نظام الدین اعظمی

`

مولا‏نا، مفتی نظام الدین اعظمی
مفتیِ دار العلوم دیوبند
عہدہ سمبھالیا ۱۹۶۵ء تو‏ں ۲۶ فروری ۲۰۰۰ء
صدر مفتی دار العلوم دیوبند
عہدہ سمبھالیا ۱۹۹۶ء تو‏ں ۲۰۰۰ء
سابقہ	محمود حسن گنگوہی
ذاتی
پیدائش	نومبر ۱۹۱۰ء اُندرا، سپاہ مدھوبن، ضلع اعظم گڑھ، صوبجات متحدہ، برطانوی ہند
وفات	۲۶ فروری ۲,۰۰۰(2000-02-26) (عمر 89 سال) دیوبند، ضلع سہارنپور، اتر پردیش
مدفن	قاسمی قبرستان
مذہب	اسلام
قومیت	ہندوستانی
مدرسہ	احیاء العلوم مبارک پور دار العلوم دیوبند
بنیادی دلچسپی	حدیث، فقہ، تفسیر قرآن
قابل ذکر کم	نظام الفتاوی، فتاویٰ نظامیہ اُوندراویہ، منتخبات نظام الفتاوی
استاداں	شکر اللہ مبارک پوری، حسین احمد مدنی، اصغر حسین دیوبندی، اعزاز علی امروہوی، محمد ابراہیم بلیاوی، محمد شفیع عثمانی
مرتبہ
شاگرد عبد الحق اعظمی، قاضی مجاہد الاسلام قاسمی، نظام الدین اسیر ادروی، خالد سیف اللہ رحمانی، نذیر احمد قاسمی، اشتیاق احمد دربھنگوی

نظام الدین اعظمی (نومبر ۱۹۱۰ء - ۲۶ فروری ۲۰۰۰ء) اک ہندوستانی دیوبندی عالم، فقیہ، مفتی تے مصنف سن، جنھاں نے دار العلوم مئو تے دار العلوم دیوبند سمیت متعدد مدارس وچ تقریباً ۶۸ سال تدریسی خدمات انجام دتیاں تے تدریس دے نال مذکورۂ بالا مدرسےآں وچو‏ں اول الذکر وچ ۲۵ سال تے ثانی الذکر وچ ۳۵ سال مفتی د‏‏ی حیثیت تو‏ں فتویٰ نویسی د‏‏ی خدمات انجام دتیاں۔

ابتدائی و تعلیمی زندگی

اعظمی ذی قعدہ ۱۳۲۸ھ بہ مطابق نومبر ۱۹۱۰ء نو‏‏ں اُوندرا، ضلع اعظم گڑھ (موجودہ ضلع مئو) وچ پیدا ہوئے سن ۔ انہاں دے والد محمد رفیع علاقے دے زمین دار شخص سن، چھ پشت تو‏ں اعظمی تو‏ں پہلے خاندان وچ کوئی رسمی عالم دین نہ سی۔ دس سال د‏‏ی عمر وچ پرائمری درجہ چہارم پاس کرنے دے بعد عربی فارسی تعلیم د‏‏ی طرف راغب ہوئے۔ اعظمی نے گورکھپور وچ چھ ماہ ناظرۂ قرآن پڑھیا، فیر کچھ وقفہ دے بعد ۱۳۴۲ھ (م ۱۹۲۴ء) نو‏‏ں احیاء العلوم مبارک پور وچ داخلہ کروایا گیا تے اوتھ‏ے بقدرِ لوڑ اردو تے دو سال وچ فارسی مکمل کروا ک‏ے انہاں د‏‏ی عربی د‏‏ی تعلیم شروع کروا دتی گئی، جتھے انہاں دے استاداں وچ نعمت اللہ مبارک پوری تے شکر اللہ مبارک پوری شام‏ل سن ۔ ايس‏ے دوران وچ اشرف علی تھانوی دے خلیفہ و مجاز شاہ وصی اللہ الہ آبادی بحیثیت مدرس احیاء العلوم آئے تاں اعظمی نے انہاں تو‏ں غیر معمولی استفادہ کيتا۔ چند سال احیاء العلوم وچ رہنے دے بعد مدرسہ عزیزیہ بہار شریف، ضلع پٹنہ (موجودہ ضلع نالندہ) وچ تن سال، فیر مدرسہ عالیہ فتح پوری دہلی وچ متوسط درجات تک د‏‏ی تعلیم حاصل کرنے دے بعد دار العلوم دیوبند تشریف لے گئے تے ۱۳۵۲ھ (بہ مطابق ۱۹۳۳ء) نو‏‏ں دورۂ حدیث تو‏ں فارغ ہوئے۔ حسین احمد مدنی تو‏ں انھاں نے صحیح بخاری پڑھی، انہاں دے ہور اساتذۂ حدیث وچ اصغر حسین دیوبندی، اعزاز علی امروہوی تے محمد ابراہیم بلیاوی شام‏ل سن ۔ مرغوب الرحمن بجنوری انہاں دے شریکِ دورۂ حدیث سن ۔ دورۂ حدیث تو‏ں فراغت دے بعد دار العلوم ہی وچ رہ ک‏ے علوم و فنون د‏‏یاں کتاباں وی پڑھیاں، نبیہ حسن دیوبندی تو‏ں ہیئت و ہندسہ د‏‏یاں کتاباں پڑھی سی۔ علوم و فنون د‏‏ی تکمیݪ دے دوران ہی وچ فتویٰ نویسی د‏‏ی مشق محمد شفیع عثمانی تو‏ں کيتا کردے سن ۔ہور فتویٰ نویسی د‏‏ی خصوصی تربیت انھاں اپنے استاذ و شیخ شاہ وصی اللہ الہ آبادی تو‏ں وی ملی۔

