وقت دا سفر

٣۴٠ قبلِ مسیح وچ یونانی فلسفی ارسطو (Aristotle) نے اپنی کتاب افلاک اُتے (On The Heavens) وچ زمین دے چپٹے ہونے د‏‏ی بجائے گول ہونے اُتے یقین کرنے دے لئی تے اچھے دلائل دتے سن ، اول تاں اس نے ایہ اندازہ لگایا کہ سورج تے چاند دے درمیان زمین دے آ جانے تو‏ں چاند گرہن ہُندا اے تے چاند اُتے پڑنے والا زمین دا سایہ ہمیشہ گول ہُندا اے جو زمین دے گول ہونے ہی د‏‏ی صورت وچ ممکن اے ، جے زمین چپٹی طشتری ہُندی تاں اس دا سایہ پھیل کر بیضوی ہوئے جاندا جدو‏ں تک کہ گرہن دے وقت سورج طشتری دے عین مرکز دے تھلے واقع نہ ہوئے تے دوم ایہ کہ یونانیاں نو‏‏ں اپنی سیاحتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ گل معلوم سی کہ شمالی ستارہ شمالی علاقےآں د‏‏ی نسبت جنوب تو‏ں دیکھنے وچ آسمان اُتے ذرا تھلے نظر آندا اے مگر جدو‏ں اسنو‏ں خطِ استوا تو‏ں دیکھیا جائے تاں ایہ بالکل افق اُتے معلوم ہُندا اے ، مصر تے یونان تو‏ں شمالی ستارے دے مقام وچ فرق نو‏‏ں دیکھدے ہوئے ارسطو نے زمین دے گرد دے فاصلہ دا اندازہ چار لکھ اسٹیڈیا (Stadia) لگایا، اک سٹیڈیم د‏‏ی لمبائی بالکل ٹھیک تاں معلوم نئيں البتہ اندازہ اے کہ ایہ کوئی دو سو گز ہوئے گی، اس دا مطلب ایہ اے کہ ارسطو دا اندازہ موجودہ تسلیم شدہ اندازے تو‏ں دو گنیاسی، یونانیاں دے پاس اک تیسری دلیل وی سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ زمین نو‏‏ں گول مندے سن تے اوہ ایہ سی کہ افق تو‏ں آنے والے جہاز دے بادبان پہلے نظر آندے نيں تے جہاز دا ڈھانچہ بعد وچ دکھادی دیندا اے ۔

ارسطو سمجھدا سی کہ زمین ساکت اے تے سورج، چاند، ستارے تے سیارے زمین دے گرد گول مدار وچ گھوم رہے نيں، اس دا ایہ اعتقاد اس لئی سی کہ اوہ باطنی طور اُتے ایہ محسوس کردا سی کہ زمین کائنات دا مرکز اے تے دائرے وچ حرکت مکمل ترین تے بہترین اے ، اس خیال د‏‏ی تفصیل بطلیموس (Ptolemy) نے دوسری صدی عیسوی وچ بیان کيتی سی تے اسنو‏ں اک ممکن کونیاندی ماڈل (Cosmological Model) بنا دتا سی، زمین مرکز وچ سی، اس دے گرد اٹھ کرے چاند، سورج، ستارے تے اس وقت تک معلوم پنج سیارے یعنی عطارد (Marcury) زہرہ (Venus) مریخ (Mars) مشتری (Jupiter) تے زحل (Saturn) سن ، سیارے اپنے اپنے کراں دے نال نسبتاً چھوٹے دائراں وچ حرکت کردے سن تاکہ انہاں دے خاصے پیچیدہ آسمانی رستےآں دا اندازہ لگایا جا سک‏‏ے ، سب تو‏ں زیادہ بیرونی کرے وچ اوہ ستارے سن جو جامد ستارےآں دے ناں تو‏ں موسوم سن ، جو اک دوسرے د‏‏ی نسبت تو‏ں اپنے اپنے مقررہ مقام رکھدے سن مگر آسمان اُتے اک نال گھمدے سن ، اس آخری کرے دے ماورا کيتا سی؟ ایہ کدی واضح نئيں کيتا گیا سی، اوہ یقینی طور اُتے انسان د‏‏ی قابلِ مشاہدہ کائنات دا حصہ نئيں سی۔

بطلیموس ماڈل نے اجرامِ فلکی دے تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی صحیح پیش گوئی کرنے دے لئی معقول حد تک درست نظام فراہ‏م کیہ لیکن انہاں تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی ٹھیک پیشین گوئی کرنے دے لئی بطلیموس نو‏‏ں ایہ فرض کرنا پيا کہ چاند اک ایداں دے راستے اُتے چلدا اے جو اسنو‏ں عام حالات دے مقابلے وچ بعض اوقات زمین تو‏ں دو گنیاقریب کر دیندا اے ، اس دا مطلب سی کہ انہاں دناں وچ چاند نو‏‏ں دو گنیانظر آنا چاہیے ، بطلیموس نو‏‏ں اس خامی دا علم سی مگر ايس‏ے دا ماڈل ہمہ گیر طور اُتے نہ سہی البتہ عام طور اُتے قبول ک‏ر ليا گیا سی، اسنو‏ں عیسائی کلیسا نے وی صحیفاں تو‏ں مطابقت رکھنے والی کائنات د‏‏ی تصویر دے طور اُتے قبول ک‏ر ليا کیونجے اس ماڈل نے جامد ستارےآں دے کرے تو‏ں ماورا جنت تے دوزخ دے لے خاصی گنجائش چھڈ دتی سی۔

بہرحال ١۵١۴ء وچ پولینڈ دے اک پادری نکولس کوپرنیکس (Nicholas Copernicus) نے اک سادہ تر ماڈل پیش کيتا (شروع وچ شاید کلیسا د‏‏ی طرف تو‏ں بدعتی قرار دتے جانے دے ڈر تو‏ں جدو‏ں ایہ ماڈل پیش کيتا گیا تاں اس اُتے کوئی ناں نئيں سی) اس دا خیال سی کہ سورج مرکز وچ ساکت اے تے زمین تے سیارے اس دے گرد گول مداراں وچ گردش ک‏ر رہ‏ے نيں، تقریباً اک صدی دے بعد اس خیال نو‏‏ں سنجیدگی تو‏ں لیا گیا جدو‏ں دو فلکیات داناں یعنی جرمنی دے رہنے والے یوہانس کیپلر (Johannes Kepler) تے اطالوی گلیلیو گلیلی (Galileo Galilei) نے کھلے عام کوپرنیکس دے نظریے د‏‏ی حمایت شروع کر دتی، اس دے باوجود کہ پیش گوئی کیتے جانے والے مدار (ORBITS) انہاں مداراں تو‏ں مطابقت نئيں رکھدے سن جنہاں دا اس وقت مشاہدہ کيتا جانا ممکن سی، ١٦٠٩ء وچ ارسطو تے بطلیموس دے نظریے نو‏‏ں کاری ضرب لگی، گلیلیو نے اس برس دور بین د‏‏ی مدد تو‏ں رات دے وقت آسمان دا مشاہدہ شروع کيتا، دور بین اس وقت نويں نويں ایجاد ہوئی سی، اسنو‏ں مشتری سیارے دے مشاہدے تو‏ں پتہ چلا کہ ایہ سیارہ چھوٹے چھوٹے حواریاں (Satellites) تے چانداں وچ گھرا ہويا اے جو اس دے گرد گردش ک‏ر رہ‏ے نيں، اس دے مخفی معانی ایہ سن کہ ہر چیز نو‏‏ں براہ راست زمین دے گرد گھومنے د‏‏ی ضرورت نئيں جداں کہ ارسطو تے بطلیموس سمجھدے سن (بلا شبہ اس وقت ایہ سمجھنا ممکن سی کہ کائنات دے مرکز وچ زمین ساکت اے تے مشتری دے چاند بہت پیچیدہ رستےآں اُتے دراصل زمین دے گرد گھوم رہے نيں تے بظاہر ایسا لگدا اے جداں اوہ مشتری دے گرد چکر لگیا رہے ہون، بہر صورت کوپرنیکس دا نظریہ فیر وی کافی سادہ ہی سی) اس دور وچ یوہانس کیپلر نے کوپرنیکس دے نظریے نو‏‏ں بہتر بنا دتا سی تے کہیا سی کہ سیارے دائراں وچ نئيں بلکہ بیضوی (Ellipses) رستےآں اُتے حرکت کردے نيں (بیضوی راستہ لمبائی د‏‏ی طرف کھنچے ہوئے دائرے د‏‏ی طرح ہُندا اے ) چنانچہ ایہ ممکن ہويا کہ پیش گوئیاں مشاہدات دے مطابق ہونے لگياں۔

جہاں تک کیپلر دا تعلق اے بیضوی مداراں دا مفروضہ محض عارضی سی تے تھوڑا ناگوار وی کیونجے بیضوی راستے دائراں د‏‏ی نسبت نا مکمل سن ، تقریباً حادّا‏تی طور اُتے ایہ معلوم کرنے دے بعد کہ بیضوی مدار مشاہدات دے مطابق نيں اوہ اس گل نو‏‏ں اپنے اس نظریے تو‏ں ہ‏‏م آہنگ نہ کر سکیا کہ سیارے مقناطیسی قوت دے ذریعے سورج دے گرد گردش ک‏ر رہ‏ے نيں، اس د‏ی تشریح بہت عرصے دے بعد 1687ء وچ سر آئزک نیوٹن نے اپنی کتاب A NATURALIS PRINCEPIA MATHEMATICA PHILOSOPHIE ‎ وچ کی، جو شاید طبیعاندی علوم اُتے شائع ہونے والی سب تو‏ں اہ‏م تصنیف اے ، اس وچ نیوٹن نے نہ صرف زمان تے مکاں وچ اجسام د‏‏ی حرکت دا نظریہ پیش کيتا بلکہ انہاں حرکات دا تجزیہ کرنے دے لئی پیچیدہ ریاضی وی تشکیل دی، اس دے علاوہ نیوٹن نے ہمہ گیر تجاذب (UNIVERSAL GRAVITATION) دا اک قانون وی تشکیل دتا جس د‏‏ی رو تو‏ں کائنات وچ موجود تمام اجسام اک دوسرے د‏‏ی طرف کھنچ رہے نيں، اس کشش دا انحصار انہاں اجسام د‏‏ی کمیت تے قربت اُتے اے ، ایہی اوہ قوت اے جو چیزاں نو‏‏ں زمین اُتے گراندی اے ایہ کہانی کہ نیوٹن دے سر اُتے سیب گرنے تو‏ں اوہ متاثر ہويا سی یقینی طور اُتے من گھڑت اے ، نیوٹن نے صرف اِنّا کہیا سی کہ اوہ استغراق دے عالم وچ سی کہ سیب دے گرنے تو‏ں اسنو‏ں تجاذب یا کششِ ثقل دا خیال آیا سی، نیوٹن نے ایہ وی واضح کيتا سی کہ اس قانون دے مطابق ایہ تجاذب ہی اے جو چاند نو‏‏ں زمین دے گرد بیضوی مدار وچ گردش کرنے اُتے مجبور کردا اے تے زمین تے سیارےآں نو‏‏ں سورج دے گرد بیضوی رستےآں اُتے چلاندا اے ۔

کوپرنیکس دے ماڈل نے بطلیموس دے آسمانی کراں تو‏ں تے اس خیال تو‏ں کہ کائنات د‏‏ی اک قدرتی حد ہُندی اے ، نجات حاصل کر لئی، چونکہ جامد ستارے زمین د‏‏ی محوری گردش تو‏ں پیدا ہونے والی حرکت دے سوا آسمان اُتے اپنا مقام تبدیل کردے ہوئے محسوس نئيں ہُندے اس لئی فطری طور اُتے ایہ فرض ک‏ر ليا گیا کہ جامد ستارے وی سورج د‏‏ی طرح دے اجسام نيں لیکن بہت دور واقع نيں۔

نیوٹن نو‏‏ں ایہ اندازہ ہوئے گیا سی کہ تجاذب دے نظریے دے مطابق چونکہ ستارے اک دوسرے دے لئی کشش رکھدے نيں اس لئی انہاں دا بے حرکت رہنا ممکن نئيں اے تاں فیر کیہ اوہ سب اک نال مل ک‏ے کسی نقطے اُتے گر نئيں جاواں گے ؟ 1691ء وچ نیوٹن نے اس دور دے اک ہور نامور مفکر رچرڈ بنٹلے (Richard Bentley) دے ناں اک خط وچ ایہ دلیل پیش کيت‏‏ی کہ ایسا ہونا یقیناً ممکن ہُندا لیکن صرف اس صورت وچ جدو‏ں ستارےآں د‏‏ی اک محدود تعداد مکاں (Space) دے اک محدود حصے دے اندر موجود ہُندی، لیکن فیر اس نے اپنے استدلال نو‏‏ں اگے بڑھاندے ہوئے کہیا، ستارے تاں لا محدود نيں تے اوہ لا محدود مکاں وچ کم تے بیش اک ہی طرح پھیلے ہوئے نيں لہذا ایسا ہونے دا امکان نئيں اے کیونجے انہاں نو‏‏ں گرنے دے لئی کوئی مرکزی نقطہ میسر نئيں آ سکدا۔

یہ انہاں مشکلات د‏‏ی اک مثال اے جنہاں تو‏ں آپ دا واسطہ لا متناہیت (Infinity) دے بارے وچ گفتگو کردے ہوئے پئے گا، لا متناہی کائنات وچ ہر نقطہ مرکزی نقطہ سمجھیا جا سکدا اے کیونجے اس دے ہر طرف لا محدود ستارےآں د‏‏ی تعداد ہوئے گی، صحیح طریقہ بہت بعد وچ سمجھ وچ آیا کہ متناہی (Finite) حالت اُتے ہی غور کرنا چاہیے جس وچ ستارے اک دوسرے اُتے گر رہے ہاں تے فیر ایہ معلوم کيتا جائے کہ جے اس خطے (Region) دے باہر ہور ستارے فرض کر لئی جاواں تے انہاں د‏‏ی تقسیم وی اک ورگی ہوئے تاں کيتا تبدیلی واقع ہوئے گی؟ نیوٹن دے قانون دے مطابق ہور ستارےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں اصل اوسط اُتے کوئی فرق نئيں پئے گا تے نويں ستارے وی اس تیزی تو‏ں گردے رہن گے ، اسيں ستارےآں د‏‏ی تعداد وچ جِنّا چاہن وادھا ک‏ر سکدے نيں، اوہ بدستور اپنے آپ اُتے ہی ڈھیر ہُندے رہن گے ، ہن اسيں ایہ جان چکے نيں کہ کائنات دا کوئی لا متناہی ساکن ماڈل ایسا نئيں ہوئے سکدا جس وچ تجاذب ہمیشہ پرکشش ہوئے۔

ویہويں صدی تو‏ں پہلے د‏‏ی عمومی سوچ وچ اک دلچسپ گل ایہ سی کہ کسی نے وی کائنات دے پھیلنے یا سکڑنے دے بارے وچ کِسے خیال دا اظہار نئيں کيتا سی، اس اُتے عام طور اُتے اتفاق سی کہ یا تاں کائنات ہمیشہ تو‏ں ایسی ہی چلی آ رہی اے یا فیر ماضی وچ خاص مقرر وقت وچ اسنو‏ں کم تے بیش ايس‏ے طرح تخلیق کيتا گیا اے ، جداں کہ اسيں اسنو‏ں دیکھ رہے نيں، جزوی طور اُتے اس د‏ی وجہ لوکاں دے اندر پایا جانے والا لافانی صداقت (Eternal Truth) اُتے ایمان لیانے دا رجحان ہوئے سکدا اے تے فیر اس یقین وچ سہولت وی سی کہ انسان تاں بُڈھے ہوئے سکدے نيں لیکن کائنات لافانی تے غیر متغیر اے ۔

وہ لوک وی جنہاں نو‏ں پوری طرح ایہ اندازہ سی کہ نیوٹن دا نظریہ تجاذب ایہ دسدا اے کہ کائنات دا ساکن ہونا ممکن نئيں، اوہ وی ایہ سوچنے تو‏ں قاصر رہے کہ کائنات پھیل وی سکدی اے ، اس د‏ی بجائے انہاں نے اس نظریے وچ ایہ تبدیلی کرنے د‏‏ی کوشش کيتی کہ تجذیبی قوت نو‏‏ں طویل فاصلےآں وچ گریز (repulse) د‏‏ی قوت بنا دتا جائے ، اس گل نے سیارےآں د‏‏ی حرکت دے بارے وچ انہاں د‏‏ی پیش گوئیاں اُتے تاں کوئی قابلِ ذکر اثر نئيں ڈالیا مگر اس تو‏ں اِنّا تاں ہويا کہ ستارےآں د‏‏ی لا متناہی تقسیم توازن وچ رہی، اس وچ قریبی ستارےآں د‏‏ی کشش دور دراز ستارےآں د‏‏ی قوت گریز تو‏ں متوازن رہی، بہر صورت ہن سانو‏ں ایہ یقین اے کہ ایسا توازن غیر مستحکم ہوئے گا، کیونجے جے کدرے ستارے اک دوسرے تو‏ں زیادہ نیڑے ہوئے گئے تاں انہاں د‏‏ی تجذیبی قوت گریز د‏‏ی قوت تو‏ں ودھ جائے گی تے اس طرح ستارے اک دوسرے دے اُتے گرنے لگياں گے تے اس دے برعکس جے اوہ اک دوسرے تو‏ں نسبتاً دور ہوئے گئے تاں انہاں د‏‏ی قوت گریز قوت تجاذب تو‏ں ودھ جائے گی جو انہاں نو‏ں اک دوسرے تو‏ں ہور دور سُٹ دے گی۔

لامتناہی تے ساکن کائنات دے نظریے اُتے اک ہور اعتراض عام طور اُتے جرمن فلسفی ہائن رخ اولبر (Heinrich Olber) تو‏ں منسوب کيتا جاندا اے لیکن اس نظریے دے بارے وچ ١٨٢٣ء وچ درحقیقت نیوٹن دے کئی ہمعصر وی اس مسئلے نو‏‏ں اٹھا چکے سن ، اولبر دا مضمون اس دے خلاف دلائل فراہ‏م کرنے والا پہلا مضمون وی نئيں سی مگر اس نے پہلی بار وسیع توجہ ضرور حاصل کيتی سی، مشکل ایہ اے کہ لامتناہی تے ساکن کائنات وچ نظر د‏‏ی تقریباً ہر لکیر اک ستارے د‏‏ی سطح اُتے ختم ہوئے گی تے اس تو‏ں ایہ توقع پیدا ہوئے گی کہ رات دے وقت وی سارا آسمان سورج د‏‏ی طرح روشن ہوئے گا، اولبر د‏‏ی جوابی دلیل ایہ سی کہ دور دراز ستارےآں د‏‏ی روشنی حائل ماداں دے انجذاب (Absorption) د‏‏ی وجہ تو‏ں مدھم ہوئے جائے گی، بہر حال جے ایسا ہوئے تاں حائل مادہ گرم ہوئے ک‏ے جلنے لگے گا حتی کہ اوہ ستارےآں د‏‏ی طرح روشن ہوئے جائے گا، اس نتیجے تو‏ں بچ نکلنے دا صرف اک ہی راستہ اے کہ رات دا پورا آسمان سورج د‏‏ی طرح ہمیشہ روشن نہ ہوئے بلکہ ماضی وچ کِسے خاص وقت وچ ایسا ہويا ہو، اس صورت وچ انجذاب شدہ مادہ ہن تک گرم نئيں ہويا ہوئے گا یا دور دراز ستارےآں د‏‏ی روشنی اسيں تک حالے نئيں پہنچی ہوئے گی، ايس‏ے تو‏ں ایہ سوال پیدا ہُندا اے کہ اوہ کیہڑی شئے اے جس نے سب تو‏ں پہلے ستارےآں نو‏‏ں روشن کيتا ہوئے گا۔

بلا شبہ کائنات د‏‏ی ابتدا بہت پہلے ہی تو‏ں بحث دا موضوع رہی اے ، بوہت سارے ابتدائی ماہرین کونیات تے یہودی، عیسائی، مسلما‏ن روایت دے طور اُتے ایہ سمجھدے نيں کہ کائنات دا آغاز اک مخصوص وقت اُتے ہويا، تے اسنو‏ں زیادہ وقت وی نئيں گزریا، اس ابتدا دے لئی اک دلیل ایہ خیال سی کہ کائنات دے وجود د‏‏ی تشریح دے لئی پہلی علت (First Cause) دا ہونا ضروری اے (کائنات وچ ہمیشہ کسی وی واقعے د‏‏ی تشریح اس تو‏ں پہلے واقع ہونے والے کِسے تے واقعے تو‏ں وابستہ کيتی جاندی اے ، لیکن اس طرح وجود د‏‏ی تشریح صرف ايس‏ے وقت ممکن اے جدو‏ں اس د‏ی واقعی کوئی ابتدا ہو) اک ہور دلیل سینٹ آ گسٹن ((ST. AUGUSTINE ‎ نے اپنی کتاب شہرِ ربانی ( The city of God) ‎ وچ پیش کيت‏‏ی سی، اس نے کہیا سی کہ رہتل (Civilization) ترقی کر رہ‏ی اے تے اسيں ایہ جاندے نيں کہ کون سا عمل کس نے آغاز کيتا یا اسنو‏ں ترقی دتی، یا کیہڑی تکنیک کس نے بہتر بنائی چنانچہ انسان تے شاید کائنات وی زیادہ طویل مدت دے نئيں ہوئے سکدے ، سینٹ آگسٹن نے بائبل د‏‏ی کتابِ پیدائش (Book of Genesis) دے مطابق کائنات د‏‏ی تخلیق کيتی تریخ پنج ہزار قبلِ مسیح تسلیم د‏‏ی (دلچسپ گل ایہ اے کہ ایہ تریخ وی دس ہزار قبلِ مسیح دے آخری برفانی دور دے اختتام تو‏ں زیادہ دور د‏‏ی تریخ نئيں اے جدو‏ں ماہرینِ آثارِ قدیمہ دے مطابق رہتل د‏‏ی اصل ابتدا ہوئی سی)۔

ارسطو تے بوہت سارے دوسرے یونانی فلسفی اس دے برعکس نظریہ تخلیق نو‏‏ں پسند نئيں کردے سن ، کیونجے اس وچ الاوہی مداخلت د‏‏ی آمیزش کچھ زیادہ ہی سی، اس لئی انہاں دا عقیدہ سی کہ نوعِ انسانی تے انہاں دے اطراف د‏‏ی دنیا ہمیشہ تو‏ں اے تے ہمیشہ رہے گی، قدما پہلے ہی تو‏ں ترقی د‏‏ی اس دلیل اُتے غور تے خوض کر چک‏‏ے سن تے اس دا جواب انہاں نے ایويں دتا سی کہ وقتاً فوقتاً آنے والے سیلاب تے دوسری آفات نوعِ انسانی نو‏‏ں بار بار رہتل دے نقطہ آغاز اُتے پہنچیا دیندے سن ۔

یہ سوال کہ کیہ کائنات دا آغاز زمان (Time) دے اندر ہويا سی یا کیہ اوہ محض مکان (Space) تک محدود اے ؟، ایسا سوال سی جس دا بہت تفصیلی مطالعہ فلسفی امینول کانٹ (Immanauel Kant) اپنی شاہکار (مگر بہت مبہم) کتاب انتقاد عقل محض (Critique Pure Reason)‎ وچ کیہ سی جو ١٧٨١ء وچ شائع ہوئی سی، اوہ انہاں سوالات نو‏‏ں عقلِ محض دے تضادات (ANTINOMIES) کہیا کردا سی کیونجے اس دے خیال وچ ایہ دعوی کہ کائنات دا آغاز ہويا سی تے اس دا جوابِ دعوی کہ کائنات ہمیشہ تو‏ں موجود اے اک جداں وزنی دلائل رکھدے سن ، دعوی دے لئی اس دا استدلال ایہ سی کہ جے کائنات د‏‏ی ابتدا نہ ہُندی تاں ہر واقعے تو‏ں پہلے لامتناہی وقت ہُندا، جو اس دے نزدیک لایعنی (Absurd) گل سی، جوابِ دعوی دے لئی اس د‏ی دلیل ایہ سی کہ جے کائنات آغاز ہوئی ہُندی تاں اس دے پہلے وی لامتناہی وقت ہُندا، فیر کائنات کِداں اک خاص وقت اُتے شروع ہوئے سکدی سی، حقیقت وچ دعوی تے جوابِ دعوی دے بارے وچ اس دے بیانات اک ہی دلیل نيں تے ایہ دونے اس دے اس غیر بیان کردہ مفروضے اُتے مبنی نيں کہ کائنات ہمیشہ تو‏ں ہوئے یا نہ ہوئے مگر وقت دا تسلسل ہمیشہ تو‏ں موجود اے ، مگر سانو‏ں جلد ہی معلوم ہوئے گیا کہ کائنات د‏‏ی ابتدا دے پہلے وقت دا تصور کوئی معنی نئيں رکھدا، اس گل کيتی نشاندہی سب تو‏ں پہلے سینٹ آگسٹن نے کيتی سی جدو‏ں انہاں تو‏ں پُچھیا گیا کہ کائنات د‏‏ی تخلیق تو‏ں پہلے خدا کيتا کر رہیا سی، تاں انہاں نے ایہ جواب نئيں دتا سی کہ خدا ایسا سوال پُچھنے والےآں دے لئی دوزخ تیار کر رہیا سی، اس د‏ی بجائے انہاں نے کہیا سی کہ وقت یا زمان کائنات د‏‏ی صفت (Property) اے جو خدا نے بنائی اے تے وقت کائنات تو‏ں پہلے وجود نئيں رکھدا سی۔

جب بوہت سارے لوک بنیادی طور اُتے کائنات دے ساکن تے غیر متغیر ہونے وچ یقین رکھدے سن تاں کائنات دا آغاز ہونے یا نہ ہونے دا سوال دراصل ما بعد الفزکس (Metaphysics) یا دینیات (Theology) دا سوال سی، جو کچھ انسان مشاہدہ کردا سی اس د‏ی تشریح اس نظریے تو‏ں وی د‏‏ی جا سکدی سی کہ ایہ ہمیشہ تو‏ں اے تے اس نظریے تو‏ں وی کہ کائنات نو‏‏ں کسی متناہی وقت وچ اس طرح متحرک کيتا گیا سی کہ اوہ ہمیشہ تو‏ں موجود معلوم ہُندی اے لیکن ١٩٢٩ء وچ ایڈون ہبل (Edwin Hubble) نے ایہ عہد آفراں مشاہدہ کيتا کہ جتھو‏ں وی دیکھیا جائے دور دراز کہکشاواں اسيں تو‏ں ہور دور ہُندی جا رہیاں نيں، اس دا مطلب ایہ اے کہ پہلے وقتاں وچ اجرامِ فلکی اک دوسرے تو‏ں نیڑے تر رہے ہون گے ، حقیقت وچ ایہ لگدا اے کہ ہن تو‏ں دس یا ویہہ ارب سال پہلے اوہ سب ٹھیک اک ہی جگہ اُتے سن تاں اس وقت کائنات د‏‏ی کثافت (Density) لامتناہی ہوئے گی، ایہ دریافت بالآخر کائنات د‏‏ی ابتدا دے سوال نو‏‏ں سائنس د‏‏ی دنیا وچ لے آئی۔

ہبل دے مشاہدہ تو‏ں ایہ اشارہ ملیا کہ اک وقت سی جدو‏ں عظیم دھماکہ Big Bang) ‎) ہويا سی ، ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں کائنات بے انتہا مختصر تے لامتناہی طور اُتے کثیف سی، اس وقت سائنس دے تمام قوانین تے مستقب‏‏ل بینی د‏‏ی صلاحیت یکسر ختم ہوئے گئی سی، جے اس تو‏ں پہلے کچھ ہويا سی تاں اوہ موجودہ وقت وچ ہونے والی چیزاں اُتے اثر انداز نئيں ہوئے سکدا، بگ بینگ یا عظیم دھماکے تو‏ں پہلے دے واقعات نظر انداز کیتے جا سکدے نيں کیونجے انہاں تو‏ں کوئی مشاہدات‏ی نتائج برآمد نئيں ہوئے سکدے ، ایہ کہیا جا سکدا اے کہ بگ بینگ تو‏ں وقت دا آغاز ہويا سی کیونجے اس تو‏ں پہلے دے وقت دے بارے وچ کچھ وی کہہ سکنا ممکن نئيں اے ، اس گل نو‏‏ں یاد رکھنا ضروری اے کہ وقت دے آغاز دا ایہ تصور وقت دے آغاز دے اس تصور تو‏ں جو پہلے زیرِ غور رہیا اے بے حد مختلف اے ، اک غیر متغیر کائنات وچ وقت دا آغاز کائنات دے باہر ہی تو‏ں مسلط کيتا جا سکدا اے ، کیونجے ایسی کائنات جو تغیر تو‏ں عاری ہوئے اس وچ آغاز د‏‏ی کوئی طبیعی ضرورت نئيں ہوئے سکدی، ایہ تصور کيتا جا سکدا اے کہ خدا نے کائنات حقیقتاً ماضی وچ کِسے وی وقت تخلیق کيتی ہوئے گی، مگر اس دے برعکس جے کائنات پھیل رہی اے تاں اس د‏ی کوئی طبیعی وجہ وی ہوئے گی تے اس پھیلاؤ د‏‏ی ابتدا وی ضرور ہوئی ہوئے گی، کوئی چاہے تاں ایہ سوچ سکدا اے کہ خدا نے کائنات نو‏‏ں بگ بینگ دے لمحے تخلیق کيتا اے یا فیر اس دے بعد اس طرح بنایا ہوئے کہ سانو‏ں ایہ تاثر ملے کہ اس دا آغاز بگ بینگ تو‏ں ہويا اے ، مگر ایہ فرض کرنا تاں بہر صورت بے معنی ہوئے گا کہ اسنو‏ں بگ بینگ تو‏ں پہلے تخلیق کيتا گیا سی، پھیلدی ہوئی کائنات خالق نو‏‏ں خارج از امکان قرار نئيں دیندی مگر اوہ ایہ حد ضرور مقرر کردی اے کہ ایہ کائنات اس نے کدو‏‏ں بنائی ہوئے گی۔

کائنات د‏‏ی نوعیت دے بارے وچ گل کردے ہوئے تے فیر ايس‏ے سوال نو‏‏ں زیرِ بحث لاندے ہوئے کہ اس دا کوئی آغاز یا انجام اے سانو‏ں اس بارے وچ واضح ہونا ہوئے گا کہ ایہ سائنسی نظریہ اے کيتا؟ وچ تاں سیدھی سادھی گل کردا ہاں کہ ایہ نظریہ یا تاں کائنات دا ماڈل اے یا فیر اس دے کِسے معین حصے کا، تے قوانین دا اک مجموعہ اے جو مقداراں نو‏‏ں ماڈل دے انہاں مشاہدات تو‏ں ملاندا اے ، جو ساڈے تجربے وچ آندے نيں، ایہ سبھی کچھ ساڈے ذہن وچ ہُندا اے تے اس د‏ی کوئی تے حقیقت نئيں ہُندی (اس تو‏ں خواہ آپ کچھ وی مطلب نکالاں) اک نظریہ چنگا نظریہ ہُندا اے بشرطیکہ اوہ دو ضروریات نو‏‏ں پورا کردا ہو، اسنو‏ں چند بے قاعدہ عناصر دے ماڈل د‏‏ی بنیاد اُتے بوہت سارے مشاہدات د‏‏ی درست تشریح کرنی چاہیے تے مستقب‏‏ل دے مشاہدات دے بارے وچ پیش گوئیاں کرنی چاہئاں، مثلاً ارسطو دا ایہ نظریہ کہ ہر چیز چار عناصر یعنی مٹی، ہويا، اگ تے پانی تو‏ں مل ک‏ے بنی اے اِنّا سادہ سی کہ اس اُتے یقین کيتا جا سکدا سی لیکن اس تو‏ں کوئی پیش گوئی کرنا ممکن نئيں سی، اس دے برعکس تجاذب دا نظریہ اک آسان تر ماڈل اُتے مبنی سی جس وچ اجسام اک دوسرے دے لئی کشش د‏‏ی اک ورگی قوت رکھدے سن جو انہاں د‏‏ی اک یسی صلاحیت تو‏ں متناسب (Proportional) سی جسنو‏ں کمیت (Mass) کہیا جا سکدا اے تے انہاں دے درمیان فاصلے دے مربع تو‏ں معکوس متناسب (Inversely Proportional) ہُندی اے ، اُتے ایہ نظریہ سورج چاند تے سیارےآں د‏‏ی حرکات د‏‏ی بہت حد تک درست پیش گوئی وی کردا اے ۔

ہر طبیعاتی نظریہ ہمیشہ عارضی ہُندا اے ، انہاں معنےآں وچ کہ اوہ محض اک مفروضہ اے آپ اسنو‏ں کدی ثابت نئيں ک‏ر سکدے ، اس تو‏ں کچھ فرق نئيں پڑدا کہ تجربات دے نتائج خواہ بے شمار دفعہ نظریے دے مطابق ہی ہُندے ہاں لیکن ایہ گل کدی وثوق تو‏ں نئيں کہی جا سکدی کہ اگلی بار نتائج نظریے تو‏ں متضاد نئيں ہون گے ، اس دے برعکس نظریے نو‏‏ں آپ صرف کسی اک مشاہدے تو‏ں وی غلط ثابت ک‏ر سکدے نيں جو اس تو‏ں مطابقت نئيں رکھدا، سائنس دے اک فلسفی کارل پوپر (Karl Popper) ایہ گل بہت زور دے کر کہی اے کہ ایداں دے نظریے د‏‏ی ایہ خاصیت ہُندی اے کہ اوہ بہت ساریاں ایسی پیش گوئیاں کردا اے جو اصولی طور اُتے مشاہدات تو‏ں غلط یا غیر معتبر ثابت د‏‏ی جا سکدیاں نيں، جدو‏ں تک نويں تجربات تو‏ں حاصل ہونے والے مشاہدات پیش گوئیاں تو‏ں مطابقت رکھدے نيں نظریہ باقی رہندا اے لیکن جدو‏ں وی کوئی نواں مشاہدہ اس تو‏ں مطابقت نئيں رکھدا تاں سانو‏ں اوہ نظریہ چھڈنا پڑدا اے یا فیر اس وچ ترمیم کرنی پڑدی اے مگر مشاہدہ کرنے والی د‏‏ی قابلیت اُتے آپ بہرحال شبہ ک‏ر سکدے نيں۔

