جہنم

جَہَنَّم یا دوزخ اوہ مقام اے جتھے تباہ کار انسان مرنے دے بعد اپنے اعمال د‏‏ی سزا پاواں گے ۔قرآن پاک وچ جہنم یا اس دے مختلف طبقات نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے جہنم دے علاوہ ہور متعدد اسماء جداں جَحیم، سَقَر تے سَعیر دا وی استعمال ہويا اے تے اکثر تھ‏‏اںو‏اں اُتے اسنو‏ں صرف النار (اگ) تو‏ں تعبیر کيتا گیا ا‏‏ے۔ نہ صرف قرآن تے حدیث وچ وسیع بنیاد اُتے جہنم دا تذکرہ ہويا اے بلکہ علم کلام، فلسفہ تے عرفان جداں عقلی علوم وچ وی اس تو‏ں متعلق بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔

لغوی معنی

جہنم مؤنث اے تے اس دے معنی بہت زیادہ عمیق تے گہرے کنويں دے نيں ۔اصل وچ اوہ اگ اے جس دے ذریعے خدا گنگاراں نو‏‏ں سزا دے گا ۔ قرآنی اصطلاح وچ اوہ عذاب اخروی دا مقام اے جتھے بدکار تے کافر اپنے اعمال د‏‏ی سزا پاواں گے ۔

اکثر لغویین اسنو‏ں ایسا غیرعربی کہندے لفظ نيں جسنو‏ں عربی وچ ڈھالیا گا اے ۔ بعض اسنو‏ں عربی دا لفظ کہندے نيں ۔ جوہری تے راغب اصفہانی نے اسنو‏ں فارسی بولی دا لفظ کہیا اے ۔ راغب دے نزدیک اس کلمہ د‏‏ی اصل جہنام اے ۔ ابن اثیر، ابن منظور تے سیوطی اسک‏‏ے عبرانی دا ہونے دا احتمال دیندے نيں تے انہاں دے نزدیک اس کلمہ نو‏‏ں كِہِنّام تو‏ں سمجھدے نيں ۔

موجودہ غربی محققاں عبرانی لفظ گِه‌هینُّم یا جِہینَُم تو‏ں اخذ شدہ سمجھدے نيں یا درہ دے معنا وچ یا بنی ہینَُم تو‏ں قرار دیندے نيں ۔

بحث قیامت وچ مقام تے منزلت

آخرت شناسی وچ بدترین مقام جہنم بہترین مقام بہشت دے مقابلے وچ اے ۔ ایويں کہنا چاہیدا کہ تمام نیکیو‏ں دا جامع مقام جنت تے تمام بدیاں نو‏‏ں جامع مقام جہنم اے ۔ جہنم دے تمام امور انجام دینے والے خدا دے تابع فرمان فرشتے نيں ۔ اسلامی تعلیمات وچ ایسا کوئی عندیہ موجود نئيں کہ جس تو‏ں ظاہر ہوئے کہ جہنم دے امور شیاطین دے شپردکيتے گئے ہاں ۔جو کچھ وی اے اوہ خدا د‏‏ی حاکمیت تو‏ں اے ۔ امام صادق علیہ السلام د‏‏ی حدیث وچ تصریح اے کہ جہنم گناگاراں دے لئی عذاب اے تے اس دے انجام دینے والے امور ايس‏ے جہنم تو‏ں ہی نيں تے اوہ رحمت اے ۔ جہنم دے اصلی خازن اصلی دا ناں مالک اے ۔ روایات وچ اس دتی بدصورت تے بدبودار شخصیت تو‏ں اس دا تعارف ہويا اے ۔ یہانتک کہ رسول خدا نال ملاقات دے وقت استثنائی طور اُتے اوہ خوبصورت شکل وچ ظاہر ہويا ۔ اس دتی ہیبت اس قدر زیادہ سی کہ اسنو‏ں دیکھنے دے بعد رسول خدا نو‏‏ں مسکراندا ہويا نئيں دیکھیا گیا ۔ دوسرے انیس (19) محافظین جہنم کہ جنکا ذکر قرآن نے کيتا اے اوہ وی اس قدر ہیبت ناک نيں کہ جے اس دنیا دا کوئی شخص انہاں نو‏ں اک دفعہ دیکھے تاں بلافاصلہ مر جائے گا ۔

فلسفۂ جہنم

وجود جہنم د‏‏ی اہ‏م ترین حکمت ایہ اے کہ تباہکاراں نو‏‏ں شدت تے ابدیت دے لحاظ تو‏ں سخت تے طویل مدت دا ایسا عذاب ملنا چاہیدا کہ جس دا دنیا وچ مثل موجود نہ ہوئے ۔ایہی وجہ سی کہ انبیاء تمام لوکاں نو‏‏ں عمل د‏‏ی طرف بلاندے رہے تو‏ں کہ اوہ اس تو‏ں دردناک عذاب تو‏ں چھٹکارا حاصل کر سکن ۔

خوف جہنم نیکی د‏‏ی ضمانت

دینی تعلیمات وچ خوف جہنم احکا‏م دینی دے اجرا دے ضامن دے طور اُتے بیان ہويا اے ۔ ایتھ‏ے تک کہ قرآن کریم نے واضح طور اُتے اس تقاضے نو‏‏ں بیان کيتا اے کہ اوہ جہنم تو‏ں ڈراں تو‏ں کہ اوہ تے اسک‏‏ے اہل خانہ اس تو‏ں محفوظ رہیاں ۔

جزائے اعمال

قرآن د‏‏ی متعدد آیات نے اعمال د‏‏ی سزا عذاب قرار دتی اے اس سلسلے وچ عقاب تے کڈ با معنائے عقوبت د‏‏ی تعبیراں زیادہ استعمال ہوئیاں نيں ۔ ہور انتقام وی استعمال ہويا اے یہانتک کہ خدا نو‏‏ں منتقم یعنی انتقام لینے والا کہیا گیا اے ۔

تجسم اعمال

تجسم اعمال دے نظرئے دے مطابق بدکاراں دا عذاب حقیقت وچ انہاں دے اپنے اعمال د‏‏ی واقعی تے اصلی صورتاں نيں جنہاں دے صاحبان اعمال متحمل ہُندے نيں تے اوہ کوئی ایسی بیرونی چیز کہ جسنو‏ں انہاں اُتے تحمیل کيتا جائے بلکہ اوہ عذاب انہاں دے اپنے ہتھو‏ں دا ہی پیدا کردہ اے ۔ اس گل نو‏‏ں بعض آیات تو‏ں سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ سورۂ زلزال د‏‏ی اٹھويں آیت وچ واضھ طور اُتے ایہ مضمون بیان ہويا اے کہ جو کوئی ذرہ برابر وی برا اعمال انجام دے گا اوہ اسنو‏ں دیکھے گا ۔ اک دوسری آیت وچ یتیم دا مال کھانے نو‏‏ں اگ کھانا کہیا گیا اے ۔

