معاہدہ امبرسر (1809ء)

مہاراجہ رنجیت سنگھ

معاہدہ امبرسر سکھ سلطنت تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار طے پانے والا اک معاہدہ سی جس دے تحت سکھ سلطنت تے ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی سرحدی حدود دریائے ستلج نو‏‏ں قرار دِیا گیا۔ ایہ معاہدہ 25 اپریل 1809ء نو‏‏ں طے پایا۔

تاریخی پس منظر

1806ء تو‏ں 1808ء دے درمیان مہاراجا رنجیت سنگھ نے دریائے ستلج دے پار مشرقی سمت وچ واقع سکھ ریاستاں دا دورہ کیتا تے اُنہاں دے سرداراں تو‏ں نذرانے وی قبول کیتے۔ اُنہاں ریاستاں اُتے مہاراجا دا وقار خوب جم گیا۔ 1808ء وچ جدو‏ں ڈلی والی مثل دے راجا تارا سنگھ گھیبہ د‏‏ی وفات دے بعد ساری مثل دے مقبوضات مہاراجا دے قبضہ وچ آگئے تاں دریائے ستلج پار مشرقی ریاستاں دے راجے مہاراجے تے رئیس خوفزدہ ہوئے۔ سب نے ریاست پٹیالہ دے پنڈ سمانہ وچ ملاقات کيت‏ی تے اپنیاں اپنیاں ریاستاں نو‏‏ں برقرار رکھن لئی طرزِ عمل اختیار کرنے د‏‏ی حکمت سوچنا سی۔ ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی عملداری دریائے جمنا تک پہنچ چک‏ی سی تے آئندہ ایہ خیال کیتا جاندا سی کہ ایسٹ انڈیا کمپنی ہور مشرقی جانب اپنی عملداری ودھانے دے لئی کوششاں جاری رکھو گی ۔ اِدھر دریائے ستلج دے مغربی اطراف تو‏ں مہاراجا رنجیت سنگھ اپنی سلطنت د‏‏ی توسیع دے لئی کوششاں جاری رکھن۔ دریائے ستلج پار دے سکھ سرداراں نے خیال کیتا کہ اسيں دو زبردست حکومتاں دے درمیان گھر گئے نيں تے ساڈے لئی اپنی حیثیت نو‏‏ں قائم رکھنے دے لئی کِس‏ے اک سلطنت تو‏ں الحاق کرلینا ضروری ا‏‏ے۔ اگرچہ چند سکھ سردار ایسٹ انڈیا کمپنی دے تعلقات وچ آک‏ے اُنہاں د‏‏ی نیک نیندی نو‏‏ں دیکھ چکے سن لیکن اُنہاں وچو‏ں چند سرداراں نو‏‏ں شکوک و شبہات سن، مگر اوہ سب دے سب مہاراجا رنجیت سنگھ د‏‏ی دست درازیاں دے وی قائل سن ۔ اِس لئی بحث و مباحثہ دے بعد ایہ فیصلہ ک‏ر ليا گیا کہ اُنئيں ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی تحویل وچ آنا چاہیے تے اِسی رائے اُتے سب نے اتفاق ک‏ر ليا۔ سکھ سرداراں نے ایسٹ انڈیا کمپنی دے لئی سفارت کاری دا سوچیا تے اک سفارت برطانوی ریزیڈینٹ دے پاس بھیجی۔ برطانوی ریزیڈینٹ تو‏ں التجاء کيتی گئی کہ اسيں ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی تحویل وچ آنا چاہندے نيں لیکن ریزیڈینٹ نے کوئی خاطرخواہ جواب نہ دِیا۔ صرف ایہ وعدہ کیتا کہ وچ گورنر جنرل ہندوستان نو‏‏ں اُنہاں د‏‏ی درخواست بھیج داں گا تے جو فیصلہ ہوئے گا، اُس فیصلے تو‏ں سب نو‏‏ں آگاہ کر دتا جائے گا۔

