی بند کر دتا، ایہ کہانی اج وی اِنّی ہی دلگیر اے جِنّی ۱۲۷۵ سال پہلے سی، میرا کہنا اے آپ کربلا دی سرزمین دا سفر کرنے توں اس وقت تک کوئی نفع حاصل نئيں کرسکدے جدوں تک کہ آپ نوں اس کہانی دا پتا نہ ہو، ایہ انہاں چند کہانیاں وچوں اک اے جسنوں ميں روئے بغیر کدی نہ پڑھ سکی، فریا سٹارک (Freya Stark 1893–1993)
- مشہور انگریزی ناولسٹ چارلس ڈکنز نے کہیا سی جے امام حسینؓ دی جنگ مال ومتاع تے اقتدار دے لئی سی تاں فیر وچ ایہ سمجھنے توں قاصر ہاں کہ سوانیاں تے بچے انہاں دے نال کیوں گئے سن، بلاشبہ اوہ اک مقصد دے لئی ہی کھرے سن تے انہاں دی قربانی خالصتاً اسلام دے لئی سی، چارلس دا دور تھا( Charles John Huffam Dickens 1812–1870)
- کیمبرج یونیورسٹی وچ عربی دے پروفیسر ایڈورڈ جی براؤن دے حوالے توں “لٹریری ہسٹری آف پرشیا” وچ لکھیا اے، کربلا دا خون آلود میدان یاد دلاندا اے کہ اوتھے خدا دے پیغمبر ﷺ دا نواسہ اس حال وچ شہید کيتا گیا کہ بھکھ و پیاس دا عالم سی تے اس دے ارد گرد لواحقین دی لاشاں بکھری پئی سی، ایہ گل گہرے جذبات تے دلدوز صدمے دی باعث اے جتھے درد، خطرہ تے موت تِناں چیزاں اک نال رونما ہو رہی ہون۔ (Literary History of Persia by Edward Granville Brown, 1862–1926)
- چیسٹر دے ادبی اسکالر رینالڈنکلسن نے اسلام دی تریخ، مولانا رومیؒ تے علی ہجویریؒ اُتے وی کم کيتا اے، انہاں دے حوالے توں “لٹریری ہسٹری آف عرب” وچ اے جس طرح امام حسینؑ دے ساتھی انہاں دے ارد گرد کٹ گئے بلاخر امام حسین وی شہید ہو گئے، ایہ بنو امیہ دا اوہ تلخ کردار اے جس اُتے مسلماناں دی تریخ امام حسینؑ نوں شہید تے یزید نوں انہاں دا قاتل گردانتی اے۔ (Reynold Alleyne Nicholson 1868–1945)
- لبنان دے مسیحی مصنف انتونی بارا نے اپنی کتاب “حسین انہاں کرسچئین آئیڈیالوجی” وچ لکھیا اے کہ، جدید و قدیم دنیا دی تریخ وچ کوئی جنگ ایسی نئيں جس نے اِنّی ہمدردی تے پزیرائی حاصل کيتی ہو، صرف ایہی نئيں بلکہ معرکہ کربلا توں امام حسین دی باوقار شہادت دے علاوہ وی دیکھنے والے نوں بوہت سارے اہم اسباق ملدے نيں۔ (Antoine Bara-2008)
- تھامس کارلائل نے کہیا کہ واقعہ کربلا نے حق و باطل دے معاملے وچ عددی برتری دی اہمیت نوں ختم کر دتا اے۔ معرکہ کربلا دا اہم ترین درس ایہ اے کہ امام حسینؓ تے انہاں دے رفقا خدا دے سچے پیروکار سن، قلیل ہونے دے باوجود حسینؑ دی فتح مینوں متاثر کردی اے۔ (Thomas Carlyle 1795–1881)
- فرانس دے معروف ادیب، ناولسٹ وکٹرھوگو نے لکھیا اے کہ امام حسینؑ دے انقلابی اصول ہر اس باغی دے لئی مشعل راہ نيں جو کسی غاصب توں حقوق حاصل کرنے دے لئی کوشاں اے۔ (Victor Marie Hugo 1802–1885)
- روس دے معروف مفکر تے ادیب ٹالسٹائی نے کہیا اے، امام حسینؑ انہاں تمام انقلابیاں وچ ممتاز نيں جو گمراہ حاکماں توں گڈگوورنینس دا تقاضا کردے سن، ايسے راہ وچ انہاں نوں شہادت حاصل ہوئی۔ (Leo Tolstoy 1828–1910)
- عصری جاپان دے مصنف کوئیانہ نے اپنی اک تحریر وچ لکھیا اے کہ امام حسینؑ دا انقلاب پسے ہوئے طبقے دے لئی جدوجہد دا راستہ روشن کردا اے، سوچ نوں توانائی دیندا اے، گمراہی توں نکالتا اے تے حصول انصاف دے سِدھے راستے اُتے ڈال دیندا اے، (نومبر ۲۰۱۳)
- برطانیہ دے اسکاٹش ادبی اسکالر سر ولیم میور کہندے نيں، سانحہ کربلا نے تریخ محمد ﷺ وچ خلافت دے خاتمے دے بعد وی اسلام نوں انسانی ذہناں وچ زندہ رکھیا اے، واقعہ کربلا نے نہ صرف استبدادی خلافت دی تقدیر دا فیصلہ کر دتا بلکہ محمدی ریاست دا اصول و معیار وی متعین کر دتا جو ابتدائی خلافتاں دے بعد کدرے کھو گیا سی۔ (Sir William Muir 1819–1905 Annals of the Early Caliphate, London, 1883)
- مغربی محقق، تریخ دان تے نیویارک یونیورسٹی دے پروفیسر پیٹر جے چیلکووسکی کہندے نيں، امام حسینؓ اُتے مکہ توں کربلا تک کئی بار چھپ کر حملہ کيتا گیا، انہاں دے خاندان تے اصحاب اُتے بھکھ پیاس دا ظلم تے شہادت دے بعد انہاں دے جسماں نوں پامال کيتا گیا لیکن حسینؓ نے صبر توں جان بحق نوش کيتا اُتے یزید دی بیعت نہ کيتی۔ (Peter J Chelkowski, phd in 1968)
- تاریخی محقق تے ممبر برطانوی پارلیمنٹ ایڈورڈ گیبن نے “دی فال آف رومن ایمپائر” وچ واقعہ کربلا نوں انتہائی دلسوز قرار دیندے ہوئے کہیا کہ امام حسینؓ دی مظلومانہ شہادت تے کربلا دے دلخراش واقعات اک سرد دل انسان دی اکھاں وچ وی آنسو تے دلاں وچ ہمدردی پیدا کردیندے نيں۔ (Edward Gibbon 1737–1794)
- ہنگری دے مصنف گیورجی لیوکیکس کہندے نيں، حسینؑ دا تصور مرکزی طور اُتے انسان دی فری وِل، شخصی آزادی تے اپنی قوم دی خوشحالی دے لئی استبدادی حاکم دے سامنے کھڑے ہونے اُتے فوکس کردا اے تے حسینؑ نے اپنی پوری قوت تے عزم دے نال اس استبداد نوں فیس وی کیتا، لوکیکس مارکسی فلاسفر سن تے مغربی مارکسزم دے بانیاں وچوں وی سن ۔ (Gyorgy Lukacs 1885–1971)