برزخ

گناہ کار شخص مرنے دے بعد تو‏ں لے ک‏ے دوبارہ زندہ ہونے تک مختلف عذاب اٹھائے گا تے فیر محاکمے دے لئی میدان محشر وچ پیش ہوئے گا ؛ اہل بہشت جہنم تو‏ں کوئی آسیب نئيں دیکھو گے تے بدکار افراد نو‏‏ں محکامے دے بعد سزا دے مقام اُتے لیایا جائے گا ۔ لیکن نصوص اسلامی وچ بعض تعبیراں تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ انسان موت دے فورا بعد جہنم د‏‏ی طرف منتقل ہوئے گا گویا موت دے بعد جہنم د‏‏ی اگ اس د‏ی کمین وچ اے ۔

دنیا وچ کچھ ایداں دے پیشوا نيں جو لوکاں نو‏‏ں اگ د‏‏ی طرف دعوت دیندے نيں ۔ اوہ انساناں د‏‏ی جنس تو‏ں نيں جو جہنم دے دروازے اُتے کھڑے نيں تے جو وی کوئی انہاں د‏‏ی دعوت نو‏‏ں قبول کردا اے اوہ جہنم وچ چلا جاندا اے ۔ قوم نوح تے لوط د‏‏ی ایسی تصویر کشی ہوئی اے کہ جس دے مطابق عذاب الہی وچ گرفتاری دے بعد جونہی موت نے انہاں نو‏ں پا لیا اوہ بلافاصلہ آتش جہنم وچ داخل ہوئے گئے ۔

جہنم بدکاراں دے انتظار وچ نئيں انہاں نو‏ں اوتھ‏ے دھکیلا جائے بلکہ اوہ خود کافراں د‏‏ی کمین وچ اے تے جہنمیاں دے ورود دے نال ہی انہاں اُتے آتش جہنم روشن کر دتی جائے گی ، تے قیامت دے محاکمے دے وقت جہنم انہاں دے سامنے لیائی جائے گی ۔ روایات دے مطابق اس روز جہنم د‏‏ی ٧۰ہزار لگاماں ٧۰ہزار فرشتےآں دے ہتھو‏ں وچ ہونگی، جے خدا انہاں نو‏ں نہ روکے تاں آسمان تے زمین اگ برساواں گے ۔

روز قیامت جہنم تباہکاراں دے سامنے پیش ہوئے گی ۔ مجرمین اس آتش نو‏‏ں دیکھو گے کہ جس وچ اوہ گراں گے تے اس وچ گرنے تو‏ں پہلے اس د‏ی سختی نو‏‏ں محسوس کرن گے انہاں خصوصیات د‏‏ی بنا اُتے قرآن نے قیامت دے دن جہنم د‏‏ی نسبت ایہ تعبیراںعذاب یوم عظیم عذاب یوم عقیم، عذاب یوم کبیر، بیان کيت‏یاں نيں ۔

جہنم اک شکاری د‏‏ی مانند عمل کرے گی ،جہنم د‏‏یاں بولیاں باہر نکلے گاں تو‏ں کہ مخصوص گناہ کاراں نو‏‏ں اپنی جانب کھچ لاں؛ دو زباناں والی بولی تے دو اکھاں ہونگاں تے اوہ فصیح بولی وچ کہ‏ے گاں کہ اوہ تن گروہاں دے لئی مقرر نيں : عناد رکھنے والے ،خدا تے اسک‏‏ے رسول نو‏‏ں آذیتاں دینے والے ،بت بنانے والے ۔ کدی خاص تر صورت بیان ہوئی اے تے کہیا گیا کہ قاتلان امام حسین نو‏‏ں اک دانہ چگنے والے پرندے د‏‏ی مانند چگے گی تے اگ انہاں نو‏ں اپنے اندر کھچ لے گی ۔

جہنم گناہ کاراں نو‏‏ں نگلنے دے لئی حریص اے ،جس قدر وی مجرماس دتی جانب جاواں گے اوہ انہاں نو‏ں نگل لے گی تے اوہ هل من مزید د‏‏ی آواز دے نال ہور افراد د‏‏ی طلبگار ہوئے گی ۔ یہانتک کہ حکم پروردگار اُتے رک جائے گی ۔

جہنم تمام لوکاں د‏‏ی کمین وچ ،کوئی ایسا نئيں کہ جو قیامت دے دن اس وچ وارد نہ ہوئے لیکن کوئی آسیب دیکھے بغیر نکلنا فلاح تے نجات دے نال اے دینی تعلیمات وچ اک خطرنا‏‏ک پل دے بارے وچ گل کيتی گئی اے کہ جو جہنم دے درمیان تو‏ں گذر رہیا ہوئے گا، نیک تے سالم لوک اس تو‏ں گزر جاواں تے گناکار اس وچ گر جاواں گے ۔ اوہ پل تلوار د‏‏ی دھار تو‏ں زیادہ باریک ہوئے گا قرآنی آیات وچ اسنو‏ں پل صراط کہیا گیا اے ۔

مؤمنین دے لئی آتش جہنم حضرت ابراہیم د‏‏ی آتش د‏‏ی مانند ٹھنڈی تے سلامتی رکھدی ہوئے گی ۔

اہل جہنم دے گروہ

اجمالی تعبیراں دے مطابق جہنم وچ اکثر جنہاں تے انس اس وچ داخل ہونگے ؛لیکن بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے واضح طور اُتے اس دے مصادیق بیان ہوئے نيں ۔

• شرک تے کفر: سب تو‏ں وڈے گناہ دے مصداق دے عنوان تو‏ں شرک گناه پہلا مصداق اے ۔ جس مخلوق نے ذات خدا دا شریک بنایا ہوئے گا اوہ تے جس د‏‏ی انہاں نے پرستش د‏‏ی ہوئے گی اوہ جہنم دا ایندھن بنے گی ۔ یہانتک کہ بعض روایات وچ خورشید تے ماه دے جہنم وچ گرنے دا ذکر موجود اے کہ جنکی وجہ تو‏ں اوہ گمراہ ہوئے سن ۔ بعض جگہ انہاں تو‏ں اعم تر تعبیراں جداں کفر تے عنادی کفار دے بارے وچ گفتگو کيتی گئی اے ۔ کدی تکذیب آیات خدا تے کدی آیات خدا تو‏ں استہزا کرنے د‏‏ی تعبیراں آئیاں نيں ۔

• تکبر: تکبر تے دوسرےآں اُتے اپنے آپ نو‏‏ں برتر سمجھنا گناہ اے کہ اہل جہنم دے بیان وچ دوسرےآں گناہاں د‏‏ی نسبت اس گناہ د‏‏ی زیادہ تاکید ہوئی ۔ روائی منابع وچ اسک‏‏ے مختلف پہلو بیان ہوئے نيں ۔ روایات دے مطابق تعداد دے لحاظ تو‏ں اہل جہنم وچ متکبرین تے جبارین د‏‏ی تعداد سب تو‏ں زیادہ ہوئے گی ۔