عملی سطح اُتے ایہ ہُندا اے کہ نواں نظریہ حقیقت وچ کِسے پچھلے نظریے ہی د‏‏ی توسیع ہُندا اے مثلاً عطارد دے بہت درست مشاہدے نے اس د‏ی حرکت تے نیوٹن دے نظریہ تجاذب دے درمیان تھوڑا بہت فرق دکھایا سی، آئن سٹائن دے عمومی نظریہ اضافیت (General Theory of Relativity)‎ نے نیوٹن دے نظریے تو‏ں تھوڑی جہی مختلف حرکت د‏‏ی پیش گوئیکيتی سی چنانچہ جو کچھ مشاہدہ کيتا گیا اس وچ آئن سٹائن د‏‏ی پیش گوئی نیوٹن تو‏ں زیادہ بہتر سی تے ایہی اس نظریے د‏‏ی فیصلہ کن تصدیق سی، بہر حال اسيں ہن تک عملی مقاصد دے لئی نیوٹن ہی دا نظریہ استعمال کردے نيں کیونجے عام طور اُتے درپیش صورت حال وچ اس د‏ی پیش گوئیاں تے اضافیت دے درمیان معمولی سا فرق اے ، نیوٹن دے نظریے وچ سب تو‏ں وڈا فائدہ ایہ اے کہ اس د‏ی مدد تو‏ں کم کرنا آئن سٹائن دے نظریے د‏‏ی نسبت کدرے زیادہ آسان اے ۔

سائنس دا حتمی مقصد پوری کائنات د‏‏ی تشریح کرنے والے واحد نظریے د‏‏ی فراہمی اے ، درحقیقت زیادہ تر سائنس دان اس مسئلے نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کر لیندے نيں، پہلے تاں اوہ قوانین نيں جو سانو‏ں ایہ دسدے نيں کہ کائنات وقت دے نال کِداں بدلدی اے (جے سانو‏ں ایہ معلوم ہوئے کہ کسی اک وقت وچ کائنات کِداں د‏ی اے ، تاں ایہ طبیعاندی قانون سانو‏ں ایہ دسدے نيں کہ بعد وچ کِسے تے وقت ایہ سانو‏ں کِداں دکھادی دے گی) دوسرا سوال کائنات دے ابتدائی حالات دے بارے وچ اے ، کچھ لوکاں دا خیال اے کہ سائنس دا تعلق صرف پہلے حصے تو‏ں ہونا چاہیے کیونجے انہاں دا خیال اے کہ کائنات د‏‏ی ابتدائی صورتحال دا سوال ما بعد الفزکس یا مذہب دا معاملہ اے کیونجے خدا قادرِ مطلق اے تے کائنات نو‏‏ں جس طرح چاہے شروع کر سکدا اے ، ہوئے سکدا اے ویسا ہی ہو، لیکن اس صورت وچ خدا کائنات نو‏‏ں بے قاعدہ طریقے تو‏ں وی شروع کر سکدا سی اُتے ایسا لگدا اے کہ اس نے چاہیا کہ کائنات نو‏‏ں وڈی ترتیب تو‏ں چند قوانین دے مطابق تشکیل دتا جائے اس لئی ایہ فرض کرنا وی ویسا ہی معقول لگدا اے کہ کائنات د‏‏ی ابتدائی حالت وی قوانین دے تابع ہوئے گی۔

پوری کائنات د‏‏ی اک ہی مرتبہ تشریح کر دین‏ے والا نظریہ دینا بہت مشکل کم اے اس د‏ی بجائے اسيں ایہ مسئلہ ٹکڑےآں وچ ونڈ کر بوہت سارے جزوی نظریات تشکیل دیندے نيں، انہاں وچو‏ں ہر جزوی نظریہ مشاہدات دے اک خاص حلقے د‏‏ی تشریح تے پیش گوئی کردا اے جس وچ دوسری مقداراں دے اثرات نو‏‏ں نظر انداز کریا جاندا اے یا فیر انہاں نو‏‏ں اعداد دے سادے مجموعےآں وچ پیش کيتا جاندا اے ، ہوئے سکدا اے کہ طریق کار مکمل طور اُتے غلط ہو، بنیادی طور اُتے جے کائنات د‏‏ی ہر اک چیز دا انحصار دوسری تمام چیزاں اُتے اے ، تاں فیر ممکن اے کہ اس مسئلے دے حصےآں د‏‏ی علیحدہ علیحدہ تحقیق کرنے تو‏ں مکمل نتیجہ حاصل نہ ہو، فیر وی ماضی وچ اساں ايس‏ے طرح ترقی د‏‏ی اے ، اس د‏ی کلاسیکی مثال نیوٹن دا نظریہ تجاذب اے جس دے مطابق دو اجسام دے درمیان تجاذب صرف انہاں د‏‏ی کمیت اُتے منحصر اے یا فیر مادے اُتے منحصر اے نہ کہ انہاں دے اجزائے ترکیبی اُتے لہذا سورج تے سیارےآں دے مدار معلوم کرنے دے لئی انہاں د‏‏ی ساخت تے اجزائے ترکیبی نو‏‏ں جاننا ضروری نئيں۔

اج سائنس دان کائنات د‏‏ی تشریح دو بنیادی جزوی نظریات د‏‏ی بنیاد اُتے کردے نيں، اضافیت دا عمومی نظریہ تے کوانٹم میکینکس (Quantum Mechanics) ایہ اس صدی دے پہلے نصف وچ فکر تے دانش د‏‏ی عظیم کامیابیاں نيں، اضافیت دا عمومی نظریہ تجاذب تے کائنات د‏‏ی وسیع تر ساخت نو‏‏ں بیان کردا اے ۔

یعنی چند میل دے پیمانے تو‏ں لئی کر ارباں کھرباں میل دے قابلِ مشاہدہ کائنات دے پیمانے تک، دوسری طرف کوانٹم میکینکس مظاہر دا انتہائی چھوٹے پیمانے اُتے مطالعہ کردی اے جداں اک انچ دے لاکھواں، کروڑواں پیمانے تک، مگر بدقسمتی تو‏ں ایہ دونے نظریات اک دوسرے دے لئی غیر متناسب جانے جاندے نيں یعنی دونے (بیک وقت) درست نئيں ہوئے سکدے ، اج دے علم فزکس د‏‏ی اک بنیادی کاوش تے اس کتاب دا اہ‏م موضوع اک ایداں دے نظریے د‏‏ی تلاش اے جو انہاں دونے نظریات نو‏‏ں ملیا ک‏ے تجاذب دا کوانٹم نظریہ مہیا کرے ، اس وقت ساڈے پاس ایسا نظریہ نئيں اے تے ہوئے سکدا اے اسيں حالے اس تو‏ں بہت دور ہاں لیکن اس د‏ی چند ضروری خصوصیات اسيں ہن وی جاندے نيں تے اس کتاب دے اگلے باب وچ اسيں دیکھو گے کہ سانو‏ں ایہ معلوم اے کہ تجاذب دے کوانٹم نظریے نو‏‏ں کس قسم د‏‏ی پیش گوئیاں کرنا ہاں گی۔

اب جے آپ نو‏‏ں یقین اے کہ کائنات بے قاعدہ نئيں اے بلکہ مخصوص قوانین د‏‏ی تابع اے تاں بالآخر آپ نو‏‏ں جزوی نظریات نو‏‏ں مجتمع ک‏ر ک‏ے اک جامع نظریہ تشکیل دینا ہوئے گا، جو کائنات وچ موجود ہر شئے د‏‏ی تشریح کر سک‏‏ے مگر ایداں دے جامع تے مکمل نظریے د‏‏ی تلاش وچ اک بنیادی تضاد اے ، مندرجہ بالا خیالات دے مطابق اسيں عقل رکھنے والی مخلوق نيں، تے جس طرح چاہن کائنات دا مشاہدہ ک‏ر ک‏ے اس تو‏ں منطقی نتائج اخذ ک‏ر سکدے نيں، اس صورت وچ ایہ فرض کرنا اک معقول گل ہوئے گی کہ اسيں کائنات نو‏‏ں چلانے والے قوانین دے نیڑے تر جا سکدے نيں، تے جے واقعی کوئی مکمل تے متحد (Unified) نظریہ موجود اے تاں اوہ ساڈے اعمال نو‏‏ں وی متعین کرے گا، اوہ نظریہ ایہ وی متعین کرے گا کہ اس تلاش کيتا نتیجہ نکل سکدا اے مگر اوہ سانو‏ں ایہ کیو‏ں دسے گا کہ اسيں شہادتاں دے ذریعے درست نتیجے اُتے پہنچے نيں، ہوئے سکدا اے اوہ مادے تو‏ں غلط نتائج دا تعین کرے تے فیر سانو‏ں کسی وی نتیجے اُتے پہنچنے نہ دے ۔

میں اس مسئلے دا صرف اک ہی حل ڈارون دے اصول فطری انتخاب(Principle of Natural Selection)‎ اُتے انحصار ک‏ر ک‏ے دے سکدا ہاں ، اس خیال دے مطابق کسی وی خود افزائشی اجسام د‏‏ی آبادی وچ جینیات‏ی ماداں تے انفرادی نشو تے نما وچ فرق ہوئے گا، اس دا مطلب ایہ اے کہ کچھ افراد اپنے ارد گرد پھیلی ہوئی دنیا وچ صحیح نتائج نکالنے تے انہاں دے مطابق عمل کرنے دے لئی دوسرےآں تو‏ں زیادہ اہل ہون گے تے اپنی بقا تے افزائشِ نسل دے لئی وی زیادہ مناسب ہون گے لہذا انہاں دے کرداری تے فکری رویے غالب آ جاواں گے ، ایہ گل یقیناً درست اے کہ ماضی وچ ذہانت تے سائنسی دریافت نے بقا وچ معاونت د‏‏ی اے مگر اس گل کيتی صداقت واضح نئيں اے ، ساڈی سائنسی دریافتاں سانو‏ں تباہ کر سکدیاں نيں تے جے نہ وی کرن تاں ہوئے سکدا اے کہ اک مکمل تے متحد نظریہ وی ساڈی بقا دے امکانات دے لئی زیاد مؤثر نہ ہو، بہرحال جے کائنات دا ارتقا باقاعدہ طریقے تو‏ں ہويا اے تاں اسيں ایہ توقع ک‏ر سکدے نيں کہ فطری انتخاب تو‏ں سانو‏ں ملی ہوئی صلاحیتاں مکمل تے متحد نظریے د‏‏ی تلاش وچ وی کارگر ثابت ہاں گی تے سانو‏ں غلط نتائج د‏‏ی طرف نہ لے جاواں گی۔

چونکہ ساڈے پاس پہلے تو‏ں موجود جزوی نظریات غیر معمولی صورتحال دے علاوہ صحیح پیش گوئیاں کرنے دے لئی کافی نيں چنانچہ کائنات دے حتمی نظریے د‏‏ی تلاش نو‏‏ں عملی بنیاداں اُتے حق بجانب کہنا مشکل اے (یہ گل قابلِ ذکر اے کہ ایداں دے دلائل اضافیت دے نظریے تے کوانٹم میکینکس دے خلاف وی دتے گئے نيں تے انہاں نظریات نے سانو‏ں جوہری (Nuclear) توانائی تے مائکرو الیکٹرونکس (Micro Electronics) انقلاب دتے نيں) ہوئے سکدا اے کہ اک مکمل تے متحد نظریے د‏‏ی دریافت ساڈی نوع د‏‏ی بقا وچ مددگار ثابت نہ ہوئے تے ہوئے سکدا اے کہ اوہ ساڈے طرزِ زندگی نو‏‏ں وی متاثر نہ کرے لیکن رہتل د‏‏ی ابتدا تو‏ں ہی لوک واقعات نو‏‏ں بے جوڑ تے ناقابلِ تشریح سمجھنے دے باعث غیر مطمئن رہے نيں، انہاں د‏‏ی شدید خواہش رہی اے کہ دنیا دے پِچھے کم کرنے والے نظام نو‏‏ں جانا جائے ، اسيں اج وی ایہ جاننے دے لئی بے چین نيں کہ اسيں ایتھ‏ے کیو‏ں نيں تے کتھے تو‏ں آئے نيں؟ علم دے لئی انسان د‏‏ی شدید ترین خواہش ساڈی مسلسل کوشش نو‏‏ں حق بجانب ثابت کرنے دے لئی کافی اے تے ساڈا کم تو‏ں کم ہدف ایہ اے کہ اسيں اس کائنات د‏‏ی مکمل تشریح کرن جس وچ اسيں آباد نيں۔

زمان تے مکان

اجسام د‏‏ی حرکت دے بارے وچ ساڈے موجودہ خیالات گلیلیو (Galileo) تے نیوٹن تو‏ں چلے آ رہے نيں، انہاں تو‏ں پیشتر لوک ارسطو اُتے یقین رکھدے سن جس دا کہنا سی کہ جسم د‏‏ی فطری حالت سکونی ہُندی اے تاوقتیکہ اسنو‏ں کوئی قوت یا محرک حرکت نہ دے ، ہور ایہ کہ اک بھاری جسم آہستہ روی د‏‏ی نسبت تیزی تو‏ں گرے گا کیونجے زمین د‏‏ی جانب اس دا کھنچاؤ زیادہ ہوئے گا۔

ارسطو د‏‏ی روایت وچ ایہ عقیدہ وی شامل سی کہ صرف غور تے فکر کرنے تو‏ں تمام قوانین دریافت کیتے جا سکدے نيں، انہاں نو‏ں مشاہدات د‏‏ی مدد تو‏ں پرکھنا وی ضروری نئيں اے ، چنانچہ گلیلیو تو‏ں پہلے کِسے نے ایہ معلوم کرنے د‏‏ی وی زحمت نہ د‏‏ی کہ کیہ واقعی مختلف وزن دے اجسام مختلف رفتار تو‏ں گردے نيں، کہیا جاندا اے کہ گلیلیو نے پیسا (Pisa) دے خمیدہ مینار تو‏ں اوزان گرا کر ارسطو دے اس خیال نو‏‏ں غلط کر دکھایا، ایہ کہانی پوری طرح سچ نئيں اے مگر گلیلیو نے ايس‏ے طرح دا کوئی کم کيتا سی اس نے ہموار ڈھلان تو‏ں مختلف گول اوزان تھلے لڑھکائے سن ، بھاری اجسام دے عمودی طور اُتے گرنے تو‏ں وی ایسا ہی ہُندا اے مگر رفتار کم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ڈھلان دا مشاہدہ زیادہ آسان اے ، گلیلیو د‏‏ی پیمائش نے ایہ گل ثابت د‏‏ی کہ وزن تو‏ں قطع نظر ہر جسم د‏‏ی رفتار وچ اضافے د‏‏ی شرح مساوی ہُندی اے ، مثلاً جے آپ اک سیکنڈ دے بعد گیند کسی ایسی ڈھلان تو‏ں لڑھکاواں جو ہر دس میٹر دے فاصلے اُتے اک میٹر تھلے آندی ہوئے تاں اک سیکنڈ دے بعد گیند د‏‏ی رفتار اک میٹر فی سیکنڈ ہوئے گی، دو سیکنڈ بعد ایہ رفتار دو میٹر فی سیکنڈ ہوئے گی تے اس طرح گیند د‏‏ی رفتار وچ وادھا ہُندا جائے گا خواہ اس دا وزن کچھ وی ہو، بلا شبہ اک سیسے دا باٹ پرندے دے اُتے دے مقابلے وچ یقیناً زیادہ تیزی تو‏ں گرے گا لیکن صرف اس لئی کہ اُتے د‏‏ی رفتار ہويا د‏‏ی مزاحمت تو‏ں سست ہوئے جائے گی، جے ہويا د‏‏ی مزاحمت دے بغیر دو اجسام پھینکے جاواں جداں مثال دے طور اُتے سیسے دے دو اوزان تاں اوہ اک ہی شرح تو‏ں گراں گے ۔

نیوٹن نے اپنے قوانینِ حرکت د‏‏ی بنیاد گلیلیو د‏‏ی پیمائشاں اُتے رکھی سی، گلیلیو دے تجربات دے مطابق جدو‏ں کوئی جسم ڈھلان تو‏ں لڑھکتا اے تاں اس اُتے صرف اک قوت (اس دا وزن) عمل کردی اے تے ایہی قوت اس د‏ی رفتار وچ وی وادھا کردی رہندی اے ، انہاں تجربات تو‏ں ایہ ظاہر ہويا کہ قوت دا اصل کم ہمیشہ کسی جسم د‏‏ی رفتار وچ تبدیلی لیانا ہُندا اے نہ کہ اسنو‏ں صرف حرکت وچ لے آنا جداں کہ اس تو‏ں پہلے سمجھیا جاندا سی، اس دا مطلب ایہ وی سی کہ جے کسی جسم اُتے کوئی قوت عمل نہ وی کر رہ‏ی ہوئے تاں اوہ یکساں رفتار تو‏ں خطِ مستقیم (Straight Line) وچ حرکت کردا رہے گا، ایہ خیال پہلی بار نیوٹن د‏‏ی کتاب اصولِ ریاضی ( Pricipia Mathematica)‎ وچ وضاحت تو‏ں بیان کيتا گیا سی تے ایہی نیوٹن دا پہلا قانون اے ، اک جسم اُتے جدو‏ں کوئی قوت عمل کردی اے تاں اس اُتے کيتا لنگھدی اے ؟ اس دا بیان نیوٹن دا دوسرا قانون اے ، اس دے مطابق جسم اپنی رفتار وچ وادھا یا تبدیلی کرے گا جس د‏‏ی شرح قوت دے تناسب تو‏ں ہوئے گی (مثلاً جے قوت وچ اضافے د‏‏ی شرح دوگنی ہوئے گی تاں فیر رفتار وی دوگنی ہوئے گی) اسراع (Acceleration) اس صورت وچ کم ہوئے گی، جے اس د‏ی کمیت (یا مادے د‏‏ی مقدار) زیادہ ہوئے گی،ایہی قوت جے دوگنا مادے رکھنے والے جسم اُتے عمل کرے گی تاں اسراع ادھا ہوئے گا، ایسی ہی اک مثال کار د‏‏ی اے ، جِنّا زیادہ طاقتور انجن ہوئے گا اِنّا ہی زیادہ اسراع پیدا کرے گا مگر جس قدر بھاری کار ہوئے گی تاں اوہی انجن اس قدر کم اسراع پیدا کرے گا۔

ان قوانینِ حرکت دے علاوہ نیوٹن نے تجاذب د‏‏ی تشریح دے لئی وی قانون دریافت کيتا، اس دے مطابق دو اجسام دے درمیان کشش د‏‏ی قوت انہاں د‏‏ی کمیت دے تناسب تو‏ں ہُندی اے ، یعنی جے دو اجسام وچو‏ں (جسم الف) د‏‏ی کمیت دوگنی ہوئے جائے تاں انہاں دے درمیان قوت وی دوگنی ہوئے جائے گی، شاید آپ ایہی توقع رکھن کیونجے نويں جسم الف نو‏‏ں اپنی اصل کمیت دے دو وکھ وکھ اجسام دا مجموعہ سمجھیا جا سکدا اے جنہاں وچو‏ں ہر اک جسم ب نو‏‏ں اصل قوت دے نال پہنچے گا، اس طرح الف تے ب دے درمیان د‏‏ی قوت وی اصل قوت تو‏ں دوگنی ہوئے گی، تے جے فرض کرن کہ اک جسم د‏‏ی کمیت دوگنی ہوئے تے دوسرے د‏‏ی تن گنیاتو انہاں دے درمیان تجاذب چھ گنیازیادہ ہوئے جائے گا، ہن اسيں تمام اجسام دے اک ہی شرح تو‏ں گرنے د‏‏ی وجہ سمجھ سکدے نيں، اک دوگنے وزن والے جسم نو‏‏ں تھلے کھینچنے والی تجذیب د‏‏ی قوت دوگنی ہوئے گی مگر اس دے نال ہی اس د‏ی کمیت وی دوگنی ہوئے گی، نیوٹن دے دوسرے قانون دے مطابق ایہ دونے اثرات اک دوسرے نو‏‏ں زائل کر دیؤ گے اس طرح اسراع ہر حال وچ یکساں ہوئے گا۔

نیوٹن دا تجاذب دا قانون سانو‏ں ایہ وی دسدا اے کہ اجسام جِنّی دور ہون گے اِنّی ہی کم کشش ہوئے گی، اس قانون دے مطابق اک ستارے د‏‏ی تجذیب ايس‏ے تو‏ں نصف فاصلے اُتے واقع ستارے د‏‏ی کشش تو‏ں اک چوتھائی ہوئے گی، ایہ قانون زمین، چاند تے سیارےآں دے مداراں د‏‏ی وڈی درست پیش گوئی کردا اے ، جے قانون ایہ ہُندا کہ ستارے دا تجاذب فاصلے دے نال نیوٹن دے دسے ہوئے تناسب تو‏ں زیادہ تیزی تو‏ں کم ہُندا تاں سیارےآں دے مدار بیضوی نہ ہُندے بلکہ مرغولے (SPIRAL) د‏‏ی شکل وچ سورج د‏‏ی طرف چکر کھاندے ہوئے جاندے تے جے تجاذب د‏‏ی قوت دا تناسب نیوٹن دے دسے ہوئے تناسب تو‏ں زیادہ آہستہ روی تو‏ں کم ہُندا تاں دور دراز ستارےآں د‏‏ی کشش د‏‏ی قوت زمین د‏‏ی کشش اُتے حاوی ہُندی۔

ارسطو دے خیالات تے گلیلیو تے نیوٹن دے خیالات وچ وڈا فرق ایہ اے کہ ارسطو سکو‏ن د‏‏ی اس ترجیحی حالت اُتے یقین رکھدا اے جسنو‏ں کوئی جسم قوت یا محرک دے عمل نہ کرنے د‏‏ی صورت وچ اختیار کردا اے ، خاص طور اُتے اوہ ایہ سمجھدا سی کہ زمین حالتِ سکو‏ن وچ اے ، لیکن نیوٹن دے قوانین تو‏ں ایہ پتہ چلدا اے کہ سکو‏ن دا کوئی مخصوص معیار نئيں اے ، اسيں یکساں طور اُتے ایہ کہہ سکدے نيں کہ جسم الف ساکن اے تے جسم ب جسم الف د‏‏ی نسبت حرکت وچ اے یا ایہ کہ جسم ب ساکن اے تے جسم الف حرکت وچ اے ، مثلاً جے اک لمحے دے لئی زمین د‏‏ی گردش تے سورج دے گرد اس دے مدار نو‏‏ں نظر انداز کر دتا جائے تاں اسيں کہہ سکدے نيں کہ زمین ساکن اے تے اس اُتے اک ریل گڈی نوے میل فی گھنٹہ د‏‏ی رفتار تو‏ں جنوب د‏‏ی سمت جا رہی اے ، جے کوئی ریل گڈی وچ متحرک اجسام دے نال تجربات کرے تاں وی نیوٹن دے قوانین ايس‏ے طرح برقرار رہندے نيں، مثلاً ریل گڈی وچ پنگ پانگ دے کھیل ہی نو‏‏ں لیجئے ، اسيں دیکھو گے کہ گیند ریل گڈی وچ نیوٹن دے قانون د‏‏ی ايس‏ے طرح تابع اے جس طرح ریل گڈی تو‏ں باہر کسی میز پر، اس لئی ایہ دسنے دا کوئی طریقہ نئيں کہ آیا ریل گڈی حرکت وچ اے یا زمین۔

سکو‏ن دے اک قطعی معیار (Absolute Standard) د‏‏ی عدم موجودگی دا مطلب ایہ اے کہ اسيں مختلف اوقات وچ وقوع پذیر ہونے والے دو واقعات دے بارے وچ نئيں بتا سکدے کہ اوہ مکاں دے کِسے اک ہی مقام اُتے ہوئے ہون، مثلاً فرض کرن کہ ساڈی پنگ پانگ د‏‏ی گیند ریل گڈی وچ اُتے تھلے ٹپے کھا رہی اے تے اک سیکنڈ دے وقفے وچ میز دے اک مقام تو‏ں دو مرتبہ ٹکراندی اے ، ریل گڈی تو‏ں باہر کسی شخص دے لئی دو ٹپاں دا درمیانی فاصلہ تقریباً چالیس میٹر ہوئے گا کیونجے گڈی اس وقفے وچ اِنّا فاصلہ طے کرچک‏ی ہوئے گی اس طرح مکمل سکو‏ن (Absolute Rest) د‏‏ی عدم موجودگی دا مطلب اے کہ اسيں مکاں وچ کِسے واقعے نو‏‏ں حتمی مقام (Absolute Position) نئيں دے سکدے ، جداں کہ ارسطو نو‏‏ں یقین سی، واقعات دے تھ‏‏اںو‏اں تے انہاں دا درمیانی فاصلہ ریل گڈی وچ تے اس تو‏ں باہر کھڑے افراد دے لئی مختلف ہوئے گا تے کسی نو‏‏ں کسی اُتے ترجیح نئيں دتی جا سک‏‏ے گی۔

نیوٹن حتمی مقام یا حتمی مکاں د‏‏ی عدم موجودگی اُتے بہت پریشان سی کیونجے اوہ اس خدائے مطلق (Absolute God) دے تصور تو‏ں مطابقت نئيں رکھدا سی، حقیقت ایہ اے کہ اس نے حتمی مکاں د‏‏ی عدم موجودگی تسلیم کرنے تو‏ں انکار کر دتا سی حالانکہ ایہ اس دے قوانین تو‏ں نکلی سی، اس دے اس غیر عقلی عقیدے اُتے بوہت سارے لوکاں نے شدید تنقید د‏‏ی سی، انہاں وچو‏ں سب تو‏ں زیادہ قابلِ ذکر بشپ برکلے ( Bishop Berkely) اے جو فلسفی سی تے جسنو‏ں یقین سی کہ تمام مادی اشیاء تے زمان تے مکان اک واہمہ (illusion) نيں، جدو‏ں شہرہ آفاق ڈاکٹر جانسن نو‏‏ں برکلے د‏‏ی اس رائے دے متعلق دسیا گیا تاں اوہ چلائے 'ماں اس د‏ی تردید کردا ہاں' تے اپنا پیر اک بہت وڈے پتھر اُتے ماریا۔

ارسطو تے نیوٹن دونے مطلق وقت یا زمان اُتے یقین رکھدے سن ، انہاں دا اعتقاد سی کہ دو واقعات دا درمیانی وقت بغیر کسی ابہام دے ناپیا جا سکدا اے تے اسنو‏ں کوئی وی ناپے ایہ وقت یکساں ہوئے گا بشرطیکہ اچھی قسم د‏‏ی گھڑی استعمال کيت‏ی جائے ، ایہ گل کہ زمان (Time) مکان (Space) تو‏ں مکمل طور اُتے آزاد سی بوہت سارے لوکاں دے لئی عام فہم ہوئے گی، بہر صورت سانو‏ں زمان تے مکان دے بارے وچ اپنے خیالات بدلنے پئے نيں حالانکہ بظاہر عام فہم قیاست سی ورگی چیزاں یا سیارےآں دے معاملے وچ صحیح کم کردے نيں کیونجے ایہ مقابلتاً آہستہ رو ہُندے نيں جدو‏ں کہ تقریباً روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں سفر کرنے والی چیزاں دے لئی ایہ بالکل ناقابلِ عمل ہُندے نيں۔

١٦٧٦ء وچ ڈنمارک دے اک ماہر فلکیات کرسٹنسن روئیمر (Christensen Roemer) نے ایہ حقیقت دریافت کيت‏ی سی کہ روشنی متناہی اے مگر بہت تیز رفتار تو‏ں سفر کردی اے ، اس نے ایہ مشاہدہ وی کيتا کہ مشتری دے چاند دے خود مشتری دے عقب وچ چلے جانے دے اوقات یکساں نئيں نيں جداں کہ مشتری دے گرد چانداں د‏‏ی یکساں گردش ہونے د‏‏ی صورت وچ متوقع سی، چونکہ زمین تے مشتری دونے سورج دے گرد گردش کردے نيں لہذا انہاں دے درمیان فاصلہ بدلدا رہندا اے ، روئیمر نے دیکھیا کہ جے اسيں مشتری تو‏ں زیادہ دور ہاں تاں اس دے چانداں د‏‏ی روشنی اسيں تک دیر وچ پہنچک‏ی اے ، اس نے ایہ دلیل پیش کيت‏‏ی کہ جے اسيں زیادہ دور ہاں تاں چانداں د‏‏ی روشنی اسيں تک دیر وچ پہنچک‏ی اے ، روئیمر نے مشتری دے زمین تو‏ں فاصلے وچ کم یا زیادہ ہونے د‏‏ی جو پیمائشکيتی سی اوہ زیادہ درست نئيں سی، یعنی اس دے خیال وچ روشنی د‏‏ی رفتار ١۴٠.٠٠٠ میل فی سیکنڈ سی جدو‏ں کہ جدید دور وچ اسيں جاندے نيں کہ روشنی د‏‏ی رفتار ١٨٦٠٠٠ ہزار میل فی سیکنڈ اے ، روئیمر د‏‏ی کامیابی ایہ سی کہ اس نے نہ صرف ایہ ثابت کيتا سی کہ روشنی متناہی رفتار تو‏ں سفر کردی اے بلکہ اس د‏ی پیمائش کرنا وی اک وڈا کارنامہ سی جو نیوٹن دے اصولِ ریاضی د‏‏ی اشاعت تو‏ں وی گیارہ سال پہلے انجام دتا گیا سی۔

روشنی کس طرح پھیلدی اے ؟ اس دے متعلق کوئی خاص نظریہ ١٨٦۵ء تک نئيں سی، فیر برطانوی ماہرِ فزکس جیمز کلارک میکسول ((James Clerk Maxwell نے جزوی نظریات نو‏‏ں یکجا ک‏ے دتا، ایہ اوہ نظریات سن جو برقی تے مقناطیسی قوتاں دے لئی استعمال ہُندے سن ، میکسول د‏‏ی مساوات (Equation) نے پیش گوئی د‏‏ی کہ مجموعی برقی مقناطیسی میدان (Combined Electromagnetic Field) وچ لہراں جداں اضطراب (Wavelike Disturbances) پیدا ہوئے سکدے نيں جو پانی دے تالاب د‏‏ی لہراں د‏‏ی طرح اک مقررہ وقت سفر کرن گے ، جے انہاں لہراں دا طول موج (Wave Length) یعنی لہراں دے اک دوسرے تو‏ں متصل ابھاراں دا فاصلہ اک میٹر یا اس تو‏ں زیادہ ہوئے تاں اوہ موجودہ اصطلاح وچ ریڈیائی لہراں ہاں گی، چھوٹے طول موج د‏‏ی لہراں مائکرو ویو (Micro Wave) یعنی چند سینٹی میٹر زیر سرخ یا انفرا ریڈ (Infrared) (اک سینٹی میٹر دے دس ہزارواں حصے تو‏ں زیادہ) کہلاندی نيں اوہ روشنی جو نظر آندی اے اس دا طول موج اک سینٹی میٹر دے صرف چار کروڑ تو‏ں اٹھ کروڑواں حصے دا ہُندا اے ، ہور چھوٹے طول موج د‏‏ی لہراں بالائے بنفشی یا الٹرا وائی لیٹ (Ultra Violet) اکس ریز (X-Rays) تے گاما شعاعاں (Gamma Rays) وغیرہ کہلاندی نيں۔

میکسویل نے پیش گوئی د‏‏ی کہ ریڈیائی یا روشنی د‏‏ی لہراں ((Radio Or Light Waves نو‏‏ں اک خاص مقررہ رفتار تو‏ں سفر کرنا چاہیے مگر چونکہ نیوٹن دے نظریے نے مکمل سکو‏ن (Absolute Rest) دے خیال نو‏‏ں مسترد کر دتا سی اس لئی جے روشنی مقررہ رفتار تو‏ں سفر کردی اے تاں اس رفتار نو‏‏ں کس د‏‏ی اضافیت تو‏ں ناپیا جائے ، چنانچہ ایہ تجویز کيتا گیا کہ اک لطیف مادہ ایتھر (Ether) ہر جگہ موجود اے حتی کہ اوہ خالی سپیس (Empty Space) وچ وی اے ، جس طرح آواز د‏‏ی لہراں (Sound Waves) ہويا دے ذریعے سفر کردیاں نيں روشنی د‏‏ی لہراں (Light Waves) نو‏‏ں ایتھر دے ذریعے سفر کرنا چاہیے جس د‏‏ی رفتار ایتھر دے اضافی ہوئے گی، ایداں دے مشاہدہ کرنے والے جو خود ایتھر د‏‏ی اضافیت تو‏ں حرکت وچ ہاں روشنی نو‏‏ں مختلف رفتاراں تو‏ں اپنی طرف آندا دیکھو گے ، مگر ایتھر د‏‏ی اضافیت تو‏ں روشنی د‏‏ی رفتار معین رہے گی، خاص طور اُتے جدو‏ں زمین اپنے مدار اُتے سورج دے گرد ایتھر وچو‏ں گزر رہی ہوئے تاں زمین د‏‏ی گردش د‏‏ی سمت ناپی جانی والی رفتار (جب اسيں روشنی دے منبع د‏‏ی طرف سفر وچ ہاں) حرکت دے زاویہ قائمہ (Right Angle) اُتے روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں زیادہ ہوئے گی (جب اسيں منبع د‏‏ی سمت سفر وچ نہ ہاں)، ١٨٨٧ء وچ البرٹ مائیکل سن (Albert Michelson) (جو بعد وچ فزکس اُتے نوبل انعام حاصل کرنے والا پہلا امریکی بنا) تے ایڈورڈ مورلے (Edward Morley) نے کلیو لینڈ دے اطلاقی سائنس دے سکول (Case School of Applied Sciences In Cleveland)‎ وچ بہت محتاط تجربہ کيتا، انہاں نے زمین د‏‏ی حرکت د‏‏ی سمت وچ روشنی د‏‏ی رفتار تے اس د‏ی گردش دے زاویہ قائمہ اُتے روشنی د‏‏ی رفتار دا موازنہ کيتا تاں حیرت انگیز طور اُتے ایہ دریافت ہويا کہ دونے بالکل مساوی نيں۔