- روسی مفکر اوگیرا دا کہنا اے کہ حسینؑ ہر اس طبقے دے لئی مثال نيں جو طبقاتی جبر دا شکار اے، اوہ حکمران جو اپنا تخت مفلوک الحالاں دے سراں توں تعمیر کردے نيں فیر انہاں دے جانشین وی ایہی کچھ کردے نيں جدوں تک کہ انہاں دا احتساب نہ کر دتا جائے اوہ دوسرےآں دا استحصال کردے رہندے نيں۔
- انگلش رائٹر تھامس لیل نے اپنی کتاب Insights Iraq وچ لکھیا اے کہ امام حسین دے عقیدتمند ایداں دے دیوانے نيں کہ جے انہاں نوں صحیح رخ وچ گائیڈ کيتا جائے تاں ایہ دنیا ہلا دے رکھ سکدے نيں، تھامس ۱۹۱۸–۱۹۲۱ وچ سرکاری طور اُتے عراق وچ تعینات سی تے ایہ گل اس نے شہدا کربلا دے گرد عزاداری دیکھ کے کہی سی۔
- وولف انسٹی ٹیوٹ کیمبرج دے بانی ڈائریکٹر، ڈاکٹر ایڈورڈ کیسلر نے اپنے اک لیکچر وچ کہیا اے کہ موجودہ دنیا دی ملٹی فیس سوسائیٹیز وچ سب توں وڈا مسئلہ سوشل جسٹس دا اے تے سوشل جسٹس حاصل کرنے دے لئی امام حسینؓ بہترین رول ماڈل نيں۔ [۷۵۶]
- سٹی سکھ پروگریسیو آرگنائزیشن لندن دے بانی ممبر جسویر سنگھ نے کہیا اے کہ قطع نظر اس دے کہ اسيں کس کمیونٹی نال تعلق رکھدے نيں اسيں امام حسین توں بہت کچھ سیکھ سکدے نيں، خاص طور پہ عزت تے وقار دے نال جینے دا ڈھنگ، امام حسینؑ عدل دے لئی کھڑے سن انہاں نے جس گل نوں حق سمجھیا اس دے لئی اپنی جان وی دے دی۔ [۷۵۷]
- انٹرفیتھ گروپ دی ایکٹیوسٹ و ریسرچر ڈائنا ملز نے کہیا اے کہ امام حسینؑ نوع انسان دے لئی رول ماڈل نيں، میرے لئی امام حسینؑ کئی جہتاں توں مسیح علیہ السلام دے متوازی نظر آندے نيں، خدا دے حکم اُتے پورا اترنے دی خاطر انہاں نے وی ہر چیز نوں بالائے طاق رکھ دتا سی، امام حسینؑ دی ایہ گل مینوں بہت بیحد پسند اے کہ تسيں میری جان تاں لے سکدے ہو لیکن میرا ایمان نئيں لے سکدے( You can take my body but you can’t take my faith)۔ ( یوٹیوب، ایمبیسڈر آف فیتھس، ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۶)
- کرسچئین استاد ڈاکٹر کرس ہیور نے اپنے اک لیکچر وچ کہیا اے کہ دنیا جانتی اے یزید اک برا انسان سی جو خدا دے احکامات دا سرعام مزاق اڑاندا سی، ایتھے وچ پیغمبر اسلام ﷺ دی حدیث بیان کراں گا کہ جابر سلطان دے سامنے کلمہء حق کہنا جہاد اے، ایہی گل امام حسینؑ دے پیش نظر سی، ايسے لئی حسینؑ کھڑے ہوئے تے اپنی جان قربان کرکے دراصل انسان دی عظمت نوں بحال کيتا۔ ( یوٹیوب ویڈیو لیکچر ۰۸ نومبر ۲۰۱۴)
- ڈاکٹر کرس ہیور نے اک دوسرے لیکچر وچ کہیا کہ ۷۲ تے تِیہہ ہزار دا کیہ مقابلہ؟ اک طرف تِیہہ ہزار دی مسلح فوج اپنے اہداف حاصل نہ کرسکی تے دوسری طرف امام حسینؑ نے ۷۲ نہندے لوکاں کینال اپنا مقصد حاصل کر ليا وجہ ایہ کہ امام حسینؑ اوہ نيں جنہاں دے اندر خدا بولدا اے، خدا انساناں نوں سمجھانا چاہندا سی کہ حق گل اُتے کِداں کھڑے ہونا اے، اک مسیحی ہونے دی حیثیت وچ سمجھدا ہاں انسان نوں خدا دی رضا اُتے ایداں دے ہی پورا اترنا چاہیے جداں امام حسینؑ نے نیابت خداوندی دا حق ادا کيتا۔ (یوٹیوب ویڈیو لیکچر ۲۴ نومبر ۲۰۱۴)
- مہاتما گاندھی نے کہیا سی، میرا ایہ مننا اے کہ اسلام دا پھلنا پھولنا تلوار توں نئيں بلکہ ولی خدا امام حسینؓ ابن علیؓ دی قربانی دا نتیجہ اے، دوسری جگہ کہیا، جے میرے پاس امام حسین دے ساتھیاں جداں بہتر لوک موجود ہاں تاں وچ چوویہہ گھینٹے وچ ہندوستان آزاد کرالاں، اک ہور جگہ کہیا جے ہندوستان نوں اگے ودھنا اے تاں امام حسین دے نقش قدم اُتے چلنا ہوئے گا۔
- پنڈت جواہر لعل نہرو نے کہیا سی، امام حسین دی قربانی کسی اک قوم دی نئيں بلکہ سب دے لئی اے ایہ صراط مستقیم دی اعلیٰ ترین مثال اے، (۱۸۸۹–۱۹۶۴)
- بنگالی مصنف رابندر ناتھ ٹیگور نے کہیا، سچ تے انصاف نوں زندہ رکھنے دے لئی فوجاں تے ہتھیاراں دی لوڑ نئيں، قربانیاں دے کے وی فتح حاصل کيتی جاسکدی اے جداں امام حسینؓ نے کربلا وچ قربانی دی، بلاشبہ امام حسین انسانیت دے لیڈر نيں۔ (۱۸۶۱–۱۹۴۱)
- بھارت دے پہلے صدر ڈاکٹر راجندر پراساد بیدی نے کہیا سی، امام حسینؑ دی قربانی کسی اک ریاست یا قوم تک محدود نئيں بلکہ ایہ بنی نوع انسان دی عظیم میراث اے، (۱۸۸۴–۱۹۶۳)
- مسز سروجنی نائیدو نے کہیا اے کہ وچ مسلماناں نوں اس لئی مبارکباد پیش کرنا چاہندی ہاں کہ انہاں وچ دنیا دی سب توں عظیم ہستی امام حسینؑ پیدا ہوئے جو دنیا دے تمام مزاہب دے لوکاں دے دلاں اُتے راج کردے نيں تے ہر کمیونیٹی دے لئی باعث فخر نيں۔
- سوامی شنکر اچاریہ نے کہیا ایہ امام حسینؑ دی قربانیاں دا نتیجہ اے کہ اج اسلام زندہ اے ورنہ اج دنیا وچ اسلام دا ناں لینے والا کوئی نہ ہُندا۔
- ڈاکٹر رادھا کرشن بھارتی صدر نے کہیا سی، گو امام حسینؑ نے تیرہ سو سال پہلے قربانی دتی لیکن انہاں دی لافانی روح اج وی سب دے دلاں وچ زندہ اے۔