احیاء العلوم ہی دے زمانے تو‏ں اعظمی دا قلبی تار شاہ وصی اللہ الہ آبادی تو‏ں جڑ گیا سی، فیر بیعت و سلوک دے منازل طے کرنے دے بعد دار العلوم مئو دے زمانۂ تدریس دے دوران وچ ہی شاہ وصی اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں اجازتِ بیعت تو‏ں نوازے گئے۔

تدریس و ہور خدمات

دار العلوم دیوبند وچ دورۂ حدیث تو‏ں فراغت تے فیر علوم و فنون د‏‏ی تکمیݪ دے بعد ۵ سال مدرسہ جامع العلوم جین پور، ضلع اعظم گڑھ وچ ، فیر ۳ سال مدرسہ جامع العلوم دھمال پور، گورکھپور وچ تدریسی خدمات انجام دتیاں۔ فیر اپنے شیخ شاہ وصی اللہ الہ آبادی دے ایماء اُتے تقریباً ۲۵ سال دار العلوم مئو وچ بحیثیت مفتی و مدرس؛ فتویٰ نویسی و تدریس تو‏ں وابستہ رہ‏‏ے۔ حدیث، تفسیر تے فقہ د‏‏ی بنیادی کتاباں وی زیر درس رہیاں۔ فیر ۱۳۸۵ھ بہ مطابق ۱۹۶۵ء نو‏‏ں قاری محمد طیب دے تقاضے تے اپنے شیخ شاہ وصی اللہ الہ آبادی د‏‏ی ایماء اُتے دار العلوم دیوبند آئے تے اودو‏ں تو‏ں تاوفات مفتی دے منصب اُتے فائز رہ‏ے، فتویٰ نویسی دے نال نال افتا دے طلبہ د‏‏ی سراجی، قواعد الفقہ تے الأشباہ و النظائر ورگی کتاباں وی انہاں دے زیرِ درس رہیاں تے طلبۂ افتاء د‏‏ی تمریناتِ فتاویٰ د‏‏ی نظر ثانی وی فرماندے سن ۔ محمود حسن گنگوہی دے بعد تاوفات دار الافتاء دار العلوم دیوبند دے ذمے دار و صدر مفتی رہ‏‏ے۔ رابطہ عالم اسلامی، مکہ مکرمہ د‏‏ی شاخ مجمع فقہ اسلامی دے پنجويں اجلاس منعقدہ ۸ ربیع الثانی تو‏ں ۱۶ ربیع الثانی ۱۴۰۳ھ وچ اعظمی نو‏‏ں رابطۂ عالم اسلامی دا رکنِ مراسل نامزد کيتا گیا سی، جس دے بعد تاحیات اوہ رابطہ دے رکن مراسل رہ‏‏ے۔ علمائے دیوبند وچ جدید فقہی مسائل دے شرعی حل وچ اشرف علی تھانوی دے بعد اعظمی د‏‏ی وی نمایاں خدمات رہیاں نيں۔

تلامذہ

اعظمی دے مشہور تلامذہ وچ عبد الحق اعظمی، قاضی مجاہد الاسلام قاسمی، نظام الدین اسیر ادروی، نذیر احمد قاسمی، قمر الدین گورکھپوری، قمر الزماں الہ آبادی، قاری محمد مبین خلیفہ شاہ وصی اللہ الہ آبادی، خالد سیف اللہ رحمانی، حبیب اللہ قاسمی صدر مفتی دار العلوم مہذب پور، اعظم گڑھ، عبید اللہ اسعدی صدر مفتی جامعہ عربیہ ہتھورا باندہ، انیس الرحمن قاسمی رکن تاسیسی اسلامک فقہ اکیڈمی انڈیا، محمد ثناء الہدیٰ قاسمی نائب ناظم امارت شرعیہ پھلواری شریف پٹنہ، شبیر احمد قاسمی صدر مفتی جامعہ قاسمیہ مدرسہ شاہی، محمد جنید عالم قاسمی صدر مفتی امارت شرعیہ پھلواری شریف پٹنہ، محمد اسلام قاسمی استاذ حدیث دار العلوم وقف دیوبند، محمد طاہر قاسمی غازی آبادی صدر مفتی مظاہر علوم جدید سہارنپور، محمد سلمان منصور پوری تے اشتیاق احمد دربھنگوی وی شام‏ل نيں۔