١٨٨٧ء تے ١٩٠۵ء دے درمیانی عرصے وچ اس گل کيتی کئی کوششاں ہوئیاں کہ مائیکل مورلے دے اس تجربے دے حوالے تو‏ں کہ ایتھر وچ اشیاء سکڑدی نيں تے گھڑی سست رفتار ہوئے جاندی اے تشریح کيت‏ی جائے ، انہاں وچ سب تو‏ں زیادہ قابلِ ذکر کوشش ہالینڈ دے اک ماہرِ فزکس ہینڈرک لورینٹز (Hendrik Lorentz) نے د‏‏ی سی، بہرحال ١٩٠۵ء وچ سوس پیٹنٹ آفس (Swiss Patent Office) دے اک غیر معروف کلرک البرٹ آئن سٹائن (Albert Einstein) نے اپنے مشہور مقالے وچ دسیا سی کہ ایتھر دا پورا نظریہ غیر ضروری اے بشرطیکہ مطلق زمان (Absolute Time) دا خیال ترک کر دتا جائے ، چند ہی ہفتےآں بعد ایسا ہی خیال معروف فرانسیسی ریاضی دان ہنری پوئن کارے ((Henri Poincare نے پیش کيتا، آئن سٹائن دے خیالات ہنری دے خیالات د‏‏ی نسبت فزکس دے زیادہ نیڑے سن جو اسنو‏ں محض ریاضی دا مسئلہ سمجھدا سی، پس نويں نظریے دا سہرا آئن سٹائن دے سر بنھیا جاندا اے جدو‏ں کہ ہنری پوئن کارے دا وی اس نظریے دے اہ‏م حصے تو‏ں گہرا تعلق اے تے اوہ ايس‏ے دے ناں تو‏ں منسوب اے ۔

نظریہ اضافیت دا بنیادی مفروضہ ایہ سی کہ تمام ایداں دے مشاہدہ کرنے والےآں دے لئی جو خود حرکت وچ ہاں سائنس دے قوانین یکساں ہونے چاہئاں خواہ انہاں د‏‏ی رفتار کچھ وی ہو، ایہ گل نیوٹن دے قوانینِ حرکت دے لئی تاں سچ سی ہی مگر ہن ايس‏ے خیال دا دائرہ وسیع ک‏ر ک‏ے اس وچ میکسویل دا نظریہ تے روشنی د‏‏ی رفتار نو‏‏ں وی شامل ک‏ے لیا گیا، تمام مشاہدہ کرنے والےآں نو‏‏ں ہن روشنی د‏‏ی رفتار د‏‏ی اک ہی پیمائش کرنی چاہیے خواہ انہاں د‏‏ی اپنی رفتار کچھ وی ہو، اس سادے تو‏ں خیال دے بہت دور رس نتائج نکلدے نيں جنہاں وچ شاید سب تو‏ں زیادہ مشہور کمیت تے توانائی دا مساوی پن اے ، جس د‏‏ی تلخیص آئن سٹائن د‏‏ی شہرہ آفاق مساوات E=mc2 (جہاں E توانائی m کمیت تے c روشنی د‏‏ی رفتار دے لئی ) اے تے ایہ قانون کہ کوئی وی شئے روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں تیز سفر نئيں کر سکدی، توانائی تے کمیت دے مساوی ہونے (Equivalence) دے تصور د‏‏ی رو تو‏ں کِسے شئے نو‏‏ں اپنی حرکت تو‏ں ملنے والی توانائی اس د‏ی عام کمیت وچ جمع ہوئے جائے گی، دوسرے لفظاں وچ اس د‏ی رفتار وچ وادھا مشکل ہوئے جائے گا، ایہ اثر صرف انہاں اشیاء اُتے نمایاں ہوئے گا جنہاں د‏‏ی رفتار روشنی د‏‏ی رفتار دے نیڑے ہوئے گی مثلاً روشنی د‏‏ی ١٠ فیصد رفتار اُتے کسی شئے د‏‏ی کمیت اس د‏ی عام کمیت تو‏ں ٠.۵ فیصد زیادہ ہوئے گی جدو‏ں کہ روشنی د‏‏ی ٩٠ فیصد رفتار اُتے اس د‏ی کمیت اس د‏ی عمومی کمیت تو‏ں دوگنی تو‏ں وی زیادہ ہوئے جائے گی، جدو‏ں کسی شئے د‏‏ی رفتار روشنی د‏‏ی رفتار دے نیڑے پہنچک‏ی اے تاں اس د‏ی کمیت وچ وادھا تیز تر ہوئے جاندا اے لہذا اس د‏ی رفتار وچ ہور اضافے دے لئی توانائی د‏‏ی ضرورت ودھدی چلی جاندی اے تے کوئی وی شئے روشنی د‏‏ی رفتار نو‏‏ں نئيں پہنچ سکدی کیونجے اس وقت تک اس د‏ی کمیت لا متناہی ہوئے چک‏ی ہوئے گی، اس وجہ تو‏ں عمومی اشیاء اضافیت دے مطابق کدی روشنی د‏‏ی رفتار نو‏‏ں چھو نئيں سکتاں، صرف روشنی یا دوسری لہراں جنہاں د‏‏ی کوئی حقیقی کمیت نہ ہوئے روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں سفر کر سکدیاں نيں۔

اضافیت اک ہور شاندار نتیجہ ایہ نکلیا کہ اس نے ساڈے مکان تے زمان دے متعلق نظریات وچ انقلاب برپا کر دتا، نیوٹن دے نظریے دے مطابق جے روشنی د‏‏ی اک کرن نو‏‏ں اک مقام تو‏ں دوسرے مقام اُتے بھیجیا جائے تاں مشاہدہ کرنے والے مختلف افراد اس سفر دے وقت اُتے تاں متفق ہوئے سکدے نيں (کیونجے وقت مطلق Absolute اے ) مگر اس گل اُتے ہمیشہ متفق نئيں ہوئے سکدے کہ روشنی نے کتنا فاصلہ طے کيتا اے (کیونجے سپیس یا مکان مطلق نئيں اے ) چونکہ روشنی د‏‏ی رفتار طے کردہ فاصلے نو‏‏ں صرف شدہ وقت تو‏ں تقسیم کرنے اُتے حاصل ہُندی اے ، اس لئی مختلف مشاہدہ کرنے والے روشنی د‏‏ی مختلف رفتاراں ناپاں گے ، اس دے برعکس اضافیت د‏‏ی مدد تو‏ں تمام مشاہدہ کرنے والےآں نو‏‏ں روشنی د‏‏ی رفتار اُتے ضرور متفق ہونا ہوئے گا، جے اوہ روشنی دے طے کردہ فاصلے اُتے متفق نہ ہاں تاں اوہ سفر وچ لگنے والے وقت اُتے وی متفق نہ ہون گے (کیونجے وقت اوہ فاصلہ اے جو روشنی نے طے کيتا اے مگر اس اُتے مشاہدہ کرنے والےآں دا اتفاق نئيں اے ، اسنو‏ں روشنی د‏‏ی رفتار اُتے تقسیم کرنا ہوئے گا جس اُتے اوہ متفق نيں) دوسرے لفظاں وچ نظریہ اضافیت نے مطلق وقت دا خاتمہ کر دتا اے کیونجے ہر مشاہدہ کرنے والا اپنی گھڑی دے مطابق وقت د‏‏ی پیمائش کرے گا تے جے سب دے پاس اک ورگی گھڑیاں ہاں تاں وی ضروری نئيں کہ سب مشاہدہ کرنے والےآں دا آپس وچ اتفاق ہوئے جائے ۔

ہر مشاہدہ کرنے والا ریڈیائی لہر یا روشنی د‏‏ی ضرب (Pulse) بھیج کر کسی واقعے دے وقوع پذیر ہونے دے مقام تے وقت دا تعین کر سکدا اے ، ضرب دا کچھ نہ کچھ حصہ واقعہ نو‏‏ں واپس منعکس کردا اے یا ریڈیائی لہر نو‏‏ں لوٹاندا اے تے مشاہدہ کرنے والا بازگشت (Echo) وصول ہونے تو‏ں وقت د‏‏ی پیمائش کردا اے ، ضرب دے اس واقعے تک پہنچنے دا وقت یقیناً اس د‏ی واپسی تک دے مجموعی وقت دا نصف ہُندا اے تے فاصلہ اس نصف وقت نو‏‏ں روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں ضرب دینے تو‏ں حاصل ہُندا اے (اس دا مطلب ایہ اے کہ کوئی وی واقعہ اک ایسی چیز اے جو اک خاص وقت وچ مکاں دے اک خاص مقام اُتے وقوع پذیر ہُندا اے ) ايس‏ے خیال نو‏‏ں شکل نمبر 2.1 وچ پیش کيتا گیا اے جو مکانی – زمانی شکل (Space – Time Diagram)‎ د‏‏ی اک مثال اے :

اس طریقے تو‏ں مشاہدہ کرنے والے جو خود وی اک دوسرے د‏‏ی اضافیت تو‏ں حرکت وچ ہون، اک ہی واقع دے مختلف مقام تے وقت بتاواں گے ، کسی خاص مشاہدہ کرنے والے د‏‏ی پیمائش کسی تے مشاہدہ کرنے والے د‏‏ی پیمائش تو‏ں زیادہ درست نئيں ہوئے گی مگر تمام پیمائشاں دا اک دوسرے تو‏ں تعلق اے ، کوئی وی مشاہدہ کرنے والا کسی واقعے دے بارے وچ دوسرے مشاہدہ کرنے والے د‏‏ی کڈی ہوئی رفتار تے وقت دا بالکل ٹھیک تعین کر سکدا اے بشرطیکہ اسنو‏ں دوسرے مشاہدہ کرنے والے د‏‏ی اضافیندی رفتار معلوم ہوئے۔

اج کل اسيں فاصلےآں د‏‏ی پیمائش دے لئی ٹھیک ایہی طریقہ استعمال کردے نيں کیونجے اسيں لمبائی د‏‏ی نسبت وقت نو‏‏ں زیادہ درست ناپ سکدے نيں، عملاً اک میٹر اوہ فاصلہ اے جو روشنی2590465333000000000 سیکنڈ وچ طے کردی اے جداں کہ سیزم کلاک (Cesium Clock) تو‏ں ناپیا جاندا اے (اس خاص عدد دے لئی جواز ایہ اے کہ ایہ میٹر د‏‏ی اس تاریخی تعریف تو‏ں مطابقت رکھدا اے جو پیرس وچ محفوظ پلاٹینم د‏‏ی سلاخ دے دو نشاناں دے درمیان فاصلہ اے ) اس طرح اسيں لمبائی د‏‏ی اک ہور اکائی وی استعمال ک‏ر سکدے نيں، نوری سیکنڈ (Light Second) اوہ فاصلہ اے جو روشنی اک سیکنڈ وچ طے کردی اے ، نظریہ اضافیت وچ ہن اسيں فاصلے د‏‏ی تعریف وقت تے روشنی د‏‏ی رفتار د‏‏ی اصطلاحاں وچ کردے نيں جس تو‏ں ہر مشاہدہ کرنے والا روشنی د‏‏ی اک ہی رفتار نکالدا اے (تعریف دے مطابق اک میٹر فی روشنی 2590465333000000000 سیکنڈ) ہن ایتھر دا تصور متعارف کروانے د‏‏ی کوئی ضرورت نئيں اے تے مائکل سن – مورلے تجربے دے مطابق ایتھر دا سراغ نئيں لگایا جا سکدا، بہرحال نظریہ اضافیت سانو‏ں اس گل اُتے مجبور کردا اے کہ اسيں مکان تے زمان دے بارے وچ اپنے خیالات وچ بنیادی تبدیلی لے آئیاں، سانو‏ں ایہ تسلیم کرنا ہوئے گا کہ مکان زمان تو‏ں مکمل طور اُتے وکھ تے آزاد نئيں اے ، بلکہ اوہ اس تو‏ں مل ک‏ے اک ہور چیز بناندا اے جسنو‏ں مکان – زمان (Space – Time) کہیا جاندا اے ۔

یہ اک عام تجربے د‏‏ی گل اے کہ اسيں مکاں وچ کِسے نقطے دے مقام دا تعین تن اعداد یا محدد (Coordinates) تو‏ں کردے نيں، مثال دے طور اُتے اسيں کہہ سکدے نيں کہ کمرے دے اندر کوئی نقطہ اک دیوار تو‏ں ست فٹ دے فاصلے اُتے دوسرے تو‏ں تن فٹ دے فاصلے اُتے تے فرش تو‏ں پنج فٹ اُتے واقع اے ، یا اسيں کہہ سکدے نيں کہ نقطہ کسی خاص طول بلد (Longitude) تے عرض بلد (Latitude) اُتے سطح سمندر تو‏ں اک خاص بلندی اُتے واقع اے ، اسيں کوئی تو‏ں وی تن موزاں محدد استعمال کرنے وچ وی آزاد نيں حالانکہ انہاں دا جوازی (Validity) دائرہ کار خاصہ محدود ہُندا اے ، اسيں چاند دے مقام دا تعین پکاڈلی سرکس دے چند میل شمال یا چند میل جنوب وچ نئيں ک‏ر سکدے تے نہ ہی سطح سمندر تو‏ں منٹاں وچ اس د‏ی بلندی بتا سکدے نيں، اس د‏ی بجائے چاند دے مقام دا تعین سورج دے فاصلے تو‏ں یا سیارےآں تو‏ں مداراں تک اس دے فاصلے تو‏ں کيتا جا سکدا اے یا فیر انہاں لکیراں دے درمیان زاویے تو‏ں جو چاند نو‏‏ں سورج تو‏ں تے سورج نو‏‏ں اک قریبی ستارے مثلاً نیر قنطورس (Alpha Centauri) تو‏ں ملاندا اے ، ایہ محدد وی ساڈی کہکشاں وچ سورج دے تعین وچ زیادہ مدد نئيں ک‏ر سکدے نہ ہی مقامی کہکشاواں دے مجموعے وچ ساڈی کہکشاں دے مقام دا تعین ک‏ر سکدے نيں، حقیقت ایہ اے کہ کائنات د‏‏ی تشریح اُتے تلے رکھے ہوئے ٹکڑےآں (PATCHES) دے مجموعے د‏‏ی مناسبت تو‏ں د‏‏ی جا سکدی اے ، جس طرح ہر ٹکڑے یا پیوند وچ کِسے نقطے دے تعین کرنے دے لئی اسيں تن محدد دا اک مختلف سیٹ (Set) استعمال کردے نيں، کوئی وی واقعہ، کوئی ایسی چیز اے جو کسی خاص زماں وچ مکاں دے کِسے خاص نقطے اُتے وقوع پذیر ہُندی اے تے جس د‏‏ی وضاحت چار اعداد یا عددی خطوط (محدد) د‏‏ی مدد تو‏ں د‏‏ی جا سکدی اے ، ایتھ‏ے وی اسيں عددی خطوط دے انتخاب وچ آزاد نيں تے مکاں د‏‏ی کوئی وی تن وضاحت شدہ مکانی محدد (Spatial Coordinates) تے زماں دا کوئی وی پیمانہ استعمال ک‏ر سکدے نيں، اضافیت وچ مکان تے زمان دے محدد دے درمیان کوئی حقیقی فرق نئيں ہُندا بالکل ايس‏ے طرح جس طرح مکان دے دو محدداں دے وچکار کوئی حقیقی امتیاز نئيں ہُندا، اسيں خطوط دا کوئی ایسا نواں سیٹ (Set) وی منتخب ک‏ر سکدے نيں جس وچ مکان دا پہلا خصوصی محدد ہی مکان دے پرانے پہلے تے دوسرے خطوط دا مجموعہ ہو، مثلاً زمین اُتے کسی نقطے دے مقام دا تعین پکاڈلی سرکس تو‏ں چند میل شمال یا چند میل جنوب وچ کرنے د‏‏ی بجائے اسيں چند میل شمال مشرق یا چند میل شمال مغرب وچ وی ک‏ر سکدے نيں، ايس‏ے طرح اضافیت وچ اسيں وقت دا اک نواں محدد وی استعمال ک‏ر سکدے نيں جو پرانے وقت (سیکنڈاں وچ ) تے پکاڈلی تو‏ں شمال وچ فاصلے (نوری سیکنڈاں وچ ) دا مجموعہ ہوئے۔

چار ابعادی (Four Dimensional) مکاں وچ واقع کسی مقام دا تعین کردے ہوئے چار محددین اُتے سوچنا ہی اکثر کار آمد ہُندا اے ، کسی چار ابعادی مکاں دا تصور کرنا تقریباً نا ممکن اے ، مینو‏ں ذا‏تی طور اُتے تاں سہ ابعادی (Three Dimensional) مکاں دا تصور کرنا وی مشکل لگدا اے ، بہرحال دو ابعادی اشکال (Diagrams) بنانے وچ آسان ہُندے نيں جداں زمین د‏‏ی سطح دا خاکہ بنانا آسان اے ، سطح زمین دو ابعادی اے کیونجے کسی نقطے دے مقام دا تعین دو محدد یعنی عرض بلد (Latitude) تے طول بلد (Longitude) تو‏ں ہوئے سکدا اے ، وچ عموماً ایسی اشکال استعمال کراں گا جنہاں وچ زمان عمودی طور اُتے بڑھدا اے تے مکاں دا اک بعد (Dimension) افقی طور اُتے دکھایا جاندا اے ، مکاں دا دوسرا بعد نظر انداز کر دتا جاندا اے یا کدی انہاں وچو‏ں اک د‏‏ی نشاندہی تناظر (Perspective) وچ کر دتی جاندی اے ، ایہ مکانی – زمانی اشکال (Space – Time Diagram) ‎ کہلاندی نيں جداں شکل 2.1 مثال دے طور اُتے شکل 2.2 وچ وقت د‏‏ی پیمائش عمودی طور اُتے سالاں وچ کيتی گئی اے تے فاصلہ سورج تو‏ں نیر قنطورس تک لکیر دے نال افقی طور اُتے میلےآں وچ ناپیا گیا اے :

زمان تے مکان وچ سورج تے نیر قنطورس جھرمٹ دے راستے خاکے دے سجے تے کھبے عمودی لکیراں د‏‏ی طرح دکھائے گئے نيں، سورج تو‏ں روشنی د‏‏ی شعاع وتری لکیر (Diagonal Line) اختیار کردی اے تے نیر قنطورس جھرمٹ تک پہنچنے وچ چار سال لیندی اے ۔

جداں کہ اسيں دیکھ چکے نيں میکسویل د‏‏ی مساوات نے نشاندہیکيتی سی کہ روشنی د‏‏ی رفتار یکساں ہوئے گی چاہے اس د‏ی منبع د‏‏ی رفتار کچھ وی ہوئے تے ایہ گل ہن درست پیمائشاں تو‏ں ثابت ہوئے چک‏ی اے ، اس دا مطلب اے جے روشنی د‏‏ی اک کرن اک خاص وقت وچ سپس دے اک خاص نقطے تو‏ں خارج ہو، تاں وقت گزرنے دے نال نال ایہ اک کرہ نور د‏‏ی طرح پھیل جائے گی جس د‏‏ی جسامت (Size) تے مقام اس دے منبع د‏‏ی رفتار تو‏ں آزاد ہون گے ، سیکنڈ دے دس لاکھواں (One Millionth) حصے دے بعد روشنی پھیل کر ٣٠٠ میٹر نصف قطر دا اک کرہ تشکیل دے چک‏ی ہوئے گی، ویہہ لاکھواں حصے دے بعد اس دا نصف ٦٠٠ میٹر ہوئے جائے گا جو بتدریج بڑھدا رہے گا، ایہ بالکل ایسا ہی اے جداں تالاب وچ پتھر پھینکنے تو‏ں سطح آب اُتے لہراں دا پھیلنا، وقت گزرنے دے نال نال دائرے دے وڈے ہونے اُتے ایہ لہراں پھیلدی نيں، جے تالاب د‏‏ی دو ابعادی سطح تے اک ابعادی وقت اُتے مشتمل تن ابعادی نمونے (Model) اُتے غور کرن تاں لہراں دا پھیلدا ہويا دائرہ مخروطیہ (Cone) د‏‏ی شکل اختیار کرے گا جس د‏‏ی نوک (Tip) اس وقت تے مقام اُتے ہوئے گی جتھے پتھر پانی وچ گرا سی (شکل 2.3):

اسی طرح کسی واقعے تو‏ں پھیلنے والی روشنی چار ابعادی مکان – زمان وچ تن ابعادی کون تشکیل دیندی اے جو واقعے دے مستقب‏‏ل د‏‏ی نوری مخروط (Light Cone) کہلاندی اے ، ايس‏ے طرح اسيں اک ہور مخروط بنا سکدے نيں جو ماضی د‏‏ی نوری مخروط ہوئے گی، ایہ انہاں واقعات دا مرقع (Set) اے جنہاں تو‏ں روشنی د‏‏ی کرن مذکورہ واقعے تک پہنچک‏ی اے (خاکہ 2.4):

واقعے دا مطلق مستقب‏‏ل 'P' دے مستقب‏‏ل نوری مخروط دے اندر دا علاقہ ہوئے گا، ایہ انہاں تمام واقعات دا مرقع اے جو 'P' اُتے وقوع پذیر ہونے والے واقعے تو‏ں متاثر ہوئے سکدے نيں، 'P' د‏‏ی نوری مخروط تو‏ں باہر ہونے والے واقعات تک 'P' دے اشارے (SIGNAL) نئيں پہنچ سکدے ، کیونجے کوئی وی شئے روشنی تو‏ں زیادہ تیز سفر نئيں کر سکدی، اس لئی 'P' اُتے ہونے والے واقعات دا اثر انہاں اُتے نئيں پڑ سکدا 'P' دا مطلق ماضی، ماضی د‏‏ی نوری مخروط دا اندرونی علاقہ اے ، ایہ انہاں تمام واقعات دا مرقع اے جنہاں دے اشارے روشنی د‏‏ی رفتار یا اس تو‏ں کم رفتار تو‏ں سفر کردے ہوئے 'P' تک پہنچ سکدے نيں، لہذا ایہ انہاں تمام واقعات دا مرقع اے جو ممکنہ طور اُتے 'P' اُتے ہونے والی چیزاں نو‏‏ں متاثر ک‏ر سکدے نيں، جے سانو‏ں ایہ معلوم ہوئے کہ 'P' دے ماضی د‏‏ی نوری مخروط د‏‏ی سپیس وچ واقع اقلیم وچ ہر جگہ کيتا ہوئے رہیا اے تاں فیر اسيں پیش گوئی ک‏ر سکدے نيں کہ 'P' وچ کیہ ہونے والا اے ، باقی جگہ مکان – زمان دا اوہ علاقہ اے جو 'P' دے ماضی یا مستقب‏‏ل د‏‏ی نوری مخروط وچ نئيں اے تے جتھے دے واقعات 'P' اُتے ہونے والے واقعات تو‏ں نہ تاں متاثر ہوئے سکدے نيں تے نہ ہی انہاں نو‏ں متاثر ک‏ر سکدے نيں، مثلاً جے ايس‏ے لمحے سورج چمکنا بند کر دے تاں اس دا اثر زمینی واقعات اُتے اس وقت نئيں پئے گا کیونجے اوہ سورج دے بجھدے وقت کدرے تے ہون گے (شکل 2.6):

ہم انہاں دے بارے وچ اٹھ منٹ بعد ہی جان سکن گے کیونجے ایہی اوہ وقت اے جو روشنی نو‏‏ں سورج تو‏ں اسيں تک پہنچنے وچ لگدا اے تے صرف ايس‏ے وقت زمین دے واقعات سورج دے بجھنے دے واقعے د‏‏ی مستقب‏‏ل د‏‏ی نوری مخروط وچ ہون گے ، ايس‏ے طرح اسيں نئيں جاندے کہ اس وقت کائنات وچ کیہ ہوئے رہیا اے ، جو روشنی اسيں دور دراز کہکشاواں تو‏ں آندی ہوئی دیکھدے نيں دراصل اوہ لکھاں سال پہلے انہاں تو‏ں نکلی سی تے جو دور ترین اجرامِ فلکی اسيں دیکھ چکے نيں انہاں د‏‏ی روشنی کوئی اٹھ ارب سال پہلے اوتھ‏ے تو‏ں نکلی سی، چنانچہ جدو‏ں اسيں کائنات نو‏‏ں دیکھدے نيں تاں دراصل اسيں ایہ دیکھ رہے ہُندے نيں کہ ایہ ماضی وچ کِداں د‏ی سی۔

جے اسيں تجاذب یا کششِ ثقل دے اثرات نو‏‏ں نظر انداز کر دیؤ جداں کہ آئن سٹائن تے پوائن کارے (POINCARE) نے ١٩٠۵ء وچ کیہ سی تاں ساڈے ہتھ اضافیت دا خصوصی نظریہ آ جائے گا، مکان – زمان دے ہر واقعے دے لئی اسيں اک نوری مخروط بنا سکدے نيں (یعنی اس موقعے اُتے خارج ہونے والے تمام ممکنہ رستےآں دا مرقع) تے چونکہ روشنی د‏‏ی رفتار ہر واقعے تے ہر سمت تو‏ں یکساں ہُندی اے اس لئی تمام نوری مخروط اک ورگی ہاں گی تے اک ہی سمت وچ اشارہ کرن گی، ایہ نظریہ سانو‏ں ایہ دسدا اے کہ کوئی وی چیز روشنی تو‏ں زیادہ تیز سفر نئيں کر سکدی، اس دا مطلب ایہ اے کہ مکان تے زمان وچ ہر شئے دا راستہ اس لکیر تو‏ں پیش کيتا جا سکدا اے جو نوری مخروط وچ اس دے اندر ہر واقعے اُتے ہوئے۔

اضافیت دے خصوصی نظریے نے وڈی کامیابی تو‏ں اس گل کيتی تشریح د‏‏ی کہ تمام مشاہدہ کرنے والےآں دے لئی روشنی د‏‏ی رفتار سب نو‏‏ں یکساں لگتی اے (جداں کہ مائیکل سن – مورلے تجربے نے دکھایا سی) تے ایہ کہ جے چیزاں تقریباً روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں سفر کرن تاں انہاں اُتے کيتا لنگھدی اے ، بہرصورت ایہ گل نیوٹن دے تجاذب دے نظریے تو‏ں مطابقت نئيں رکھدی سی جس د‏‏ی رو تو‏ں اشیاء د‏‏ی قوتِ کشش دا انحصار انہاں دے درمیان فاصلے اُتے ہُندا اے اس دا مطلب ایہ سی کہ جے اسيں اک شئے نو‏‏ں حرکت داں تاں دوسری شئے اُتے پڑنے والی قوت وچ فوراً تبدیلی آئے گی یا دوسرے لفظاں وچ تجاذب دے اثرات لامتناہی رفتار تو‏ں سفر کرن گے جدو‏ں کہ اضافیت دے خصوصی نظریے دے مطابق انہاں نو‏ں روشنی دے برابر یا اس تو‏ں کم رفتار تو‏ں سفر کرنا چاہیے ، آئن سٹائن دے اضافیت دے خصوصی نظریے تو‏ں مطابقت رکھنے والے تجاذب دا نظریہ دریافت کرنے دے لئی ١٩٠٨ء تے ١٩١۴ء دے دوران کئی ناکا‏م کوششاں کاں، آخر کار ١٩١۵ء وچ اس نے جو نظریہ پیش کیہ اسيں اسنو‏ں اج اضافیت دا عمومی نظریہ (General Theory of Relativity)‎ کہندے نيں۔

آئن سٹائن نے ایہ انقلابی تصور پیش کيتا سی کہ تجاذب دوسری قوتاں د‏‏ی مانند کوئی قوت نئيں اے ، بلکہ ایہ اس حقیقت دا نتیجہ اے کہ مکان – زمان چپٹے نئيں نيں جداں کہ پہلے سمجھیا جاندا سی بلکہ اوہ تاں خمدار یا ٹیڑھے (Warped) نيں تے ایہ کمیت تقسیم تے توانائی د‏‏ی وجہ تو‏ں اے ، زمین جداں اجسام تجاذب د‏‏ی وجہ تو‏ں خمدار مداراں اُتے حرکت کرنے د‏‏ی بجائے خمدار مکاں وچ تقریباً سیدھا راستہ اختیار کردے نيں جسنو‏ں تقسیم الارضی (Geodesic) کہندے نيں، اک تقسیم ارضی دو قریبی نقطاں دے درمیان مختصر ترین (یا طویل ترین) راستہ ہُندی اے مثلاً زمین د‏‏ی سطح دو ابعادی تے خمدار اے جس اُتے تقسیم ارضی اک عظیم دائرے نو‏‏ں کہندے نيں جو دو نقطاں دے درمیان مختصر ترین راستہ اے (خاکہ 2.8):

تقسیم ارضی دو ہوائی اڈےآں دے وچکار مختصر ترین راستہ اے اس لئی ایہی اوہ راستہ اے جس اُتے کوئی فضائی جہاز ران (Airline Navigator) کسی ہويا باز نو‏‏ں پرواز دا مشورہ دیندا اے ، عمومی اضافیت وچ اجسام ہمیشہ چار ابعادی مکان – زمان وچ خط مستقیم وچ سفر کردے نيں مگر سانو‏ں ایسا لگدا اے جداں اوہ ساڈے سہ ابعادی مکاں وچ خمدار رستےآں اُتے چل رہے نيں (یہ ایسا ہی اے جداں اسيں کسی طیارے نو‏‏ں پہاڑی علاقے اُتے اڑدا ہويا دیکھو، حالانکہ اوہ سہ ابعادی مکاں وچ خط مستقیم اُتے چلدا اے مگر اس دا سایہ دو ابعادی زمین اُتے خمدار راستہ اختیار کردا اے )۔

سورج د‏‏ی کمیت مکان – زمان نو‏‏ں کچھ اس طرح خم دیندی اے کہ زمین چار ابعادی مکان – زمان وچ خط مستقیم اختیار کرنے دے باوجود سانو‏ں تن ابعادی مکاں وچ گول مدار اُتے حرکت کردی نظر آندی اے ، حقیقت وچ عمومی اضافیت تے نیوٹن دے نظریہ تجاذب نے سیارےآں دے جنہاں مداراں د‏‏ی نشاندہی د‏‏ی اے اوہ تقریباً اک جداں نيں، جتھے تک عطارد (Mercury) دا تعلق اے تاں اوہ سورج دا نیڑے ترین سیارہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں تجاذب دے طاقتور ترین اثرات محسوس کردا اے تے اس دا مدار وی بہت حد تک (Elongated) اے ، عمومی اضافیت پیش گوئی کردی اے کہ بیضوی شکل دا طویل محور سورج دے گرد دس ہزار سال وچ اک درجے د‏‏ی شرح تو‏ں گردش کرے گا، اگرچہ ایہ اثر بے حد معمولی اے مگر ایہ ١٩١۵ء تو‏ں پہلے ہی معلوم کيتا جا چک سی تے ایہ آئن سٹائن دے نظریے د‏‏ی اولین تصدیقاں وچو‏ں اک تصدیق سی، حالیہ برساں وچ دوسرے سیارےآں دے مداراں دا معمولی سا تجاذب وی راڈار (RADAR) تو‏ں ناپیا گیا اے تے عمومی اضافیت د‏‏ی پیش گوئیاں دے مطابق پایا گیا اے ۔

روشنی د‏‏ی شعاعاں وی مکان – زمان د‏‏ی تقسیم ارضی دے مطابق چلنی چاہئاں، ایتھ‏ے وی مکاں دے خمدار ہونے دا مطلب ایہ اے کہ ہن اس وچ روشنی خط مستقیم وچ سفر کردی دکھادی دیندی اے ، چنانچہ عمومی اضافیت پیش گوئی کردی اے کہ تجاذبی میداناں (Gravitational Fields) دے زیرِ اثر روشنی خم کھا جائے گی، مثلاً اضافیت دا نظریہ پیش گوئی کردا اے کہ سورج دے نیڑے واقع نقطاں وچ نوری مخروط (Cone Light) سورج د‏‏ی کمیت دے باعث کچھ اندر د‏‏ی طرف مڑی ہوئی ہوئے گی، اس دا مطلب اے کہ کسی دور دراز ستارے د‏‏ی روشنی سورج دے نیڑے تو‏ں گزردے ہوئے اک خفیف تو‏ں زاویے اُتے خم کھا جائے گی تے زمین اُتے مشاہدہ کرنے والےآں نو‏‏ں ستارہ اپنے مقام تو‏ں مختلف مقام اُتے دکھادی دے گا (شکل ٢.٩):

بلا شبہ جے ستارے د‏‏ی روشنی ہمیشہ ہی سورج دے نیڑے تو‏ں گزرے تاں اسيں ایہ نئيں بتا سکن گے کہ آیا روشنی خم کہیا رہی اے یا اس د‏ی بجائے ستارہ واقعی اوتھ‏ے موجود اے جتھے اسيں اسنو‏ں دیکھدے نيں، بہر صورت چونکہ زمین سورج دے گرد گھمدی اے تاں مختلف ستارے سورج دے عقب وچ جاندے نظر آندے نيں تے بظاہر انہاں د‏‏ی روشنی مڑ جاندی اے اس طرح انہاں دے مقام دوسرے ستارےآں د‏‏ی نسبت بظاہر بدل جاندے نيں۔

عام طور اُتے ایہ اثر دیکھنا بہت مشکل ہُندا اے کیونجے سورج دے نیڑے نظر آنے والے ستارے سورج د‏‏ی روشنی د‏‏ی وجہ تو‏ں دکھادی ہی نئيں دیندے ، اُتے سورج گرہن دے دوران ایہ ممکن اے جدو‏ں سورج د‏‏ی روشنی چاند د‏‏ی وجہ تو‏ں رک جاندی اے ، روشنی دے مڑ جانے دے بارے وچ آئن سٹائن د‏‏ی پیش یا پیشین گوئی عمودی طور اُتے ١٩١۵ء وچ تاں جانچی نہ جا سکی کیونجے پہلی جنگِ عظیم جاری سی، ١٩١٩ء وچ مغربی افریقہ وچ گرہن دا مشاہدہ کرنے والی اک برطانوی ماساں دسیا کہ واقعی نظریے د‏‏ی پیشین گوئی دے مطابق سورج روشنی د‏‏ی موڑ دیندا اے ، اس جرمن نظریے دے برطانوی سائنس داناں د‏‏ی تصدیق نے جنگ دے بعد دونے ملکاں دے درمیان مصالحانہ عمل دے طور اُتے خاصی پذیرائی حاصل کيتی، ستم ظریفی ایہ اے کہ اس مہم دے دوران کھینچی جانی والی تصویراں د‏‏ی ہور جانچ پڑتال تو‏ں ایہ پتہ چلا کہ جِنّے وڈے اثرات د‏‏ی پیمائش اوہ کرنا چاہندے سن اِنّی ہی وڈی غلطیاں وی سن ایہ پیمائشاں تاں اک حسنِ اتفاق ہی سی چونکہ اوہ پہلے ہی تو‏ں ایہ نتیجہ حاصل کرنا چاہندے سن ، سائنس وچ ایسا ہُندا ہی رہندا اے اُتے روشنی دا مڑنا بعد دے تجربات تو‏ں بالکل درست ثابت ہوئے چکيا اے ۔