- نیلسن منڈیلا نے کہیا، ميں نے ویہہ سال جیل وچ گزارے نيں، اک رات ميں نے فیصلہ کيتا کہ تمام شرائط اُتے دستخط کرکے رہائی پالینی چاہیے لیکن فیر مینوں امام حسینؑ تے واقعہ کربلا یاد آگیا تے مینوں اپنے اسٹینڈ اُتے کھڑا رہنے دے لئی فیر توں تقویت مل گئی۔
- لبنان دے مسیحی مصنف انتونی بارا دی کتاب “حسین انہاں کرسچئین آئیڈیالوجی” بلاک بسٹر کتاب اے جس دا مختلف زباناں وچ ترجمہ کرنے دے لئی ہور ملکاں دے ادیب وی مصنف توں اجازت لینے دے لئی کوشاں نيں۔ انتونی بارا کہندا اے کہ ایہ کتاب خالصتاً علمی ادبی تے تحقیقی کم سی جسنوں علمی بنیاداں اُتے ہی کرنا سی لیکن اس کم دے دوران میرے دل وچ یقیناً امام حسینؑ دی عظمت رچ بس گئی اے، تن گھینٹے دے انٹرویو وچ جدوں وی بارا نے امام حسینؑ دا ناں لیا تاں نال وچ “ان اُتے سلامتی ہو” ضرور کہیا، بارا دا کہنا اے کہ وچ نئيں مندا امام حسینؑ صرف شیعہ یا مسلماناں دے امام نيں، میرا مننا اے کہ اوہ تمام عالم دے امام نيں کیونجے اوہ سب مذاہب دا ضمیر نيں، ( because he is the “conscience of religions”)۔ [۷۵۸]
متعلقہ مضامین
[سودھو]- واقعہ کربلا
- مقتل الحسین
- پاکستان وچ شیعیت
- عاشورہ
- عظیم ترین اُتے امن اجتماعات
- حائر حسینی
- واقعہ کربلا دے اعداد و شمار
- واقعہ عاشورا دا خط الوقت
- حسینی عزیمت، مدینہ توں کربلا تک
- اہل بیت
- تاسوعہ
- عاشورہ
- عباس
- زینب سلام اللہ علیہا
- لسٹ شہدائے کربلا
- حبیب بن مظاہر
- چہلم حسینی
- زیارت اربعین
- کربلا
- ماتم
- ماتمی دستہ
- محرم دی عزاداری
- حدیث عزاداری
- زیارت اربعین
- ذوالجناح
- حسینی براہمن
- تلہ الزینبیہ
باہرلے جوڑ
[سودھو]- حسین ابن علی انسائیکلوپیڈیا برٹانیکا دا اک مضمون۔
- Biography of Imam Husayn یوٹیوب اتے
- انسائیکلوپیڈیا ایرانیکا دا مضمون ولفرڈ میڈیلونگ دے ذریعہ حسین ابن علی۔
- انسائیکلوپیڈیا ایرانیکا دا مضمون، ژان کالمارڈ دے ذریعہ، مشہور شیع in وچ حسین ابن علی،
- غیر مسلماں دی نظر وچ امام حسین
- تیسرا امام
- شہدائے کربلا
- حسین بن علی دی وفات دا اک بیان
- خوش کن کتاباں دے ذریعہ انٹرایکٹو خاندانی درخت
- قصہ کربلا: مقاتل ای ابی مخنف Archived 2020-11-10 at the وے بیک مشین
حوالے
[سودھو]- ↑ تاریخ اسلام ہند صفحہ ۳۲ مورخ مولوی سید محمد رفیع کمہیڑہ
- ↑ الترمذي (3775) وابن ماجہ (144) وأحمد (17111)
- ↑ ۳.۰ ۳.۱ Gordon, 2005, pp. 144–146.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۵.۰ ۵.۱ ۵.۲ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Rameez Makhdoomi۔ "Imam Hussain (as) in the light of renowned personalities"۔ News Kashmir Magazine۔ News Kashmir Magazine۔ 24 اکتوبر 2018 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 23 اکتوبر 2018
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Present in both Sunni and Shia sources on basis of the hadith: "al-Ḥasan and al-Ḥusayn are the سیدs of the youth of Paradise"۔
- ↑ ۹.۰ ۹.۱ ۹.۲ ۹.۳ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. سائیٹ غلطی: Invalid
<ref>
tag; name ":0" defined multiple times with different content - ↑ "Archived copy"۔ 25 اپریل 2019 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 23 اپریل 2020
- ↑ Robinson, The New Cambridge History of Islam, 188-189ja
- ↑ Madelung, Succession to Muhammad, 23ja
- ↑ Veccia Vaglieri, EI2ja
- ↑ Holt, Lambton and Lewis, Cambridge History of Islam, 57ja
- ↑ Madelung, Succession to Muhammad, 26–27, 30–43 and 356–60ja
- ↑ Holt, Lambton and Lewis, Cambridge History of Islam, 57ja
- ↑ Madelung, Succession to Muhammad, 26–27, 30–43 and 356–60ja
- ↑ Robinson, The New Cambridge History of Islam, 194ja
- ↑ Holt, Lambton and Lewis, Cambridge History of Islam, 57-58ja
- ↑ Robinson, The New Cambridge History of Islam, xxiiija
- ↑ Madelung, Succession to Muhammad, 70–72ja
- ↑ Madelung, Succession to Muhammad, 87–88ja
- ↑ Hinds, EI2ja
- ↑ Holt, Lambton and Lewis, Cambridge History of Islam, 74-76ja
- ↑ Madelung, Succession to Muhammad, 334ja
- ↑ Madelung, Iranicaja
- ↑ Veccia Vaglieri, EI2ja
- ↑ Robinson, The New Cambridge History of Islam, 215-217ja
- ↑ Poonawala and Kohlberg, ar="ʿAlī b. Abī Ṭālebar=", Iranicaja
- ↑ Welch, ar="Muḥammadar=", EI2ja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="ʿAlī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Madelung, Succession to Muhammadja
- ↑ (2000) The Men of Madina, Volume 2, 197.