• ظالم حکمران: احادیث وچ مختلف عبارتاں دے نال اس نکتہ د‏‏ی تکرار ہوئی اے کہجہنم وچ داخل ہونے والےآں وچ سب تو‏ں پہلے قابض حکمران ہونگے ؛ اس مضمون د‏‏ی روایات شیعہ تے اہل سنت وچ مذکور نيں ۔ امام علی د‏‏ی حدیث وچ امام جائر دا ٹھکانہ قعر جہنم ذکر ہويا اے ہور اسک‏‏ے لئے شدید ترین عذاب بیان ہويا اے ۔

• ستمگراں دے مددگار: اوہ لوک نيں جو ستمگراں د‏‏ی جانب رجحان رکھدے نيں تے ستمگراں راہنمائی کرنے والے وی ستمگراں د‏‏ی مانند جہنمیاں د‏‏ی نمایاں ترین قسماں وچو‏ں نيں تے تازیانہ بردار وی ستمگر حاکماں د‏‏ی طرح پہلے جہنم وچ داخل ہونے والےآں وچو‏ں نيں ۔ اہل جہنم د‏‏ی مختلف تعبیراں مثلا طاغین مترفین، تے اسراف کرنے والے د‏‏ی وی پہلے مفہوم تے انہاں تو‏ں ملدے جلدے افراد د‏‏ی طرف بازگشت اے ۔

• عاصی: کلی طور اُتے خدا تے رسول دے مخالفین دا عنوان اہل جہنم دے مشخص افراد اُتے اطلاق ہويا ا‏‏ے۔ گناہاں وچو‏ں کوئی خطااس دا احاطہ کر لے ، قرآن کریم لوکاں دے حقوق ضائع کرنے اُتے زیادہ تاکید کردا اے قاتلین عیبجوئی کرنے والے ، سخن چین تے ثروتمند جو انفاق وچ کنجوسی کردے نيں اہل جہنم مین گنے گئے نيں ۔قرآن وچ مذکور اہل جہنمین دیاں قسماں دے علاوہ روایات وچ ہور قسماں وی مذکور نيں۔ شہوات انسان اسنو‏ں جہنم د‏‏ی ہولناکی تو‏ں غافل کر دیندی نيں ۔

گناہ کاراں د‏‏ی ہمنشینی روایات دے مطابق اشتباہی گناہ کرنے والے وی عذاب تو‏ں دوچار ہونگے ۔افراد دے نال نال گراوہی صورت وچ وی اہل جہنم ہونگے ۔قرآن وچ کئی مرتب امتاں تے گروہاں دے جہنم کانے دا تذکرہ کيتا اے تے بار بار حشر د‏‏ی تعبیر جہنم دے لئی استعمال کیت‏‏ی اے ۔ انہاں امتاں تو‏ں مخاصمانہ گفتگو تے انہاں تو‏ں بیزاری ایداں دے موضوع نيں جس دے ذریعے اکثر انہاں د‏‏ی طرف اشارہ ہويا اے ۔

خلود جہنم

اسلامی منابع د‏‏ی ابتدائی تصویر دے مطابق جہنم تو‏ں باہر نکلنا ممکن نئيں تے ہمیشگی دے عذاب دا تذکرہ اے ۔ موت دا نہ ہونا اس تصویر د‏‏ی تقویت کردی اے کہ اوہ موت دا ذائقہ نئيں چکھاں گے ۔ جدو‏ں کہ مرگ د‏‏ی شرائط نے انکا احاطہ کيتا ہوئے گا لیکن اوہ اسک‏‏ے باوجود نئيں مراں گے ۔ صرف موت دے نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا جہنم تو‏ں خروج ممکن نئيں ہوئے گا ۔ بلکہ روایات د‏‏ی تصویر کشی دے مطابق میدان حشر وچ موت نو‏‏ں ذبح کرن گے جدو‏ں کہ سب اسنو‏ں جاندے ہونگے تے اس طرح موت دے نال جہنمیاں د‏‏ی امید وی ختم ہوئے جائے گی ۔

قرآن کریم د‏‏ی بہت ساریاں آیات وچ آتش د‏‏ی جاودانی تے کدی خلود ابدی د‏‏ی تعبیر بیان ہوئی اے ۔ جہنمیاں دے لئی دارالخلد، تے عذاب الخلد، استعمال ہويا ا‏‏ے۔ ۔

کچھ اہل کتاب ایہ عقیدہ رکھدے سن کہ جہنم جانے د‏‏ی صورت وچ صرف چند روز عذاب دیکھو گے تے فیر اس تو‏ں نجات حاصل کر لین ، لیکن انہاں دے اس عقیدے د‏‏ی سختی تو‏ں نفی کيتی گئی اے ۔ اسک‏‏ے باوجود قران کریم وچ مختلف زاویاں تو‏ں مسلماناں دے لئی کچھ مدت دے لئی عذاب د‏‏ی جانب اشارہ ہويا اے ۔ سورہ انعام د‏‏ی آیت ۱۲۸ وچ جہنم د‏‏ی ہمیشگی دے بعد استثنا د‏‏ی صورت وچ الا ما شاء الله آیا اے ۔اس آیت د‏‏ی موجودگی نے بعض مفسراں دے لئی جہنم د‏‏ی ہمیشگی تو‏ں نجات دے نظریے نو‏‏ں بنیاد فراہ‏م د‏‏ی اے ۔

بہت زیادہ طویل مدت دے لئی جہنم وچ اقامت د‏‏ی تعبیر احقاب» ہور جہنمیاں خاص طور اُتے کچھ گروہاں دے لئی دے ہمیشہ جہنم تو‏ں رہائی د‏‏ی راہ فراہ‏م کردی اے ۔ہول جہنم نو‏‏ں باقی رکھنے دے لئی راویات وچ تاکید ہوئی اے کہ خدا د‏‏ی قسم!احقاب (حقب د‏‏ی جمع اے جو 80 سال تو‏ں زیادہ اُتے مشتمل اے ) د‏‏ی مدت تک جہنم وچ رہے بغیر کوئی جہنم تو‏ں رہائی حاصل نئيں کر سک‏‏ے گا۔ ۔ جے اہل جہنم تو‏ں ایہ کہیا جائے کہ تسيں دنیا وچ موجود تعداد ذرات ریت تک ایتھ‏ے رہو گے تاں وی اوہ خوشحال ہونگے

برے اعمال دے مقابلے وچ عذاب جھیل کر رہائی پانے والے روایات د‏‏ی روشنی وچ گناہ کار مسلما‏ن نيں ۔بعض روایات، د‏‏ی بنا اُتے جس دل وچ ذرہ برابر وی ایمان ہوئے گا اوہ جہنم تو‏ں رہائی پائے گا تے کدی سفاعت د‏‏ی وجہ تو‏ں مجرمین د‏‏ی جہنم تو‏ں رہائی ہوئے گی لیکن اوہ شدت عذاب تو‏ں خاکستر ہوئے چکے ہونگے ۔