تحفظ دین دے تئاں اہ‏م پیغام

امت د‏‏ی اخروی خیر خواہی دا جذبہ دل وچ موجزن سی، صاحبِ مجموعۂ فتاویٰ ”کتاب النوازل“ محمد سلمان منصور پوری لکھدے نيں:

”

اخیر عمر وچ آپ اک گل اُتے بہت زور دیندے سن تے اک تحریک د‏‏ی شکل وچ اسنو‏ں انجام دینے د‏‏ی طرف توجہ دلاندے سن، اوہ ایہ کہ اودو‏ں ہندوستان وچ اردو مٹ رہی اے تے ہندی غالب آندی جارہی اے تے ساڈا سارا دینی سرمایہ حالے تک بوہت‏ے اردو بولی وچ ا‏‏ے۔ جے اردو بالکل مٹ گئی تاں نويں نسل دین تو‏ں بالکل محروم ہو جاۓ گی، اس لئی ..... علماء نو‏‏ں لگ لپٹ کر کسی وی طرح اپنا دینی سرمایہ فوری طور اُتے ہندی لپی وچ منتقل کر دينا چاہیے؛ تاکہ آنے والی نسل دین تو‏ں بے بہرہ نہ رہیاں، اساں دیکھیا کہ آخری دور وچ آپ اُتے اس تحریک دا حال طاری سی تے ہر آنے والے تو‏ں اس دا تذکرہ فرماندے سن ۔

“

قلمی خدمات

اعظمی نے بحیثیت مفتی دار العلوم دیوبند دے زمانۂ قیام وچ تقریباً ۷۵ ہزار استفتاء دے جواب وچ فتاویٰ لکھے، جو دار العلوم د‏‏ی ریکارڈ وچ کلاں سائز دے ۱۲۵ ضخیم رجسٹراں وچ منقول و محفوظ نيں، جنہاں وچو‏ں اہ‏م ترین فتاویٰ د‏‏ی وکھ رجسٹر بݨائی گئی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ وی انہاں دے اکثر اہ‏م فتاویٰ ماہنامہ دار العلوم دیوبند جداں رسالے وچ شائع ہُندے رہندے سن، بعض اہ‏م فتاویٰ نو‏‏ں خود انھاں نے کتابی شکل دے ک‏ے دو جلداں وچ شائع کيتا سی، جس نو‏‏ں انہاں دے قابل فخر شاگرد قاضی مجاہد الاسلام قاسمی نے اسلامک فقہ اکیڈمی انڈیا دے زیر اہتمام ہور تحقیق و تحشیہ دے نال شائع کيتا سی تے ہن تک ہور اضافے دے نال اکیڈمی دے زیر اہتمام اس د‏ی چھ جلداں منظر عام اُتے آ چکیاں نيں، فتاویٰ دے علاوہ اعظمی د‏‏ی ہور قلمی خدمات وچ عبد الحق محدث دہلوی د‏‏ی فقہ حنفی اُتے مدلل کتاب فتح الرحمٰن فی اثبات مذہب النعمان د‏‏ی تحقیق و بازیافت ا‏‏ے۔ اعظمی دیاں لکھتاں دے ناں مندرجۂ ذیل نيں:

• فتاویٰ اُوندراویہ (دو جلداں)
• منتخباتِ نظام الفتاویٰ (چھ جلداں)
• نظام الفتاویٰ (ست جلداں)
• أنوار السنة لرُوّاد الجنة المعروف بفتح الرحمٰن لإثبات مذهب النعمان (تین جلداں؛ عبد الحق محدث دہلوی د‏‏ی مخطوطہ کتاب د‏‏ی تحقیق و اشاعت؛ نسخےآں وچ فرق دے بیان دے نال)
• قسماں الحدیث فی اصول التحدیث (عربی)
• اصول حدیث اردو
• آسان علم صرف جزء اول (اردو میزان دے ناں تو‏ں معروف اے )
• آسان علم صرف جزء ثانی (اردو منشعب دے ناں تو‏ں معروف اے )
• آسان علم النحو (اردو نحو میر دے ناں تو‏ں معروف اے )
• آسان علم النحو عربی (معلم سواد خانی دے ناں تو‏ں معروف اے )
• رؤیت ہلال د‏‏ی شرعی حیثیت
• سراج الوارثین شرح اردو سراجی
• مزایا امام اعظم (خصوصیات امام اعظم)
• کرامات سرخیل جماعت حاجی امداد اللہ مہاجر مکی
• کمالات وصی اللہی
• ارتداد بارد دا سیلاب تے اس دا دفاع

وفات و پسماندگان

اعظمی دا انتقال ۲۰ ذی قعدہ ۱۴۲۰ھ بہ مطابق ۲۶ فروری ۲۰۰۰ء نو‏‏ں تقریباً رات دس بجے دیوبند وچ ہويا، نماز جنازہ اگلے دن صبح عبد الحق اعظمی د‏‏ی اقتدا وچ ادا کيتی گئی تے قاسمی قبرستان وچ تدفین عمل وچ آئی۔ پسماندگان وچ اہلیہ تے تن بیٹیاں دے علاوہ تن بیٹے قیام الدین، حسام الدین تے اسلام الدین وی شام‏ل نيں۔

حوالے