- ↑ ۳۴.۰ ۳۴.۱ ۳۴.۲ Walbridge, Linda S. (2001). The Most Learned of the Shi'a: The Institution of the Marja' Taqlid, 102. ISBN 978-0-19-534393-9.
- ↑ ۳۵.۰ ۳۵.۱ Peters, Francis E. (1994). Muhammad and the Origins of Islam. SUNY Press, 101.
- ↑ ۳۶.۰ ۳۶.۱ Ibn Sa'd & Bewley (1995)
- ↑ ۳۷.۰ ۳۷.۱ (1995) The Women of Madina, 156.
- ↑ ۳۸.۰ ۳۸.۱ (2014) Consanguinity – Its Impact, Consequences and Management, 7. ISBN 978-1-60805-888-4.
- ↑ ۳۹.۰ ۳۹.۱ (2001) The History of Islam, Volume I, 427.
- ↑ حاج منوچهری، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 665ja
- ↑ Veccia Vaglieri، ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EI2ja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ حاج منوچهری، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 665ja
- ↑ ابن شہرآشوب، المناقب، 1379ق، ج3، ص397؛ اربلی، ابن سعد، الطبقات الكبرى، ج10، ص244.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص27؛ احمد ابن حنبل، المسند، دارصادر، ج1، ص98، 118.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، 1968م، ج6، ص357؛ ابن اثیر، اسدالغابہ، بیروت، ج2، ص10.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، 1414ق، ج4، ص393؛ زبیدى، تاج العروس، 1414ق، ج7، ص4.
- ↑ ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، 1415ق، ج13، ص171.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، 1418ق، ج10، ص239-244؛ مجلسی، بحار الأنوار، 1363ش، ج39، ص63.
- ↑ ری شہری، دانشنامہ امام حسین، 1388، ج1، ص194-195.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، 1414ق، ج2، ص27.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص27؛ ابن ابیشیبہ، المصنَّف، 1409ق، ج8، ص65؛ ابن قتیبہ، المعارف، 1960م، ج1، ص213.
- ↑ محدثی، فرہنگ عاشورا، 1380ش، ص39.
- ↑ ابن ابیالثلج، تریخ الائمہ، 1406ق، ص28؛ ابن طلحہ شافعی، مطالب السؤول، 1402ق، ج2، ص374؛ القاب دی لسٹ دے لئی مراجعہ کرن:ابن شہر آشوب، مناقب آل ابیطالب، 1385ش، ج4، ص86.
- ↑ ابن شہر آشوب، مناقب آل ابیطالب، 1385ش، ج4، ص86.
- ↑ مراجعہ کرن: حِمْیری، قرب الاسناد، 1413ق، ص99ـ100؛ ابن قولویہ، کامل الزیارات، 1417ق، ص216ـ219؛ شیخ طوسی، امالی، 1414ق، ص49ـ 50.
- ↑ ابن قولویہ، کامل الزیارات، 1356، ص176.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، 1417ق، ج3، ص142؛ شیخ مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص127؛ مقریزی، امتاع الأسماع، 1420ق، ج6، ص19.
- ↑ ری شہری، دانشنامہ امام حسین، 1388ش، ج1، ص474-477.
- ↑ بیضاوی، تحفة الأبرار، 3: 561ja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ زمانی قمشهای، ar="پژوهشی در تریخ عاشوراar="، اسلام دی تریخ در آینهٔ پژوهشja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ Veccia Vaglieri، ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EI2ja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ Haider, ar="al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālibar=", EI3ja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Thiqatu Al-Islam, Abu Ja'far (2015). Al-Kafi Volume 1, 2nd, New York, NY: The Islamic Seminary, 468.سانچہ:Dead link
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ L. Veccia Vaglieri, (al-) Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālib, Encyclopedia of Islam.
- ↑ Madelung (1997)، pp. 14–16.
- ↑ ۷۵.۰ ۷۵.۱ سنن الترمذی، أبواب المناقب، باب مناقب أبی محمدالحسن بن علی، ج:6، ص:122 )
- ↑ ۷۶.۰ ۷۶.۱ سنن الترمذی، أبواب المناقب، باب مناقب أبی محمدالحسن بن علی، ج:6، ص:123 )
- ↑ ۷۷.۰ ۷۷.۱ سنن النسائی، کتاب الفضائل، مناقب الحسن والحسین، ج:7، ص:317
- ↑ ۷۸.۰ ۷۸.۱ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Madelung 1997۔
- ↑ Madelung 1997۔
- ↑ حاج منوچهری، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ حاج منوچهری، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ پیشوایی، تریخ قیام و مقتلja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ حاج منوچهری، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ ری شہری، دانشنامہ امام حسین، 1388ش، ج2، ص324.