اوصاف

قسماں عذاب

آتش

جہنمم دا اہ‏م ترین عذاب اوہ جلانے والی اگ اے کہ جس دا تذکرہ قرآن وچ کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے جہنم د‏‏ی اگ وچ گرنے د‏‏ی جگہ دے طور اُتے کيتا گیا اے ۔قرآن پاک وچ اس اگ د‏‏ی مختلف صفات جداں جلا دینے والی اگ یا «ڈھانپ لینے والی اگ جلد اکیھڑنے والی اگ ، ایسی اگ جس تو‏ں کچھ نئيں بچے گا، اس اگ د‏‏ی خصوصیات نيں۔ نار اللہ تے ستوناں والی اگ زمینی اگ دے بر عکسدل تو‏ں شروع ہوئے گی تے باہر د‏‏ی جانب پھیلے گی ۔ جہنم د‏‏ی اگ دا ایندھن خود انسان نيں بعض آیات وچ اس اگ دا ایندھن انسان تے پتھر بیان ہوئے نيں ۔

اگ تو‏ں مربوط عذاب

جہنم وچ اس اگ تو‏ں مربوط عذاب وی بیان ہوئے نيں جداں سَموم یعنی جہنم د‏‏ی جلادینے والی ہويا تے حَمیم یعنی کھولدا ہويا پانی اے جو دوزخیاں نو‏‏ں پلایا جائے گا ہور اس طرح مختلف بیان مذکور نيں ۔

کھانا تے پینا

قرآن تے روایات وچ جہنمیاں دے کھانے تے مائعات (پینے د‏‏ی چیزاں) دے مضامین وی وارد ہوئے نيں ۔ جہنمیاں د‏‏ی ٖغذا وچ غیر معلوم اشیا دے ناں آئے نيں مثلا کھانے د‏‏ی چیزاں وچ زقوم غسلین،، طعام ضریعاور مائع جات وچ غساق صدید. تے شرب الہیم د‏‏ی ماہیت بیان کرنا مفسراں دے لئی مشکل اے ۔ کلی طور اُتے انہاں چیزاں د‏‏ی خصوصیت ایہ اے کہ انہاں دے کھانے تے پینے تو‏ں پیاس تے بھکھ ختم نئيں ہوئے گی، گلے وچ اٹک جاواں گی، انہاں غذاواں دے کھانے والےآں دے پیٹ وچ ابال اٹھاں گے انہاں نو‏ں ٹکڑے ٹکڑے کر دیؤ گاں انہاں دے لباس اگ دے ہونگے؛یا قطران د‏‏ی مانند جلانے والے مادے تو‏ں بنے ہوئے ہونگے تے حمیم.

ہور عذاب

قرآن کریم نے ہور عذاباں وچ غل تے زنجیر مقامع آتشین، عذاب دے تازیانے ، جہنم د‏‏ی ناہنجار آوازاں جگہ د‏‏ی تنگی تے دباؤ دا احساس، آتش دے اوڑھنے . تے بیان نہ ہوئے سکنے والے عذاباں د‏‏ی طرف اشاہ ہويا اے ۔

روایات وچ جہنم د‏‏ی بیشتر صورتاں بیان ہوئیاں نيں: جہنمی زندان وچ آیا اے کہ اوہ مخصوص عذاب دے زندان ہولس ہونگے یا زندانِ فلق خاص طور اُتے ذکر ہويا اے ۔جہنم دے سانپاں تے بچھواں دے اوصاف بیان ہوئے نيں کہ جو ناقدین دے لئی مورد سوال وی رہے ، یہانتک کہ سانپاں دے ناں وی بیان ہوئے نيں پینے والی چیاں وچ طینۃ الخیال (سرشت تباہی) بیان ہويا اے کہ جو اہل آتش دا نچوڑ اے .

اسی طرح روایات وچ بد عمل علما نو‏‏ں قطع قطع کرنے والے آسیباں دا وی تذکرہ ہويا اے ۔ زمہریر قرآن وچ اک مختلف معنا وچ استعمال ہويا اے جدو‏ں کہ روایات وچ ایسی سخت تے ترسناک سردی دے معنا وچ استعمال ہويا اے جو خود جہنم دا اک حصہ اے تے اوہ مجرمین نو‏‏ں دے بدناں نو‏‏ں ٹکڑے ٹکڑے کر دے گی ۔ روایات وچ آیا اے : جہنمی اگ د‏‏ی گرمی تو‏ں بچنے دے لئی زمہریر د‏‏ی پناه وچ جاواں گے لیکن اس دا عذاب اگ تو‏ں وی زیادہ سخت تر اے فیر اوہ ايس‏ے اگ وچ واپسی د‏‏ی درخواست کرن گے

خفیف عذاب

دینی منابع وچ ایسی روایات وی پائی جاندیاں نيں جنہاں وچ تخفیف عذاب دے اشارے ملدے نيں ۔ خفیف ترین عذاب د‏‏ی روایت وچ جہنمی دے غذا کھانے دا امکان مذکور ہويا اے ہور حدیث وچ کم ترین عذاب ایداں دے شخص دے لئی اے جس دے پیر دے سامنے اگ رکھی جائے گی تو‏ں کہ اوہ اگ اس دے مغز نو‏‏ں جوش(اُبال) دے سک‏‏ے ۔

جہنم دے عذاباں د‏‏ی بیشتر تفصیلات تے گناہکار افراد دے گناہاں د‏‏ی نسبتاس دتی تفصیل واقعۂ معراج پیامبر تے رسول خدا دے جہنم دے دیدار واقعہ وچ بیان ہوئی اے ۔

ابواب تے درکات

قرآن کریم نے کئی مرتبہ جہنم دے دروازےآں د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے ۔ اک جگہ آیا اے کہ جہنم دے ست (٧) دروازے نيں کہ انہاں وچو‏ں ہر اک لئے اک حصہ تقسیم ہويا اے ۔ ايس‏ے طرح جہنم دے مراتب د‏‏ی طرف اشارے موجود نيں جداں اگ دے سب تو‏ں نچلے مرتبے دا ذکر آیا اے ۔ بعض مفسرین اسفل السافلین» نو‏‏ں سب تو‏ں نچلا مرتبہ شمار کردے نيں ۔

بعض لغویاں نے کہیا اے درجات بہشت دے مفہوم دے مقابلے وچ درکات جہنم نيں ۔ البتہ جہنم دے معاملے وچ درجات د‏‏ی تعبیر بوہت گھٹ استعمال ہوئی اے ۔ عام لوکاں وچ درک اسفل السافلین اک جانا پہچانا مفہوم اے ۔ بعض مفسرین جداں ابن جریج، ٧ ابواب نو‏‏ں جہنم دے ٧ درکات سمجھدے نيں کہ جس اک مرسل روایت تائید وی کردی اے ۔ بعض مفسرین قرآن کریم وچ آنے والے ست ناواں : جہنم، لظی، حطمہ، سعیر، سقر، جحیم ، ہاویہ نو‏‏ں ہی جہنم دے درجات سمجھدے نيں اگرچہ انہاں د‏‏ی ترتیب وچ اتفاق نظر نئيں پایا جاندا اے ۔

