لہوری بندر

لہوری بندر (Lahori Bandar)، ٹھٹھا دا اک تریخی بندرگاہی شہر سی۔ 1300ء دی دہائی دے اوائل توں لے کے 1600ء دی دہائی دے آخر تک ایہ شمال مغربی ہندوستان دیاں اہم بندرگاہاوں وِچوں اک سی۔

تریخ

لہوری بندر دا ذِکر سَبھ توں پہلاں گیارہویں صدی دے اوائل وچ البیرونی نے کیتا اے۔ اوہنے لکھیا کہ ایہ دریائے انڈس دے دو دہانےآں وِچوں اک دے نیڑے سی۔ 1300ء دی دہائی دے اوائل وچ ابن بطوطا دے وقت تک لہوری دیبل دی جگہ لے کے اہم بندرگاہ بݨ چکی سی۔ ابن بطوطا نے "ایہ سمندری ساحل اُتے اک عُمدہ شہر پایا، جیہدے وچ اک وڈی بندرگاہ سی، جیہدے وچ فارس، یمن تے ہوراں مُلکاں دے تاجر آؤندے سن" تے 6 ملیئن دینار ٹیکس دی آمدݨی حاصل ہُندی سی، جو غالبن زیادہ تر کسٹم ڈیوٹی توں سی۔ اوہنے ایہ وی لکھیا کہ قریب ای اک پراݨے شہر دے کھنڈرات سی جِتھے بہت سارے پتھر سی، جیہناں وِچوں کچھ دی شکل انساناں تے جانوراں ورگی سی۔

اگلیاں صدیاں وچ لہوری بندر ہندوستان دے مغربی ساحل اُتے چار اہم بندرگاہوں وِچوں اک سی۔ باقی كھمبھات، کولام تے کالی کٹ سی۔ ایہنے ٹھٹھا دی بندرگاہ دے طور تے کَم کیتا۔ ایہدے 16ویں صدی وچ گجرات تے پرتگالیاں دے زیر کنٹرول ہرمز دے ناݪ وی قریبی روابط سی۔ جنوبی انڈس ڈیلٹا وچ لہوری بندر دی پوزیشن قدرتی طور تے اک وڈے کاروبار لئی موزوں سی۔ ایہدے کوݪ اک ہِنٹرلینڈ سی تے ریشم تے کپاہ ورگی مطلوبہ ٹیکسٹائل تک رسائی سی۔

جَد اکبر نے 1592ء وچ دریائے انڈس دے دہانے اُتے قبضہ کیتا تاں اوہنے فوری طور تے لہوری بندر نوں شاہی بندرگاہ دے طور تے تیار کرنا شروع کیتا۔ ایہنوں حکمت عملی دے لحاظ ناݪ کافی اہم سمجھیا جاندا سی کہ اکبر نے ایہنوں براہ راست انتظامیہ (خالصہ) دے تحت رکھیا۔ ایہدے کوݪ دو وڈے سمندری جہاز وی سی جو اوہدے راجگڑھ لہور وچ بݨائے گئے سی، جیہناں نوں لہوری بندر وچ سمندر وچ لاہیا جاندا سی تے فیر لال سمندر وچ چلایا جاندا سی۔ آئین اکبری وچ ٹھٹھا دی سرکار وچ لہوری بندر نوں اک محل دے طور تے درج کیتا گیا اے، جیہدی کُل آمدݨی 5,521,419 دام اے۔

لہوری بندر 17ویں صدی دے دوران اک اہم بندرگاہ سی۔ شاہ جہاں نامہ نے وچ لکھیا کہ لہوری بندر اِنی وڈی بندرگاہ سی کہ ایہدے وچ اک وقت وچ 1000 جہاز سما سکدے سی۔ الیگزینڈر ہیملٹن دا بیان 17 ویں صدی دی لہوری بندر وچ ہوݨ آݪیاں تجارتی سرگرمیاں نوں بیان کردا اے: جَد وی کوئی جہاز بندرگاہ دے قریب آؤندا سی مقامی تاجراں نوں اوہدی آمد دی اطلاع دیݨ لئی بندوق ناݪ فائر کیتا جاندا سی۔ اس توں بعد اوہ چھوٹیاں کشتیاں (غراب) وچ جہاز دے کوݪ جاندے سی تاکہ شرائط اُتے گَل بات کیتی جا سکے۔ سمندری جہاز جو "بندرگاہ ناݪ تعلق نئیں رکھدے سی" اوہناں نوں چینل وچ لنگر انداز ہوݨ دی اجازت نئیں سی تے اوہدی بجائے اوہناں نوں شہر توں باہر گودی وچ جاݨا پیندا سی۔ جہاز دے لنگر انداز ہوݨ توں بعد اوہدا سامان لاہیا جاندا سی۔ اک جہاز اُتے 200 سے 300 ٹن تک سامان لیایا جاندا سی تے فیر اوہنوں چھوٹیاں کشتیاں دے ذِریعے یا سمندر دے کنارے، بار بردار جانوراں دے ذریعے ٹھٹھا بھیج دِتا جاندا سی۔ جین ڈی تھیونوٹ نے 1660ء وچ دورہ کیتا تے لکھیا کہ ایہ "کِسے وی دوسری جگہ توں بہتر بندرگاہ اے"۔