- ↑ ری شہری، دانشنامہ امام حسین، 1388ش، ج2، ص325.
- ↑ دینوری، ابن قتیبہ؛ الامامہ و السیاسہ، ج1، ص29-30؛ طبرسی، احمد بن علی؛ الاحتجاج، ج1، ص75 و علامہ مجلسی؛ بحارالانوار، ج22، ص328.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، 1418، ج10، ص394؛ ذہبی، تریخ الاسلام، 1993م، ج5، ص100؛ ابن شہرآشوب، مناقب آل ابیطالب، 1379، ج4، ص40؛ بغدادی، تریخ بغداد، 1412ق، ج1، ص152.
- ↑ ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، 1415ق، ج14، ص175؛ سبط بن جوزى، تذکرۃ الخواص، 1418ق، ص212.
- ↑ کلینی، الکافی، 1365ش، ج8، ص206-207؛ ابن ابیالحدید، شرح نہج البلاغہ، 1385-1387ق، ج8، ص253-254.
- ↑ ابن خلدون، العبر، 1401ق، ج2، ص573-574.
- ↑ طبری، تریخ طبری، 1387ھ۔ ج4، ص269.
- ↑ ابن قتیبہ، المعارف، 1992م، ص568؛ بلاذری، فتوح البلدان، 1988م، ص326؛ مقدسی، البدء و التریخ، مکتبۃ الثقافۃ الدینیۃ، ج5، ص198.
- ↑ جعفرمرتضی، الحیاۃ السیاسیۃ للامام الحسن، دارالسیرۃ، ص158.
- ↑ زمانی، حقایق پنہان، 1380ش، ص118-119.
- ↑ ابن قتیبہ، الامامہ و السیاسۃ، 1410، ج1، ص59؛ بلاذری، انساب الاشراف، 1417ق، ج5، ص558.
- ↑ ری شہری، دانشنامہ امام حسین، 1388ش، ج2، ص331-332.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، 1363ش، ج 10، ص121.
- ↑ شیخ مفید، الجمل، 1413، ص348؛ ذہبی، تریخ الإسلام، 1409ق، ج3، ص485.
- ↑ نصر بنمزاحم، وقعۃ الصفین، 1382ق، ص114ـ115.
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، 1411، ج3، ص24؛ ابن شہرآشوب، المناقب، 1379ق، ج3، ص168.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، 1363ش، ج44، ص266.
- ↑ اربلى، کشف الغمۃ، 1421ق، ج1، ص569؛ نہج البلاغہ، تحقیق: صبحی صالح، خطبہ 207، ص323.
- ↑ ابن عبد البر، الاستیعاب، 1412ق، ج3، ص939.
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، 1387ق، ج5، ص147.
- ↑ ابن قتیبہ، الامامہ و السیاسہ، 1410، ج1، ص181؛ شیخ مفید، الارشاد، 1414ق، ج1، ص25.
- ↑ کلینی، الکافی، 1362، ج3، ص220؛ بلاذری، انساب الاشراف، 1417ق، ج2، ص497-498.
- ↑ کلینی، الکافی، 1362ش، ج1، ص291؛ ابن شہرآشوب، المناقب، 1379ق، ج3، ص401.
- ↑ ابن قتیبۃ دینوری، الإمامۃ و السیاسۃ، 1410ق، ج1، ص184.
- ↑ دینورى، الأخبار الطوال، 1368ش، ص221.
- ↑ شیخ طوسی، اختیار معرفۃ الرجال(رجال کشی)، 1348ش، ص110.
- ↑ شیخ طوسی، اختیار معرفۃ الرجال(رجال کشی)، 1348ش، ص110.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص32.
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، 1411، ج4، ص292؛ ابن شہرآشوب، المناقب، 1379،ج4، ص35.
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، 1387ق، ج5، ص160 ؛ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، 1415ق، ج13، ص267.
- ↑ جعفریان، حیات فکرى و سیاسى ائمہ، 1381ش، ص157-158.
- ↑ دینورى، الأخبار الطوال، 1368ش، ص220.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، 1417ق، ج3، ص150.
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، 1387ق، ج5، ص165؛ ابن جوزی، المنتظم، 1992م، ج5، ص184.
- ↑ Veccia Vaglieri، EI2ja
- ↑ عمادی حائری، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ حاج منوچهری، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 678ja
- ↑ عمادی حائری، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ Madelung، Iranicaja
- ↑ عمادی حائری، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ حاج منوچهری، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ حاج منوچهری، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ حاج منوچهری، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Haider، ar="al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālibar="، EI3ja
- ↑ Veccia Vaglieri، ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EI2ja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Veccia Vaglieri، ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EI2ja
- ↑ حاج منوچهری، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Madelung، Iranicaja
- ↑ Haider، ar="al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālibar="، EI3ja
- ↑ مهدوی دامغانی و باغستانی، ar="حسن بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Veccia Vaglieri، ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EI2ja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ Veccia Vaglieri، ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EI2ja
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ ۱۶۱.۰ ۱۶۱.۱ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ ۱۶۲.۰ ۱۶۲.۱ ۱۶۲.۲ ۱۶۲.۳ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ مُصْعَب بن عبداللّہ، کتاب نسب قریش، 1953ء، ج1، ص57-59؛ بخاری، سرّ السلسلۃ العلویۃ، 1381ق، ج1، ص30؛ شیخ مفید، الارشاد، چاپ رسولی محلاتی، ج2، ص135.
- ↑ طبری، دلائل الامامۃ، 1408ق، ج1، ص74؛ ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ رسولی محلاتی، ج4، ص77؛ ابن طلحہ شافعی، مطالب السؤول، 1402ق، ج2، ص69.