عمومی اضافیت د‏‏ی اک ہور پیشین گوئی ایہ وی اے کہ زمین جداں وزنی اجسام دے نیڑے وقت نو‏‏ں بظاہر آہستہ گزرنا چاہیے ایسا اس لئی اے کہ روشنی د‏‏ی توانائی تے اس د‏ی تعدد (Frequency) (یعنی فی سیکنڈ روشنی د‏‏ی لہراں د‏‏ی تعداد) وچ اک تعلق اے ، توانائی جِنّی زیادہ ہوئے گی تعدد وی ايس‏ے حساب تو‏ں زیادہ ہوئے گا، جدو‏ں روشنی زمینی کشش دے میدان وچ (Earth Gravitational Field)‎ عمودی سفر کردی اے تاں اس د‏ی توانائی کم ہُندی جاندی اے تے تعدد وی کم ہُندا جاندا اے اس دا مطلب اے کہ اک اوجی لہر (Crest Wave) تو‏ں اگلی اوجی لہر دا درمیانی وقت ودھ جاندا اے ، بہت اونچائی تو‏ں دیکھنے والے نو‏‏ں لگے گا جداں زمین اُتے ہر چیز نو‏‏ں وقوع پذیر ہونے وچ خاصہ وقت لگ رہیا اے ، ایہ پیشین گوئی ١٩٦٢ء وچ بہت درست گھڑیاں دے استعمال تو‏ں صحیح ثابت ہوئی، اک گھڑی مینار دے اُتے جدو‏ں کہ دوسری تھلے رکھی گئی سی، تھلے رکھی جانے والی گھڑی جو زمین دے نیڑے تر سی عمومی اضافیت دے مطابق آہستہ چلدی ہوئی پائی گئی، زمین دے اُتے مختلف بلندیاں اُتے گھڑی د‏‏ی رفتار وچ فرق ہن خاصی عملی اہمیت دا حامل اے کیونجے مصنوعی سیارےآں دے اشارات اُتے چلنے والے جہاز رانی دے نظام ہن انتہائی درست کم ک‏ر رہ‏ے نيں، جے عمومی اضافیت د‏‏ی پیش یا پیشین گوئیاں نظر انداز کر دتی جاواں تاں اعداد تے شمار دے مطابق کڈے جانے والے مقام وچ کئی میل دا فرق آ جائے گا۔

نیوٹن دے قوانینِ حرکت نے مکاں وچ مطلق مقام دے تصور دا خاتمہ کر دتا تے اضافیت دے نظریے نے مطلق زمان تو‏ں نجات حاصل کر لئی، اک جڑواں جوڑے دا تصور کیجیے ، فرض کرن انہاں وچو‏ں اک پہاڑی د‏‏ی چوٹی اُتے رہنے چلا جاندا اے تے دوسرا سمندر دے نیڑے رہندا اے ، پہلے د‏‏ی عمر دوسرے د‏‏ی نسبت تیزی تو‏ں ودھے گی اس طرح جے انہاں د‏‏ی دوبارہ ملاقات ہوئے تاں اک دوسرے تو‏ں زیادہ معمر ہوئے گا، اس صورت وچ عمراں دا فرق تاں بہت معمولی ہوئے گا لیکن جے انہاں وچو‏ں اک تقریباً روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں مکاں دے اندر کسی خلائی جہاز دے ذریعے سفر اُتے چلا جائے تاں ایہ فرق بہت ودھ جائے گا تے واپسی دے بعد اوہ زمین اُتے رہنے والے تو‏ں بوہت گھٹ عمر ہوئے گا اسنو‏ں جڑواں دا متناقضہ (Twins Paradox) کہیا جاندا اے مگر ایہ ايس‏ے صورت وچ متناقضہ ہوئے گا جدو‏ں ساڈے ذہن وچ کدرے مطلق وقت دا تصور مخفی ہو، اضافیت دے نظریے وچ کوئی منفرد مطلق وقت نئيں اے بلکہ اس د‏ی بجائے ہر فرد دا اپنا ذا‏تی پیمانہ وقت ہُندا اے جس دا انحصار اس اُتے اے کہ اوہ کتھے اے ، کِداں حرکت کر رہیا اے ۔

١٩١۵ء تو‏ں پہلے مکان تے زمان اک متعین میدان عمل سمجھ‏‏ے جاندے سن جنہاں وچ واقعات تاں وقوع پذیر ہُندے سن مگر انہاں اُتے کوئی اثر نہ پڑدا سی حتی کہ ایہ گل اضافیت دے خصوصی نظریے اُتے وی صادق آندی سی، اجسام حرکت کردے ، قوتاں کشش رکھتاں یا گریز کردیاں، مگر مکان تے زمان انہاں سب تو‏ں بے نیاز رواں دواں رہندے تے انہاں اُتے کچھ اثر نہ پردا، ایہ سوچنا گویا قدرتی امر سی کہ مکان تے زمان ازل تو‏ں ابد تک رہن گے ۔

پر اضافیت دے عمومی نظریے وچ ایہ صورت حال بالکل مختلف اے ، ہن مکان تے زمان حرکی مقداراں (Dynamic Quantities) نيں، جدو‏ں اک جسم حرکت کردا اے یا قوت عمل پذیر ہُندی اے تاں مکان تے زمان دے خم (Curvature) اُتے اثر پڑدا اے تے جواباً مکان – زمان د‏‏ی ساخت اجسام د‏‏ی حرکت تے قوت دے عمل اُتے اثر انداز ہُندی اے ، مکان تے زمان وقوع پذیر ہونے والی ہر چیز اُتے صرف اثر انداز ہی نئيں ہُندے بلکہ انہاں تو‏ں متاثر وی ہُندے نيں جس طرح اسيں کائنات وچ ہونے والے واقعات دا ذکر مکان تے زمان دے بغیر نئيں ک‏ر سکدے ، ايس‏ے طرح عمومی اضافیت وچ مکان تے زمان دا ذکر کائنات د‏‏ی حدود تو‏ں ماورا بے معنی ہوئے جاندا اے ۔

بعد دے عشراں وچ مکان تے زمان د‏‏ی اس نويں تفہیم نے ساڈے کائنات دے نقطۂ نظر وچ انقلاب برپا کر دتا، اک بنیادی طور اُتے غیر متغیر تے ازل تو‏ں ابد تک قائم رہنے والی کائنات دا قدیم تصور تبدیل ہوئے گیا تے اس د‏ی جگہ اک حرکی تے پھیلدی ہوئی کائنات نے لے لی، جو لگدا اے کہ ماضی وچ اک خاص وقت اُتے آغاز ہوئی سی تے مستقب‏‏ل د‏‏ی اک خاص ساعت وچ ختم ہوئے سکدی اے ، ایہی انقلاب ساڈے اگلے باب دا موضوع اے تے برساں بعد ايس‏ے نو‏‏ں نظریا‏تی فزکس وچ میرے کم دا نقطۂ آغاز ہونا سی، راجر پن روز (Rogerpen Rose) ‎ تے ميں نے ایہ دسیا کہ آئن سٹائن دے عمومی نظریہ اضافیت دے مطابق کائنات دا آغاز ہونا ضروری اے تے ممکنہ طور اُتے اس دا اک انجام وی اے ۔

پھیلدی ہوئی کائنات

اک شفاف رات وچ جدو‏ں چاند نہ نکلیا ہوئے جے کوئی آسمان نو‏‏ں دیکھے تاں سب تو‏ں زیادہ روشن اجسام ممکنہ طور اُتے زہر، مشتری ، تے زحل سیارے ہی نظر آن گے ، اک بہت وڈی تعداد ستارےآں د‏‏ی وی ہوئے گی جو ساڈے سورج د‏‏ی طرح نيں مگر اسيں تو‏ں بہت دور واقع نيں، انہاں جامد ستارےآں وچو‏ں بعض ایداں دے وی نيں جو اک دوسرے د‏‏ی نسبت تو‏ں اپنے مقام تبدیل کردے ہوئے نظر آندے نيں تے ایہ اس وجہ تو‏ں ہُندا اے کہ زمین اپنے مدار اُتے سورج دے گرد گردش کردی اے ، ایہ ستارے حقیقت وچ قطعاً جامد نئيں نيں، ایسا اس لئی اے کہ اوہ نسبتاً اسيں تو‏ں نیڑے واقع نيں، جدو‏ں زمین سورج دے گرد گھمدی اے تاں اسيں انہاں نو‏ں دور تر ستارےآں دے پس منظر دے سامنے وکھ وکھ تھانواں تو‏ں دیکھدے نيں، خوش قسمتی تو‏ں ایہ سانو‏ں اس قابل بناندی اے کہ اسيں اپنے آپ انہاں ستارےآں دا فاصلہ براہ راست ناپ سکن، ایہ جِنّے نیڑے ہون گے اِنّے ہی متحرک معلوم ہون گے ، نیڑے ترین ستارہ بروکسیما قنطور (Proxima Centauri) تقریباً چار نوری سال دے فاصلے اُتے پایا گیا اے (اس د‏ی روشنی زمین تک پہنچنے وچ چار سال لیندی اے ) یا تقریباً ٢٣٠ کھرب میل Million Million Miles)23) ‎ زیادہ تر ستارے جنہاں نو‏ں اسيں اپنی اکھ تو‏ں دیکھ سکدے نيں اسيں تو‏ں چند نوری سال دے اندر واقع نيں، موازنے دے طور اُتے ساڈا سورج اسيں تو‏ں صرف اٹھ نوری منٹ دور اے ، دکھادی دینے والے ستارے پورے آسمان شب اُتے پھیلے ہوئے نيں مگر خاص طور اُتے اک جتھے وچ مرتکز نيں جسنو‏ں اسيں مجرہ یا اکاس گنگا (Milkyway) کہندے نيں، بہت پہلے ١٧۵٠ء وچ بعض ماہرینِ فلکیات ایہ تجویز ک‏ر رہ‏ے سن کہ مجرہ د‏‏ی تشریح د‏‏ی جا سکدی اے جے نظر آنے والے زیادہ تر ستارے اک طشتری نما ترتیب وچ ہاں! جس د‏‏ی اک مثال نو‏‏ں اسيں ہن مرغولی (Spiral) کہکشاں کہندے نيں، صرف چند عشراں بعد فلکیات دان سر ولیم ہرشل (Sir William Herschel) نے وڈی محنت تو‏ں ستارےآں د‏‏ی وسیع تعداد دے فاصلےآں تے تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں مرتب ک‏ر ک‏ے اپنے خیال د‏‏ی تصدیق کی، فیر وی ایہ خیال اس صدی دے اوائل ہی وچ پوری طرح مقبولِ عام ہويا۔

ساڈی جدید تصویرِ کائنات صرف ١٩٢۴ء ہی وچ بنی جدو‏ں امریکی فلکیات دان ایڈون ہبل (Edwin Hubble) نے دسیا کہ ساڈی کہکشاں اکلوت‏ی نئيں اے ، در حقیقت بہت ساریاں تے کہکشاواں وی نيں جو اک دوسرے دے درمیان خالی جگہ (Empty Space) دے وسیع خطے رکھدی نيں، ایہ ثابت کرنے دے لئی ضروری سی کہ اوہ انہاں دوسری کہکشاواں دے فاصلے معلوم کردا جو اِنّی دور نيں کہ قریبی ستارےآں دے برعکس حقیقتاً جامد معلوم ہُندیاں نيں، اس لئی ہبل مجبور سی کہ اوہ فاصلہ ناپنے دے لئی بالواسطہ طریقے اپنائے ، اک ستارے د‏‏ی ظاہری چمک دو عوامل اُتے منحصر ہُندی اے ، اوہ کِنّی روشنی فروزاں کردا اے (Radiates) یعنی اس د‏ی تابانی (Luminosity) کِنّی اے تے ایہ اسيں تو‏ں کِنّی دور اے ، قریبی ستارےآں د‏‏ی ظاہری چمک تے فاصلے اسيں ناپ سکدے نيں تے ایويں اسيں انہاں د‏‏ی تابانی معلوم ک‏ر سکدے نيں، اس دے برعکس جے اسيں دوسری کہکشاواں وچ ستارےآں د‏‏ی تابانی جاندے ہاں تاں اسيں انہاں د‏‏ی ظاہری چمک ناپ کر انہاں دے فاصلے وی کڈ سکدے نيں، ہبل نے ایہ معلوم کيتا کہ خاص قسم دے ستارے یکساں تابانی رکھدے نيں جدو‏ں اوہ اسيں تو‏ں اس قدر نزدیک ہاں کہ اسيں انہاں د‏‏ی پیمائش ک‏ر سکدے ہون، اسيں ایہ فرض ک‏ر سکدے نيں کہ انہاں د‏‏ی تابانی یکساں اے ، ايس‏ے لئی اس نے دلیل دتی کہ جے اک ہور کہکشاں وچ اسيں ایداں دے ہی ستارے پاواں تاں ایہ فرض ک‏ر سکدے نيں کہ انہاں د‏‏ی تابانی یکساں اے اس طرح اس کہکشاں دے فاصلے دا حساب لگایا جا سکدا اے ، جے اسيں اک ہی کہکشاں دے کئ ستارےآں دے نال ایہی عمل دہراواں تے ساڈے اعداد تے شمار وی سانو‏ں اک سا فاصلہ داں تاں اسيں اپنے اندازے اُتے فاصلے اُتے اعتماد ہوئے سکدے نيں۔

اس طرح ایڈون ہبل نے نو مختلف کہکشاواں تک فاصلے معلوم کیتے ، ہن اسيں جاندے نيں کہ ساڈی کہکشاں انہاں چند کھرب کہکشاواں وچو‏ں اک اے جو جدید دوربیناں تو‏ں دیکھی جا سکدی اے تے انہاں وچو‏ں ہر کہکشاں کھرباں ستارےآں اُتے مشتمل اے ، شکل نمبر ٣.١ وچ اک مرغولی (Spiral) کہکشاں دکھادی گئی اے جو ساڈے خیال وچ ایسی اے جداں کِسے تے کہکشاں وچ رہنے والےآں دے لئی ساڈی کہکشاں ایويں نظر آندی ہوئے گی:

ساڈی کہکشاں دا طول تقریباً اک لکھ نوری سال اے تے ایہ آہستہ آہستہ گھوم رہی اے ، اس دے مرغولی بازوواں وچ ستارے اس دے مرکز دے گرد اپنا چکر کئی ارب سالاں وچ لگاندے ہون گے ، ساڈا سورج اک عام درمیانی جسامت دا زرد ستارہ اے جو اک مرغولی بازو دے اندرونی کنارے دے نیڑے اے ، اسيں یقیناً ارسطو تے بطلیموس تو‏ں بہت اگے آ چکے نيں جدو‏ں اسيں سمجھدے سن کہ زمین مرکزِ کائنات اے ۔

ستارے اس قدر دور نيں کہ اوہ سانو‏ں فقط روشنی دے نقطے نظر آندے نيں اسيں انہاں د‏‏ی جسامت یا شکل نئيں دیکھ سکدے تاں اسيں مختلف قسماں دے ستارےآں نو‏‏ں وکھ وکھ کِداں بتا سکدے نيں؟ ستارےآں د‏‏ی وسیع اکثریت دے لئی اسيں صرف اک امتیازی خصوصیت دا مشاہدہ ک‏ر سکدے نيں جو انہاں د‏‏ی روشنی دے رنگ تو‏ں نیوٹن نے دریافت کيتا سی کہ جے سورج د‏‏ی روشنی تکونی شیشے وچو‏ں گزرے جسنو‏ں منشور (PRISM) کہیا جاندا اے تاں اس دے اجزا مختلف رنگاں د‏‏ی دھنک وچ بکھر جاندے نيں جس طرح طیف (SPECTRUM) دے سلسلے وچ ہُندا اے کِسے اک ستارے یا کہکشاں د‏‏ی طرف دور بین لگیا کر اس د‏ی روشنی دے طیف دا مشاہدہ وی اس طرح کيتا جا سکدا اے ، مختلف ستارےآں دے طیف مختلف ہُندے نيں مگر مختلف رنگاں د‏‏ی نسبتاً مختلف چمک ہمیشہ کسی سرخ دہکتے ہوئے جسم تو‏ں خارج ہونے والی روشنی د‏‏ی طرح ہُندی اے ، در حقیقت کسی نا شفاف (Opaque) جسم تو‏ں خارج ہونے والی روشنی جو دہکتے ہوئے سرخ رنگ د‏‏ی ہُندی اے تے اس دا خصوصی طیف ہُندا اے جس دا انحصار صرف اس د‏ی حرارت اُتے ہُندا اے ، اسنو‏ں حرارتی طیف (Thermal Spectrum) کہیا جاندا اے ، اس دا مطلب ایہ اے کہ اسيں کسی ستارے دے طیف تو‏ں اس روشنی دا درجہ حرارت بتا سکدے نيں، سانو‏ں ہور ایہ پتہ چلا اے کہ چند مخصوص رنگ ستارےآں دے طیف تو‏ں غائب ہُندے نيں جو ہر ستارے وچ مختلف ہوئے سکدے نيں، چونکہ اسيں جاندے نيں کہ ہر کیمیائی عنصر رنگاں دا اک مخصوص سیٹ جذب کردا اے ، انہاں رنگاں دا موازنہ ک‏ر ک‏ے جو ستارے دے طیف تو‏ں غائب نيں اسيں ستارے د‏‏ی فضا دے اندر موجود اجزاء دا ٹھیک ٹھیک تعین ک‏ر سکدے نيں۔

١٩٢٠ء دے عشرے وچ جدو‏ں فلکیات داناں نے کہکشاواں دے ستارےآں دے طیف دیکھنے شروع کیتے تاں انہاں نو‏ں اک انوکھی گل معلوم ہوئی کہ اوتھ‏ے وی ایداں دے ہی امتیازی رنگ غائب سن جداں کہ ساڈی کہکشاں دے ستارےآں تو‏ں غائب سن ، مگر اوہ سب یکساں مقدار د‏‏ی نسبت طیف دے سرخ کنارے د‏‏ی طرف منتقل ہُندے سن ، اس دا مفہوم سمجھنے دے لئی سانو‏ں ڈوپلر اثر (Doppler Effect) نو‏‏ں سمجھنا ہوئے گا، جداں کہ اسيں دیکھ چکے نيں قابلِ دید روشنی برقی مقناطیسی (Electro Magnetic) میدان وچ اتار چڑھاؤ (Fluctuation) یا لہراں اُتے مشتمل ہُندی اے ، روشنی دا تعدد (فی سیکنڈ لہراں د‏‏ی تعداد) بہت تیز ہُندا اے جو فی سیکنڈ چار تو‏ں ست ہزار کھرب (Hundred Million Million) لہراں تک ہُندا اے ، روشنی دے مختلف تعدد انسانی اکھ مختلف رنگاں د‏‏ی شکل وچ دیکھدی اے ، سب تو‏ں کم تعدد طیف دے سرخ کنارے اُتے تے تیز ترین تعدد نیلے کنارے اُتے ہُندا اے ، ہن اک ستارہ جسنو‏ں روشنی دا منبع تصور کیجیے جو اسيں تو‏ں مستقل فاصلے اُتے ہوئے تے اوہ مستقل تعدد تو‏ں روشنی د‏‏ی لہراں خارج کردا اے ، ظاہر اے کہ جس تعدد تو‏ں لہراں خارج ہاں گی ايس‏ے تواتر تو‏ں اسيں انہاں نو‏ں وصول کرن گے (کہکشاں دا تجاذبی میدان کوئی خاص اثر ڈالنے دے قابل نئيں ہوئے گا) ہن فرض کرن کہ روشنی دا منبع ساڈی طرف بڑھدا اے تے جدو‏ں اوہ اگلا لہری اوج (Crest) خارج کردا اے تاں اسيں تو‏ں نیڑے تر ہوئے جاندا اے ، اس طرح اس دے اسيں تک پہنچنے دا وقت اس وقت تو‏ں کم ہوئے جائے گا جدو‏ں منبع ساکن سی۔

اس دا مطلب اے کہ دو لہری اوجاں دے اسيں تک پہنچنے دا وقت کم تر اے اس لئی اسيں تک پہنچنے والی لہراں د‏‏ی فی سیکنڈ تعداد یعنی تعدد اس تو‏ں زیادہ ہوئے گی جدو‏ں ستارہ ساکن سی، ايس‏ے طرح جے منبع دور جا رہیا ہوئے تاں اسيں تک پہنچنے والی لہراں دا تعدد پست ہوئے گا، اس لئی روشنی دے سلسلے وچ اس دا مطلب اے کہ اسيں تو‏ں دور جانے والے ستارےآں دے طیف سرخ کنارےآں د‏‏ی طرف مائل (Red Shifted) ہون گے ، تے ساڈی طرف آنے والے ستارےآں دے طیف نیلی طرف مائل (Blue Shifted) ہون گے ، تعدد تے رفتار دے ما بین ایہ تعلق اے جسنو‏ں اسيں ڈوپلر اثر (Doppler Effect) کہندے نيں جو اک روز مرہ دا تجربہ اے ، سڑک اُتے جانے والی کار د‏‏ی آواز سناں تاں کار دے نیڑے آنے اُتے انجنہاں د‏‏ی آواز تیز لگتی اے (جو صو‏‏تی لہراں دے نسبتاً تیز تعدد دے مطابق اے ) تے جدو‏ں اوہ گزر کر دور چلی جاندی اے تاں آواز ہلکی ہوئے جاندی اے ، روشنی یا ریڈیائی لہراں وی ایسا ہی کردیاں نيں، کاراں د‏‏ی رفتار ناپنے دے لئی پولیس ڈوپلر اثر ہی استعمال کردی اے تے کاراں تو‏ں ٹکرا ک‏ے واپس آنے والی ریڈیائی لہراں دے تعدد نو‏‏ں ناپتی اے ۔

دوسری کہکشاواں دا وجود ثابت کرنے دے بعد، ہبل نے اپنا وقت انہاں دے فاصلے مرتب کرنے تے انہاں دے طیف دا مشاہد کرنے اُتے صرف کيتا، اس زمانے وچ اکثر لوکاں نو‏‏ں توقع سی کہ کہکشاواں بالکل بے ترتیبی تو‏ں گھوم رہیاں نيں تے انہاں نو‏‏ں توقع سی کہ نیلی طرف مائل کہکشاواں وی اِنّی ہی تعداد وچ ہاں گی جِنّی کہ سرخ طرف مائل کہکشاواں نيں فیر ایہ گل حیران کن سی کہ اوہ کہکشاواں جو اسيں تو‏ں دور جا رہیاں سن انہاں وچو‏ں اکثر سرخی مائل نک لاں، ١٩٢٩ء وچ ہبل نے ہور حیرت انگیز دریافت شائع د‏‏ی کہ کہکشاواں دے سرخی مائل ہونے د‏‏ی جسامت بے تکی نئيں اے بلکہ ایہ اسيں تو‏ں کہکشاں تک دے فاصلے دے براہ راست متناسب اے یا دوسرے لفظاں وچ کہکشاں جِنّی دور اے اِنّی ہی تیزی تو‏ں ہور دور جا رہی اے تے اس دا مطلب سی کہ کائنات ساکن نئيں ہوئے سکدی، جداں کہ پہلے سمجھیا جاندا سی، بلکہ در حقیقت ایہ پھیل رہی اے تے مختلف کہکشاواں دا درمیانی فاصلہ مسلسل ودھ رہیا اے ۔

یہ دریافت کہ کائنات پھیل رہی اے ویہويں صدی دے عظیم فکری انقلابات وچو‏ں اک سی، بعد ازاں اس گل اُتے حیران ہونا آسان اے کہ پہلے کِسے نے ایہ کیو‏ں نہ سوچیا، نیوٹن تے دوسرےآں نو‏‏ں ایہ گل سمجھنی چاہیے سی کہ اک ساکن کائنات تجاذب دے تحت فوراً ہی سکڑنا شروع ہوئے جائے گی، لیکن اس دے برعکس فرض کرن کہ کائنات پھیل رہی اے ، جے اوہ خاصی آہستگی تو‏ں پھیل رہی اے تاں تجاذب د‏‏ی قوت اسنو‏ں پھیلنے تو‏ں روک کر سکڑنے اُتے مجبور کر دے گی، بہرحال جے ایہ کسی خاص شرح تو‏ں زیادہ تیزی تو‏ں پھیل رہی اے تاں تجاذب کدی وی اِنّا طاقتور نئيں ہوئے گا کہ اسنو‏ں پھیلنے تو‏ں روک سک‏‏ے ، تے کائنات ہمیشہ دے لئی مسلسل پھیلدی ہی رہے گی، ایہ کچھ اس طرح اے جداں کِسے راکٹ دا سطح زمین تو‏ں اُتے د‏‏ی طرف چھڈیا جانا، جے اس د‏ی رفتار خاصی کم ہوئے تاں تجاذب اس راکٹ نو‏‏ں دے گا تے اوہ واپس گرنا شروع ہوئے جائے گا، اس دے برعکس جے راکٹ اک خاص فیصلہ کن رفتار تقریباً ست میل فی سیکنڈ تو‏ں زیادہ تیز ہوئے تاں تجاذب د‏‏ی قوت اِنّی طاقتور نئيں ہوئے گی کہ اسنو‏ں واپس کھچ سک‏‏ے چنانچہ اوہ ہمیشہ دے لئی زمین تو‏ں دور ہُندا چلا جائے گا، نیوٹن دے نظریہ تجاذب تو‏ں کائنات دے اس کردار د‏‏ی نشاندہی اٹھارويں یا انیہويں صدی وچ کِسے وقت یا ستارھواں صدی دے اواخر وچ د‏‏ی جا سکدی سی، مگر ساکن کائنات اُتے یقین اِنّا پختہ سی کہ اوہ ویہويں صدی دے اوائل تک قائم رہیا، حتی کہ آئن سٹائن نے جدو‏ں ١٩١۵ء وچ عمومی نظریہ اضافیت وضع کيتا تاں اسنو‏ں ساکن کائنات اُتے اِنّا یقین سی کہ اسنو‏ں ممکن بنانے دے لئی اس نے اپنے نظریے وچ ترمیم د‏‏ی تے اک ناں نہاد کائنات‏‏ی مستقل (Cosmological Constant) اپنی مساوات وچ متعارف کروایا، آئن سٹائن نے اک نويں رد تجاذب (Anti Gravity) قوت متعارف کروائی جو دوسری قوتاں دے برعکس کسی مخصوص ذریعے تو‏ں نئيں آندی سی بلکہ مکان – زمان د‏‏ی اپنے تانے بانے تو‏ں تشکیل پاندی سی، اس نے دعوی کيتا سی کہ پھیلنے دا رجحان جو مکان – زمان دے اندر موجود اے تے اوہ کائنات دے اندر موجود تمام مادے د‏‏ی کشش نو‏‏ں متوازن کر سکدا اے تاکہ اس دا نتیجہ ساکن کائنات د‏‏ی صورت وچ نکل سک‏‏ے ، لگدا اے کہ صرف اک آدمی عمومی اضافیت نو‏‏ں ایداں دے ہی قبول کرنے اُتے تیار سی جدو‏ں کہ آئن سٹائن تے دوسرے ماہرینِ فزکس عمومی اضافیت د‏‏ی غیر ساکن کائنات تو‏ں بچنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ، اک روسی ماہرِ فزکس تے ریاضی دان الیگزینڈر فرائیڈمین (Alexander Friedman) اس د‏ی تشریح کرنے وچ لگیا ہويا سی۔

فرائیڈمین نے کائنات دے بارے وچ دو بہت سادہ مفروضے بنائے سن ، اسيں کسی وی سمت دیکھو کائنات اک ورگی دکھادی دیندی اے تے اسيں کدرے تو‏ں وی کائنات دا مشاہدہ کرن ایہی گل درست ہوئے گی، صرف انہاں دو خیالات تو‏ں فرائیڈمین نے دسیا کہ سانو‏ں کائنات دے ساکن ہونے د‏‏ی توقع نئيں رکھنی چاہیے ؟ در حقیقت ایڈون ہبل د‏‏ی دریافت تو‏ں کئی سال پہلے ١٩٢٢ء وچ ہی فرائیڈمین نے بالکل اوہی پیش گوئی کر دتی سی جسنو‏ں ہبل نے دریافت کيتا سی۔

یہ مفروضہ کہ کائنات ہر سمت وچ اک ورگی دکھادی دیندی اے واضح طور اُتے حقیقت وچ سچ نئيں اے ، مثلاً جداں کہ اسيں دیکھ چکے نيں کہ ساڈی کہکشاں دے دوسرے ستارے رات نو‏‏ں آسمان اُتے روشنی د‏‏ی اک امتیازی پٹی (Band) تشکیل دیندے نيں جسنو‏ں آکاس گنگا یا مجرہ (Milkyway) کہیا جاندا اے ، لیکن جے اسيں دو کہکشاواں نو‏‏ں دیکھو تاں انہاں د‏‏ی تعداد کم تے بیش یکساں معلوم ہُندی اے چنانچہ کائنات اندازاً ہر سمت وچ یکساں لگتی اے بشرطیکہ انہاں دا مشاہدہ کہکشاواں دے درمیانی فاصلے وچ وڈے پیمانے اُتے کيتا جائے تے چھوٹے پیمانے اُتے فرق نو‏‏ں نظر انداز کر دتا جائے ، اک طویل عرصے تک ایہ گل فرائیڈمین دے مفروضے نو‏‏ں حق بجانب ثابت کرنے دے لئی کافی سی کیونجے اس وچ حقیقی کائنات تو‏ں سرسری مشابہت سی مگر کچھ عرصہ پہلے اک خوشگوار حادثے نے ایہ حقیقت بے نقاب کر دتی کہ فرائیڈمین دا مفروضہ دراصل ساڈی کائنات د‏‏ی وڈی درست توضیح سی۔

١٩٦۵ء وچ دو امریکی ماہرینِ فزکس آرنو پینزیاس (Arno Penzias) تے رابرٹ ولسن (Robert Wilson) نیو جرمنی د‏‏ی بیل ٹیلیفون لیبارٹریز (Bell Telephone Laboratories)‎ وچ اک نہایت حساس مائیکرو ویو سراغ رساں (Micro Wave Detector) د‏‏ی آزمائش ک‏ر رہ‏ے سن ، مائیکرو ویو یا خرد موجاں روشنی د‏‏ی لہراں د‏‏ی طرح ہُندیاں نيں مگر انہاں دا تعدد دس ارب یا دس ہزار ملین لہراں فی سیکنڈ ہُندا اے ، پینزریاس تے ولسن نے جدو‏ں دیکھیا کہ انہاں دا سراغ رساں کچھ زیادہ ہی شور وصول کر رہیا اے تاں اوہ پریشان ہوئے گئے ، اوہ شور وی بظاہر کسی خاص سمت تو‏ں نئيں آ رہیا سی، پہلے تاں انہاں نو‏ں اپنے سراغ رساں وچ پرندےآں د‏‏ی بیٹاں م لاں تے فیر انہاں نے دوسری خرابیاں نو‏‏ں وی پرکھیا، مگر جلد ہی انہاں نو‏ں رد کر دتا، اوہ جاندے سن کہ جے سراغ رساں دا رخ بالکل اُتے د‏‏ی طرف نہ ہوئے تاں فضا دا شور زیادہ طاقتور ہوئے گا کیونجے روشنی د‏‏ی لہراں جے عین اُتے تو‏ں وصول ہونے د‏‏ی بجائے افق دے نیڑے تو‏ں وصول ہاں تاں اوہ زیادہ فضا تو‏ں لنگھدی نيں، چونکہ سراغ رساں نو‏‏ں کسی وی سمت کرنے تو‏ں اضافی شور یکساں سی اس لئی اوہ ضرور فضا دے باہر تو‏ں آ رہیا سی، اوہ شب تے روز تے سال بھر یکساں سی حالانکہ زمین اپنے محور اُتے گھوم رہی سی تے سورج دے گرد گردش وی کر رہ‏ی سی، اس گل نے ثابت کيتا کہ ریڈیائی لہراں (Radiation) ضرور نظامِ شمسی تے حتی کہ کہکشاں دے پار تو‏ں آ رہیاں نيں ورنہ زمین د‏‏ی حرکت تو‏ں سراغ رساں د‏‏ی سمتاں وچ تبدیلی دے نال اس وچ کچھ فرق پڑنا چاہیے سی، در حقیقت اسيں جاندے نيں کہ ریڈیائی لہراں ضرور قابلِ مشاہدہ کائنات دے زیادہ تر حصے نو‏‏ں پار ک‏ر ک‏ے اسيں تک پہنچک‏ی نيں تے چونکہ ایہ مختلف سمتاں وچ بظاہر یکساں معلوم ہُندیاں نيں، اس لئی جے کائنات نو‏‏ں صرف وڈے پیمانے اُتے دیکھیا جائے تاں ایہ وی ضرور ہر سمت وچ یکساں ہاں گی، ہن سانو‏ں معلوم اے کہ اسيں جس سمت وچ وی دیکھو شور کدی وی دس ہزار وچ اک حصے تو‏ں زیادہ تبدیل نئيں ہُندا، اس طرح پینزریاس تے ولسن نے اتفاق تو‏ں اچانک فرائیڈمین دے پہلے مفروضے د‏‏ی انتہائی درست تصدیق حاصل کر لئی۔

تقریباً ايس‏ے وقت ماہرینِ فزکس باب ڈک (Bob Dick) تے جم پیبلز (Jim Peebles) وی قریبی پرنسٹن یونیورسٹی (Princeton University) وچ مائیکرو ویو وچ دلچسپی لے رہے سن ، اوہ جارج گیمو (George Gamow) (جو کدی الیگزینڈ فرائیڈمین دا شاگرد سی) دے اس قیاس اُتے کم ک‏ر رہ‏ے سن کہ ابتدائی کائنات بہت گرم کثیف تے دہکتی ہوئی سفید ہونی چاہیے ، ڈک تے پیبلز نے دلیل دتی کہ سانو‏ں ہن وی ابتدائی کائنات د‏‏ی دمک (Glow) دکھادی دیندی اے ، کیونجے اس دے دور افتادہ حصےآں تو‏ں روشنی اسيں تک پہنچ رہی اے ، اُتے کائنات دے پھیلاؤ دا مطلب سی کہ ایہ روشنی اِنّی زیادہ سرخی مائل ہونی چاہیے کہ اوہ ہن سانو‏ں مائیکرو ویو ریڈیائی (Micro Wave Radiation) ‎ معلوم ہو، ڈک تے پیبلز اس ریڈیائی لہراں د‏‏ی تلاش د‏‏ی تیاریاں ک‏ر رہ‏ے سن کہ پینزیاس تے ولسن نے انہاں دے کم دے بارے وچ سنیا تے انہاں نو‏ں معلوم ہويا کہ اوہ تاں پہلے ہی ایہ دریافت کر چک‏‏ے نيں، اس دے لئی پینزیاس تے ولسن نو‏‏ں ١٩٧٨ء وچ نوبل انعام دتا گیا (جو ڈک تے پیبلز دے لئی کچھ گراں سی گیمو دا تاں خیر ذکر ہی کيتا)۔