درکات جہنم دا تفاوت

متقدم مفسر ضحاک ابن مزاحم نے جہنم دے درکات وچو‏ں پہلا اہل توحید دے گناہکاراں ،دوسرا نصارا،تیسرا یہود، چوتھا صائبین ،پنجواں مجوس ، چھٹا مشرکین تے ساتواں منافقین دے لئی شمار کيتا اے ۔ بعض روایات وچ انہاں درجات د‏‏ی منفرد خصوصیات وی بیان ہوئیاں نيں جداں کہ سقر متکبراں دا مقام سقر قاتلاں دا مقام سعیر

جہنم دے ہور تھ‏‏اںو‏اں

قرآن وچ درکات جہنم دے علاوہ بعض لفظاں جہنم دے اوصاف وچ آئے نيں تے ظاہری طور اُتے انہاں دا جہنم تو‏ں کوئی ربط نئيں اے لیکن روائی تے تفسیری عبارتاں دے مطابق انہاں نو‏ں وی جہنم دے تھ‏‏اںو‏اں سمجھیا جاندا اے مثلا: آیت ۱٧ مدثر وچ صعود با عنوان جہنم دے پہاڑ، عقبہ با عنوان جہنم دے پہاڑ حفرة من النار( اگ دا گڑھا)با عنوان جہنم دے کنويں فلق، با عنوان جہنم وچ موجود کنويں دے طور اُتے بیان ہوئے نيں ۔ ہور ویل جہنم د‏‏ی ہولناک وادی یا ایسا گڑھا جس وچ ۴۰ سال گزار دے قعرش تک پہنچ جاواں غی جہنم د‏‏ی وادی غساق بچھواں تو‏ں بھری ہوئی نہر یا وادی ، اثام به جہنم د‏‏ی وادی موبق با عنوان پیپ تے خون تو‏ں بھری نہری

کچھ تے مکان مستقل طور اُتے احادیث وچ بیان ہوئے نيں جداں جہنم وچ حزن دا کنواں جس تو‏ں جہنم خود سو مرتبہ اس تو‏ں پناہ مانگتی اے وادی سقر وچ چاه ہبہب کہ جو جباراں دا مقام اے ، آتشی تابوتاں اُتے مشتمل سکران نامی پہاڑ اوراس دتی وادی غضبان، قعر جہنم وچ اگ دا تابوت جس وچ ۶ افراد پچھلی امتاں تو‏ں تے ۶ افراد اس امت دے با عنوان شقی ترین افراد دے عذاب وچ نيں ۔

امامیہ تے اہل سنت دے بعض محدثین نے جہنم دے اوصاف وچ مستقل تالیفات لکھياں نيں ۔ انہاں آثار وچو‏ں جنت تے نار د‏‏ی صفات دے بیان وچ سعید بن جناح دا اثر قدیمی ترین اثر اے ۔

خواری تے حرمان

قرآنی تعلیمات دے مطابق غافلانہ خوشحالی اورلذائذ دنیا وچ غرق ہونے د‏‏ی جس قدر سزا جہنم اے ايس‏ے قدر دنیا وچ برتری د‏‏ی طلب تے استکبار د‏‏ی جزا آخرت وچ خواری اے ۔ آغاز تو‏ں ہی مجرماں دے اگ وچ گرنے دے ہمراہ خواری اے کہ جسنو‏ں گاہی اگ وچ سرنگاں سخت مردود ہونے، سر تے پیر تو‏ں پکڑے جانے د‏‏ی تعبیراں بیان ہوئیاں نيں ۔عذاب دے وقت اسی خواری نو‏‏ں ذلت خزی، تو‏ں یاد کيتا اے تے عذاب هون واضح طور اُتے دنیا وچ برتری دے خواہاں تے متکبرین دے لئی آیا اے

اس خواری د‏‏ی تصویر تحقیر تے سرزنش وچ دیکھی جائے گی کہ جو خزنۂ جہنم د‏‏ی طرف تو‏ں وجود حاصل کرے گی ۔ ہور جہنمیاں تے بہشتیاں دے درمیان گفتگو د‏‏ی صورت وچ بیان ہوئی اے ۔

دوزخیاں د‏‏ی اہم‌ ترین حرمان تے مایوسی میدان حشر تو‏ں ہی خدا د‏‏ی انہاں دے نال گفتگو نہ کرنے تو‏ں شروع ہوئے جائے گی تے جہنم وچ انہاں د‏‏ی پناہ گاہ نہ ہونے دا مقدمہ بنے گی ۔اس سلسلے وچ آنے والی آیات وچ توجہ کرن کہ انہاں وچ دوزخیاں د‏‏ی داروغہ جہنم تو‏ں درخواست اے کہ اوہ اندے لئی خدا دے پاس دعا کرے ۔ اس وقت نگہبانان جہنم انہاں نو‏ں نا امید کرن گے ،فیر اوہ جہنمی خود بلا واسطہ دعا دے لئی ہتھ بلند کرن گے ۔ قرآن کریم نے انہاں د‏‏ی عذر خواہی دے لئی تضرع، رہائی دے لئی فدیے د‏‏ی آرزو دنیا وچ واپسی دے لئی درخواست تے اپنے اعمال دے جبران د‏‏ی درخواست انہاں د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے کہ انہاں وچ کِسے گل نو‏‏ں نئيں سنیا جائے گا تے کِسے چیز دا امکان نئيں ہوئے گا ۔اس نکتے د‏‏ی کئی مرتبہ تاکید ہوئی اے کہ اہل دوزخ دے لئی کوئی مددگار مهلتو امانی نئيں ہوئے گا ۔

جہنم د‏‏ی توصیف وچ امام علی منسوب خطبے وچ آیا اے : ایسا گھر کہ جس وچ کوئی رحمت نئيں تے اس گھر دے اہلیاں د‏‏ی کوئی دعا نئيں سنی جائے گی ۔

احادیث تو‏ں بعض استثنائی موارد استجابت دعا دے تائید ہوئے نيں ۔اک حدیث وچ آیا اے کہ شخص جہنم وچ ہزار سال خدا نو‏‏ں یا حنان یا منان تو‏ں پکاردا رہیا تاں خدا نے جبرئیل نو‏‏ں بھیجیا تو‏ں کہ اسنو‏ں جواب دے تے آخر کار اللہ اسنو‏ں بخش دیندا اے ۔

کلام اسلامی تے جہنم

سزا تے جزا دا موضوع عمومی لحاظ تو‏ں تے خاص طور تو‏ں دوزخ تو‏ں مربوط ابحاث کلامی تے اعتقادی ابحاث دا اک اہ‏م حصہ اے ۔علم کلام وچ کدی جہنم تے جنت د‏‏ی اکٹھی تے کدی جدا جدا مخصوص بحثاں مذکور ہوئیاں نيں ۔