- ↑ مطہری در خدمات متقابل اسلام و ایران، ص131-133؛ شریعتی در تشیع علوی و تشیع صفوی، ص91؛ دہخدا، لغت نامہ؛ جعفر شہیدی در زندگانی علی ابن الحسینؑ، ص12 و یوسفی غروی، تقیزادہ، سعید نفیسی و کریستین انہاں محققاں وچوں نيں جنہاں دے مختلف نظریے نيں۔
- ↑ اصفہانی، مقاتل الطالبیین، 1405ق، ص59؛ شیخ مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص135
- ↑ ابن کثیر، البدایہ و النہایہ، 1408ق، ج8، ص229
- ↑ مُصْعَب بن عبداللّہ، کتاب نسب قریش، 1953ء، ج1، ص59؛ طبری، تریخ الامم و الملوک، ج5، ص468؛ بخاری، سرّالسلسلۃ العلویۃ، 1381ق، ج1، ص30
- ↑ مصعب بن عبد اللہ، کتاب نسب قریش، 1953ء، ص57؛ یعقوبی، تریخ الیعقوبی، بیروت، ج2، ص246ـ247؛ طبری، تریخ طبری، 1382-1387ق، ج5، ص446
- ↑ مقریزی، امتاع الأسماع، 1420ق، ج6، ص269
- ↑ اصفہانی، کتاب الاغانی، 1383ق، ج21، ص78
- ↑ اصفہانی، کتاب الاغانی، 1383ق، ج21، ص78
- ↑ سبط ابن جوزی، تذکرۃ الخواص، 1401ق، ج1، ص249
- ↑ مُصْعَب بن عبداللّہ، کتاب نسب قریش، 1953ء، ج1، ص59؛ شیخ مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص135؛ بیہقی، لباب الأنساب و الألقاب و الأعقاب، 1410ق، ج1، ص349؛ ابن شہر آشوب، مناقب آل ابیطالب، چاپ رسولی محلاتی، ج4، ص77،113
- ↑ مُصْعَب بن عبداللّہ، کتاب نسب قریش، 1953م، ج1، ص59؛ شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص135؛ ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، ص109.
- ↑ ابن فندق، لباب الانساب، 1385، ص355.
- ↑ واعظ کاشفی، روضۃ الشہدا، 1382ش، ص484.
- ↑ ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ رسولی محلاتی، ج4، ص109؛ طبری، دلائل الامامۃ، 1408ق، ج1، ص74.
- ↑ ابن طلحہ شافعی، مطالب السؤول، 1402ق، ج2، ص69.
- ↑ ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، 1415ق، ج13، ص262.
- ↑ ابن کثیر، البدایۃ و النہایۃ، دار الفکر، ج5، ص338؛ سیوطی، تریخ الخلفاء، 1425ق، ج1، ص149.
- ↑ طقوش، دولت امویان، 1389، ص19.
- ↑ طقوش، دولت امویان، 1389، ص19 بہ نقل از کاندہلوی، حیاۃ الصحابہ، ج 3، ص63
- ↑ نصر بن مزاحم، وقعۃ صفين، 1403، ص31-32
- ↑ ابن حجر عسقلانی، الاصابۃ، 1415، ج1، ص64؛ ابن کثیر، البدایۃ و النہایۃ، دار الفکر، ج6، ص220
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، 1413، ج2، ص14؛ ابن کثیر، البدایۃ و النہایۃ، دار الفکر، ج8، ص131.
- ↑ طقوش، دولت امویان، 1389، ص28-29.
- ↑ طبرسی، الإحتجاج، 1403، ج2، ص295.
- ↑ ابن شہرآشوب، المناقب، 1379، ج2، ص351.
- ↑ رجوع کرن: شیخ صدوق، الاعتقادات، ص104؛ ابنبابویہ قمی، الإمامۃ والتبصرہ، ص104.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، 1414ق، ج2، ص30.
- ↑ کلینی، الکافی، 1362، ج1، ص297.
- ↑ کلینی، الکافی، 1362، ج1، ص301.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، 1414ق، ج2، ص31.
- ↑ صدوق، کمال الدین و تمام النعمۃ، ص257ـ258؛ خزاز رازی، ص13ـ14، 23، 28ـ29، و خزاز رازی، ص217، 221ـ223.
- ↑ کلینی، الکافی، 1362، ج1، ص304.
- ↑ کلینی، الکافی، 1362، ج1، ص291.
- ↑ شیخ مفید؛ الارشاد، ج2، ص32؛ ابن شہر آشوب؛ مناقب آل ابی طالب، ج4، ص87.
- ↑ بلاذری، 1996ـ2000، ج2، ص458ـ459؛ مفید، ج2، ص32.
- ↑ دینوری، الاخبار الطوال، 1368، ص222؛ بلاذری، أنساب الأشراف، 1417ق، ج3، ص152.
- ↑ Tabatabaei, (1979)، p.196.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Halm (2004)، p.13.
- ↑ John Dunn, The Spread of Islam, pg. 51. World History Series. سان ڈیاگو: Lucent Books، 1996. ISBN [[Special:BookSources/1560062851
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ابن کثیر سانچہ:Dead link
- ↑ Al-Sawa'iq al-Muhriqah سانچہ:Dead link
- ↑ Dakake (2007)، pp. 81 and 82.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Balyuzi, H. M.: Muhammad and the course of Islam۔ George Ronald, Oxford (U.K.)، 1976, p.193.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۲۱۵.۰ ۲۱۵.۱ دمع السجوم ص 252
- ↑ ۲۱۶.۰ ۲۱۶.۱ ۲۱۶.۲ ۲۱۶.۳ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Dakake 2008, pp. 81–82
- ↑ Gordon, 2005, pp. 144–146.
- ↑ (2007) Voices of Islam. Westport, Conn.: Praeger Publishers, 117 and 118. ISBN 978-0-275-98732-9. Retrieved on 4 نومبر 2014.
- ↑ جعفریان، حیات فكرى و سیاسى ائمہ، 1381ش، ص175.
- ↑ ذہبی، سیر اعلام النبلا، 1993م، ج3، ص291.
- ↑ دینوری، الاخبار الطوال، 1368، ص224؛ کشّی، رجال الکشی، 1348، ص48.
- ↑ ابن سعد، البقات الکبری، 1418، ج10، ص441؛ طبری، تریخ الامم و الملوک، 1387، ج5، ص322؛ ابن اعثم کوفی، الفتوح، 1991، ج4، ص349ـ350.
- ↑ دینوری، الاخبار الطوال، 1368، ص224-225؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج5، ص120-121؛ ابن قتبیہ، الامامہ والسیاسہ، ج1، ص202-204.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الكبرى، 418ق، ج10، ص440؛ شیخ طوسی، اختیار معرفۃ الرجال(رجال کشی)، 1348، ص50؛ ذہبی، تریخ الإسلام، 1409ق، ج5، ص6؛ ابن عساکر، تریخ مدینۃ الدمشق، 1415، ج14، ص206.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، 1403، ج2، ص296.