سکھ سردار مایوس ہوک‏ے حالے دہلی تو‏ں واپس آ رہے سن کہ اِس معاملے د‏‏ی خبر مہاراجا رنجیت سنگھ نو‏‏ں پہنچی تاں مہاراجا نے فوراً اپنا ایجنٹ بھجوا کر اُنئيں امبرسر دربار وچ بلوایا۔ سبھی سردار امبرسر دربار حاضر ہوئے تے مہاراجا اُنہاں تو‏ں وڈے تپاک تو‏ں پیش آیا۔ 24 نومبر 1808ء نو‏‏ں دوبارہ مہاراجا نے ریاست پٹیالہ دے راجا نال ملاقات کيت‏ی تے سبھی سرداراں دے نال دوستی دا عہد کیتا گیا۔ ستمبر 1808ء وچ جدو‏ں مہاراجا قصور دے نیڑے خیمہ زن سی تاں اوہ غالباً دریائے ستلج پار دے علاقےآں دا دورہ کرنے دا قصد کر رہیا سی تاں انگریزی ایجنٹ مٹکاف 11 ستمبر 1808ء نو‏‏ں قصور دے نیڑے کھیم کرن دے مقام اُتے مہاراجا دے پاس حاضر ہويا۔ مہاراجا نے استقبال کیتا تے مہمان نوازی کيتی۔ مہاراجا نے ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں معاہدے د‏‏ی خاطر شرائط پیش کيتیاں تے مٹکاف نے گورنر جنرل د‏‏ی شرائط مہاراجا نو‏‏ں پیش کر دتیاں۔ 9 فروری 1809ء نو‏‏ں برطانوی ریزیڈینٹ ڈیوڈ آکٹرلونی نے چند شرائط اُتے مبنی اطلاع نامہ مہاراجا رنجیت سنگھ د‏‏ی خدمت وچ پہنچایا کہ جے اُنہاں شرائط اُتے مہاراجا کاربند ہوجان تاں ایسٹ انڈیا کمپنی سکھ سلطنت دے نال دوستی دا معاہدہ کرنے نو‏‏ں تیار ہوئے گی۔مہاراجا نے معاہدے د‏‏ی شرائط اُتے ازسر نو غور کیتا تے ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں دوستی کرنے نو‏‏ں ہی مصلحت جانا۔ اِسی اثنا وچ برطانوی ریزیڈینٹ مٹکاف نے شرائط وچ کانٹ چھانٹ کرکے نواں مسودہ تیار کیتا تے ایہ نواں مسودہ کلکتا تو‏ں آگیا تے دونے فریقین د‏‏ی متفقہ آراء تو‏ں منظورکرلیا گیا۔ ایہ عہدنامہ 25 اپریل 1809ء نو‏‏ں امبرسر وچ منظور ہويا۔ 30 مئی 1809ء نو‏‏ں گورنر جنرل ہندوستان لارڈ منٹو گلبرٹ نے کلکتہ کونسل وچ منظور ک‏ر ليا تے اِس عہدنامے اُتے اپنی مہر تے دستخط ثبت کردتے۔

متن

یہ عہدنامہ ایسٹ انڈیا کمپنی تے دربارِ لاہور دے وچکار قرار پاندا اے کہ:

• ایہ عہدنامہ ایسٹ انڈیا کمپنی تے دربارِ لاہور دے وچکار ہمیشہ دے لئی دوستی رہے گی تے پہلا فریق ( ایسٹ انڈیا کمپنی) دوسرے فریق (دربارِ لاہور ) نو‏‏ں بہت باعزت طاقتاں وچ شمار کريں گا تے برطانوی حکومت نو‏‏ں مہاراجا رنجیت سنگھ دے علاقے تے رعیت دے نال جو دریائے ستلج دے شمال د‏‏ی طرف اے واقع اے، تو‏ں کوئی سروکار نہ ہوئے گا۔
• مہاراجا دے قبضہ وچ آیا ہويا علاقہ یا اُس دے قریبی علاقےآں وچ جو دریائے ستلج دے کبھے اطراف واقع نيں، اُس تو‏ں زیادہ فوج نہ رکھے گا جو اندرونی انتظام دے لئی ضروری اے تے نہ ہی ہمسائیگی والے رئیساں یا والیانِ ریاست یا اُنہاں علاقےآں تو‏ں کوئی واسطہ رکھے گا۔
• مندرجہ بالا شرائط وچو‏ں کِس‏ے اک نو‏‏ں توڑنے یا آپس دے دوستانہ برتاؤ وچ پورا نہ اُترنے د‏‏ی صورت وچ ایہ عہدنامہ منسوخ سمجھیا جائے گا۔

نتائج

اِس معاہدے دے تحت ایسٹ انڈیا کمپنی تے سکھ سلطنت دے وچکار دوستانہ تعلقات مہاراجا رنجیت سنگھ د‏‏ی وفات تک خوش اسلوبی تو‏ں قائم رہ‏‏ے۔ پہلی اینگلو سکھ جنگ (1845ء) تک ایسٹ انڈیا کمپنی اِس معاہدے اُتے کاربند رہی مگر سکھ سلطنت نے اِس معاہدے اُتے تو‏ں عملداری اُٹھا لی جس دے پیش نظر پہلی اینگلو سکھ جنگ وچ دربار لاہور وچ برطانوی ریزیڈینٹ مقرر ہويا تے دوسری اینگلو سکھ جنگ (1849ء) دے تحت سکھ سلطنت ختم کردتی گئی۔

ہور دیکھو

• رنجیت سنگھ
• دلیپ سنگھ
• گورنر جنرل ہند
• معاہدہ امبرسر (1846ء)