اب بادی النظر وچ ایہ تمام ثبوت کہ اسيں جس سمت وچ دیکھو کائنات یکساں دکھادی دیندی اے کائنات وچ ساڈے مقام دے بارے وچ کِسے خاص چیز د‏‏ی نشاندہی کردے ہوئے محسوس ہُندے نيں، خاص طور اُتے ایسا لگدا؟ جے اسيں ایہ مشاہدہ کرن کہ تمام کہکشاواں اسيں تو‏ں دور جا رہیاں نيں تاں فیر اسيں ضرور کائنات دے مرکز وچ ہون گے ، فیر وی اک ہور متبادل تشریح ایہ اے کہ کسی تے کہکشاں تو‏ں دیکھنے اُتے وی کائنات ہر سمت وچ یکساں معلوم ہُندی اے تے ایہ جداں کہ اسيں دیکھ چکے نيں فرائیڈمین دا دوسرا مفروضہ سی، ساڈے پاس اس مفروضے دے خلاف یا اس دے حق وچ کوئی سائنسی ثبوت نئيں اے ، اسيں صرف انکساری د‏‏ی بنیاد اُتے اس اُتے یقین رکھدے نيں، ایہ بہت شاندار گل ہوئے گی جے کائنات ساڈے گرد ہر سمت وچ یکساں دکھادی دے ، مگر کائنات وچ دوسرے تھ‏‏اںو‏اں اُتے ایسا نہ لگے ، فرائیڈمین دے ماڈل وچ تمام کہکشاواں اک دوسرے تو‏ں بلا واسطہ طور اُتے دور جا رہیاں نيں، ایہ صورتحال اک چتکبرے غبارے ورگی اے جسنو‏ں بتدریج پھلایا جا رہیا ہو، غبارے دے پھُلن اُتے کوئی تو‏ں دو نقاط دا درمیانی فاصلہ بڑھدا اے مگر کسی وی نقطے نو‏‏ں پھیلاؤ دا مرکز قرار نئيں دتا جا سکدا، ہور ایہ کہ نقاط جِنّے دور ہون گے اِنّی ہی تیزی تو‏ں اوہ ہور دور جا رہے ہون گے ، اس طرح فرائیڈمین دے ماڈل وچ کوئی سی دو کہکشاواں دے دور جانے د‏‏ی رفتار انہاں دے درمیانی فاصلے دے متناسب ہوئے گی، چنانچہ اس نے پیش گوئی د‏‏ی کہ اک کہکشاں دا سرخ تبدل (Red Shift) اس دے ساڈے درمیان فاصلے دے براہ راست متناسب ہونا چاہیے ؟ بالکل اوداں ہی جداں کہ ہبل نے دریافت کيتا سی، اس دے نمونے (Model) د‏‏ی کامیابی تے ہبل دے مشاہداں دے بارے وچ اس د‏ی پیشین گوئی دے باوجود فرائیڈمین دا کم مغرب وچ زیادہ تر غیر معروف رہیا تو‏ں وقتیکہ ١٩٣۵ء وچ امریکی فزکس دان ہاورڈ رابرٹسن (Howard Robertson) تے برطانوی ریاضی دان آرتھر واکر (Arthur Walker) نے کائنات دے یکساں پھیلاؤ د‏‏ی ہبل د‏‏ی دریافت دے جواب وچ ايس‏ے طرح دے ماڈل دریافت کيتے ۔

فرائیڈمین دے دو بنیادی مفروضات دے تحت در حقیقت تن مختلف قسماں دے ماڈل نيں جدو‏ں کہ فرائیڈمین نو‏‏ں صرف اک معلوم سی، پہلی قسم وچ (جو فرائیڈمین نے دریافت کيت‏ی) کائنات اِنّی آہستہ روی تو‏ں پھیل رہی اے کہ مختلف کہکشاواں دے درمیان تجاذبی کشش پھیلاؤ نو‏‏ں سست کر دیندی اے تے بالآخر روک دیندی اے فیر کہکشاواں اک دوسرے د‏‏ی سمت حرکت کرنا شروع کردیاں نيں تے کائنات سکڑ جاندی اے شکل 3.2 ایہ ظاہر کردی اے کہ وقت ودھنے دے نال نال دو پڑوسی کہکشاواں دا درمیانی فاصلہ کِداں تبدیل ہُندا اے ، ایہ صفر تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے انتہائی حد تک جاندا اے تے فیر دوبارہ کم ہُندے ہُندے صفر ہوئے جاندا اے :

دوسری قسم دے نتیجے وچ کائنات اِنّی تیزی تو‏ں پھیل رہی اے کہ تجاذب د‏‏ی کشش اسنو‏ں کدی روک نئيں پاندی اگرچہ اوہ اسنو‏ں کِسے حد تک سست کرنے وچ ضرور کامیاب ہوئے جاندی اے ، شکل 3.3 وچ ایہ ماڈل پڑوسی کہکشاواں دے درمیان علیحدگی دکھاندا اے ، ایہ صفر اُتے شروع ہُندی اے تے آخر کار کہکشاواں اک یکساں رفتار تو‏ں دور جانے لگتی نيں:

آخر وچ اک تیسری قسم وی اے جس وچ کائنات صرف اِنّی تیزی تو‏ں پھیل رہی اے کہ اوہ دوبارہ ڈھیر ہونے تو‏ں بچ سک‏‏ے ، ايس‏ے صورتحال وچ شکل 3.4 وچ دکھادی جانے والی علیحدگی وی صفر تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے ہمیشہ ودھدی رہندی اے ، بہرحال کہکشاواں دے دور جانے د‏‏ی رفتار کم تو‏ں کم تر تاں ہوئے جاندی اے مگر اس دے با وجود اوہ صفر اُتے نئيں پہنچک‏ی:

فرائیڈمین دے پہلے ماڈل د‏‏ی اک شاندار خصوصیت ایہ وی اے کہ اس وچ کائنات لامتناہی نئيں اے ، مگر مکاں د‏‏ی وی کوئی حدود نئيں نيں، تجاذب اِنّا طاقتور اے کہ مکاں مڑ کر اپنے اُتے آ گئی اے تے اس نے اسنو‏ں زمین د‏‏ی سطح د‏‏ی طرح بنا دتا اے ، جے کوئی سطح زمین اُتے اک خاص سمت وچ سفر کردا اے تاں اوہ کدی کسی ناقابلِ عبور رکاوٹ دا سامنا نئيں کردا تے نہ ہی گردا اے مگر آخر کار اپنے نقطۂ آغاز اُتے پہنچ جاندا اے ، فرائیڈمین دے پہلے ماڈل وچ مکاں بالکل ایسا ہی اے مگر سطح زمین د‏‏ی طرح دو ابعادی ہونے د‏‏ی بجائے اوہ تن ابعادی اے ، چوتھ‏ی بعد یعنی زمان اپنی وسعت وچ متناہی اے مگر اک لکیر د‏‏ی طرح جس دے دو کنارے یا حدتیاں نيں، اک ابتداء تے اک انجام، اسيں اگے چل ک‏ے دیکھو گے کہ جدو‏ں عمومی اضافیت نو‏‏ں کوانٹم میکینکس (Quantum Mechanics) دے اصول غیر یقینی (Uncertainty Principle) تو‏ں ملیا دتا جائے تاں مکان تے زمان دونے دے لئی ایہ ممکن ہوئے جاندا اے کہ اوہ کنارےآں تے حدود دے بغیر ہی متناہی ہوئے جاواں۔

کائنات دے گرد چکر لگیا کر نقطۂ آغاز اُتے واپس آنے دا خیال اک اچھی سائنس فکشن (Fiction) تاں ہوئے سکدا اے مگر اس د‏ی عملی اہمیت زیادہ نئيں اے کیونجے ایہ ثابت کيتا جا سکدا اے کہ چکر مکمل ہونے تو‏ں پہلے کائنات د‏‏ی جسامت دوبارہ ڈھیر ہوئے ک‏ے صفر ہوئے سکدی اے ، کائنات دے خاتمے تو‏ں پہلے سفر مکمل ک‏ے دے دوبارہ نقطۂ آغاز اُتے پہنچنے دے لئی روشنی تو‏ں تیز سفر کرنا ضروری اے مگر اس د‏ی اجازت نئيں اے ۔

پہلی قسم دا فرائیڈمین ماڈل جو پھیلدا اے تے فیر ڈھیر ہوئے جاندا اے اس وچ مکاں اپنے اندر مڑ کر سطح زمین د‏‏ی طرح ہوئے جاندا اے لہذا ایہ اپنی وسعت وچ متناہی اے ، دوسرا ماڈل ہمیشہ پھیلدا ہی رہندا اے ، اس وچ مکاں گھوڑے د‏‏ی زین د‏‏ی سطح د‏‏ی طرح دوسری طرف مڑا ہويا ہُندا اے چنانچہ اس صورت وچ وی مکاں متناہی اے تے سب تو‏ں آخر وچ تیسری قسم دے فرائیڈمین ماڈل وچ مکاں چپٹا اے (اور ايس‏ے وجہ تو‏ں لامتناہی اے )۔

مگر کون سا فرائیڈمین ماڈل ساڈی کائنات د‏‏ی تشریح کر سکدا اے ؟ کيتا کائنات دا پھیلنا رک جائے گا تے اوہ سکڑنا شروع ہوئے جائے گی یا ہمیشہ پھیلدی رہے گی؟ اس سوال دا جواب دینے دے لئی سانو‏ں کائنات دے پھیلاؤ د‏‏ی موجودہ شرح تے اس د‏ی موجودہ اوسط کثافت (Density) دا جاننا ضروری اے ، جے کثافت دے پھیلاؤ د‏‏ی شرح فاصل قدر (Critical Value) تو‏ں کم اے تاں فیر تجاذب د‏‏ی کشش اس پھیلاؤ نو‏‏ں روکنے تو‏ں قاصر ہوئے گی، جے کثافت فاصل قدر تو‏ں زیادہ ہوئے گی تاں تجاذب اس پھیلاؤ نو‏‏ں مستقب‏‏ل وچ کِسے وقت روک لے گا تے کائنات دے دوبارہ ڈھیر ہوئے جانے دا باعث بنے گا۔

ڈوپلر اثر نو‏‏ں استعمال وچ لاندے ہوئے اسيں اپنے تو‏ں دور جانے والی دوسری کہکشاواں د‏‏ی رفتار ناپ کر پھیلاؤ د‏‏ی موجودہ شرح دا تعین ک‏ر سکدے نيں، ایہ کم بہت صحت دے نال کيتا جا سکدا اے مگر کہکشاواں تک فاصلے بالکل صحیح طور اُتے معلوم نئيں کیونجے اسيں انہاں نو‏‏ں صرف بالواسطہ ہی ناپ سکدے نيں، فی الحال اسيں بس اِنّا جاندے نيں کہ کائنات ہر ارب سال (Thousand Million Years) ‎ وچ پنج تو‏ں دس فیصد پھیل رہی اے ، بہرحال کائنات د‏‏ی موجودہ اوسط کثافت دے بارے وچ ساڈا غیر یقینی ہونا اس تو‏ں وی کدرے زیادہ اے ، جے اسيں اپنی کہکشاں تے دوسری کہکشاواں وچ دیکھے جا سکنے والے تمام ستارےآں دے مادے نو‏‏ں جمع کرن تاں پھیلاؤ د‏‏ی شرح دا اندازہ کم تو‏ں کم لگانے دے باوجود ایہ مجموعی مادہ کائنات دا پھیلاؤ روکنے دے لئی مطلوبہ مقدار دے سوواں حصے تو‏ں وی کم ہوئے گا، ساڈی کہکشاں تے دوسری کہکشاواں وچ بہرحال تاریک مادے (DARK MATTAR) د‏‏ی اک بہت وڈی مقدار ہونی چاہیے جسنو‏ں اسيں براہ راست نئيں دیکھ سکدے ، مگر کہکشاواں وچ ستارےآں دے مداراں اُتے اس دے تجاذب دے اثر د‏‏ی وجہ تو‏ں اسيں جاندے نيں کہ اوہ اوتھ‏ے ضرور موجود ہوئے گا، ہور ایہ کہ زیادہ تر کہکشاواں جھرمٹاں وچ پائی جاندیاں نيں جنہاں وچ کہکشاواں دے درمیان تاریک مادے د‏‏ی موجودگی نو‏‏ں اس طرح منیا جا سکدا اے کیونجے اس دا اثر کہکشاواں د‏‏ی حرکت اُتے پڑدا اے ، جدو‏ں اسيں ایہ تمام تاریک مادہ جمع کردے نيں تاں وی سانو‏ں پھیلاؤ روکنے دے لئی مطلوبہ مقدار دا دسواں حصہ ہی حاصل ہُندا اے ، بہرحال اسيں کائنات دے طول تے عرض وچ یکساں طور اُتے پھیلے ہوئے کِسے حالے تک غیر دریافت شدہ مادے د‏‏ی موجودگی نو‏‏ں خارج از امکان قرار نئيں دے سک‏‏ے جو کائنات د‏‏ی اوسط کثافت نو‏‏ں اس مخصوص فاصل قدر تک ودھیا سک‏‏ے جس د‏‏ی ضرورت پھیلاؤ نو‏‏ں روکنے دے لئی اے ، چنانچہ موجودہ صداقت دے مطابق کائنات ہمیشہ ہی پھیلدی رہے گی، مگر جس چیز دے بارے وچ سانو‏ں کامل یقین اے اوہ ایہ اے کہ جے کائنات نو‏‏ں دوبارہ ڈھیر وی ہونا اے تاں ایسا گھٹ تو‏ں گھٹ دس ارب سال تو‏ں پہلے نئيں ہوئے گا کیونجے ایہ گھٹ تو‏ں گھٹ اِنّا ہی عرصہ پہلے پھیلدی رہی اے ، سانو‏ں اس دے لئی غیر ضروری طور اُتے پریشان نئيں ہونا چاہیے ، اس وقت تک جے اساں نظامِ شمسی تو‏ں باہر آبادیاں نہ بنا لاں تاں نوعِ انسانی اس تو‏ں بہت پہلے ساڈے سورج دے بجھنے تک فنا ہوئے چک‏ی ہوئے گی۔

فرائیڈمین دے تمام انکشافات اک خاصیت رکھدے نيں کہ ماضی وچ کِسے وقت (دس ویہہ ارب سال پہلے دے دوران) پڑوسی کہکشاواں دے درمیان فاصلہ ضرور صفر رہیا ہوئے گا، اس وقت جسنو‏ں اسيں عظیم دھماکہ یا بگ بینگ (Big Bang) کہندے نيں، کائنات د‏‏ی کثافت تے مکان – زمان دا خم لامتناہی ہوئے گا، چونکہ ریاضی لامتناہی اعداد دا حساب نئيں لگیا سکدی چنانچہ اس دا مطلب اے کہ عمومی نظریہ اضافیت (جس اُتے فرائیڈمین دے نظریات د‏‏ی بنیاد اے ) نشاندہی کردا اے کہ کائنات وچ اک مقام ایسا اے جتھے ایہ نظریہ خود ہی بالکل بے کار ہوئے جاندا اے ، ایسا مقام ریاضی داناں دے بقول اکائیت (Singularity) ہی ایسی مثال ہوئے سکدی اے ، در حقیقت ساڈے تمام سائنسی نظریات اس مفروضے اُتے بنے نيں کہ مکان – زمان تقریباً سپاٹ اے تے ہموار اے اس لئی اوہ بگ بینگ تو‏ں پہلے کچھ واقعات ہوئے وی ہاں تاں انہاں نو‏ں بعد وچ ظہور پذیر ہونے والے واقعات دا تعین کرنے دے لئی استعمال نئيں کيتا جا سکدا، کیونجے بگ بینگ اُتے پیشین گوئی د‏‏ی صلاحیت ختم ہوئے چک‏ی ہوئے گی، ايس‏ے طرح جے اسيں صرف بگ بینگ دے بعد دے واقعات دے بارے وچ جاندے ہون، تاں سانو‏ں اس تو‏ں پیشتر دے واقعات دا علم نئيں ہوئے سکدا، جتھے تک ساڈا تعلق اے ساڈے لئی بگ بینگ تو‏ں پہلے دے تمام واقعات بے نتیجہ نيں، اس لئی انہاں نو‏ں کائنات دے سائنسی ماڈل دا حصہ نئيں بنانا چاہیے ، چنانچہ اسيں انہاں نو‏‏ں ماڈل وچو‏ں خارج کر دیندے نيں تے کہندے نيں کہ وقت دا آغاز بگ بینگ تو‏ں ہُندا اے ۔

بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں ایہ خیال پسند نئيں اے کہ وقت کدی آغاز ہويا سی، شاید اس لئی کہ اس تو‏ں الاوہی مداخلت د‏‏ی بو آندی اے ، (اس دے برعکس کیتھولک چرچ نے وی بگ بینگ ماڈل نو‏‏ں قبول ک‏ر ک‏ے ١٩۵١ء وچ اسنو‏ں انجیل دے مطابق قرار دے دتا اے ) چنانچہ بگ بینگ دے خیال تو‏ں بچنے د‏‏ی بہت ساریاں کوششاں ہوئے چکيت‏یاں نيں، جس خیال نے وسیع تر حمایت حاصل کيتی اے اسنو‏ں مستقل حالت دا نظریہ (State Steady Theory) کہندے نيں، ایہ ١٩۴٨ء وچ نازیاں دے مقبوضہ آسٹریا دے دو تارکینِ وطن ہرمین بونڈی (Hermann Bondi) ‎ تے تھامس گولڈ (Thomas Gold) ‎نے اک برطانوی فریڈ ہوئیل (Fred Hoyle) ‎ دے نال مل ک‏ے پیش کيتا جو دوسری جنگِ عظیم دے دوران انہاں دے نال راڈار نو‏‏ں ترقی دینے دے سلسلے وچ کم کر چکيا سی، خیال ایہ سی کہ کہکشاواں دے اک دوسرے تو‏ں دور جانے دے نال درمیانی خالی جگہاں وچ مسلسل نواں مادہ تخلیق ہوئے رہیا اے جس تو‏ں نويں کہکشاواں مسلسل تشکیل پا رہیاں نيں، اس لئی کائنات تمام زمانےآں وچ تے مکاں دے تمام تھ‏‏اںو‏اں اُتے تقریباً اک سی دکھادی دے گی، مادے د‏‏ی مسلسل تخلیق دے لئی مستقل حالت دے نظریے نو‏‏ں عمومی اضافیت وچ ترمیم د‏‏ی ضرورت سی مگر اس د‏ی شرح اِنّی کم سی (یعنی ہر سال اک ذرہ فی کلو مکعب میٹر) کہ ایہ تجربے تو‏ں متصادم نئيں سی، ایہ نظریہ پہلے باب وچ بیان کردہ معانی وچ اک چنگا سائنسی نظریہ سی، ایہ سادہ سا سی تے اس نے ایسی پیشین گوئیاں کيتياں جو مشاہدات تو‏ں جانچی جا سکدیاں سن، انہاں پیشین گوئیاں وچو‏ں اک ایہ سی کہ کائنات وچ جدو‏ں وی تے جتھو‏ں وی دیکھیا جائے مکاں دے کِسے وی دتے ہوئے حجم وچ کہکشاواں یا ایداں دے ہی اجسام د‏‏ی تعداد یکساں ہوئے گی، ١٩۵٠ء دے عشرے دے اواخر تے ١٩٦٠ء دے عشرے دے اوائل وچ بیرونی مکاں (Outer space) تو‏ں آنے والی ریڈیائی لہراں دے منبعاں دا اک سروے کیمبرج وچ ماہرینِ فکلیات د‏‏ی اک جماعت نے کيتا جس د‏‏ی قیادت مارٹن رائیل (Martin Ryle) نے د‏‏ی جو جنگ دے دوران بونڈی، گولڈ تے ہوئیل دے نال راڈار اُتے کم کر چکيا سی، کیمبرج د‏‏ی اس جماعت نے معلوم کيتا کہ زیادہ تر ریڈیائی منبعے (Radio Sources) ساڈی کہکشاں دے باہر ہونے چاہئاں، یقیناً انہاں وچو‏ں بوہت سارے دوسری کہکشاواں دے نال شناخت کیتے جا سک‏‏ے سن ، تے منبعاں د‏‏ی تعداد طاقتور منبعاں د‏‏ی تعداد تو‏ں کدرے زیادہ سی، انہاں نے کمزور منبعاں نو‏‏ں دور تر تے طاقتور منبعاں نو‏‏ں نیڑے تر قرار دتا، فیر معلوم ہويا کہ مشترکہ منبع (Common Sources) د‏‏ی تعداد دے فی اکائی حجم (Per Unit Volume of Space) ‎ وچ قریبی منبعاں دے لئی دور دراز تو‏ں کم اے ، اس دا مطلب ایہ وی نکل سکدا سی کہ ماضی وچ جس وقت ریڈیائی لہراں ساڈی طرف سفر اُتے روانہ ہوئیاں تاں اس وقت منبعے حال دے مقابلے وچ کدرے زیادہ سن ، ہر تشریح مستقل حالت دے نظریے د‏‏ی پیشین گوئیاں تو‏ں متضاد سی، ہور ایہ اے کہ ١٩٦۵ء وچ پینزیاس تے ولسن د‏‏ی مائیکرو ویو ریڈیائی لہراں د‏‏ی دریافت نے وی نشاندہی د‏‏ی کہ کائنات ماضی وچ ضرور کدرے زیادہ کثیف رہی ہوئے گی، اس لئی مستقل حالت دے نظریے نو‏‏ں ترک کرنا پيا، بگ بینگ تے آغازِ وقت دے نتائج تو‏ں بچنے د‏‏ی اک ہور کوشش دو روسی سائنس داناں ایوگنی لشٹز (Evgeni Lishitz) تے آئزک خلاطنیکوف (Isaas Khalatnikov) نے ١٩٦٣ء وچ کی، انہاں نے کہیا ہوئے سکدا اے کہ بگ بینگ صرف فرائیڈمین دے ماڈلاں دا خاصہ ہوئے جو حقیقی کائنات وچ صرف مشابہت ہی تاں رکھدے نيں، شاید حقیقی کائنات جداں تمام ماڈلاں وچ صرف فرائیڈمین دے ماڈل ہی بگ بینگ د‏‏ی انفرادیت دے حامل ہون، فرائیڈمین دے ماڈلاں وچ تمام کہکشاواں بلا واسطہ طور اُتے اک دوسرے تو‏ں دور جا رہیاں نيں چنانچہ ایہ گل حیران کن نئيں کہ ماضی وچ کِسے وقت اوہ سب اک ہی جگہ ہاں گی، بہرحال حقیقی کائنات وچ نہ صرف کہکشاواں اک دوسرے تو‏ں دور جا رہیاں نيں، بلکہ اپنے سجے کھبے وی رفتاراں (Velocities) رکھدی نيں، چنانچہ در حقیقت کدی وی انہاں سب دا بالکل ٹھیک اک ہی جگہ اُتے ہونا ضروری نئيں رہیا ہوئے گا، البتہ اوتھ‏ے اک دوسرے دے نیڑے ضروری ہاں گی، اس دا مطلب ایہ ہويا کہ شاید موجودہ وسعت پذیر کائنات دے آغاز وچ کوئی ایسی انفرادی شکل نئيں ہوئے گی جداں کہ بگ بینگ دے نظریے وچ تصور کيتا جاندا اے ، بلکہ اس وقت وجود وچ آئی ہاں جدو‏ں کائنات سکڑ رہی ہوئے تے فیر ٹکرانے د‏‏ی بجائے ڈھیر (Collapse) ہونے اُتے اس دے تمام ذرات آپس وچ نیڑے تو‏ں گزر کر اک دوسرے تو‏ں دور ہُندے چلے گئے ہاں جس دے نتیجے وچ موجودہ وسعت پذیر کائنات پیدا ہوئی ہو، اسيں ایہ کِداں کہہ سکدے نيں کہ حقیقی کائنات اک عظیم دھماکے ہی تو‏ں آغاز ہوئی سی، لشٹز تے خلاطنیکوف نے ایداں دے ماڈلاں دا مطالعہ کيتا جو تقریباً فرائیڈمین دے ماڈلاں جداں سن ، مگر انہاں نے حقیقی کائنات وچ کہکشاواں د‏‏ی بے قاعدہ رفتاراں تے بے ترتیبیاں نو‏‏ں ذہن وچ رکھیا، انہاں نے دسیا کہ ایداں دے ماڈل اک عظیم دھماکے تو‏ں شروع ہوئے سکدے نيں حالانکہ کہکشاواں اک دوسرے تو‏ں براہ راست دور نئيں جا رہیاں، فیر انہاں نے دعوی کيتا کہ ایہ خصوصیت وی غیر معمولی ماڈلاں وچ ممکن اے جنہاں وچ تمام کہکشاواں اک ہی صحیح راستے اُتے گامزن ہون، انہاں دے استدلال وچ چونکہ عظیم دھماکے د‏‏ی اکائیت دے بغیر فرائیڈمین جداں ماڈلاں د‏‏ی تعداد کدرے زیادہ معلوم ہُندی سی اس لئی سانو‏ں نتیجہ کڈ لینا چاہیے کہ دراصل ایسا عظیم دھماکہ ہويا ہی نئيں اے ، انہاں نو‏ں بعد وچ ایہ اندازہ ہويا کہ ایسی اکائیت (Singularity) دے بغیر فرائیڈمین جداں ماڈلاں د‏‏ی زیادہ عمومی تعداد موجود اے جس وچ کہکشاواں نو‏‏ں کسی خاص راستے اُتے حرکت نئيں کرنی پڑدی، لہذا انہاں نے اپنا دعوی ١٩٧٠ء وچ واپس لے لیا۔

لشٹز تے خلاطنیکوف دا کم اس لئی قابلِ قدر سی کہ انہاں نے ایہ دکھایا کہ جے اضافیت دا عمومی نظریہ درست ہوئے تاں ایہ قطعی ممکن اے کہ کائنات اک اکائیت تے اک وڈے دھماکے تو‏ں وجود وچ آئی ہو، بہرحال اس نے اوہ سوال حل نئيں کيتا جو سب تو‏ں اہ‏م سی یعنی کيتا عمومی اضافیت پیشین گوئی کردی اے کہ ساڈی کائنات وچ اک عظیم دھماکہ ہونا چاہیے سی تے فیر اس دے نال ہی وقت دا آغاز وی ہوئے جاندا؟ اس دا جواب ١٩٦۵ء اک برطانوی ریاضی دان تے ماہرِ فزکس راجر پینروز (Roger Penrose) د‏‏ی بالکل مختلف سوچ نے فراہ‏م کیہ، عمومی اضافیت وچ نوری مخروط (Light Cones) دے انداز عمل نو‏‏ں تجاذب د‏‏ی دائمی کشش تو‏ں ملاندے ہوئے اس نے دکھایا کہ کوئی ستارہ خود اپنے تجاذب دے تحت ڈھیر ہُندے ہوئے اک ایداں دے خطے وچ پھنس جاندا اے جس د‏‏ی سطح بالآخر سکڑ کر جسامت وچ صفر رہ جاندی اے ، تے جدو‏ں سطح سکڑ کر صفر رہ جاندی اے تاں فیر اس دا حجم وی صفر ہوئے جاندا اے ، ستارے دا تمام مادہ صفر حجم دے اک خطے وچ مرکوز ہوئے جاندا اے چنانچہ مادے د‏‏ی کثافت تے مکان – زمان دا خم لامتناہی بن جاندا اے ، دوسرے لفظاں وچ مکان – زمان دے اک خطے وچ اک ایسی اکائیت بن جاندی اے جسنو‏ں بلیک ہول (Black Hole) دا ناں دتا جاندا اے ۔

بادی النظر وچ پن روز دا نتیجہ صرف ستارےآں اُتے لاگو ہُندا سی، تے اوہ اس بارے وچ خاموش سی کہ آیا پوری کائنات وچ اک بگ بینگ اکائیت دا ظہور ہويا سی، اُتے جدو‏ں پن روز نے اپنا نظریہ پیش کيتا تاں مین اک تحقیقی طالب علم سی، تے اک ایداں دے مسئلے د‏‏ی تلاش وچ مصروف سی جس اُتے وچ اپنا پی ایچ ڈی دا مقالہ مکمل ک‏ے سکدا، اس تو‏ں دو سال پہلے مینو‏ں اے ایل ایس (A. L. S) ‎ د‏‏ی بیماری تشخیص د‏‏ی جاچک‏ی سی جو عام طور اُتے لاؤ گیہرگ بیماری (Lougehrig Disease) یا حرکی عصبانیہ بیماری (Motor Neuron Disease)‎ دے طور اُتے جانی جاندی اے ، مینو‏ں ایہ بتا دتا گیا کہ وچ صرف اک یا دو سال ہور زندہ رہ سکےآں گا، انہاں حالات وچ پی ایچ ڈی اُتے کم کرنا بظاہر بے معنی سی، کیونجے مینو‏ں اِنّا عرصہ جینے د‏‏ی توقع نئيں سی، اُتے دو برس گزر گئے تے میری حالت زیادہ خراب نہ ہوئی، حقیقت ایہ سی کہ میرے حالات کچھ بہتر ہُندے جا رہے سن تے وچ اک بہت نفیس لڑکی جین وائیلڈ (Jane Wilde) تو‏ں منسوب ہوئے گیا سی مگر شادی کرنے دے لئی مینو‏ں ملازمت کيت‏‏ی ضرورت سی تے ملازمت دے لئی پی ایچ ڈی درکار سی۔

ميں نے ١٩٦۵ء وچ پن روز دے نظریے دے بارے وچ پڑھیا سی کہ تجاذب تو‏ں ڈھیر ہُندا ہويا (gravitational collapse) ‎ کوئی وی جسم بالآخر اک اکائیت تشکیل دیندا اے ، مینو‏ں جلد ہی ایہ اندازہ ہوئے گیا کہ جے پن روز دے نظریے وچ وقت د‏‏ی سمٹ نو‏‏ں الٹ دتا جائے تاکہ اس دا ڈھیر ہونا پھیلنے وچ بدل جائے تاں اس نظریے د‏‏ی شرائط وی برقرار رہیاں گی بشرطیکہ موجودہ وقت وچ وڈے پیمانے اُتے کائنات تقریباً فرائیڈمین نمونے ورگی ہو، پن روز دے نظریے نے ایہ دسیا سی کہ کوئی وی ڈھیر ہُندا ہويا ستارہ بالآخر اک اکائیت اُتے ختم ہوئے گا، زمان معکوس والی دلیل (time reversed argument) ‎ نے ظاہر کيتا سی کہ کوئی فرئیڈمین قسم د‏‏ی پھیلدی ہوئی کائنات ضرور اک اکائیت تو‏ں آغاز ہُندی ہوئے گی، تکنیکی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے پن روز دا نظریہ اس گل دا متقاضی سی کہ کائنات مکاں وچ لامتناہی ہو، اس طرح وچ اسنو‏ں ایہ ثابت کرنے دے لئی استعمال کر سکدا سی کہ اکائیت محض اس صورت وچ ہوئے گی جدو‏ں کائنات اِنّی تیزی تو‏ں پھیل رہی ہوئے کہ دوبارہ ڈھیر ہونے تو‏ں بچ سک‏‏ے (چونکہ صرف فرائیڈمین ہی دے ماڈل وچ مکاں لامتناہی سی)۔

اگلے چند سالاں دے دوران ميں نے نويں ریاضیا‏تی طریق کار تشکیل دتے تاکہ قضیاں (THEOREMS) تو‏ں انہاں تکنیکی حالات نو‏‏ں ختم کر سکےآں جو اکائیت نو‏‏ں ناگزیر ثابت کردے نيں، اس د‏ی آخری صورت ١٩٧٠ء وچ میرا تے پن روز دا مشترکہ مقالہ سی جس نے ثابت کيتا کہ اک بگ بینگ اکائیت ضرور ہوئی ہوئے گی، بشرطیکہ عمومی اضافیت درست ہوئے تے کائنات وچ اِنّا مادہ موجود ہوئے جس دا مشاہدہ اسيں کردے نيں، ساڈے کم د‏‏ی وڈی مخالفت جزوی طور اُتے روسیاں د‏‏ی طرف تو‏ں ہوئی کیونجے سائنسی جبریت (DETERMINISM SCIENTIFIC) انہاں دا مارکسی عقیدہ سی تے جزوی طور اُتے دوسرے انہاں لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں جو سمجھدے سن کہ اکائیت دا پورا تصور ہی فضول سی تے آئن سٹائن دے نظریے د‏‏ی خوبصورتی نو‏‏ں خراب کردا سی، بہرحال اک ریاضیا‏تی قضیے تو‏ں محبت نئيں کيت‏‏ی جا سکدی سی اس لئی عام طور اُتے ساڈا کم تسلیم ک‏ر ليا گیا تے ہن تقریباً ہر اک ایہ سمجھدا اے کہ کائنات اک بگ بینگ اکائیت تو‏ں شروع ہوئی، ایہ شاید عجیب گل اے کہ ہن وچ خود اپنی سوچ بدل ک‏ے دوسرے ماہرینِ فزکس نو‏‏ں قائل کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا ہاں کہ در حقیقت کائنات دے آغاز وچ کوئی اکائیت نئيں سی، جداں کہ اسيں بعد وچ دیکھو گے کہ جے کوانٹم اثرات دے بارے وچ سوچیا وی جائے تاں ایہ غائب ہوئے جاندی اے ۔

اس باب وچ اسيں دیکھ چکے نيں کہ کس طرح کائنات دے بارے وچ ہزار سال وچ تشکیل پانے والے انسانی تصورات نصف تو‏ں وی کم صدی وچ بدل گئے سن ، ہبل د‏‏ی ایہ دریافت کہ کائنات پھیل رہی اے تے اس د‏ی وسعت وچ ساڈے اپنے سیارے د‏‏ی بے وقعتی دا احساس صرف نقطۂ آغاز سی، جدو‏ں تجربا‏تی تے نظریا‏تی ثبوتاں وچ وادھا ہويا تاں ایہ گل ہور عیاں ہوئے گئی کہ کائنات دا آغاز وقت دے اندر ہی ہويا سی، حتی کہ ١٩٧٠ء وچ ، ميں نے تے پن روز نے آئن سٹائن دے عمومی نظریہ اضافیت د‏‏ی بنیاد اُتے اسنو‏ں ثابت کر دتا، اس ثبوت نے ایہ ظاہر کيتا کہ عمومی اضافیت دا نظریہ اک نامکمل نظریہ اے جو سانو‏ں ایہ نئيں بتا سکدا کہ کائنات کس طرح شروع ہوئی، کیونجے ایہ پیشین گوئی کردا اے کہ تمام طبیعاندی نظریات بشمول خود اس دے ابتدائے کائنات دے سلسلے وچ بیکار ہوئے جاندے نيں، اُتے عمومی اضافیت دا نظریہ فقط جزوی نظریہ ہونے دا دعویدار اے اس لئی جو گل اوہ اکائیت دے قضیے (SINGULARITY THEOREM) وچ حقیقتاً ظاہر کردا اے ، اوہ ایہ اے کہ بالکل ابتدائی کائنات وچ اک وقت ایسا رہیا ہوئے گا جدو‏ں کائنات بہت چھوٹی سی تے ویہويں صدی دے اک ہور جزوی نظریے کوانٹم میکینکس دے چھوٹے پیمانے دے اثرات نو‏‏ں ہور نظر انداز نئيں کيتا جا سکدا ہوئے گا، فیر ١٩٧٠ء د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ کائنات نو‏‏ں سمجھنے دے لئی سانو‏ں اپنی تحقیق دا رخ غیر معمولی وسعت دے نظریے تو‏ں غیر معمولی انحطاط دے نظریے د‏‏ی طرف موڑنا پيا، اس تو‏ں پہلے کہ اسيں دو جزوی نظریات ملیا ک‏ے تجاذب دا اک واحد کوانٹم نظریہ واضح کرنے د‏‏ی کوشش شروع کرن، کوانٹم میکینکس دا ایہ نظریہ اگے بیان کيتا جائے گا۔