- ↑ یعقوبی، تریخ الیعقوبى، دار الصادر، ج2، ص231؛ شیخ طوسی، اختیار معرفۃ الرجال(رجال کشی)، 1348، ص48؛ اربلی، كشف الغمۃ فی معرفۃ الأئمۃ، 1421، ج1، ص574.
- ↑ ابن كثیر، البدایۃ و النہایۃ، دار الفكر، ج8، ص79.
- ↑ ابن قتیبہ، الامامۃ و السیاسۃ، 1410، ج1، ص204.
- ↑ ابن قتیبہ، الامامۃ و السیاسۃ، 1410، ج1، ص208-209.
- ↑ ابن قتیبہ، الامامۃ و السیاسۃ، 1410، ج1، ص211.
- ↑ دری نجفآبادی، ar="جلوههایی از اندیشهٔ سیاسی امام حسینar="، حکومت اسلامیja
- ↑ ابن شعبہ حرانی، تحف العقول، 1404، ص68
- ↑ گراوہی از تاریخپژوہان، تریخ قیام و مقتل جامع سیدالشہداء، 1389، ج1، ص392.
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ Haider، ar="al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālibar="، EI3ja
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ Veccia Vaglieri، ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EI2ja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Veccia Vaglieri، ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EI2ja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Veccia Vaglieri، ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EI2ja
- ↑ Haider, ar="al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālibar=", EI3ja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، 1417ق، ج3، ص155؛ مفید، الارشاد، 1399، ج2، ص32.
- ↑ طبری، تریخ الأمم و الملوک، 1387، ج5، ص338.
- ↑ ابومخنف، مقتلالحسین، مطبعۃ العلمیہ، ص5؛ مفید، الارشاد، 1413، ج2، ص33.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، 1417ق، ج3، ص160؛ شیخ مفید، الارشاد، 1413، ج2، ص34.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، 1417ق، ج3، ص156؛ شیخ مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص36.
- ↑ مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص66.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، 1417ق، ج3، ص157-159؛ مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص36-38.
- ↑ مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص41.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، 1417، ج3، ص160؛ مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص66.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الكبرى، 1418، ج10، ص450؛ ابن کثیر، البدایۃ و النہایۃ، دار الفكر، ج8، ص159 و 161.
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Haider, ar="al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālibar=", EI3ja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ جعفریان، تریخ سیاسی اسلامja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ جعفریان، تریخ سیاسی اسلامja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 668ja
- ↑ Haider، ar="al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālibar="، EI3ja
- ↑ Vaglieri، ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EoIja
- ↑ Haider، ar="al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālibar="، EI3ja
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 668ja
- ↑ Haider، ar="al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālibar="، EI3ja
- ↑ Vaglieri، ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EoIja
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ Vaglieri، ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EoIja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 668–669ja
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ Vaglieri، ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EoIja
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ Vaglieri، ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EoIja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Haider, ar="al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālibar=", EI3ja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ جعفریان، تریخ سیاسی اسلامja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 670–671ja
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ Veccia Vaglieri، ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EI2ja
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 671ja
- ↑ Veccia Vaglieri، ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EI2ja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ جعفریان، تریخ سیاسی اسلامja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ جعفریان، تریخ سیاسی اسلامja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Haider, ar="al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālibar=", EI3ja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، 1387ق، ج5، ص408، مسکویہ، تجارب الامم، 1379، ج2، ص67؛ ابن اثیر، الکامل، 1965، ج4، ص51.
- ↑ ابن اعثم الکوفی، الفتوح، 1991م، ج5، ص83؛ طبری، تریخ الامم و الملوک، 1387ق، ج5، ص409؛ شیخ مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص84؛ ابن مسکویہ، تجارب الامم، 1379، ج2، ص68.
- ↑ دینوری، الاخبار الطوال، 1368، ص253؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج3، ص176؛ طبری، تریخ الامم و الملوک، 1387ق، ج5، ص409؛ ابن اثیر، الکامل، 1965م، ج4، ص52.
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، 1387ق، ج5، ص414؛ ابن مسکویہ، تجاربالامم، 1379، ج2، ص71.
- ↑ بلاذری، انسابالاشراف، 1417ق، ج3، ص182؛ طبری، تریخ الامم و الملوک، 1387ق، ج5، ص414؛ مفید، الارشاد، 1399، ج2، ص89.
- ↑ طبری، تریخ الأمم و الملوک، 1387ق، ج5، ص417؛ مفید، الارشاد، 1399، ج2، ص91.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص91-94.
- ↑ طبری، تریخ الأمم و الملوک، 1387ق، ج5، ص429-430.
- ↑ طبری، تریخ الأمم و الملوک، 1387ق، ج5، ص427؛ شیخ مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص99.
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، 1387ق، ج5، ص446؛ ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، دارالمعرفہ، ص80.
- ↑ مفید، الارشاد، 1399، ج2، ص112؛ خوارزمی، مقتلالحسینؑ، 1423ق، ج2، ص41؛ طبرسی، اعلامالوری، 1390، ج1، ص469.
- ↑ طبری، تریخ الأمم و الملوک، 1387، ج5، ص450-453؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، 1968، ج6، ص441؛ ابوالفرج اصفہانی، مقاتلالطالبین، دار المعرفۃ، ص118؛ مسعودی، مروجالذہب، 1409ق، ج3، ص62؛ مفید، الارشاد، 1399، ج2، ص112.
- ↑ بلاذری، انسابالاشراف، 1417ق، ج3، ص411؛ طبری، تریخ الأمم و الملوک، 1387ق، ج5، ص456.
- ↑ الارشاد، المفید، ج2، ص113، بلاذری، انسابالاشراف، ج3، ص204؛ طبری، تریخ الأمم و الملوک، 1387ق، ج5، ص455؛ مسعودی، مروجالذہب، ج3، ص259.
- ↑ طبری، تریخ الأمم و الملوک، 1387ق، ج5، ص456.
- ↑ طبری، تریخ الأمم و الملوک، 1387، ج5، ص455
- ↑ طبری، تریخ الأمم و الملوک، 1387ق، ج5، ص455.
- ↑ مقرم، مقتل الحسین، 1426ق، ص335-336.