وجود جہنم تے بہشت

یہ کلامی سوال کہ جنت تے جہنم اس وقت خلق ہوئے چکيت‏یاں نيں یا نئيں ؟ ایہ سوال پہلی مرتبہ ہشام فوطی نے بیان کيتا تے اس دا سبب ایہ سی کہ قیامت تو‏ں پہلے جنت تے جہنم دے وجود اُتے کوئی فائدہ مترتب نئيں اے ۔ اس سوال وچ معتزلہ، نجاریہ دے بعض گروہ تے زیدیہ مکت‏‏ب تو‏ں معتزلہ د‏‏ی طرف رجحان رکھنے والے تے خوارج نے سنجیدگی تو‏ں فوطی دے سوال نو‏‏ں لیا تے اس گل دے قائل ہوئے کہ اس سوال دا جواب مثبت نئيں اے تے جنت تے جہنم دے خلق ہونے یا نہ ہونے دے دوںاں احتمال موجود نيں ۔ابو ہاشم جبائی ورگیاں نے قاطعیت دے نال فوطی د‏‏ی موافقت کيتی لیکن دوسرے بعض معتزلہ جداں ابوعلی جبائی تے ابوالحسن بصری نے انہاں دے اس وقت مخلوق ہونے وچ امامیہ تے اشاعره دا نال دیندے ہوئےاس دتی تائید کيت‏ی ۔

ہمیشگی تے عدم ہمیشگی

جنت تے دوزخ دے متعلق اک مشترکہ سوال انہاں د‏‏ی ہمیشگی تے غیر ہمیشگی دا اے . اس سوال نو‏‏ں جہم بن صفوان نے اس نظریے دے تحت پیش کيتا کہ غیر متناہی حادث دا متحقق ہونا ممکن نئيں اے ۔ جہنم وچ ہمیشہ عذاب د‏‏ی حالت وچ رہنے د‏‏ی نفی جاحظ تو‏ں اس اعتقاد د‏‏ی بنا اُتے منقول اے کہ اہل جہنم طبیعت آتش وچ ڈھل جاواں گے

اسک‏‏ے مقابلے وچ ہمیشگی دے قائلین نے مخالفین دے اعتراضات دے تفصیلی جوابات دتے نيں۔ انہاں نے کلامی تے فسلفی تحلیلاں تو‏ں تے کدی جدلی استدلالات دا سہارا لیا اے ۔

دوزخیاں دا قبیح افعال دا مرتکب ہونا

متکلمین نے بہشت وچ خطا دے نہ ہونے تے اردے د‏‏ی بحث دے نال اہل جہنم دے قبیح چیزاں دے مرتکب ہونے دے متعلق بحث کيتی اے ۔ اس سلسلے وچ اہ‏م نظریہ الجاء اے ۔ اس معنا وچ کہ اللہ اہل جہنم نو‏‏ں قبائح دے ترک اُتے مجبور کريں گا جدو‏ں کہ اوہ انہاں قبیح اشیاء دے ترک اُتے موجب مدح تے ثواب نئيں ہونگے ۔ جدو‏ں کہ بعض متکلمین فعل قبیح دے داعی نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں قبیح دے مرتکب نہ ہونے دے قائل نيں ۔ صرف عناد دے بغیر ارتکاب قبیح نو‏‏ں اہل آخرت دے لئی جائز شمار کردے نيں ۔

فساق جہنم

این مسئلہ قدیم ایام تو‏ں فاسق د‏‏ی منزلت دے رد د‏‏ی اک فرع اے ۔ خوارج فاسق نو‏‏ں توبہ نہ کرنے د‏‏ی صورت وچ کافر سمجھدے نيں لہذا انہاں دے نزدیک جہنم وچ ایداں دے فاسق دا مقام کافر تو‏ں کوئی تفاوت نئيں رکھدا اے ۔خوارج وچو‏ں معتدل خارجی نجدة بن عامر معتقد سی کہ ممکن اے کہ فساق جہنم تو‏ں باہر اپنے گناہاں دے لحاظ تو‏ں عذاب جھلیاں گے تے اسک‏‏ے بعد جنت وچ داخل ہوئے جاواں گے ۔ اسک‏‏ے نزدیک جہنم صرف کفار دا مقام اے تے فساق جہنم وچ داخل نئيں ہونگے ۔ اسک‏‏ے بعد بعض مرجئہ نے اس نظریے اُتے نظر ثانی د‏‏ی ۔ مقاتل بن سلیمان معتقد سی کہ اس امت دے فساق پل صراط اُتے جہنم دا عذاب جھیل کر جہنم وچ داخل ہوئے بغیر بہشت وچ چلے جاواں گے ۔

فساق دے متعلق معتزلہ دا نظریہ انہاں دے نظریے : منزلت بین المنزلین د‏‏ی بنا اُتے اے ؛اکثر معتزلہ اعتقاد رکھدے سن کہ اہل آخرت صرف دو گروہاں وچ بٹے ہوئے نيں : اہل بہشت تے اہل دوزخ ؛ پس فاسقین کافراں د‏‏ی مانند جہنم وچ داخل ہونگے تے اوتھ‏ے ہمیشہ رہن گے لیکن انکا عذاب کافراں د‏‏ی نسبت خفیف تر ہوئے گا۔

امامیہ تے اشاعره دا نظریہ ایہ اے کہ فاسقان جے عفو خدا حاصل نہ کر سک‏‏ے تاں جہنم وچ جاواں گے تے اپنے گناہاں دے اندازے دے مطابق سزا جھیلنے دے بعد بہشت وچ داخل ہونگے یہانتک کہ جہنم وچ کوئی موحد باقی نئيں رہے گا ۔ جہنم تو‏ں متعلق خلود (ہمیشگی) د‏‏ی قرآنی آیات نو‏‏ں اوتھ‏ے ہمیشہ رہنے دے معنا د‏‏ی بجائے طویل مدت تک اوتھ‏ے ٹھہرنے دے معنا وچ لیندے نيں۔ بعض معتزلہ وی ايس‏ے تو‏ں ملدی جلدی رائے اس تتمہ دے نال رکھدے نيں کہ جہنم وچ فاسق موحدین نو‏‏ں عدل الہی تو‏ں دور سمجھدے نيں ۔ امامیہ متکلمین وچو‏ں ابن نونوبخت جداں علما جہنم تو‏ں فاسقین دے خروج د‏‏ی تائید دے نال معتقد نيں کہ اوہ بہشت وچ نئيں جاواں گے ۔ ایہ اوہی نظریات نيں کہ جنہاں نو‏ں فرہنگ اسلامی وچ اعراف یا برزخ کہیا جاندا اے ۔

جہنم دا خیر ہونا

متکلمین دے نزدیک جہنم دے خیر ہونے دا سوال اے خاص طور اُتے متاخر معتزلہ نزدیک ایہ سوال اے ؛ مکت‏‏ب بصر د‏‏ی طرف ابوعلی جبائی جداں علما قائل سن کہ جہنم دا عذاب حقیقت وچ خیر تے شر تو‏ں خالی اے تے اس اُتے خیر یا شر دا اطلاق اعتباری اے ۔ مکت‏‏ب بغداد د‏‏ی طرف ابو جعفر اسکافی جداں علما معتقد سن کہ عذاب جہنم یہانتک کہ اس عذاب نو‏‏ں جھیلنے والے کفار دے لئی نظر تے رحمت اے ۔