انگریزاں دے آؤݨ توں پہلاں پرتگالی واحد یورپی عنصر سی۔ اوہناں نے ایتھے تجارتی اجارہ داری قائم رکھی تے غیر مُلکی تاجراں نوں اوہناں دے جاری کردہ کارٹا (پاس) توں بغیر داخل ہوݨ دی اجازت نئیں دِتی۔ اوہ اکثر اوہناں بصرا، ہرمز یا مسقط دے تاجراں نوں جاری کردے سی۔ شاہبندر یا بندرگاہ دا کنٹرولر، اکثر پرتگالی تجارتی آمدݨی دے نقصان توں پریشان رہندا سی تے اوہناں نوں خوش مزاج رکھݨ دی کوشش کردا سی۔ 1635ء وچ انگریز فیکٹر میتھ وولڈ نے پرتگالیاں دے ناݪ اک معاہدے اُتے گَل بات کیتی، جیہدے تحت انگریزاں نوں لہوری بندر وچ تجارت کرن دی اجازت مِݪ گئی، جیہدے نتیجے وچ انگریزاں نے ایتھے اک کارخانہ قائم کیتا۔

انگریز بظاہر لہوری بندر نوں ٹھٹھا توں زیادہ آزاد بندرگاہ سمجھدے سی۔ ٹھٹھا وچ گورنر قیمتاں نوں کنٹرول کردا سی لیکن لہوری بندر وچ اوہ عوامی طور تے جاݨے جاندے سی تے گورنر ٹھٹا دی خواہشات دے تابع نئیں سی۔ اس وقت انگریزاں دا بنیادی عنصر جان اسپلر سی تے مقامی تاجر بومابامل تے نوال داس انگریزاں دے ناݪ کَم کردے سی تے منافعے وچ کمی کردے سی۔

1646-7 وچ بخشی الممالک (مغل انتظامیہ دے دوسرے اعلا ترین رکن، جیہنوں فوج تے انٹیلی جنس دا کَم سونپیا گیا سی) نوں اسپلر دا اک خط اس وقت لہوری بندر دی مغل انتظامیہ دے بارے وچ خصوصی بصیرت پیش کردا اے۔ امن و امان نوں اک فوجدار (گورنر یا کمانڈنٹ) دے ماتحت کیتا جاندا سی جیہنوں حکیم کہیا جاندا سی۔ اوہ صوبے دے گورنر دا ماتحت سی۔ شاہبندر نے اپݨی طاقت، تجارت دے کنٹرول ناݪ حاصل کیتی تے اوہ فوجدار دا ماتحت نئیں سی۔ اک قاضی دے سامݨے فوجداری مقدمات لیائے گئے، جیہنے فوجدار تے شاہبندر، دوناں نوں دستاویزات جمع کرائیاں لیکن ایداں نئیں لگدا کہ شاہبندر قاضی دے احکام دا پابند ہووے۔

اس وقت لہوری بندر دا فوجدار آصف خان سی جو کم از کم 1620ء توں انچارج سی۔ اوہنے بظاہر لہوری بندر نوں جاگیر وچ رکھیا سی تے فیر 1640ء تک ایہنوں میر ظریف، بعد وچ فدائی خان دے نام ناݪ جاݨیا جاندا سی جو اپݨے طور تے شاہبندر بݨ گیا۔ فدائی خان نوں بعد وچ حکیم خوشحال نے شاہبندر بݨایا۔

17ویں صدی دے اواخر وچ لہوری بندر قحط، بیماری تے بندرگاہ دے گاد دی شکار ہوئی، جد الیگزینڈر ہیملٹن نے 1699ء وچ دورہ کیتا تاں ایہ "اپݨے سابقہ ​​نفس دا عکس" سی۔ اوہنے اس وقت لکھیا "ایہ تقریبن 100 گھراں دا اک پنڈ اے، جو ٹیڈھےآں بالےآں تے مِٹی ناݪ بݨے نیں"۔