- ↑ دهدست، ar="تعداد شهدای کربلاar="، رشد آموزش قرآنja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Vaglieri, ar="al–Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EoIja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 675ja
- ↑ Veccia Vaglieri، ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EI2ja
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Haider, ar="al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālibar=", EI3ja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Veccia Vaglieri، ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EI2ja
- ↑ بهرامیان، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 676ja
- ↑ Veccia Vaglieri، ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EI2ja
- ↑ Veccia Vaglieri، ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EI2ja
- ↑ Madelung، ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear="، Iranicaja
- ↑ Haider، ar="al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālibar="، EI3ja
- ↑ Veccia Vaglieri، ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar="، EI2ja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Pierce, Twelve Infallible Menja
- ↑ Wilferd Madelung۔ "ʿALĪ B. ḤOSAYN B. ʿALĪ B. ABĪ ṬĀLEB"۔ ENCYCLOPÆDIA IRANICA Online۔ 5 اگست 2017 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 1 اگست 2011
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۴۱۷.۰ ۴۱۷.۱ Najeebabadi, Akbar Shah (2001)۔ The History of Islam V.2. Riyadh: Darussalam. pp. 110. سانچہ:آئی ایس بی این۔ سائیٹ غلطی: Invalid
<ref>
tag; name "Najeebabadi, Akbar Shah 2001 pp. 110" defined multiple times with different content - ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ "al-Mukhtār ibn Abū ʿUbayd al-Thaqafi"۔ Encyclopædia Britannica, Inc.۔ 2013۔ 25 مارچ 2015 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 22 نومبر 2013
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Al-Kashee, Ikhtiyaar Ma`arifah Al-Rijaal, pg. 127, hadeeth # 202.
- ↑ Al-Khoei, Mu`jam Rijaal Al-Hadeeth, vol. 18, pg. 93, person # 12158.
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ حاج منوچهری، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ حاج منوچهری، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ حاج منوچهری، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Madelung, ar="Ḥosayn b. ʿAli i. Lifear=", Iranicaja
- ↑ حاج منوچهری، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Haider, ar="al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālibar=", EI3ja
- ↑ دفتری، ar="اسماعیلیہar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ Veccia Vaglierija
- ↑ بخش فقہ، علوم قرآنی و حدیثja
- ↑ Madelungja
- ↑ جعفریانja
- ↑ طباطباییja
- ↑ عمادی حائریja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ حاج منوچهریja
- ↑ حاج منوچهری، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ حاج منوچهریja
- ↑ حاج منوچهری، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Chittick, In Search of the Lost Heartja
- ↑ طباطبایی، ترجمهٔ تفسیر المیزان، 20: 211–220ja
- ↑ طباطبایی، ترجمهٔ تفسیر المیزان، 211–220ja
- ↑ فخر رازی، تفسیر کبیر، 244–245ja
- ↑ طباطبایی، ترجمهٔ تفسیر المیزان، 350–385ja
- ↑ Algar، ar="Āl–e ʿAbāar="، Iranicaja
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، 89–90ja
- ↑ محلی و سیوطی، تفسیر الجلالین، 60ja
- ↑ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، 46ja
- ↑ آلوسی، روحالمعانی، 29: 157–158ja
- ↑ فخر رازی، تفسیر کبیر، 30: 244–245ja
- ↑ شوکانی، فتح القدیر، 5: 421ja
- ↑ طباطبایی، ترجمهٔ تفسیر المیزانja
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیرja
- ↑ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیمja
- ↑ طباطبایی، ترجمهٔ تفسیر المیزان، 18: 59–68، 73–77ja
- ↑ طباطبایی، ترجمهٔ تفسیر المیزانja
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیرja
- ↑ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیمja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ Veccia Vaglierija
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Veccia Vaglierija
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ Halm (2004)، pp. 15 and 16.
- ↑ ۴۷۸.۰ ۴۷۸.۱ Williams, Caroline. 1983. "The Cult of 'Alid Saints in the Fatimid Monuments of Cairo. Part I: The Mosque of al-Aqmar"۔ In Muqarnas I: An Annual on Islamic Art and Architecture. Oleg Grabar (ed.)۔ New Haven: Yale University Press, 37–52. p.41, Wiet,"notes," pp. 217ff.; RCEA,7:260–63.
- ↑ غلامی، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ قریشی، مرقدھا و مکان ھای زیارتی کربلا، صفحہ 22۔
- ↑ آل طعمہ، کربلا و حرم ھای مطھر، صفحہ 89۔
- ↑ آل طعمہ، کربلا و حرم ھای مطھر، صفحہ 93۔
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ عمادی حائری، ar="حسین بن علی، امامar="، دانشنامهٔ جهان اسلامja
- ↑ Haider, ar="al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālibar=", EI3ja
- ↑ Veccia Vaglieri, ar="Ḥusayn b. 'Alī b. Abī Ṭālibar=", EI2ja
- ↑ Madelungja
- ↑ Haider, ar="al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālibar=", EI3ja
- ↑ حاج منوچهری، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Haider, ar="al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālibar=", EI3ja
- ↑ حاج منوچهری، ar="حسین (ع)، امامar="، دائرةالمعارف بزرگ اسلامیja
- ↑ Amali of Shaykh Sadouq, Majlis 31, p. 232.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ اللهوف على قتلى الطفوف، ص 195
- ↑ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج 1، ص 477، قم، مؤسسہ آل البیت،
- ↑ مثیر الأحزان، ص 107
- ↑ مقتل الحسین (ع)، ج 2، ص 84
- ↑ تذکرة الخواص، ص 238
- ↑ اللهوف على قتلى الطفوف، ص 195
- ↑ طبرسی، فضل بن حسن، تاج الموالید، ص 87، بیروت، دار القاری،
- ↑ فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج 1، ص 192، قم،
- ↑ مثیر الأحزان، ص 107
- ↑ أبو ریحان بیرونی، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، ص 422، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب،
- ↑ تذکرة الخواص، ص 238
- ↑ قزوینی، زکریا بن محمد، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، ص 70، قاهرہ، مکتبہ الثقافہ الدینیہ،
- ↑ شيخ صدوق، الامالي، مجلس سي و يكم، ص 232
- ↑ فتال نيشابوري، روضة الواعظين، ص192
- ↑ مجلسي، بحار الانوار، ج 45، ص 140
- ↑ رسالے المرتضي، ج 3، ص 130
- ↑ مناقب آل ابي طالب، ج 4، ص 85
- ↑ مجلسي، بحار الانوار، ج 44، ص 199
- ↑ نجم الدين محمد بن جعفر بن نما حلي، مثير الاحزان، ص 85