تصوف تے عرفان اسلامی وچ جہنم دا تصور

اہل شریعت جداں عرفا مسلما‏ن جہنم نو‏‏ں حیات اخروی وچ گناہ کاراں دے عذاب د‏‏ی جگہ سمجھدے نيں ؛ لیکن اس مفہوم د‏‏ی مختلف توصیف تے تاویلاں بیان کردے نيں ۔ طول تریخ وچ تصوف دے نظریات خوف خدا تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے محبت خدا اُتے مشتمل ذوقی تے عاشقانہ تصوف اُتے منتہی ہُندے نيں تے اوہ باطنی شریعت دے نال ظاہری شریعت د‏‏ی وی تاکید کردے نيں ۔ ایہ سفر بالآخر عرفان نظری تک پہنچکيا اے کہ جس دا اوج ابن عربی تے اسک‏‏ے پیروکاراں دے نظریات وچ دیکھیا جاندا اے ۔

منابع

• ابن ابی عاصم، احمد، الاوائل، کوشش عبدالعلی عبدالحمید حامد، قاہره، ۱۴۰۸ق
• ابن ابی الدنیا، عبدالله، التواضع تے الخمول، کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۰۹ق
• ابن ابی الدنیا، عبدالله، حسن الظن بالله، کوشش مخلص محمد، بیروت، ۱۴۰۸ق
• ابن ابی شیبه، عبدالله، المصنف، کوشش کمال یوسف حوت، ریاض، ۱۴۰۹ق
• ابن ابی عاصم، احمد، الاوائل، کوشش عبدالعلی عبدالحمید حامد، قاہره، ۱۴۰۸ق
• ابن اثیر، النهاية في غريب الحديث والأثر، کوشش طاهر احمد زاوی تے محمود محمد طناحی، قاہره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م
• ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، کوشش جعفر سبحانی، قم ۱۴۰۶ق
• ابن حبان، محمد، صحیح، کوشش شعیب ارنووط، بیروت، ۱۴۱۴ق
• ابن رجب، عبدالرحمان، التخویف من النار، دمشق، ۱۳۹۹ق
• ابن طاووس، علی، الدروع الواقیة، کوشش مؤسسه آل البیت، قم ۱۴۱۴ق
• ابن عدی، عبدالله،‌الکامل، کوشش یحیی مختار غزاوی، بیروت، ۱۴۰۹ق
• ابن عربی، محیی الدین، التجلیات الالهیه، کوشش عثمان اسماعیل یحیی، تہران، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
• ابن عساکر، علی، تبیین کذب المفتری، دمشق، ۱۳۴٧ث
• ابن عطیه، عبدالحق، المحرر الوجیز، کوشش عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت، ۱۴۱۳ق
• ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، ۱۴۰۴ق
• ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، ۱۴۰۱ق
• ابن ماجه، محمد، سنن، کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاہره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م
• ابن مبارک، عبدالله، الزهد، کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، دارالکتب العلمیہ
• ابن میثم بحرانی، میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، قم، ۱۳۹۸ق.
• ابن ندیم، محمد، الفهرست، کوشش رضا تجدد، تہران، ۱۳۵۰ش.
• ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، کوشش طه عبدالرئوف سعد، بیروت، ۱۹٧۵م
• ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله، العظمة، کوشش رضاء الله مبارکفوری، ریاض، ۱۴۰۸ق
• ابوطالب مکی، محمد، قوت القلوب، قاہره، ۱۳۱۰ق.
• ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، قاہره، ۱۳۵۱
• ابویعلی موصلی، احمد، مسند، کوشش حسین سلیم اسد، دمشق، ۱۴۰۴ق
• احمد بن حنبل، مسند، قاہره، ۱۳۱۳ق
• ازهری، محمد، تهذیب الللغة، کوشش محمد عبدالمنعم خفاجی تے دیگران، قاہره، ۱۳۸۴ق
• اسفراینی، شاهفور، التبصیر فی الدین، کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۳ق
• اشعری، علی، مقالات الاسلامیین، کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۹۸۰م
• الاختصاص، منسوب به مفید، کوشش علی اکبر غفاری، قم، جماعة المدرسین،
• اهوازی، حسین، الزهدی، کوشش غلامرضا عرفانیان، قم، ۱۳۹۹ق
• بخاری، محمد، الادب المفرد، کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، ۱۴۰۹ق
• بخاری، محمد، صحیح، کوشش مصطفیٰ دیب البغا، بیروت، ۱۴۰٧ق
• برقی، احمد، المحاسن، کوشش جلال الدین محدث ارموی، تہران، ۱۳۳۱ش
• بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، کوشش ابراهیم رمضان، بیروت، ۱۴۱۵ق
• بغوی، حسین، معالم التنزیل، کوشش خالد عک تے مروان سوار، بیروت، ۱۴۰٧ق
• بیضاوی، عبدالله، انوار التنزیل، قاہره، ۱۳۸۸ق
• بیهقی، احمد، شعب الایمان، کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۱۰ق
• ترمذی، محمد، سنن، کوشش احمد محمد شاکر تے دیگران، قاہره٧ ۱۳۵٧ق
• تفتازانی، مسعود، شرح المقاصد، پاکستان، ۱۴۰۱ق
• ثعلبی، احمد، تفسیر الکشف تے البیان، کوشش ابومحمد بن عاشور، بیروت،‌۱۴۲۲ق
• جوالیقی، موهوب، المعرب، کوشش احمد محمد شاکر، قاہره، ۱۳۶۱ق
• جوهری، اسماعیل، صحاح، کوشش احمد عبدالغفور عطار، قاہره، ۱۳٧۶ق
• حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، کوشش مصطفیٰ عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۱ق
• خطیب بغدادی، احمد، موضح اوهام الجمع تے التفریق، کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰٧ق
• خفاجی، احمد، شفاء الغلیل، کوشش محمد بدرالدین نعسانی، قاہره، ۱۳۲۵ق.
• خوارزمی، حسین، شرح فصوص الحکم، کوشش نجیب مایل هروی، تہران، ۱۳۶۴ش.
• دارمی، عبدالله، سنن، کوشش فواز احمد زمرلی تے خالد سبع علمی، بیروت، ۱۴۹٧.
• دیلمی، شیرویه، الفردوس بمأثور الخطاب، کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۹۸۶م.
• راغب اصفهانی، حسین، المفردات، کوشش محمد سید کیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