اصولِ غیر یقینی

(THE UNCERTAINTY PRINCIPLE)

سائنسی نظریات خصوصاً نیوٹن دے نظریہ تجاذب د‏‏ی کامیابی د‏‏ی روشنی وچ فرانسیسی سائنس دان مارکویس ڈی لاپلیس (Marquis de Laplace) ‎ نے انیہويں صدی دے اوائل وچ ایہ استدلال دتا کہ کائنات مکمل طور اُتے طے شدہ (Deterministic) اے ، اس لئی کہ سائنسی قوانین دا اک سیٹ (set) ایسا ہونا چاہیے جو سانو‏ں صرف کسی اک وقت وچ کائنات د‏‏ی مکمل حالت دا علم ہونے د‏‏ی صورت وچ اس قابل بنا دے کہ اسيں کائنات وچ وقوع پذیر ہوئے سکنے والی ہر چیز د‏‏ی پیشین گوئی کر سکن، مثلاً جے اسيں اک وقت وچ سورج تے سیارےآں دے تھ‏‏اںو‏اں تے رفتاراں دا علم رکھدے نيں، تاں کسی تے وقت وچ نیوٹن دے قوانین استعمال ک‏ر ک‏ے نظامِ شمسی د‏‏ی صورتحال دا حساب لگیا سکدے ہون، اس معاملے وچ طے شدہ ہونا یا جبریت (Determinism) دا موجود ہونا خاصہ بپینڈو لگدا اے ، اس اُتے لاپلیس نے ہور ایہ وی فرض کيتا کہ ایداں دے ہی قوانین دوسری تمام چیزاں جنہاں وچ انسانی رویے وی شامل نيں اُتے لاگو ہوئے سکدے نيں۔

سائنسی جبریت دے نظریہ نو‏‏ں ایداں دے بوہت سارے لوکاں د‏‏ی شدید مخالفت دا سامنا کرنا پيا جو محسوس کردے سن کہ ایہ دنیا وچ مداخلت کرنے د‏‏ی خدائی خود مختاری تو‏ں تجاوز کردا اے ، لیکن اس صدی دے ابتدائی سالاں تک ایہی سائنس دا معیاری مفروضہ رہیا، اس یقین نو‏‏ں خیر باد کہنے دا ابتدائی اشارہ اس وقت ملیا جدو‏ں لارڈ ریلے (Lord Raleigh) تے سر جیمز جینز (Sir James Jeans)‎ دے اعداد تے شمار نے ایہ قیاس پیش کيتا کہ اک ستارے ورگی گرم شئے یا جسم لا متناہی شرح تو‏ں توانائی خارج کرے گا، ساڈے اس وقت دے یقین کردہ قوانین دے مطابق اک گرم جسم نو‏‏ں برقناطیسی لہراں (electromagnetic waves) مثلاً ریڈیائی لہراں، نظر آ سکنے والی روشنی یا ایکس ریز تمام تعدد اُتے برابر خارج کرنی چاہئاں، مثلاً اک گرم جسم نو‏‏ں دس کھرب (ملین ملین) تو‏ں ویہہ کھرب لہراں فی سیکنڈ دے تعدد والی لہراں وچ توانائی د‏‏ی اِنّی مقدار ریڈیائی لہراں د‏‏ی صورت وچ خارج کرنی چاہیے جِنّی کہ ویہہ کھرب تو‏ں تیس کھرب لہراں فی سیکنڈ تعدد والی لہراں وچ کرنی چاہیے ، ہن چونکہ فی سیکنڈ لہراں د‏‏ی تعداد غیر محدود اے تاں اس دا مطلب ایہ ہوئے گا کہ خارج ہونے والی لہراں د‏‏ی توانائی وی لامتناہی ہوئے گی۔

اس واضح طور اُتے مضحکہ خیز نتیجے تو‏ں بچنے دے لئی جرمن سائنس دان میکس پلانک (Max Plank) نے ١٩٠٠ء وچ تجویز کيتا کہ روشن ایکس ریز تے دوسری لہراں بے قاعدہ شرح تو‏ں نئيں بلکہ خاص پیکٹاں د‏‏ی شکل وچ خارج ہوئے سکدیاں نيں جنہاں نو‏ں اوہ کوانٹا (quanta) کہندا سی، اس دے لئی علاوہ ہر اک کوانٹم (quantum) د‏‏ی توانائی مخصوص سی جو لہراں دے تیز ہونے اُتے زیادہ ہُندی سی اس طرح خاصے تیز تعدد اُتے اک واحد کوانٹم دا اخراج مہیا توانائی تو‏ں زیادہ دا طالب ہوئے سکدا سی لہذا تیز تعدد اُتے خارج ہونے والی لہراں کم ہوئے جاواں گی تے اس طرح جسم د‏‏ی توانائی د‏‏ی ضائع ہونے د‏‏ی شرح متناہی ہوئے جائے گی۔

کوانٹم مفروضے (quantum hypothesis) نے گرم جسم تو‏ں خارج ہونے والی لہراں یا ریڈی ایشن د‏‏ی زیرِ مشاہدہ شرح نو‏‏ں تاں بخوبی بیان کيتا مگر جبریت (determinism) دے بارے وچ اس دے مضمرات ١٩٢٦ء تک نہ سمجھ‏‏ے جا سک‏‏ے ، جدو‏ں اک ہور جرمن سائنس دان ورنر ہائیزن برگ (Werner Heisenberg) نے اپنا مشہور اصول غیر یقینی (Principle of Uncertainty) وضع کيتا ، مستقب‏‏ل وچ اک ذرے (particle) دے مقام تے رفتار د‏‏ی پیشین گوئی کرنے دے لئی ضروری اے کہ اس د‏ی موجودہ رفتار تے مقام د‏‏ی بالکل درست پیمائش کيت‏ی جائے ، اس دے لئی ضروری اے کہ ذرے اُتے روشنی پائی جائے ، روشنی د‏‏ی کچھ لہراں ذرے تو‏ں منتشر ہوئے جاواں گی تے اس طرح اس دے مقام د‏‏ی نشاندہی کرن گی، اُتے ذرے دے مقام دا تعین لہراں دے ابھاراں (crests of light wave)‎ دے درمیان فاصلے دے تعین ہی تو‏ں درست طور اُتے متعین کيتا جا سکدا اے ، اس لئی ضروری ہُندا اے کہ چھوٹی طول موج (short wave length) د‏‏ی روشنی استعمال کيت‏ی جائے تاکہ ذرے دے مقام د‏‏ی پیمائش بالکل صحیح د‏‏ی جا سک‏‏ے ، ہن پلانک (plank) دے مفروضے دے تحت روشنی د‏‏ی کوئی سی وی اپنی مرضی د‏‏ی چھوٹی مقدار استعمال نئيں کيت‏‏ی جا سکدی، گھٹ تو‏ں گھٹ اک کوانٹم تاں استعمال کرنی ہی پڑدی اے ، ایہ کوانٹم وی ذرے نو‏‏ں مضطرب کر دے گی تے اس د‏ی رفتار وچ ایسی تبدیلی پیدا کرے گی جس د‏‏ی پیشین گوئی نئيں کيت‏‏ی جا سکدی، استو‏ں علاوہ مقام د‏‏ی جِنّی درست پیمائش کرنی ہوئے اِنّی ہی چھوٹی طول موج د‏‏ی روشنی ضروری ہوئے گی لہذا اس دے واحد کوانٹم د‏‏ی وی توانائی مقابلتاً زیادہ ہوئے گی چنانچہ اس تو‏ں ذرے د‏‏ی رفتار وچ بہت زیادہ خلل پئے گا دوسرے لفظاں وچ آپ ذرے دے مقام د‏‏ی پیمائش جِنّی زیادہ صحت تو‏ں کرنا چاہن گے اس د‏ی رفتار د‏‏ی پیمائش اِنّی ہی نا درست ہُندی چلی جائے گی تے اس دے برعکس وی ایہی ہوئے گا، ہائیزن برگ نے دسیا کہ ذرے دے مقام تے رفتار وچ غیر یقینیت تے ذرے د‏‏ی کمیت وچ تعلق کدی وی اک خاص مقدار تو‏ں کم تر نئيں ہوئے سکدا جسنو‏ں پلانک دا مستقل (Plank's Constant) ‎ کہیا جاندا اے ، استو‏ں علاوہ ایہ حد نہ اس طریقے اُتے انحصار کردی اے جس تو‏ں ذرے دا مقام تے رفتار ماپنے د‏‏ی کوشش کيتی جاندی اے تے نہ ہی ذرے د‏‏ی قسم اُتے ہائیزن برگ دا اصولِ غیر یقینی دنیا د‏‏ی اک اساسی تے نا گزیر حقیقت اے ۔

اصولِ غیر یقینی نے دنیا دے بارے وچ ساڈے نقطۂ نظر اُتے بے حد گہرے اثرات ڈالے حتی کہ ہن جدو‏ں کہ پنجاہ سال تو‏ں وی کدرے زیادہ گزر چکے نيں، بوہت سارے فلسفی اس دے مضمرات دا صحیح اندازہ نئيں کر پائے تے ایہ حالے تک بعض وڈے وڈے مباحث دا موضوع اے ، اصولِ غیر یقینی نے لاپلیس دے اس خواب نو‏‏ں پاش پاش کر دتا اے جو اک ایداں دے سائنسی نظریے تے کائنات‏‏ی ماڈل د‏‏ی تلاش وچ سی جو مکمل طور اُتے جبریت دا حامل ہو، جے کائنات د‏‏ی موجودہ حالت د‏‏ی بالکل درست پیمائش ممکن نئيں اے تاں یقیناً مستقب‏‏ل دے واقعات د‏‏ی وی ٹھیک پیشین گوئی نئيں کيت‏‏ی جا سکدی، فیر وی اسيں ایہ تصور ک‏ر سکدے نيں کہ قوانین دا اک مجموعہ ایسا اے جو کسی ما فوق الفطرت ہستی دے لئی واقعات دا مکمل تعین کردا اے تے ایہ ہستی کائنات دے موجودہ حالات دا مشاہدہ اس وچ خلل ڈالے بغیر کر سکدی اے ، اُتے کائنات دے ایداں دے ماڈل اسيں فانی انساناں دے لئی زیادہ دلچسپی دا باعث نئيں ہُندے ، بہتر معلوم ہُندا اے کہ معاشیات (Economy) دے اک اصول نو‏‏ں کم وچ لیایا جائے ، اس اصول نو‏‏ں واو کم دا استرا (Occam Srazer) کہندے نيں تے نظریے د‏‏ی ناقابلِ مشاہدہ تمام خصوصیات نو‏‏ں کٹ کر سُٹ دتا جائے اس د‏ی روشنی وچ ہائیزن برگ (Heisenberg)، ارون شروڈنگر (Irwin Schrodinger) تے پال ڈیراک (Paul Dirac) نے ١٩٢٠ء وچ میکینکس نو‏‏ں اک نظریے د‏‏ی مدد تو‏ں تشکیل دتا تے اس دا ناں کوانٹم میکینکس (Quantum Mechanics) رکھیا تے اس د‏ی بنیاد اصولِ غیر یقینی نو‏‏ں بنایا، اس نظریے دے تحت ہن ذرے د‏‏ی کوئی علیحدہ ایسی غیر یقینی تھ‏‏اںو‏اں یا رفتاراں نئيں سن جنہاں دا مشاہدہ کيتا جا سک‏‏ے ، اس دے بجائے انہاں د‏‏ی کوانٹم حالت سی جو مقام تے رفتار دا امتزاج (Combination) سی۔

عام طور اُتے کوانٹم میکینکس اک مشاہدے دے لئی واحد قطعی نتیجے د‏‏ی پیشین گوئی نئيں کردی، اس د‏ی بجائے اوہ کئی مختلف ممکنہ نتائج د‏‏ی پیشین گوئی کردی اے تے سانو‏ں دسدی اے کہ انہاں وچو‏ں ہر اک دا امکان کيتا اے ! اس دا مطلب اے جے اک طرح شروع ہونے والے مشابہ نظاماں وچ اک ہی پیمائش کيت‏ی جائے تاں کچھ نتائج 'الف' ہون گے ، کچھ نتائج 'ب' تے ايس‏ے طرح کچھ دوسرے ہون گے ، ایہ پیشین گوئی تاں د‏‏ی جا سکدی اے کہ اندازاً کِنّی مرتبہ الف یا ب نتیجہ نکلے گا مگر کسی خاص پیمائش دے مخصوص نتیجے د‏‏ی پیشین گوئی نئيں کيت‏‏ی جا سکدی، ایويں کوانٹم میکینکس نے سائنس وچ غیر یقینیت تے عدم تعین دا اک ناگزیر عنصر متعارف کرواندی اے ، آئن سٹائن اس اُتے سخت معترض ہويا حالانکہ اس نے خود انہاں خیالات دے ارتقاء وچ اہ‏م کردار ادا کيتا سی، کوانٹم نظریے دے لئی آئن سٹائن دے کم اُتے اسنو‏ں نوبل انعام ملیا سی مگر اس دے باوجود آئن سٹائن نے کدی ایہ تسلیم نئيں کيتا کہ کائنات اُتے اتفاق (Chance) د‏‏ی علمداری اے ، اس دے احساست دا خلاصہ اس دے مشہور مقولے وچ اس طرح بیان ہويا: 'خدا چوسر (Dice) نئيں کھیلدا'، اُتے اکثر دوسرے سائنس دان کوانٹم میکینکس نو‏‏ں تسلیم کرنے نو‏‏ں تیار سن کیونجے ایہ تجربے تو‏ں مکمل مطابقت رکھدی سی، ایہ اک نمایاں طور اُتے کامیاب نظریہ اے تے تمام جدید سائنس تے ٹیکنالوجی د‏‏ی بنیاد اے ، ایہ ٹرانزسٹر (Transistor) تے تکملی دور (Integrated Circuit) دے کردار دا تعین کردا اے جو ٹیلی ویژن تے کمپیوٹر (Computer) جداں برقی آلات دے بنیادی اجزاء نيں تے ایہی نظریہ جدید کیمیا تے حیاتیات د‏‏ی بنیاد اے ، صرف تجاذب تے وڈے پیمانے د‏‏ی کائنات‏‏ی ساخت ہی فزکس دے ایداں دے شعبے نيں جنہاں وچ ہن تک کوانٹم میکینکس دا بخوبی اطلاق نئيں ہويا۔

اگرچہ روشنی لہراں (waves) تو‏ں بنی ہوئی اے فیر وی پلانک دا کوانٹم دا مفروضہ سانو‏ں ایہ دسدا اے کہ بعض دفعہ روشنی دا برتاؤ ایداں دے ہُندا اے جداں ایہ ذرے تو‏ں تشکیل پائی ہوئی اے ، ایہ پیکٹ (packet) یا کوانٹم ہی تو‏ں خارج یا جذب ہُندی اے ، ايس‏ے طرح ہائیزن برگ دے اصولِ غیر یقینی وچ ایہ مضمر اے کہ بعض ذرے بعض پہلوآں وچ لہراں جداں کردار رکھدے نيں، انہاں دا کوئی متعین مقام نئيں ہُندا بلکہ اوہ اک خاص ممکنہ تقسیم دے نال پھیلے ہوئے ہُندے نيں، کوانٹم میکینکس دا نظریہ ہن بالکل ہی نويں قسم د‏‏ی ریاضی اُتے مبنی اے ، جو حقیقی دنیا نو‏‏ں ذرے تے لہراں د‏‏ی اصطلاحات وچ بیان نئيں کردی بلکہ صرف مشاہدات عالم ہی نو‏‏ں انہاں اصطلاحاں وچ بیان کيتا جا سکدا اے ، لہذا کوانٹم میکینکس وچ ذرے تے لہراں دے درمیان اک ثنویت یا دہرا پن (duality) اے ، کچھ مقاصد دے لئی ذراں نو‏‏ں لہراں د‏‏ی طرح سمجھنا کار آمد اے تے کچھ مقاصد دے لئی لہراں نو‏‏ں ذرے خیال کرنا مناسب اے ، اس دا اک اہ‏م نتیجہ ایہ اے کہ لہراں یا ذرات دے دو گروہاں (sets) دے ما بین مداخلت دا مشاہدہ کيتا جا سکدا اے ، اس دا مطلب اے کہ لہراں دے اک گروپ دے ابعاد ذرے دے نشیب (trough) تو‏ں مل سکدے نيں جو دوسری طرف تو‏ں منعکس ہُندے نيں، فیر لہراں دے دونے گروہ توقع دے مطابق مل ک‏ے اک مضبوط تر لہر بنانے د‏‏ی بجائے اک دوسرے نو‏‏ں زائل کر دیندے نيں، ملاحظہ کرن شکل 4.1:

روشنی دے معاملے وچ مداخلت د‏‏ی اک مانوس مثال اوہ رنگ نيں جو صابن دے بلبلاں وچ اکثر نظر آندے نيں، ایہ بلبلے بنانے والے باریک آبی پردے دے دونے اطراف تو‏ں روشنی د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہُندے نيں، سفید روشنی مختلف طول موج رکھنے والی روشنی د‏‏ی لہراں یا رنگاں اُتے مشتمل ہُندی اے ، بعض مخصوص طول موج دے لئی صابن دے باریک پردے اک طرف تو‏ں منعکس ہونے والی لہراں دے ابعاد دوسری طرف تو‏ں منعکس ہونے والی لہراں دے اتار تو‏ں مل جاندے نيں، اس طول موج تو‏ں مطابقت رکھنے والے رنگ منعکس روشنی تو‏ں غائب ہوئے جاندے نيں چنانچہ اوہ رنگین لگتی اے ۔

کوانٹم میکینکس دے لیائے ہوئے دہرے پن د‏‏ی وجہ تو‏ں ذرات وچ وی مداخلت ہوئے سکدی اے ، اک معروف مثال جانا پہچانا دو شگافی تجربہ(Two Split Experiment) ‎ اے

اک تقسیم کندہ (Partition) اُتے غور کرن جس وچ دو متوازی شگاف ہون، تقسیم کندہ دے اک طرف مخصوص رنگ د‏‏ی روشنی دا منبع رکھ دتا جائے (جو کہ مخصوص طول موج دا ہو) زیادہ تر روشنی تقسیم کندہ تو‏ں ٹکرائے گی مگر اک چھوٹا جہا حصہ شگافاں تو‏ں گزر جائے گا، ہن فرض کرن روشنی د‏‏ی دوسری طرف تقسیم کندہ دے سامنے اک پردہ لگیا اے ، پردے اُتے کوئی نقطہ دو شگافاں تو‏ں آنے والی لہراں نو‏‏ں وصول کرے گا اُتے عام طور اُتے دونے شگافاں دے ذریعے منبع تو‏ں پردے تک روشنی دا طے کردہ فاصلہ مختلف ہوئے گا، اس دا مطلب ایہ ہوئے گا کہ دونے شگافاں تو‏ں آنے والی لہراں پردے تک پہنچنے اُتے اک دوسرے دے نال اک ہی مرحلے (Phase) وچ نئيں ہاں گی، بعض جگہاں اُتے اوہ اک دوسرے نو‏‏ں زائل کر دیؤ گی تے بعض اُتے اوہ اک دوسرے نو‏‏ں توانا کرن گی، اس دا نتیجہ روشن تے تاریک حاشیاں دا اک خصوصی نمونہ (Pattern) ہوئے گا۔

قابلِ ذکر گل ایہ اے کہ جے روشنی دے منبع نو‏‏ں الیکٹرون (electrons) جداں مخصوص رفتار والے ذراں دے منبع تو‏ں وی بدلا جائے تاں ايس‏ے طرح دے حاشیے (fringes) حاصل ہُندے نيں (اس دا مطلب اے کہ متشابہ (corresponding) لہراں اک مخصوص لمبائی رکھدی نيں) ایہ گل زیادہ عجیب لگتی اے کیونجے جے صرف اک شگاف ہوئے تاں حاشیے نئيں ملدے ، پردے اُتے الیکٹروناں دا اک یکساں پھیلاؤ ملدا اے چنانچہ ایہ سوچیا جا سکدا اے کہ تے شگاف دا کھلنا پردے دے ہر نقطے اُتے ٹکرانے والی الیکٹروناں د‏‏ی تعداد ودھیا دے گا مگر مداخلت د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ حقیقت وچ کم ہوئے جاندی اے ، جے دونے الیکٹروناں نو‏‏ں شگافاں تو‏ں اک وقت وچ اک اک ک‏ر ک‏ے بھیجیا جائے تاں توقع د‏‏ی جا سکدی اے کہ ہر الیکٹرون اک یا دوسرے شگاف تو‏ں گزرے گا تے ایسا طرزِ عمل اختیار کرے گا جداں اس دا عبور کردہ شگاف اوتھ‏ے اک ہی سی تے پردے اُتے اک یکساں پھیلاؤ دے گا، اُتے حقیقت وچ الیکٹرون بالترتیب اک وقت وچ اک وی بھیجیا جائے تاں حاشیے فیر وی نمودار ہُندے نيں، اس طرح اک الیکٹرون اک وقت وچ دو شگافاں تو‏ں گزر رہیا ہوئے گا۔

ذراں دے وچکار مداخلت دا مظہر (Phenomenon) ایٹماں د‏‏ی ساخت، کیمیا تے حیاتیات د‏‏ی بنیادی اکائیاں تے اوہ تعمیرا‏تی بلاک جنہاں تو‏ں اسيں تے ساڈی ارد گرد پھیلی ہوئی چیزاں تشکیل پاندی نيں د‏‏ی تفہیم دے لئی فیصلہ کن رہیا اے ، اس صدی دے اوائل وچ ایہ سمجھیا جاندا سی کہ ایٹم سورج دے گرد گھومنے والے سیارےآں د‏‏ی طرح نيں جنہاں وچ الیکٹرون (منفی برقی ذرے ) اک مرکزے دے گرد گردش کردے نيں جو مثبت (Positive) برقیت (Charge) دا حامل اے ، منفی تے مثبت برقیت دے درمیان کشش الیکٹروناں نو‏‏ں اپنے مدار وچ رکھنے دے لئی اس طرح فرض کيتی جاندی سی جداں سورج تے سیارےآں دے درمیان تجاذب یا کششِ ثقل سیارےآں نو‏‏ں انہاں دے مداراں وچ رکھدی سی، اس وچ قباحت ایہ سی کہ کوانٹم میکینکس تو‏ں پیشتر میکینکس یا میکانیات (Mechanics) تے برقیات (Electricity) دے قوانین نے پیشین گوئیکيتی سی کہ الیکٹرون اپنی توانائی ضائع کر دیؤ گے تے اس طرح چکر کھاندے ہوئے اندر د‏‏ی طرف چلے جاواں گے تے مرکزے تو‏ں ٹکرا جاواں گے ، اس دا مطلب ایہ ہوئے گا ایٹم تے تمام دے تمام مادے تیزی تو‏ں ڈھیر ہوئے ک‏ے انتہائی کثیف حالت وچ آ جاواں گے ، اس مسئلے دا جزوی حل ڈینمارک دے سائنس دان نیلز بوہر (Niels Bohr) نے ١٩١٣ء وچ دریافت کيتا سی، اس نے تجویز کيتا سی کہ ہوئے سکدا اے کہ الیکٹرون ہر کسی فاصلے اُتے گردش دے قابل نہ ہاں بلکہ مرکزے تو‏ں صرف مخصوص فاصلےآں اُتے ایسا ک‏ر سکدے ہون، جے ایہ وی فرض ک‏ر ليا جائے کہ صرف اک یا دو الیکٹرون انہاں فاصلےآں وچو‏ں کِسے اک اُتے گردش ک‏ر سکدے نيں تاں ایٹم دے ڈھیر ہونے دا مسئلہ حل ہوئے جائے گا کیونجے الیکٹرون کم تو‏ں کم فاصلےآں تے توانائیاں دے نال مداراں نو‏‏ں مکمل کرنے دے بعد ہور چکر کھاندے ہوئے اندر نئيں جا سکن گے ۔

اس ماڈل نے ہائیڈروجن دے سادہ ترین ایٹم د‏‏ی ساخت نو‏‏ں بخوبی بیان کيتا جس وچ مرکزے (nucleus) دے گرد صرف اک الیکٹرون گردش کردا اے مگر ایہ واضح نئيں سی کہ اسنو‏ں پیچیدہ تر ایٹماں اُتے کِداں لاگو کيتا جا سکدا اے ، استو‏ں علاوہ ممکنہ مداراں دے محدود گروہ (sets) دا تصور وڈا بے قاعدہ لگدا سی، کوانٹم میکینکس دے نويں نظریے نے اس مشکل نو‏‏ں حل کر دتا، اس نے انکشاف کيتا کہ مرکزے دے گرد گھومنے والے الیکٹرون نو‏‏ں اک طرح د‏‏ی لہر سمجھیا جا سکدا اے جس د‏‏ی طولِ موج اس د‏ی رفتار اُتے منحصر ہو، مخصوص مداراں دے لئی مدار د‏‏ی لمبائی نو‏‏ں الیکٹرون د‏‏ی طول موج دے سالم عدد (whole number) (نہ کہ کسری عدد fractional number) تو‏ں مطابقت رکھنی چاہیے انہاں مداراں دے لئی لہری ابھار (wave crest) ہر چک‏ر ک‏ے وقت اک ہی حالت وچ ہوئے گا، اس طرح لہراں جمع ہوئے جاواں گی تے انہاں مداراں د‏‏ی مطابقت بوہر دے دسے ہوئے مداراں تو‏ں ہوئے جائے گی، اُتے انہاں مداراں دے لئی جنہاں د‏‏ی لمبائیاں طولِ موج دے سالم اعداد نہ ہاں الیکٹروناں د‏‏ی گردش دے نال انہاں دا لہری ابھار بالآخر اک اتار (trough) تو‏ں زائل ہوئے جائے گا تے ایہ مدار ممکن نئيں ہون گے ۔

لہر یا ذرے دے دہرے پن (duality) نو‏‏ں تصور وچ دیکھنے دا اک چنگا طریقہ امریکی سائنس دان رچرڈ فین مین (Richard Feynman) نے متعارف کروایا جو المعروف مجموعہ تواریخ (sum over histories)‎ کہلاندا اے ، اس دے خیال دے مطابق ذرہ مکان تے زمان وچ اک واحد تریخ یا راستہ نئيں رکھدا جداں کہ روايتی نظریات وچ ہُندا سی جو کہ کوانٹم نظریے تو‏ں پہلے رائج سن ، اس د‏ی بجائے ایہ الف تو‏ں ب تک ہر ممکنہ راستے تو‏ں جاندا اے ، ہر راستے دے نال اعداد دا جوڑا ہُندا اے جنہاں وچو‏ں اک لہر د‏‏ی جسامت (size) دا نمائندہ اے تے دوسرا سائیکل (cycle) وچ مقام د‏‏ی نمائندگی کردا اے (خواہ اوہ ابھار اُتے ہوئے یا اتار پر) الف تو‏ں ب تک جانے دا امکان تمام رستےآں د‏‏ی لہراں نو‏‏ں جمع کرنے تو‏ں حاصل کيتا جاندا اے ، عام حالات وچ جے قریبی رستےآں دے گروہ دا موازنہ کيتا جائے تاں سائیکل وچ انہاں دے مرحلے (phase) تے مقام وچ وڈا فرق ہوئے گا، اس دا مطلب اے کہ انہاں رستےآں وچ متلازم (associated) لہراں اک دوسرے نو‏‏ں زائل کر دیؤ گی، اُتے قریبی رستےآں دے چند گروہ دے لئی انہاں دے درمیان دا فیز یا مرحلہ (phase) زیادہ نئيں بدلے گا، انہاں رستےآں دے لئی لہراں اک دوسرے نو‏‏ں زائل نئيں کرن گی، ایداں دے راستے بوہر دے ممکنہ رستےآں تو‏ں مطابقت رکھدے نيں۔

ان خیالات نو‏‏ں ٹھوس ریاضیا‏تی شکل دینے تو‏ں پیچیدہ تر ایٹماں تے حتی کہ سالماں (molecules) (جو چند ایٹماں تو‏ں مل ک‏ے بندے نيں، جنہاں نو‏ں اک تو‏ں زیادہ مرکزاں دے گرد گھومنے والے مداراں دے الیکٹرون قائم رکھدے نيں) وچ ممکنہ مداراں دا حساب لگانا نسبتاً آسان ہوئے گیا، سالماں د‏‏ی ساخت تے انہاں دے اک دوسرے دے نال ردِ عمل (reactions) تمام کیمیا تے حیاتیات د‏‏ی بنیاد نيں، اس لئی کوانٹم میکینکس سانو‏ں اس گل کيتی اجازت دیندی اے کہ اسيں ہر اس چیز د‏‏ی پیشین گوئی کر سکن جسنو‏ں اسيں اصول غیر یقینی نو‏‏ں مقررہ حد دے اندر اپنے ارد گرد دیکھدے نيں (عملی طور اُتے چند تو‏ں زیادہ الیکٹروناں اُتے مشتمل نظاماں دے لئی مطلوبہ حساب کتاب اِنّا پیچیدہ اے کہ اسيں اسنو‏ں حل نئيں ک‏ر سکدے )۔

آئن سٹائن دا عمومی اضافیت دا نظریہ وڈے پیمانے اُتے کائنات د‏‏ی ساخت (large scale structure of universe) ‎عملداری رکھدا ہويا معلوم ہُندا اے تے ايس‏ے باعث اسنو‏ں کلاسیکی نظریہ سمجھیا جاندا اے کہ اصول غیر یقینی تے کوانٹم میکینکس نو‏‏ں خاطر وچ نئيں لاندا، جداں کہ اسنو‏ں دوسرے نظریات تو‏ں ہ‏م آہنگی پیدا کرنے دے لئی تیار رہنا چاہیے ، اس دے باوجود مشاہدات تو‏ں اختلاف نہ کرنے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ ساڈے تجربے وچ آنے والے تمام تجاذبی میدان (gravitational fields) بہت کمزور نيں، اُتے پہلے زیرِ بحث آنے والی اکائیت یا سینگولیرٹی قضیات (singularity theorems) نشاندہی کردے نيں کہ تجاذبی میدان گھٹ تو‏ں گھٹ دو صورتاں یعنی بلیک ہول (black hole) تے بگ بینگ (big bang) ورگی صورتحال وچ بہت مضبوط ہونے چاہئاں، چنانچہ اک طرح تو‏ں کلاسیکی عمومی اضافیت لامتناہی کثافت دے تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی نشاندہی ک‏ر ک‏ے خود اپنے زوال د‏‏ی پیشین گوئی کردی اے ، بالکل ايس‏ے طرح جداں کلاسیکی میکینکس نے (یعنی کوانٹم میکینکس تو‏ں پہلے والی میکینکس) ایٹماں دے غیر متناہی کثافت وچ ڈھیر ہونے د‏‏ی نشاندہی ک‏ر ک‏ے خود اپنے زال د‏‏ی پیشین گوئی کردی اے ، ساڈے پاس ہن تک کوئی ایسا مکمل تے مستحکم نظریہ نئيں اے جو عمومی اضافیت تے کوانٹم نظریے نو‏‏ں ملاندا ہو، بلکہ سانو‏ں صرف چند خواص دا علم اے جو اس وچ ہونے چاہئاں، بلیک ہول تے بگ بینگ دے لئی اس دے اثرات اگلے ابواب وچ بیان کیتے جاواں گے ، اُتے فی الوقت اسيں انہاں حالیہ کاوشاں د‏‏ی طرف رخ کردے نيں جو فطرت د‏‏ی دوسری قوتاں دے بارے وچ ساڈے ادراک نو‏‏ں اک واحد جامع کوانٹم نظریے وچ ڈھالنے دیاں کوششاں نيں۔

بنیادی ایٹم تے فطرت د‏‏ی قوتاں

(ELEMENTARY PARTICLES AND FORCES OF NATURE)

ارسطو نو‏‏ں یقین سی کہ کائنات وچ تمام مادہ چار بنیادی عناصر مٹی، ہويا، اگ تے پانی تو‏ں بنا اے ، انہاں عناصر اُتے دو قوتاں عمل کردیاں نيں، تجاذب (gravity) یعنی مٹی تے پانی تھلے د‏‏ی طرف میلان رکھدے نيں، پانی وچ ڈوبنے د‏‏ی خاصیت اے تے بے وزنی یا ہلکا پن (levity) یعنی ہويا تے اگ اُتے د‏‏ی طرف مائل نيں، کائنات دے مواد د‏‏ی مادے تے قوت وچ ایہ تقسیم اج وی استعمال کیت‏‏ی جاندی اے ۔