18ویں صدی وچ، لہوری بندر نوں میرات الہند وچ اپݨے طور تے اک الگ سرکار دے طور تے دکھایا گیا اے، جو دو محلےآں اُتے مُشتمل اے۔لہوری بندر نوں آخر کار کراچی نے ایتھے دی وڈی بندرگاہ دے طور تے غیر اہم بݨا دِتا۔

اکبر دے عہد وچ

دریائے راوی کِسے زمانے وچ اپݨے عروج اُتے سی۔ ایہدا ندازہ ایداں لایا جاسکدا کہ اکبر دے دور وچ دریائے راوی اس قدر ڈونگھا سی کہ ایہدے وچ بحری جہاز چلدے سن۔ راوی وچ عام کشتی رانی ہُندی سی۔ دربار دے وڈکے تے امیر کبیر لوک تے شہری، نفیس، دل آویز تے رنگین جھالردار کشتیاں وچ بیٹھ کے دریا دی سیر کردے سن۔ صوبا ٹھٹا دے شہر ٹھٹا توں دریائے راوی دے رستے سوداگر بحری جہازاں دے ذریعے اپݨا مال ’’لہوری بندر‘‘ تے لیاؤندے سن۔ 1596ء وچ جد اکبر نے ٹھٹھا اُتے یورش کیتی تے سامانِ جنگ، خشکی توں علاوہ راوی دے ذریعے ٹھٹھا پہنچایا گیا۔ اس مہم دا سپہ سالار عبدالرحیم خان خاناں جنگ لئی 25 جنگی کشتیاں لے کے راوی دے ذریعے لہور توں راوانہ ہویا سی۔ اکبر دے دور وچ راوی کنارے شاہی سرپرستی وچ بحری جہاز تیار کیتے جاندے سن۔ 1593ء وچ ایتھے اک نِکا بحری جہاز تیار ہویا۔ ایہدی تیاری وچ 468 مݨ 2 سیر لوہا لگیا۔ ایہنوں 240 ترکھاݨاں تے لوہاراں نے مِݪ کے تیار کیتا سی۔ جہاز دی تیاری توں بعد ایہنوں اک ہزار بندےآں نے مِݪ کے بڑی مشکل ناݨ دھکا لاؤندے ہوے دریا وچ لاہیا۔ جہاز دا مستول 35 گز سی۔

اگلے ورھے مئی 1594ء وچ بادشاہ نے اک وڈا جہاز تیار کروایا تے ایہنوں ’’ اکبری جہاز‘‘ دا نام دِتا۔ راوی دے کنارے بݨائے گئے اس جہاز دی تیاری وچ 2936 تختے استعمال ہوئے۔ جہاز دی تیاری نوں دیکھݨ لئی شہنشاہ آپ گئے تے راوی دے رستے ایہنوں ’’لہوری بندر‘‘ گھلیا گیا۔ 1595ء وچ اکبر دے حُکم اُتے 16338 روپئیے دی لاگت ناݪ اک ہور جہاز تیار کرایا گیا جو 15 ہزار مݨ توں زیادہ بوجھ چک سکدا سی۔ اس جہاز دا مستول 37 گز سی۔

مقام

لہوری بندر دا صحیح مقام معلوم نئیں۔ بعض نے کہیا اے کہ لہوری بندر سابقہ دیبل توں مماثلت رکھدا اے، جِداں کہ تحفۃ الکرام۔ میر معصوم نے ایہ دعوا کیتا کہ لہوری بندر دیبل تے ٹھٹھا، دوناں توں یکساں سی۔ سید شاکر علی شاہ (1996) نے کہیا اے کہ دیبل تے لہوری بندر دونوں جونا شاہ بندر (عرف جکی بندر، ضلع ٹھٹھا دی تحصیل میرپور ساکرو وچ 24°37′ N, 67°22′ E) وچ سی۔ ایتھے کھدائی ناݪ اس وقت نظر آؤݨ آݪے کھنڈرات دے تھلے اک قدیم قلعے دی موجودگی دا انکشاف ہویا اے۔ ہیگ (1894) نے لکھیا کہ لہوری بندر شاید ہور تھلے دی طرف سی۔ پالیوال (1999) نے لکھیا کہ لہوری بندر پراݨے باگگور چینل اُتے 24°31' N, 67°24' E اُتے آ۔

ہور دیکھو

• شاہ بندر
• دیبل