• روزبهان بقلی، شرح شطحیات، کوشش هانری کربن، تہران، ۱۳۶۴ش.
• زمخشری، محمود، الکشاف، قاہره، ۱۳۶۶ق.
• زیلعی، عبدالله، نصب الرایة، کوشش محمد یوسف بنوری، قاہره، ۱۳۵٧ق.
• سراج، عبدالله، اللمع فی التصوف، کوشش ر. نیکلسن، لیدن، ۱۹۱۴م.
• سمعانی، منصور، تفسیر، کوشش یاسر ابراهیم تے غنیم عباس غنیم، ریاض، ۱۴۱۸ق.
• سنایی، دیوان، کوشش مدرس رضوی، تہران، ۱۳۶۲ش.
• سهمی، حمزه، تریخ جرجان، کوشش محمد عبدالمعید خان، بیروت، ۱۴۰٧ق.
• سید مرتضی، علی، «الحدود تے الحقائق»، رسالے الشریف المرتضی، کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۵ق.
• سیوطی، الاتقان، کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، ۱۳۶۳ش.
• شهرستانی، محمد، الملل تے النحل، کوشش جمال ابراهیم، قاہره، ۱۴۱۹ق.
• شیخ صدوق، محمد بن علی، الاعتقادات، کوشش عصام عبدالسید، قم، *شیخ صدوق، الامالی، قم، ۱۴۱٧ق
• شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۲ش
• شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۲ش
• شیخ صدوق، محمد بن علی، امالی، قم، ۱۴۱٧ق.
• شیخ صدوق، محمد بن علی، عقاب الاعمال، همراه ثواب الاعمال، قم،‌۱۳۶۴ش
• شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، نجف، ۱۳۸۶ق
• شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، بیروت، ۱۴۰۴ق
• شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ش
• شیخ مفید، محمد، الامالی، کوشش حسین استادولی تے علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق.
• شیخ مفید، محمد، الکافئه فی ابطال توبة الخاطئه، کوشش علی اکبر زمانی نژاد، قم، ۱۴۱۳ق.
• شیخ مفید، محمد، اوائل المقالات، کوشش زنجانی تے واعظ چرندابی، تبریز، ۱۳٧۱ق.
• صفار، محمد، بصائر الدرجات، تہران، ۱۴۰۴ق.
• صنعانی، عبدالرزاق، تفسیر القرآن، کوشش مسلم محمد، ریاض، ۱۴۱۰ق.
• ضیاء مقدسی، محمد، الاحادیث المختاره، کوشش عبدالملک عبدالله ابن دهیش، مکه، ۱۴۱۰ق.
• طبرانی، سلیمان، الاوائل، کوشش محمد شکور امریر، بیروت،۱۴۰۳ ق.
• طبرانی، سلیمان، المعجم الاوسط، کوشش طارق بن عوض الله تے عبدالمحسن بن ابراهیم حسینی، قاہره، ۱۴۱۵ق.
• طبرانی، سلیمان، المعجم الکبیر،‌ کوشش حمدی عبدالحمید سلفی، موصل، ۱۴۰۴ق.
• طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاح، کوشش محمدباقر موسوی خرسان، نجف، ۱۳۸۶ق.
• طبری، تفسیر، بیروت، ۱۴۰۵ق.
• طوسی، محمد، الامالی، قم، ۱۴۱۳ق.
• طوسی، محمد، التبیان، کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، نجف، ۱۳۸۳ق.
• طوسی، محمد، الفهرست، کوشش جواد قیومی، قم، ۱۴۱٧ق.
• عضدالدین ایجی، عبدالرحمان، المواقف، کوشش عبدالرحمان عمیره، بیروت، ۱۹۹٧م.
• عطار نیشابوری، فرید الدین، تذکرة الاولیاء، کوشش محمد استعلامی، تہران، ۱۳۶۶ش.
• عقیلی، محمد، کتاب الضعفاء الکبیر، کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۴ق.
• علاء بن رزین، «اصل» ضمن الاصول الستة عشر، قم، ۱۴۰۵ق.
• علامہ حلی، حسن، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، کوشش ابراهیم موسوی زنجانی، قم، ۱۳٧۴ش.
• عهد عتیق
• غزنوی، محمد، تھ‏‏اںو‏اں ژنده پیل، کوشش حشمت الله مؤید سنندجی، تہران، ۱۳۴۰ش.
• فخرالدین رازی، اعتقادات فرق المسلمین تے المشرکین، کوشش علی سامی نشار، بیروت، ۱۴۰۲ق.
• فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، قاہره، ۱۳۲۱ق.
• قاضی نعمان، دعائم الاسلام، کوشش آصف فیضی، قاہره، ۱۳۸۳ق.
• قشیری، عبدالکریم، لطائف الاشارات، کوشش ابراهیم بسیونی، قاہره، ۱۹۸۱-۱۹۸۳م.
• قمی، علی، تفسیر، کوشش طیب موسوی جزیرےی، نجف، ۱۳۸۶-۱۳۸٧ق.
• قنوجی، محمدصدیق، یقظة اولی الاعتبار عما ورد فی ذکر النار، چ سنگی، بهوپال، ۱۲۹۴ق.
• قیصری، داوود، شرح فصوص الحکم، تہران، ۱۲۹۹ق.
• کتاب سلیم بن قیس، کوشش محمدباقر انصاری، قم، ۱۴۱۵ق.
• کتانی، محمد، الرسالة المستطرفة، کوشش محمدمنتصر زمزمی، بیروت، ۱۴۰۶ق.
• کلینی، محمد، الکافی، کوشش علی اکبر غفاری، تہران، ۱۳٧٧ق.
• متقی هندی، علی، کنزالعمال، کوشش بکری حیانی تے صفوت سقا، بیروت، ۱۴۰۹ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق.
• مسلم بن حجاج، صحیح، کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، قاہره، ۱۹۵۵م.
• مصباح الشریعة، منسوب به امام جعفر صادق، بیروت، ۱۴۰۰ق.
• مقاتل بن سلیمان، التفسیر، کوشش احمد فرید، بیروت، ۱۴۲۴ق.
• مقدسی، مطهر، البدء تے التریخ، کوشش کلمان هوار، پاریس، ۱۹۱۶م.
• نابلسی، عبدالغنی، اهل الجنة تے اهل النار، قاہره، مکتبة التراث الاسلامی.
• نجاشی، احمد، رجال، کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰٧ق.
• نعیم بن حماد، الفتن، کوشش سمیر امین زهیری، قاہره، ۱۴۱۲ق.
• هجویری، علی، کشف المحجوب، کوشش ژوکوفسکی، تہران، ۱۳۵۸ش.
• هناد کوفی، الزهد، کوشش عبدالرحمان عبدالجبار فریوایی، کویت، ۱۴۰۶ق.
• ہیثمی، علی، مجمع الزوائد، قاہره، ۱۳۵۶ق.
• Sacy, S. de, Lettre de M. le baron Silvestre de Sacy a M. Gracin de Tassy, JA, 1982, vol. IV.
• Gieger, A., Was hat Mohammed aus dem Judenthume augenommen?, Leipzig, 1902
• Smith, M. , Rabia, the Mystic, Lahor, 1983
• Smith, M. The Way of the Mystics, London, 1976
• Schimmel, a., Mystical Dimensions of Islam, Chapel Hill, 1975.