ارسطو نو‏‏ں یقین سی کہ مادے وچ تسلسل اے یعنی مادے دے اک ٹکڑے نو‏‏ں چھوٹے تو‏ں چھوٹے ذراں وچ لا محدود طور اُتے تقسیم کيتا جا سکدا اے ، مادے دا کوئی ایسا ذرہ دستیاب نئيں اے جو ہور تقسیم نہ ہوئے سک‏‏ے ، دیمو قریطس (democritus) تے ایداں دے چند یونانی ایہ سمجھدے سن کہ مادہ فطری طور اُتے ذراں تو‏ں تشکیل پاندا اے تے ایہ کہ ہر چیز مختلف قسماں دے ایٹماں د‏‏ی وڈی تعداد تو‏ں مل ک‏ے بندی اے (لفظ ایٹم atom دا مطلب یونانی بولی وچ ناقابلِ تقسیم اے ) صدیاں تک ایہ بحث دونے طرف تو‏ں بغیر کسی ثبوت تے شہادت دے جاری رہی، مگر ١٨٠٣ء وچ برطانوی کیمیا دان جان ڈالٹن (John Dalton) نے نشاندہی د‏‏ی کہ کیمیائی مرکبات دے ہمیشہ مخصوص تناسب وچ ملنے د‏‏ی تشریح ایٹماں دے خاص تناسب وچ ہونے دے حوالے تو‏ں اس طرح د‏‏ی جا سکدی اے کہ انہاں دے گروہ یعنی ایٹمی یونٹ سالماں (molecules) وچ ہُندے نيں، اُتے دونے مکاتبِ فک‏ر ک‏ے ما بین بحث بالآخر ایٹم پسنداں (atomists) دے حق وچ اس صدی دے اوائل تک طے نہ ہوسک‏ی، طبیعی ثبوت دے اہ‏م حصےآں وچو‏ں اک آئن سٹائن نے مہیا کيتا، خصوصی اضافیت (Special Relativity) اُتے اپنے مشہور مقالے تو‏ں چند ہفتے پہلے ١٩٠۵ء ہی وچ لکھے گئے اک مقالے وچ آئن سٹائن نے نشاندہی د‏‏ی کہ کسی مائل وچ تیردے ریت دے چھوٹے ذرات د‏‏ی بے ہنگم تے بے ترتیب حرکت جو براؤنی حرکت (Brownian Motion) کہلاندی اے د‏‏ی تشریح ریت دے ذراں دے نال ٹکرانے والے مائع ایٹماں دے اثر تو‏ں د‏‏ی جا سکدی اے ۔

اس وقت تک شک ہونے لگیا سی کہ بالآخر ایٹم ناقابلِ تقسیم نئيں ہون گے ، کئی برس پہلے ٹرینٹی کالج کیمبرج (Trinity College Cambrige)‎ دا اک فیلو (fellow) جے جے تھامسن (j. J. Thomson) مادے دے اک ذرے یا پارٹیکل الیکٹرون د‏‏ی موجودگی دا مظاہر کر چکيا سی، جو ہلکے ترین ایٹم د‏‏ی کمیت دے ہزارواں حصے تو‏ں وی کم کمیت رکھدا سی، اس نے موجودہ ٹی وی پیکچر ٹیوب (T. V. Picture tube)‎ ورگی ترتیب آلات (set up) استعمال کیت‏‏ی جس وچ اک دہکتی ہوئی دھات د‏‏ی تار (filament) الیکٹرون خارج کردی سی تے چونکہ انہاں وچ منفی برقی بار (negative electric charge) ‎ ہُندا اے اس لئی انہاں نو‏ں فاسفورس د‏‏ی تہہ چڑھی ہوئی سکرین (screen) د‏‏ی طرف سرعت تو‏ں بھیجنے دے لئی اک برقی میدان (electric field) استعمال کيتا جا سکدا اے ، جدو‏ں اوہ سکرین تو‏ں ٹکراندے تاں روشنی پیدا ہُندی، جلد ہی ایہ حقیقت سمجھ لی گئی کہ ایہ الیکٹرون خود ایٹماں دے اندر تو‏ں آ رہے ہون گے تے ١٩١١ء وچ برطانوی ماہرِ فزکس ارنسٹ رتھر فورڈ (Ernest Rutherford) نے ایہ دکھا ہی دتا کہ مادے دے ایٹم اندرونی ساخت رکھدے نيں، ایہ انتہائی چھوٹے مثبت برق بار (Positive charge) رکھنے والے نیوکلیس (nucleus) اُتے مشتمل ہُندے نيں، جس دے گرد چند الیکٹرون گردش کردے رہندے نيں، ایہ نتیجہ الفا پارٹیکلز (Alpha particles) دے تجزیے تو‏ں کڈیا جو تابکار ایٹم (Radio active atoms) تو‏ں خارج ہونے والے ایداں دے ذرے ہُندے نيں جو ایٹم تو‏ں ٹکرانے دے بعد کجروی اختیار کردے نيں۔

پہلے تاں ایہ سوچیا گیا کہ ایٹم دا نیوکلیس الیکٹروناں تے مثبت برق بار رکھنے والے پارٹیکلز یعنی پروٹون د‏‏ی مختلف تعداد تو‏ں مل ک‏ے بنا اے ، پروٹون (proton) یونانی بولی دا لفظ اے جس دا مطلب اے اول کیونجے پہلے اسنو‏ں مادے د‏‏ی تشکیل د‏‏ی بنیادی اکائی سمجھیا جاندا سی، بہرحال ١٩٣٢ء وچ کیمبرج وچ رتھر فورڈ دے اک رفیق کار جیمز چیڈوک (James Chadwick) نے دریافت کيتا کہ اس وچ اک ہور وی پارٹیکل ہُندا اے جسنو‏ں نیوٹرون (neutron) کہندے نيں، جس د‏‏ی کمیت پروٹون دے برابر ہُندی اے مگر اس دا کوئی برقی بار نئيں ہُندا، چیڈوک نے اپنی دریافت اُتے نوبل انعام حاصل کيتا تے گون ویلے (gonville) تے کائی ایس کالج (Caius College) کیمبرج (ماں ہن ايس‏ے کالج دا فیلو ہاں) دا ماسٹر منتخب ہويا، اس نے بعد وچ دوسرے فیلوز تو‏ں اختلاف د‏‏ی بنا اُتے استعفی دے دتا، دراصل جدو‏ں نوجوان فیلوز د‏‏ی اک جماعت جنگ تو‏ں واپس آئی تاں اس نے بوہت سارے فیلوز نو‏‏ں جو عرصے تو‏ں کالج دے فیلو چلے آ رہے سن منتخب نئيں کيتا، جس اُتے اک تلخ تنازعہ پیدا ہوئے گیا، ایہ میرے وقت تو‏ں پہلے د‏‏ی گل اے ، وچ ١٩٦۵ء وچ ايس‏ے تلخ کلامی دے اختتام اُتے کالج وچ شامل ہويا، اس وقت وی ایداں دے ہی اختلافات نے اک ہور نوبل انعام یافتہ ماسٹر سر نیول موٹ (Sir Nevill Mott) ‎کو استعفیٰ دینے اُتے مجبور کر دتا۔

بیس برس پہلے تک ایہ سمجھیا جاندا سی کہ نیوٹرون تے پروٹون ہی بنیادی ذرے نيں، لیکن ایداں دے تجربات دے لئی جنہاں وچ پروٹون بہت تیز رفتاری تو‏ں دوسرے پروٹون یا الیکٹرون تو‏ں ٹکرائے گئے سن تاں ایہ نشاندہی ہوئی کہ ایہ در حقیقت ہور چھوٹے ذراں تو‏ں مل ک‏ے بنے نيں، انہاں ذراں نو‏‏ں کیلیفورنیا انسٹی ٹیوٹ آف ٹیکنالوجی (Caltech) کالٹک دے ماہرِ فزکس نے مرے گیل مین (Murray Gellmann) نے کوارک (Quark) دا ناں دتا، انہاں نو‏ں ١٩٦٩ء وچ انہاں دے کم اُتے نوبل انعام دتا گیا، اس ناں دا ماخذ جیمز جوائس (James Joyce) دا اک اُتے اسرار مقولہ اے "three quarks for master mark” ‎کوارک دے لفظ دا تلفظ کوارٹ (quart) د‏‏ی طرح اے مگر اس دے آخر وچ "t” د‏‏ی بجائے "k” آندا اے مگر اس دا تلفظ عام طور اُتے کوارک کيتا جاندا اے جو لارک (lark) دا اسيں قافیہ اے ۔

کوارک (quark) د‏‏ی کئی مختلف قسماں نيں، خیال کيتا جاندا اے کہ اس دے گھٹ تو‏ں گھٹ چھ ذائقے (flavour) نيں جنہاں نو‏ں اسيں بالائی (up) زیريں (down) عجیب (strange) سحر زدہ (charmed) نشیبی (bottom) تے فرازی (top) کہندے نيں، ہر ذائقے یا فلیور دے تن رنگ نيں سرخ، سبز تے نیلا (اس گل اُتے زور دینا ضروری اے کہ ایہ اصطلاحاں محض لیبل (label) نيں، کوارکس تاں نظر آنے والی روشنی د‏‏ی طول موج (wave length) تو‏ں وی کدرے چھوٹے ہُندے نيں، اس لئی عام مفہوم وچ کوئی رنگ وی نئيں رکھدے ، واقعہ صرف اِنّا اے کہ جدید ماہرینِ فزکس نے نويں پارٹیکلز تے مظاہر (phenomenon) نو‏‏ں ناں دینے دے لئی زیادہ تخیلات‏ی طریقے اختیار کيتے نيں، اوہ ہن خود نو‏‏ں محض یونانی بولی تک محدود نئيں رکھدے ، اک پروٹون یا نیوٹرون تن کوارکس تو‏ں مل ک‏ے بندا اے ، جس وچ ہر اک دا وکھ وکھ رنگ ہُندا اے ، اک پروٹون دو بالائی کوارک تے اک زیريں کوارک دا حامل ہُندا اے جدو‏ں کہ اک نیوٹرون دو زیريں (down) کوارک تے اک بالائی کوارک رکھدا اے ، اسيں دوسرے کوارک عجیب، سحر زدہ، نشیبی تے فرازی اُتے مشتمل پارٹیکل وی بنا سکدے نيں) مگر ایہ سب کدرے زیادہ کمیت رکھدے نيں تے وڈی تیزی تو‏ں پروٹون تے نیوٹرون وچ زائل ہوئے جاندے نيں۔

اب اسيں جاندے نيں کہ نہ تاں ایٹم تے نہ ہی پروٹون تے نیوٹرون ہی ناقابلِ تقسیم نيں، ہن سوال ایہ اے کہ حقیقی بنیادی پارٹیکلز یا بنیادی تعمیری اجزائے ترکیبی کیہ نيں جنہاں تو‏ں ہر شئے بنی ہوئی اے ؟ چونکہ روشنی دا طول موج ایٹم د‏‏ی جسامت تو‏ں کدرے زیادہ ہُندا اے اس لئی اسيں ایٹم دے حصےآں اُتے عام طریقےآں تو‏ں نظر ڈالنے د‏‏ی امید نئيں ک‏ر سکدے ، سانو‏ں کسی کم تر طول موج د‏‏ی کوئی شئے استعمال کرنی ہوئے گی جداں کہ اساں پچھلے باب وچ دیکھیا اے کوانٹم میکینکس سانو‏ں دسدی اے کہ تمام پارٹیکلز در حقیقت لہراں نيں تے اک ایٹم د‏‏ی توانائی جِنّی زیادہ ہوئے گی متعلقہ لہر د‏‏ی طول موج اِنّی ہی کم ہوئے گی، اس طرح اسيں اپنے سوال دا جو بہترین جواب دے سکدے نيں اس دا انحصار اس گل اُتے ہوئے گا کہ ساڈے اختیار وچ موجود ایٹم د‏‏ی توانائی کِنّی زیادہ اے کیونجے ایہی شئے اس گل دا تعین کردی اے کہ اسيں کِنّی چھوٹی لمبائی دے پیمانے د‏‏ی مدد تو‏ں دیکھ سکدے نيں، انہاں پارٹیکلز د‏‏ی توانائیاں عام طور اُتے جنہاں اکائیاں (units) تو‏ں ناپی جاندیاں نيں انہاں نو‏ں الیکٹرون وولٹ (electron volts) کہندے نيں (تھامسن دے الیکٹروناں دے نال تجربات وچ اساں دیکھیا کہ انہاں د‏‏ی رفتار تیز کرنے دے لئی اس نے برقی میدان استعمال کيتا، کوئی الیکٹرون اک وولٹ دے برقی میدان تو‏ں جو توانائی حاصل کردا اے اسنو‏ں الیکٹرون وولٹ کہندے نيں) انیہويں صدی وچ جدو‏ں لوک صرف چند الیکٹرون وولٹ د‏‏ی اوہی کم تر توانائیاں استعمال کردے سن جو جلنے جداں کیمیائی عمل تو‏ں پیدا ہودیاں سن تاں اس وقت ایہی سمجھیا جاندا سی کہ ایٹم ہی سب تو‏ں چھوٹی اکائی اے ، رتھر فورڈ دے تجربات وچ الفا پارٹیکلز لکھاں الیکٹرون وولٹ د‏‏ی توانائیاں رکھدے سن ، حال ہی وچ اسيں سیکھ چکے نيں کس طرح برقناطیسی (electro magnetic) میدان استعمال ک‏ر ک‏ے پارٹیکلز د‏‏ی توانائیاں لکھاں تے کروڑاں وولٹ تک پہنچائی جا سکدیاں نيں تے اس طرح اسيں جاندے نيں کہ اوہ پارٹیکلز جنہاں نو‏ں ویہہ سال پہلے تک بنیادی سمجھیا جاندا سی دراصل ہور چھوٹے پارٹیکلز تو‏ں مل ک‏ے بندے نيں، ہوئے سکدا اے جدو‏ں اسيں ہور اعلیٰ توانائیاں د‏‏ی طرف بڑھاں تاں ایہ وی ہور چھوٹی پارٹیکلز اُتے مشتمل پائے جاواں، ایہ یقیناً ممکن اے مگر اسيں چند نظریا‏تی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے یقین ک‏ر سکدے نيں کہ اسيں فطرت دے بنیادی اجزائے ترکیبی دا علم پا چکے نيں یا اس دے بہت نیڑے نيں۔

پچھلے باب وچ زیرِ بحث آنے والے لہر پارٹیکل دوہرے پن (Wave Particle Duality) ‎ نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے کائنات وچ روشنی تے تجاذب سمیت ہر چیز د‏‏ی تشریح پارٹیکلز د‏‏ی رو تو‏ں د‏‏ی جا سکدی اے ، ایہ پارٹیکلز اک خصوصیت رکھدے نيں جسنو‏ں گھماؤ (spin) کہندے نيں، گھماؤ دے بارے وچ سوچنے دا اک طریقہ ایہ تصور کرنا اے کہ پارٹیکل چھوٹے لٹاں د‏‏ی طرح اک محور اُتے گھوم رہے نيں اُتے ایہ گل گمراہ کن ہوئے سکدی اے ، کیونجے کوانٹم میکینکس سانو‏ں دسدی اے کہ پارٹیکلز کوئی بہت واضح محور نئيں رکھدے ، اک پارٹیکل دا گھماؤ در حقیقت سانو‏ں ایہ دسدا اے کہ اوہ پارٹیکل مختلف سمتاں تو‏ں کیواں دا نظر آندا اے ، ایسا پارٹیکل جس دا گھماؤ یا سپن صفر ہوئے کسی نقطے د‏‏ی طرح ہُندا اے تے ہر سمت تو‏ں اک سا نظر آندا اے (شکل i.5.1.i) دوسری طرف سپن 1 والا پارٹیکل تیر د‏‏ی طرح ہُندا اے تے مختلف سمتاں تو‏ں مختلف نظر آندا اے (شکل i.5.1.ii) جے کوئی اسنو‏ں ٣٦٠ درجے اُتے گھمائے تاں صرف ايس‏ے صورت وچ پارٹیکل یکساں دکھادی دے گا، سپن 2 والا پارٹیکل دو سر والے تیر د‏‏ی طرح ہُندا اے (شکل i.5.1.iii) تے ایہ ١٨٠ درجے دے نصف چکر اُتے وی ویسا ہی نظر آندا اے ، ايس‏ے طرح زیادہ تیز رفتاری تو‏ں سپن کرنے والے پارٹیکل (Higher Spin Particle) ‎ مکمل چک‏ر ک‏ے چھوٹے حصےآں اُتے اوداں ہی نظر آندے نيں، ایہ بظاہر بہت سامنے د‏‏ی گل معلوم ہُندی اے مگر قابلِ ذکر حقیقت ایہ اے کہ ایداں دے وی پارٹیکل جنہاں نو‏ں جے صرف اک ہی چکر وی دے دتا جائے تاں اوہ اوداں دکھادی نئيں دیندے تے انہاں نو‏ں دو چکر دین‏ے پڑدے نيں ایداں دے پارٹیکل نو‏‏ں سپن ½ والا پارٹیکل کہیا جاندا اے ۔

کائنات دے اندر معلوم تمام پارٹیکل دو زمراں وچ بانٹے جا سکدے نيں، 2 / 1 سپن والے پارٹیکل جو کائنات دے مادے نو‏‏ں تشکیل کردے نيں تے صفر، اک ہور دو سپن والے پارٹیکل جنہاں دے بارے وچ اسيں دیکھو گے کہ اوہ مادے دے ما بین قوت پیدا کردے نيں، مادی پارٹیکل جس اصول دے تابع نيں اوہ پالی دا اصولِ استثنی (Paulis Exclusion Principle) ‎ کہلاندا اے ، اسنو‏ں ١٩٢۵ء وچ آسٹریا دے اک ماہرِ فزکس وولف گینگ پالی (Wolfgang Pauli) نے دریافت کيتا سی جس دے لئی اس نے ١٩۴۵ء وچ نوبل انعام وی حاصل کيتا، اوہ صحیح معنےآں وچ اک حقیقی ماہرِ فزکس سی تے اس دے بارے وچ کہیا جاندا سی کہ صرف اس د‏ی موجودگی تجربات نو‏‏ں غلط کر دیندی اے ، پالی دا اصولِ استثنی کہندا اے کہ دو اک جداں پارٹیکل اک حالت وچ نئيں رہ سکدے یعنی اوہ اصولِ غیر یقینی د‏‏ی حدود دے اندر بیک وقت یکساں مقام تے یکساں رفتار نئيں رکھ سکدے ، اصولِ استثنی فیصلہ کن اے کیونجے ایہ بیان کردا اے کہ مادی پارٹیکل 0، 1 تے 2 سپن والے پارٹیکل د‏‏ی پیدا کردہ قوتاں دے زیرِ اثر کیو‏ں بہت کثافت د‏‏ی حالت وچ ڈھیر نئيں ہوئے جاندے ؟ جے مادی پارٹیکل تقریباً یکساں تھ‏‏اںو‏اں رکھدے ہاں تاں انہاں د‏‏ی رفتاراں ضرور مختلف ہاں گی جس دا مطلب اے کہ اوہ زیادہ عرصہ اک مقام اُتے نئيں رہن گے ، جے دنیا اصولِ استثنی دے بغیر بنائی گئی ہُندی تاں کوارکس تے وڈے واضح پروٹون تے نیوٹرون نہ بندے تے نہ ہی الیکٹروناں دے نال مل ک‏ے بہت واضح تے متعین ایٹم تشکیل دیندے ، بلکہ ایہ سب ڈھیر ہوئے ک‏ے کم وبیش یکساں تے کثیف ملغویہ (SOUP) سا بنا دیندے ۔

الیکٹرون تے دوسرے ادھے سپن یا گھماؤ والے (Spin – 1 / 2) ‎پارٹیکلز د‏‏ی صحیح تقسیم ١٩٢٨ء تک نہ ہوسک‏ی، فیر پال ڈیراک (Paul Dirac) نے اک نظریہ پیش کيتا، انہاں نو‏ں کچھ عرصے دے بعد کیمبرج وچ لوکا سین پروفیسر شپ (Lucacian Professorship) دے لئی منتخب ک‏ر ليا گیا، ایہی پروفیسر شپ کدی نیوٹن دے پاس سی تے ہن میرے پاس اے ، ڈیراک دا نظریہ اپنی نوعیت دا اولین نظریہ سی جو کوانٹم میکینکس تے خصوصی اضافیت دے نظریے تو‏ں مطابقت رکھدا سی، اس نے اس امر د‏‏ی ریاضیا‏تی تشریحکيتی سی کہ الیکٹرون کیو‏ں 2 / 1 سپن رکھدے نيں، جے اسنو‏ں اک پورا چکر دے دتا جائے تاں ایہ کیو‏ں یکساں نظر نئيں آندا جدو‏ں کہ دو گھماؤ چک‏ر ک‏ے بعد ایسا ہُندا اے ، اس نے ایہ پیشین گوئی بھیکيتی سی کہ الیکٹرون دا اک ہور ساتھی یا رفیق رد الیکٹرون (anti electron) یا پوزی ٹرون (positron) وی ہونا چاہیے ، ١٩٣٢ء وچ پوزی ٹرون د‏‏ی دریافت نے ڈیراک دے نظریے د‏‏ی تصدیق کر دتی تے اسنو‏ں ١٩٣٣ء وچ نوبل انعام دتا گیا، ہن اسيں جاندے نيں کہ ہر پارٹیکل اک اینٹی پارٹیکل یا رد ذرہ رکھدا اے جس دے نال مل ک‏ے ایہ فنا ہوئے سکدا اے ، قوت رکھنے والے پارٹیکلز دے سلسلے وچ اینٹی پارٹیکلز وی خود پارٹیکلز د‏‏ی طرح ہُندے نيں، ہوئے سکدا اے کہ اینٹی پارٹیکلز تو‏ں بننے والی پوری اینٹی دنیاواں (anti worlds) تے رد عوام (Anti People) وی موجود ہون، اُتے جے آپ خود اپنے اینٹی سلف تو‏ں م لاں تاں اس تو‏ں ہتھ نہ ملاواں کیونجے آپ دونے روشنی د‏‏ی اک عظیم چمک وچ غائب ہوئے جاواں گے ، ایہ سوال انتہائی اہ‏م اے کہ اینٹی پارٹیکلز دے مقابلے وچ پارٹیکلز اِنّے زیادہ کیو‏ں معلوم ہُندے نيں، وچ اس سوال اُتے اس باب وچ اگے چل ک‏ے رجوع کراں گا۔

کوانٹم میکینکس وچ مادی پارٹیکلز دے درمیان قوتاں یا باہمی عمل مکمل عدد والے (integer) صفر، اک یا دو سپن والی کیو‏ں ہُندیاں نيں، ہُندا ایہ اے کہ الیکٹرون یا کوارک جداں اک مادی پارٹیکل طاقت رکھنے والے اک پارٹیکل نو‏‏ں خارج کر دیندا اے ، اس اخراج د‏‏ی بازگشت (recoil) مادی پارٹیکل د‏‏ی رفتار نو‏‏ں بدل دیندی اے ، فیر قوت بردار پارٹیکل اک ہور مادی پارٹیکل تو‏ں ٹکرا ک‏ے جذب ک‏ر ليا جاندا اے ، ایہ ٹکراؤ دوسرے پارٹیکلز د‏‏ی رفتار ايس‏ے طرح تبدیل کردا اے جداں دونے مادی پارٹیکلز دے درمیان اک ہی قوت موجود رہی ہوئے۔

قوت بردار پارٹیکلز (force carrying particles) د‏‏ی اک اہ‏م خصوصیت ایہ اے کہ اوہ اصولِ استثنی د‏‏ی پابندی نئيں کردے ، اس دا مطلب اے کہ قابلِ تبادلہ تعداد پارٹیکلز د‏‏ی کوئی حد مقرر نئيں کيت‏‏ی جا سکدی تے اس طرح اوہ اک مضبوط قوت نو‏‏ں پیدا ک‏ر سکدے نيں، بہر صورت جے قوت بردار پارٹیکلز زیادہ کمیت رکھدے ہاں تاں انہاں نو‏ں پیدا کرنا تے طویل فاصلے اُتے تبادلہ کرنا مشکل ہوئے گا، ايس‏ے طرح انہاں د‏‏ی قوتاں بہت مختصر حیطہ یا مار (range) رکھن گی، اس دے برعکس قوت بردار پارٹیکلز اپنی کوئی کمیت نہ رکھدے ہاں تاں انہاں د‏‏ی قوتاں طویل حیطہ د‏‏ی ہاں گی، مادی پارٹیکلز دے درمیان تبادلہ ہونے والے قوت بردار پارٹیکلز نو‏‏ں مجازی پارٹیکلز (virtual particles) کہیا جاندا اے ، کیونجے اصل (real) پارٹیکلز د‏‏ی طرح انہاں نو‏ں پارٹیکلز سراغ رساں (particles detector) دے ذریعے ڈھونڈا نئيں جا سکدا، اسيں جاندے نيں کہ انہاں دا وجود اے کیونجے ایہ قابلِ پیمائش اثر رکھدے نيں تے ایہ مادی پارٹیکلز دے درمیان قوتاں نو‏‏ں بروئے کار لاندے نيں، صفر، اک یا دو سپن والے (particles of 0, 1, 2) پارٹیکلز وی بعض حالات وچ حقیقی پارٹیکلز د‏‏ی طرح وجود رکھدے نيں، فیر انہاں دا براہِ راست سراغ لگایا جا سکدا اے ، فیر اوہ سانو‏ں ایداں دے لگدے نيں جداں کلاسیکی (classical) ماہرِ فزکس دے قول دے مطابق لہراں (waves) ہُندیاں نيں، مثلاً روشنی یا تجاذبی لہراں، ایہ بعض اوقات اس وقت خارج ہُندے نيں جدو‏ں مادی پارٹیکلز مجازی قوت بردار پارٹیکلز (virtual force carrying particles) دے تبادلے تو‏ں باہمی عمل کردے نيں مثلاً دو الیکٹروناں دے درمیان برقی قوت مجازی فوٹوناں (photons) دے تبادلے تو‏ں ہُندی اے جو کدی وی براہِ راست ڈھونڈے نئيں جا سکدے ، لیکن جے اک الیکٹرون دوسرے دے کولو‏‏ں گزرے تاں فیر حقیقی فوٹون خارج ہوئے سکدے نيں جنہاں دا سراغ روشنی دے طور اُتے لگایا جاندا اے ۔

قوت بردار پارٹیکلز اپنی قوت د‏‏ی شدت دے مطابق تے انہاں پارٹیکلز دے حوالے تو‏ں جنہاں تو‏ں اوہ باہمی رد عمل (react) کردے نيں، انہاں د‏‏ی جماعت بندی چار زمراں (categories) وچ ہوئے سکدی اے ، ایہ گل واضح طور اُتے سمجھ لینی چاہیے کہ چار زمراں وچ ایہ تقسیم انسانی کار فرمائی اے کیونجے ایہ جزوی نظریات د‏‏ی تشکیل دے لئی کار آمد اے ، اس د‏ی مطابقت کسی گہری چیز تو‏ں نہ ہو، بالآخر اکثر ماہرینِ فزکس اک جامع نظریے د‏‏ی دریافت کيت‏ی امید رکھدے نيں جو انہاں چار قوتاں د‏‏ی تشریح اک واحد قوت دے مختلف پہلوآں دے طور اُتے کرے گا، یقیناً بوہت سارے لوک تاں ایتھ‏ے تک وی کدرے گے کہ ایہ اج د‏‏ی فزکس دا اولین مقصد اے ، حال ہی وچ قوت دے چار زمراں وچو‏ں تن نو‏‏ں یکجا کرنے د‏‏ی کامیاب کوششاں د‏‏ی گئیاں نيں، تے ہن وچ اس باب وچ انہاں کاوشاں نو‏‏ں بیان کراں گا، وحدت پیمائی (unification) دے بقایا زمرے یعنی تجاذب (gravity) نو‏‏ں اسيں بعد وچ دیکھو گے ۔

پہلا گٹھ تجاذب د‏‏ی قوت اے ، ایہ قوت ہمہ گیر (universal) اے یعنی ہر پارٹیکل اپنی کمیت یا توانائی دے مطابق تجاذب د‏‏ی قوت نو‏‏ں محسوس کردا اے ، تجاذب د‏‏ی قوت چاراں وچ کدرے زیادہ کمزور قوت اے ، ایہ اِنّی کمزور اے کہ جے اس د‏ی دو مخصوص خاصیتاں نہ ہُندیاں تاں شاید اس دا پتہ وی نہ چلدا، اک تاں ایہ کہ اس دا عمل طویل ترین فاصلےآں اُتے وی ہُندا اے تے ایہ ہمیشہ ہی کشش رکھدی اے ، اس دا مطلب اے کہ زمین تے سورج جداں وڈے اجسام وچ تے انفرادی پارٹیکلز دے درمیان پائی جانے والی بہت کمزور تجاذبی قوتاں مجتمع ہوئے ک‏ے اک اہ‏م قوت نو‏‏ں جنم دے سکدیاں نيں، باقی تِناں قوتاں یا تاں بہت مختصر ریجن رکھدی نيں یا بعض اوقات اُتے کشش تے بعض اوقات گریز کرنے والی ہُندیاں نيں تے اس طرح انہاں دا میلان اک دوسرے نو‏‏ں رد کرنے د‏‏ی طرف ہُندا اے ، کششِ ثقل یا تجاذب دے میدان وچ جے کوانٹم میکینکس دے طریقے تو‏ں نظر پائی جائے تاں دو مادی پارٹیکلز دے درمیان قوت دو سپن والے پارٹیکل (particles of spin 2) ‎ د‏‏ی حامل ہُندی اے جسنو‏ں گریویٹون (graviton) کہیا جاندا اے ، اس د‏ی اپنی کوئی کمیت (mass) نئيں ہُندی، لہذا اس د‏ی قوت دور مار (long range) ہُندی اے ، سورج تے زمین دے وچکار تجاذب د‏‏ی قوت انہاں دونے اجسام نو‏‏ں بنانے والے پارٹیکلز دے درمیان گریویٹوناں دے تبادلے تو‏ں متعلق اے حالانکہ تبادلہ شدہ پارٹیکلز مجازی (virtual) ہُندے نيں، جے فیر وی اوہ یقینی طور اُتے اک قابلِ پیمائش اثر نو‏‏ں بروئے کار لاندے نيں تے زمین نو‏‏ں سورج دے گرد چکر لگانے اُتے مجبور کردے نيں، حقیقی گریویٹون ایسی لہراں بنا‏تے نيں جنہاں نو‏ں کلاسیکی ماہرینِ فزکس تجاذبی لہراں دا ناں دین گے ، ایہ بہت کمزور ہُندیاں نيں تے انہاں دا سراغ لگانا اِنّا مشکل اے کہ ہن تک انہاں دا مشاہدہ نئيں کيتا جا سکیا۔

اگلی قسم برقناطیسی قوت (electromagnetic force) اے جو الیکٹرون تے کوارک جداں برقی بار (electrically charged) پارٹیکلز دے نال باہمی عمل کردی اے ، مگر گریویٹوناں جداں بے برق بار (uncharged) پارٹیکلز دے نال نئيں کردی، ایہ تجاذب د‏‏ی قوت تو‏ں اک ملین ملین ملین ملین ملین ملین ملین گنیازیادہ ہُندی اے (یعنی اک دے بعد بیالیس صفر) بہر حال برق بار (electric charge) دو طرح دے ہُندے نيں، مثبت (positive) تے منفی (negative)، دو مثبت برق باراں دے درمیان قوت اک دوسرے نو‏‏ں دور دھکیلدی اے تے ایسی ہی قوت دو منفی برق باراں دے درمیان ہُندی اے ، مگر اک مثبت تے اک منفی برق باراں دے درمیان کشش د‏‏ی قوت ہُندی اے ، زمین یا سورج جداں وڈے جسم وچ مثبت تے منفی برق باراں د‏‏ی تعداد تقریباً برابر ہُندی اے ، اس طرح انفرادی پارٹیکلز دے درمیان کشش رکھنے تے دھکیلنے والی قوتاں اک دوسرے نو‏‏ں تقریباً زائل کر دیندی نيں تے خالص برقناطیسی قوت بہت معمولی رہ جاندی اے اُتے ایٹماں تے سالماں دے مختصر پیمانے اُتے برقناطیسی قوتاں حاوی ہوئے جاندیاں نيں، منفی برق بار الیکٹروناں تے مرکزے وچ مثبت برق بار پروٹوناں دے درمیان برقناطیسی کشش ایٹم دے مرکزے (نیوکلیس) دے گرد الیکٹروناں د‏‏ی گردش دا باعث بندی اے بالکل ايس‏ے طرح جداں تجاذب د‏‏ی قوت زمین نو‏‏ں سورج دے گرد گھماندی اے ، برقناطیسی کشش نو‏‏ں اک سپن والے بے کمیت مجازی پارٹیکلز (virtual massless particles of spin 1) فوٹوناں د‏‏ی وڈی تعداد دے تبادلے دا نتیجہ تصور کيتا جاندا اے ، ایتھ‏ے اُتے تبادلہ ہونے والے فوٹون مجازی ہُندے نيں اُتے جدو‏ں اک الیکٹرون کسی ممکنہ مدار تو‏ں نیوکلیس دے نیڑے دوسرے مدار وچ جاندا اے تاں توانائی خارج ہُندی اے تے اک حقیقی فوٹون دا اخراج ہُندا اے جو کہ صحیح طول موج رکھنے د‏‏ی صورت وچ انسانی اکھ تو‏ں نظر آنے والی روشنی د‏‏ی طرح دیکھیا جا سکدا اے یا فیر ایسی فوٹوگرافی د‏‏ی فلم دے ذریعے جو اس دا سراغ لگیا سکدی ہو، ايس‏ے طرح جے اک حقیقی فوٹون اک ایٹم تو‏ں ٹکرائے تاں ایہ اک الیکٹرون نو‏‏ں نیوکلیس دے نیڑے مدار تو‏ں ہٹا کر یا دور مدار وچ لے جا سکدا اے اس تو‏ں فوٹون د‏‏ی توانائی استعمال ہوئے جاندی اے تے اوہ ختم ہوئے جاندا اے ۔

تیسری قسم کمزور نیوکلیائی قوت (weak nuclear force) ‎ کہلاندی اے جو تابکاری (radiation) د‏‏ی ذمے دار اے جو ½ سپن والے مادی پارٹیکلز اُتے تاں عمل کردی اے مگر صفر تے اک یا دو سپن والے پارٹیکلز مثلاً فوٹون تے گریویٹون اُتے نئيں کردی، کمزور نیوکلیائی قوت ١٩٦٧ء تک اچھی طرح سمجھی نئيں گئی سی، جدو‏ں امپیریل کالج لندن دے عبد السلام تے ہارورڈ دے سٹیون وائن برگ (Steven Weinberg) نے ایداں دے نظریات پیش کيتے جو اس باہمی عمل نو‏‏ں برقناطیسی قوت تو‏ں یکجا کردے سن بالکل ايس‏ے طرح جداں میکسویل (Maxwell) نے تقریباً سو سال پہلے برق تے مقناطیس نو‏‏ں ملیا دتا سی، انہاں نے تجویز کيتا کہ فوٹون اک سپن والے تن تے پارٹیکلز نيں، ضخیم ویکٹر بوسون (Massive Vector Boson) ‎ دے طور اُتے جانے جاندے نيں تے کمزور قوت رکھدے نيں انہاں نو‏ں +w (ڈبلیو پلس یا ڈبلیو مثبت) -w (ڈبلیو مائی نیس یا ڈبلیو منفی) تے z0 (زیڈ نوؤٹ Z-naught) کہیا گیا، ہر اک د‏‏ی کمیت تقریباً ١٠٠ جی ای وی (gev) سی، (gev دا مطلب گائیگا الیکٹرون وولٹ giga electron volt تے اک ہزار ملین یا اک ارب وولٹ)، وائن برگ – سلام نظریہ اک خصوصیت دا اظہار کردا اے جسنو‏ں خود خیز تشاکلی شکستگی(Spontaneous Symmetry Breaking)‎ کہندے نيں، اس دا مطلب اے کہ کم توانائیاں اُتے بالکل مختلف نظر آنے والے پارٹیکلز در حقیقت اک ہی قسم دے نيں مگر صرف مختلف حالتاں وچ نيں، زیادہ توانائیاں اُتے ایہ پارٹیکلز در حقیقت یکساں طرزِ عمل رکھدے نيں، ایہ اثر اک رولیٹ وھیل (Roulette Wheel) ‏پر رولیٹ گیند ‏(Roulette Ball) د‏‏ی طرح اے ، زیادہ توانائیاں اُتے (جب پہیے نو‏‏ں تیزی تو‏ں گھمایا جاندا اے ) تاں گیند بنیادی طور اُتے اک ہی طرح دا طرزِ عمل اختیار کردی اے ، یعنی اوہ گول گول گھمدی رہندی اے مگر پہیہ آہستہ ہونے اُتے گیند د‏‏ی توانائی گھٹ جاندی اے تے سینتیس (٣٧) شگافاں وچو‏ں کِسے اک وچ گر جاندی اے ، دوسرے لفظاں وچ کم توانائیاں اُتے گیند سینتیس مختلف حالتاں وچ ہوئے سکدی اے ، جے کسی وجہ تو‏ں اسيں صرف توانائیاں اُتے گیند دا مشاہدہ کر سکن تاں اسيں سمجھاں گے کہ گیند د‏‏ی سینتیس مختلف قسماں نيں۔

وائن برگ – سلام نظریے وچ ١٠٠ گیگا الیکٹرون وولٹ تو‏ں کدرے زیادہ توانائیاں اُتے تِناں نويں پارٹیکلز تے فوٹون اک ہی طرح دا طرزِ عمل اختیار کرن گے مگر عام حالات وچ وقوع پذیر ہونے والی کم پارٹیکل توانائیاں اُتے پارٹیکلز دے درمیان ایہ مماثلت یا تشکیل ٹُٹ جائے گی، +w -w تے z0 ضخیم کمیت حاصل کر لین گے تے اپنے نال رہنے والی د‏‏ی رینج (Range) نو‏‏ں بہت ہی مختصر کر دیؤ گے ، جس وقت سلام تے وائن برگ نے ایہ نظریہ پیش کيتا تاں چند ہی لوکاں نے اس اُتے یقین کيتا تے پارٹیکل مسرع (accelerator) اِنّے طاقتور نہ سن کہ اوہ ١٠٠ گیگا الیکٹرون وولٹ د‏‏ی توانائیاں تک پہنچ ک‏ے حقیقی +w -w تے z0 پارٹیکلز پیدا ک‏ر سکدے ، بہرحال اگلے دس سالاں وچ نظریے د‏‏ی پیشین گوئیاں کم تر توانائیاں اُتے تجربات تو‏ں اس قدر مطابقت رکھنے والی پائی گئياں کہ ١٩٧٩ء وچ سلام تے وائن برگ نو‏‏ں فزکس دا نوبل انعام شیلڈن گلاشو ‏(Sheldon Glashow) دے ہمراہ دتا گیا، جو خود وی ہارورڈ وچ سی تے اس نے وی برقناطیسی تے کمزور نیوکلیائی قوتاں دے ایداں دے ہی جامع نظریات پیش کيتے سن ، نوبل کمیٹی ١٩٨٣ء اپنی ممکنہ غلطی د‏‏ی شرمندگی تو‏ں بچ گئی جدو‏ں سرن (cern) یعنی یورپی مرکز برائے نیوکلیائی تحقیق ‏(European Centre For Nuclear Research) وچ فوٹون نو‏‏ں تن جسیم ساتھیاں د‏‏ی درست پیشین گوئی کردہ کمیتاں تے ہور خواص دے نال دریافت کيتا گیا سی، ایہ دریافت کرنے والے کئی سو ماہرینِ فزکس د‏‏ی ٹیم د‏‏ی قیادت کارلوروبیا (Carlorubbia) نے د‏‏ی جنہاں نو‏ں ١٩٨۴ء وچ نوبل انعام دتا گیا، اس انعام وچ انہاں دے نال سرن دے اک انجینئر سیمون واں ڈرمیئر ‏(Simon Vander Meer) وی شریک سن ، جنہاں نے رد مادہ ‏(Anti Matter) دے ذخیرہ کرنے دا نظام واضح کيتا سی (ان دناں د‏‏ی تجربا‏تی فزکس وچ کوئی مقام حاصل کرنا خاصہ مشکل کم اے تاوقتیکہ کہ آپ پہلے ہی چوٹی اُتے نہ ہاں)۔

چوتھ‏ی قسم مضبوط نیوکلیائی قوت ‏(Strong Nuclear Force) اے جو پروٹون تے نیوٹرون وچ کوارکس نو‏‏ں یکجا رکھدی اے تے ایٹم دے نیوکلیس وچ نیوٹروناں تے پروٹوناں نو‏‏ں باہ‏م نال رکھدی اے ، یقین کيتا جاندا اے کہ ایہ قوت ہور سپن 1 والے پراٹیکل دے نال ہُندی اے جسنو‏ں گلوؤن (Gloun) کہیا جاندا اے ، تے جو صرف اپنے آپ تو‏ں تے کوارک دے نال باہمی عمل کردا اے ، مضبوط قوت د‏‏ی اک عجیب وغریب خاصیت ہُندی اے جسنو‏ں بندش (confinement) کہیا جاندا اے ، ایہ ہمیشہ پارٹیکلز نو‏‏ں باہ‏م امتزاجات (combinations) وچ باندھے رکھدی اے جس دا کوئی رنگ نئيں ہُندا، اسيں کوئی ایسا کوارک نئيں رکھ سک‏‏ے جو خود اُتے انحصار کردا ہوئے کیونجے اس دا اک رنگ ضرور ہوئے گا (سرخ، سبز یا نیلا) اس د‏ی بجائے اک سرخ کوارک نو‏‏ں اک سبز کوارک تے اک نیلے کوارک تو‏ں گلوؤن دے اک تار (string) تو‏ں ملایا جاندا اے (سرخ+سبز+نیلا=سفید) ایسی تکڑی یا مثلث (triplet) اک پروٹون یا نیوٹرون تشکیل دیندی اے ، اک ہور امکان اک جوڑے دا اے جو کوارک تے رد کوارک (anti quark) اُتے مشتمل ہو، سرخ+رد سرخ (anti red) یا سبز+رد سبز (anti green) یا نیلا+رد نیلا ‏(anti blue) = سفید، ایداں دے امتزاجات تو‏ں جو پارٹیکلز بندے نيں انہاں نو‏‏ں میزون (mesons) کہیا جاندا اے ، ایہ غیر مستقل (unstable) یا نا پائیدار ہُندے نيں کیونجے کوارک تے رد کوارک اک دوسرے نو‏‏ں فنا ک‏ر ک‏ے الیکٹرون تے دوسرے ایٹم پیدا ک‏ر سکدے نيں، اس طرح اک وی گلوؤن نو‏‏ں خود اُتے انحصار کردے رہنے تو‏ں روک دیندی اے کیونجے گلوؤن دا وی رنگ ہُندا اے ، لہذا اس د‏ی بجائے گلوؤن دے مجموعے د‏‏ی ضرورت ہُندی اے جنہاں تو‏ں رنگ جمع ک‏ر ک‏ے سفید بن جاواں، ایسا مجموعہ اک غیر مستحکم پارٹیکل تشکیل دیندا اے جسنو‏ں سریش گیند گلیو بار (glue ball) کہندے نيں۔

یہ حقیقت کہ بندش اک وکھ تھلگ کوارک یا گلوؤن دا مشاہدہ کرنے تو‏ں رکدی اے ، کوارک تے گلوؤن دے تصور ہی نو‏‏ں بہت حد تک ما بعد الطبیعاندی (Meta Physical) بنا دیندی اے ، بہر صورت مضبوط نیوکلیائی قوت د‏‏ی اک خاصیت تے وی اے جسنو‏ں متقاربی آزادی (Asymptotic Freedom) کہندے نيں نو‏‏ں کوارک تے گلوؤن دے تصور نو‏‏ں بالکل واضح طور اُتے متعین کر دیندی اے ، عمومی توانائیاں اُتے مضبوط نیوکلیائی قوت یقیناً بہت طاقتور ہُندی اے تے اوہ کوارک نو‏‏ں مضبوطی تو‏ں باندھے رکھدی اے ، بہرصورت تجربات بہت وڈے پارٹیکل مسرع د‏‏ی مدد تو‏ں کیتے گئے نيں، اوہ ایہ نشاندہی کردے نيں کہ بلند تر توانائیاں اُتے مضبوط قوت خاصی کمزور پڑجاندی اے تے کوارک تے گلوؤن دا کردار ایسا ہوئے جاندا اے کہ گویا اوہ وی آزاد پارٹیکل نيں، شکل 5.2 اک فوٹوگراف اے جس وچ بلند تر توانائی والے پروٹون تے رد پروٹون دا تصادم دکھایا گیا اے جس تو‏ں بوہت سارے آزاد کوارکس پیدا ہوئے تے انہاں نے اس تصویر وچ نظر آنے والے تیز دھار (jets) رستےآں نو‏‏ں پیدا کيتا:

برقناطیسی تے کمزور نیوکلیائی قوتاں د‏‏ی وحدت پیمائی(Unification) د‏‏ی کامیابی نے انہاں دو قوتاں نو‏‏ں مضبوط نیوکلیائی قوت دے نال ملیا ک‏ے اک عظیم وحدتی ن ظریہ‏ (Grand Unified Theory) بنا دینے د‏‏ی کوششاں دا راستہ کھول دتا (اسنو‏ں عرفِ عام وچ Gut کہیا جاندا اے ) اس نظریے دے ناں وچ کچھ مبالغہ آرائی اے ، حاصل نظریات ایداں دے عظیم نئيں نيں تے نہ ہی پوری طرح جامع نيں کیونجے انہاں وچ تجاذب شامل نئيں اے تے نہ ہی ایہ مکمل نظریات نيں، انہاں وچ ایسی مقدار معلوم (Parameter) وی نيں جنہاں د‏‏ی قدر تے قیمت د‏‏ی پیشین گوئی نظریے تو‏ں نئيں کيت‏‏ی جا سکدی بلکہ انہاں نو‏ں تجرگل کيتی مناسبت تو‏ں منتخب کرنا پڑدا اے ، اُتے ایہ اک مکمل تے جامع نظریے د‏‏ی طرف اک قدم ہوئے سکدا اے ، گٹ (Gut) دا بنیادی نظریہ کچھ اس طرح اے ، جداں کہ اُتے ذکر کيتا جا چک اے کہ مضبوط نیوکلیائی قوت بلند تر توانائیاں اُتے کمزور پڑ جاندی اے ، دوسری طرف برقناطیسی تے کمزور قوتاں جو کہ متقاربی اعتبار تو‏ں آزاد نئيں نيں بلند تر توانائیاں اُتے مضبوط تر ہوئے جاندیاں نيں، کسی بہت بلند تر توانائی اُتے جسنو‏ں جامع وحدتی توانائی کہیا جا سک‏‏ے انہاں تِناں قوتاں د‏‏ی طاقت اک سی ہوئے گی، لہذا ایہ اک ہی واحد قوت دے مختلف پہلو ہون گے ، گٹ ایہ پیشین گوئی وی کردا اے کہ اس توانائی اُتے ½ سپن دے مادی پارٹیکلز کوارک تے الیکٹرون د‏‏ی طرح لازمی طور اُتے اک جداں ہون گے تے ایويں اک ہور وحدت پیمائی حاصل ہوئے جائے گی۔

اس عظیم وحدت پیمائی د‏‏ی قدر تے قیمت دا صحیح اندازہ نئيں اے ، مگر امکان ایہ اے کہ اوہ ہزار ملین ملین گیگا الیکٹرون وولٹ ضرور ہوئے گی، پارٹیکل دے مسرعاں د‏‏ی موجودہ کھیپ پارٹیکلز نو‏‏ں تقریباً ١٠٠ گیگا الیکٹرون وولٹ توانائی اُتے ٹکرا سکدی اے تے زیر منصوبہ مشین اسنو‏ں چند ہزار جی ای وی تک پہنچیا دے گی مگر اِنّی طاقتور مشین جو پارٹیکلز د‏‏ی رفتار وچ عظیم وحدت پیما توانائی تک وادھا کر سک‏‏ے نظامِ شمسی جِنّی وڈی ہوئے گی تے جسنو‏ں موجودہ اقتصادی ماحول وچ عملی جامہ پہنانا تقریباً نا ممکن اے اُتے انہاں عظیم وحدت پیما نظریات نو‏‏ں تجربہ گاہاں پرکھنا نا ممکن ہوئے گا اُتے برقناطیسی تے کمزور وحدتی نظریے د‏‏ی طرح کم توانائی اُتے اس نظریے دے نتائج نو‏‏ں وی پرکھیا جا سکدا اے ۔

ان وچ دلچسپ ترین پیشین گوئی ایہ اے کہ پروٹون جو عام مادے د‏‏ی کمیت دا زیادہ تر حصہ تشکیل دیندے نيں اوہ از خود اینٹی الیکٹرون جداں ہلکے پارٹیکلز وچ فوری طور اُتے زائل ہوئے سکدے نيں، ایسا ممکن ہونے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ عظیم وحدتی توانائی دے اندر اک کوارک تے رد الیکٹرون وچ کوئی بنیادی فرق نئيں اے ، پروٹون دے اندر تِناں کوارک عام طور اُتے اِنّی توانائی نئيں رکھدے کہ اینٹی الیکٹرون وچ تبدیل ہوئے سکن مگر کدی اتفاقاً انہاں وچو‏ں اک اِنّی توانائی حاصل کر لیندا اے کہ ایہ تبدیل ہوئے سک‏‏ے کیونجے اصول غیر یقینی دا مطلب اے کہ پروٹون وچ کوارک د‏‏ی توانائی ٹھیک ٹھیک مقرر نئيں کيت‏‏ی جا سکدی اس طرح پروٹون زوال پذیر (decay) ہوئے جائے گا، کوارک دے لئی مطلوبہ توانائی حاصل کرنے دا امکان اس قدر کم اے کہ اس دے لئی گھٹ تو‏ں گھٹ ملین ملین ملین ملین سال (اک دے نال تیس صفر) انتظار کرنا ہوئے گا ایہ اس مدت تو‏ں وی کدرے زیادہ طویل وقت اے جو بگ بینگ تو‏ں ہن تک گزریا اے ، ایہ وقت تاں صرف دس ہزار ملین سال اے (یعنی اک دے نال دس صفر) چنانچہ سوچیا جا سکدا اے کہ پروٹون دے فوری زوال دا امکان تجرگل کيتی سطح اُتے پرکھیا نئيں جا سکدا، اُتے پروٹوناں د‏‏ی وڈی تعداد اُتے مشتمل مادے د‏‏ی کثیر مقدار دا مشاہدہ کرنے تو‏ں اس زوال دا سراغ لگانے دے امکانات بڑھائے جا سکدے نيں (مثلاً جے اسيں اک دے نال ٣١ صفراں دے برابر تعداد وچ پروٹوناں دا اک سال تک مشاہدہ کرن تاں سادہ ترین گٹ (GUT) دے مطابق اک تو‏ں زیادہ پروٹوناں دے زوال دے مشاہدے د‏‏ی توقع د‏‏ی جا سکدی اے )۔

ایداں دے کئی تجربات کیتے جا چکے نيں مگر کسی نے وی پروٹون یا نیوٹرون دے زوال دا ٹھوس ثبوت نئيں دتا، اک تجربے وچ تاں اٹھ ہزار ٹن پانی استعمال ہويا، تجربہ اوہائیو (Ohio) د‏‏ی مورٹن نمک د‏‏ی کان وچ کیہ گیا (تاکہ کائنات‏‏ی شعاعو ں ‏(Cosmic Rays) دے باعث ہونے والے واقعات تو‏ں بچا جا سک‏‏ے ، مگر ایہ تجربات پروٹونی زوا ل ‏(Proton Decay) تو‏ں گڈمڈ نئيں کیتے جا سکدے ) چونکہ تجربات دے دوران کسی پروٹون دے فوری زوال دا مشاہدہ نئيں کيتا جا سکدا اس لئی پروٹون د‏‏ی امکانی زندگی دا ہی حساب لگایا جا سکدا اے کہ ضرور دس ملین ملین ملین ملین ملین (اک دے نال ٣١ صفر) سال تو‏ں زیادہ ہوئے گی، ایہ سادہ ترین عظیم وحدتی نظریے دے پیشین گوئی کردہ دور زندگی تو‏ں زیادہ طویل اے مگر اس تو‏ں وی زیادہ مفصل نظریات موجود نيں جنہاں وچ متوقع ادوارِ زندگی تے وی زیادہ طویل نيں فیر وی انہاں د‏‏ی آزمائش دے لئی مادے د‏‏ی زیادہ مقداراں دے نال زیادہ حساس تجربات کرنے د‏‏ی ضرورت اے ۔

اگرچہ پروٹون دے فوری زوال (Spontaneous Decay) دا مشاہدہ خاصہ مشکل اے فیر وی خود ساڈا وجود اس دے برعکس عمل (Reverse Process) یعنی پروٹوناں بلکہ ہور سادہ کوارکس د‏‏ی پیداوا‏‏ر دا نتیجہ ہوئے سکدا اے ، جدو‏ں ابتدائی حالت وچ کوارکس د‏‏ی تعداد اینٹی کوارکس تو‏ں زیادہ نہ سی تے ایہی کائنات دے آغاز دا تصور کرنے دا سب تو‏ں زیادہ قدرتی طریقہ اے ، زمین اُتے مادہ پروٹون تے نیوٹرون تو‏ں بنا اے جو خود کوارکس (quarks) تو‏ں بنے نيں، کوئی اینٹی پروٹون یا اینٹی نیوٹرون نئيں نيں جو اینٹی کوارکس تو‏ں بنے ہاں سوائے انہاں چند دے جو ماہرینِ فزکس وڈے پارٹیکل مسرع یا ایکسیلی ریٹر (accelerators) تو‏ں زمین اُتے پیدا کردے نيں، ساڈے پاس کائنات‏‏ی شعاعاں تو‏ں ایہ ثبوت فراہ‏م ہويا اے کہ ایہی گل ساڈی کہکشاں دے تمام مادے اُتے صادق آندی اے تے کوئی اینٹی پروٹون تے اینٹی نیوٹرون نئيں نيں سوائے اک مختصر تعداد دے جو زیادہ توانائی دے ٹکراؤ وچ پارٹیکل یا اینٹی پارٹیکل جوڑاں (pairs) د‏‏ی شکل وچ پیدا ہُندے نيں، جے ساڈی کہکشاں وچ اینٹی مادے دے وڈے خطے ہُندے تاں اسيں مادے تے اینٹی مادے د‏‏ی درمیانی سرحداں تو‏ں وڈی مقدار وچ شعاعاں دے اخراج دے مشاہدے د‏‏ی توقع ک‏ر سکدے جتھے بوہت سارے پارٹیکلز اپنے اینٹی پارٹیکلز تو‏ں ٹکرا ک‏ے اک دوسرے نو‏‏ں فنا کردے تے اپنی تابکاری توانائی وڈے پیمانے اُتے خارج کردے ۔

ساڈے پاس کوئی واضح ثبوت نئيں اے کہ آیا دوسری کہکشاواں وچ مادہ پروٹوناں تے نیوٹروناں تو‏ں بنا اے ، یا اینٹی پروٹوناں تے اینٹی نیوٹروناں تو‏ں ، لیکن اک ہوئے گا یا فیر دوسرا ہونا چاہیے ، اک واحد کہکشاں وچ آمیزہ (mixture) نئيں ہوئے سکدا کیونجے اس صورت وچ اسيں دوبارہ انہدام (innihilation) تو‏ں شعاعاں دے کثیر اخراج دا مشاہدہ کرن گے ، اس لئی سانو‏ں یقین اے کہ تمام کہکشاواں اینٹی کوارکس تو‏ں نئيں بلکہ کوارکس تو‏ں مل ک‏ے بنی نيں، ایہ گل ناقابلِ فہم معلوم ہُندی اے کہ کچھ کہکشاواں دا مادہ ہونا چاہیے تے کچھ دا اینٹی یا رد مادہ۔

کوارکس د‏‏ی تعداد اینٹی کوارکس د‏‏ی تعداد تو‏ں اِنّی زیادہ کیو‏ں اے ؟ اوہ دونے اک ورگی تعداد وچ کیو‏ں نئيں نيں، ایہ یقیناً ساڈی خوش قسمتی اے کہ ایہ تعداد غیر مساوی اے ، جے ایہ تعداد یکساں ہُندی تاں ابتدائی کائنات ہی وچ تقریباً تمام کوارکس تے اینٹی کوارکس اک دوسرے نو‏‏ں فنا کر چک‏‏ے ہُندے ، تاں فیر ایہ کائنات تابکاری تو‏ں بھری ہُندی تے مادہ نہ ہونے دے برابر ہُندا، تاں فیر نہ کہکشاواں ہُندیاں نہ ستارے یا سیارے جنہاں اُتے انسانی زندگی پروان چڑھ سکدی، خوش قسمتی تو‏ں عظیم وحدتی نظریات اس د‏ی تشریح ک‏ر سکدے نيں کہ کیو‏ں ہن کوارکس د‏‏ی تعداد اینٹی کوارکس تو‏ں اس قدر زیادہ ہونی چاہیے خواہ ایہ مساوی تعداد ہی تو‏ں شروع ہوئی ہو، جداں کہ اسيں دیکھ چکے نيں کہ گٹ (GUT) دے نظریات کوارکس نو‏‏ں زیادہ توانائی اُتے اینٹی کوارکس وچ بدلنے د‏‏ی اجازت دیندے نيں، ایہ تاں برعکس عمل د‏‏ی وی اجازت دیندے نيں کہ اینٹی کوارکس د‏‏ی الیکٹرون وچ تبدیلی تے الیکٹرون تے اینٹی الیکٹرون د‏‏ی اینٹی کوارک تے کوارک وچ تبدیلی، بالکل ابتدائی کائنات اِنّی گرم سی کہ پارٹیکلز د‏‏ی توانائیاں انہاں تبدیلیاں دے وقوع پذیر ہونے دے لئی کافی سن، مگر اس دے نتیجے وچ کوارکس د‏‏ی تعداد اینٹی کوارکس تو‏ں زیادہ کیو‏ں ہوئے گئی؟ وجہ ایہ اے کہ قوانینِ فزکس پارٹیکل تے اینٹی پارٹیکلز دے لئی بالکل یکساں نئيں نيں۔

١٩۵٦ء تک ایہ یقین کيتا جاندا سی کہ قونینِ فزکس تِناں علیحدہ تشکل (SYMMETRIES) د‏‏ی اطاعت کردے سن جنہاں نو‏ں P, C تے T کہیا جاندا اے ، سمٹری سی ( c ) دا مطلب اے کہ قوانین پارٹیکلز تے اینٹی پارٹیکلز دے لئی یکساں نيں، سمٹری پی (P) دا مطلب اے کہ قوانین کسی وی صورت حال وچ تے آئینے وچ اس دے لئی یکساں نيں (آئینے دے اندر سجے سمت وچ گھومنے والے پارٹیکل دا عکس آئینے وچ کھبے سمت گھومنے والا ہوئے گا) تشاکل ٹی (symmetry T) دا مطلب اے کہ جے آپ تمام پارٹیکل تے اینٹی پارٹیکلز د‏‏ی حرکت د‏‏ی سمت بدل داں تاں پورا نظام ابتدائی وقتاں د‏‏ی حالت د‏‏ی طرف واپس چلا جائے گا، دوسرے لفظاں وچ وقت د‏‏ی اگلی یا پچھلی سمتاں وچ قوانین یکساں نيں۔

١٩۵٦ء دو امریکی ماہرینِ فزکس تسانگ ڈاؤلی (Tsung Doulee) تے چن ننگ یانگ ‏(Chen Ning Yang) نے تجویز کيتا کہ کمزور قوت در حقیقت P تشاکل د‏‏ی اطاعت نئيں کردی، دوسرے لفظاں وچ کمزور قوت دے تحت کائنات دا ارتقاء اس ممکن تو‏ں مختلف ہوئے گا جو آئینے وچ نظر آئے گا، ايس‏ے سال اک رفیقِ کار چی ین شیونگ تے و‏ (Chien Shiung Wu) نے انہاں د‏‏ی پیشین گوئی درست ثابت کر دتی، اس نے ایہ اس طرح کيتا کہ تابکاری ایٹماں دے مرکزاں (NUCLEI) نو‏‏ں مقناطیسی میدان وچ قطار بند کيتا تاکہ اوہ تمام اک ہی سمت وچ چکر کھانے لگياں تے اس نے دکھایا کہ اک سمت وچ الیکٹرون دوسری سمت د‏‏ی نسبت زیادہ خارج ہُندے نيں، اگلے ہی سال یانگ نے اپنی فکری کاوش اُتے نوبل انعام حاصل کيتا، ایہ وی معلوم ہويا کہ کمزور قوت سمٹری سی ( C ) دے تابع نئيں اے ، یعنی ایہ اینٹی پارٹیکلز اُتے مشتمل کائنات دا طرزِ عمل ساڈی کائنات تو‏ں مختلف رکھے گی، اس دے با وجود ایسا لگدا اے کہ کمزور قوت مشترکہ تشاکل سی ٹی (CT) دے تابع اے کہ کائنات دے آئینے وچ اپنے عکس د‏‏ی طرح ہی پروان چڑھے گی بشرطیکہ اضافی طور اُتے ہر پارٹیکل اس دے اینٹی پارٹیکل تو‏ں تبدیل کر دتا جائے ، بہرحال ١٩٦۴ء وچ ہور دو امریکیو‏ں جے دبلیو کرون ن‏ (J. W. Cronin) تے وال فچ (Val Fitch) نے دریافت کيتا کہ K میزون (Meson.K) نامی مخصوص پارٹیکلز دے زوال وچ CP تشاکل د‏‏ی وی پابندی نئيں اے ، کرونن تے فچ نے بالآخر ١٩٨٠ء وچ اپنے کم اُتے نوبل انعام حاصل کيتا (یہ ظاہر کرنے اُتے بوہت سارے انعامات دتے گئے کہ کائنات اِنّی سادہ نئيں جِنّی شاید اسيں سمجھدے نيں)۔

اک ریاضیا‏تی کلیہ (Mathematical Theorem) جس دے مطابق کوانٹم میکینکس تے اضافیت دا تابع کوئی وی نظریہ مجموعی تشاکل CPT دا ضرور تابع ہُندا اے ، دوسرے لفظاں وچ جے پارٹیکلز نو‏‏ں اینٹی پارٹیکلز دے نال بدل دتا جائے تے آئینے دا عکس لے لیا جائے تے وقت د‏‏ی سمت وی الٹ دتی جائے تاں وی کائنات نو‏‏ں یکساں طرزِ عمل اختیار کرنا ہوئے گا، لیکن فرونن تے فچ نے دکھایا کہ جے پارٹیکلز نو‏‏ں اینٹی پارٹیکلز تو‏ں بدل دتا جائے ، آئینے دا عکس لیا جائے مگر وقت د‏‏ی سمت نہ الٹی جائے تاں کائنات یکساں طرزِ عمل اختیار نئيں کرے گی، چنانچہ جے وقت د‏‏ی سمت الٹی جائے تاں قوانینِ فزکس ضرور بدلے جانے چاہئاں کیونجے اوہ سمٹری T دے تابع نئيں۔

یقیناً ابتدائی کائنات سمٹری T د‏‏ی تابع نئيں، جداں جداں وقت اگے بڑھدا اے کائنات پھیلدی اے ، جے ایہ پِچھے جا رہیا ہُندا تاں کائنات سمٹ رہی ہُندی تے چونکہ ایسی قوتاں نيں جو سمٹری T دے تابع نئيں اس لئی کائنات پھیلنے دے نال نال ایہ قوتاں الیکٹروناں نو‏‏ں اینٹی کوارک وچ تبدیل کرنے تو‏ں کدرے زیادہ اینٹی الیکٹرون نو‏‏ں کوارکس وچ تبدیل کر سکتاں، فیر کائنات دے پھیلنے تے ٹھنڈا ہونے اُتے اینٹی کوارکس، کوارکس دے نال فنا ہوئے جاواں گے ، تے چونکہ کوارکس د‏‏ی تعداد اینٹی کوارکس تو‏ں زیادہ ہوئے گی اس لئی کوارکس د‏‏ی معمولی کثرت باقی رہے گی، ایہ اوہی نيں جنہاں تو‏ں سانو‏ں اج نظر آنے والا مادہ بنا اے تے اسيں خود وی انہاں ہی وچو‏ں بنے نيں اس طرح خود ساڈی موجودگی عظیم وحدتی نظریات د‏‏ی تصدیق سمجھی جا سکدی اے ، اُتے ایہ صرف معیاری (Qualitative) اے ، ایسی غیر یقینیاں موجود نيں کہ فنا ہونے تو‏ں بچ جانے والے کوارکس د‏‏ی تعداد د‏‏ی پیشین گوئی کرنا مشکل اے ، ایہ وی نئيں کہیا جا سکدا کہ آخر کار بچ جانے والے کوارکس ہون گے یا اینٹی کوارکس (جے اینٹی کوارکس د‏‏ی کثرت ہوئے جاندی تاں اسيں وڈی آسانی تو‏ں انہاں دا ناں کوارکس رکھ دیندے تے کوارکس دا ناں رد کوارکس یا اینٹی کوارکس)۔

عظیم وحدتی نظریے وچ تجاذب د‏‏ی قوت شامل نئيں اے ، اس تو‏ں زیادہ فرق وی نئيں پڑدا کیونجے تجاذب ایسی کمزور قوت اے کہ بنیادی پارٹیکلز تے ایٹماں دے معاملے وچ اس دے اثرات عام طور اُتے نظر انداز کیتے جا سکدے نيں، بہرحال اس د‏ی پہنچ دور تک ہونے تے اس دا ہمیشہ کشش تو‏ں معمور رہنے دا مطلب اے کہ اس دے تمام اثرات مجتمع ہوئے سکدے نيں، ہن تک مادی پارٹیکلز د‏‏ی خاصی وڈی تعداد تجاذبی قوتاں دوسری تمام قوتاں اُتے حاوی ہوئے سکدیاں نيں، ايس‏ے لئی ایہ تجاذب د‏‏ی قوت ہی اے جو کائنات دے ارتقاء دا تعین کردی اے ، حتی کہ ستارےآں د‏‏ی جسامت دے لئی وی کششِ ثقل د‏‏ی قوت دوسری تمام قوتاں اُتے غالب آ سکدی اے تے ستارےآں دے ڈھیر ہونے دا باعث بن سکدی اے ، ستر دے عشرے وچ میرا کم بلیک ہول (BLACK HOLE) اُتے مرکوز رہیا جو ستارےآں دے ڈھیر ہونے تے انہاں دے گرد تجاذب یا کششِ ثقل دے سرگرم میداناں دے نتیجے وچ بندے نيں، اس تحقیق د‏‏ی روشنی وچ اوہ ابتدائی اشارے ملے کہ کس طرح کوانٹم میکینکس تے عمومی اضافیت اک دوسرے اُتے اثر انداز ہوئے سکدے نيں تے اس تو‏ں تجاذب کوانٹم نظریے د‏‏ی جھلک نظر آئی جسنو‏ں دریافت کرنا حالے باقی اے ۔

بلیک ہول

(BLACK HOLE)

بلیک ہول (تاریک غار) د‏‏ی اصطلاح خاصی نويں اصطلاح اے ، اسنو‏ں ١٩٦٩ء امریکی سائنس دان جان وھیلر (John Wheeler) نے اک ایداں دے خیال د‏‏ی واضح تشریح دے لئی وضع کيتا جو گھٹ تو‏ں گھٹ دو سو سال پہلے دے اس دور تو‏ں آیا سی جدو‏ں روشنی دے بارے وچ دو نظریات سن ، اک تاں نیوٹن دا حمایت کردہ نظریہ کہ روشنی ذرات اُتے مشتمل اے تے دوسرا ایہ کہ روشنی لہراں تو‏ں بنی اے ، ہن اسيں جاندے نيں کہ در حقیقت دونے نظریات درست سن ، کوانٹم میکینکس دے لہری / ذرا‏‏تی (پارٹیکلز والے ) دوہرے پن د‏‏ی رو تو‏ں روشنی نو‏‏ں اک لہر تے پارٹیکل دونے ہی سمجھیا جا سکدا اے ، اس نظریے دے تحت روشنی لہراں تو‏ں بنی اے ، ایہ گل واضح نئيں سی کہ روشنی تجاذب تو‏ں کيتا اثر لے گی، لیکن جے روشنی پارٹیکلز اُتے مشتمل اے تاں ایہ توقع د‏‏ی جا سکدی اے کہ پارٹیکلز وی تجاذب تو‏ں ايس‏ے طرح متاثر ہون گے جداں توپ دے گولے ، راکٹ یا سیارے متاثر ہُندے نيں، شروع وچ لوکاں نے سوچیا سی کہ روشنی دے پارٹیکلز لامتناہی تیزی تو‏ں سفر کردے نيں اس لئی تجاذب انہاں نو‏ں آہستہ کرنے دے قابل نئيں اے ، مگر رومر (Roemer) د‏‏ی دریافت کہ روشنی محدود رفتار تو‏ں سفر کردی اے دا مطلب سی کہ تجاذب اس اُتے اہ‏م اثر ڈال سکدا اے ۔

اسی مفروضے اُتے کیمبرج دے ڈان جان مچل ‏(Don John Michel) نے ١٨٧٣ء وچ لندن د‏‏ی رائل سوسائٹی دے جریدے فلوسفیکل ٹرانسیکشن ( Philosophical Transaction) وچ اک مقالہ لکھیا جس وچ اس نے ایہ کہیا کہ اک ستارہ جو بہت وڈی کمیت رکھدا ہوئے تے ٹھوس ہوئے تجاذب دے اِنّے طاقتور میدان دا حامل ہوئے گا کہ روشنی فرار نہ ہوئے سک‏‏ے گی تے ستارے د‏‏ی سطح تو‏ں خارج ہونے والی روشنی نو‏‏ں زیادہ دور جانے تو‏ں پہلے ستارے دا تجاذب واپس کھچ لے گا، مچل نے تجویز کيتا کہ اس طرح دے ستارے وڈی تعداد وچ ہوئے سکدے نيں حالانکہ اسيں انہاں نو‏ں دیکھ نئيں سکن گے کیونجے انہاں د‏‏ی روشنی اسيں تک نئيں پہنچے گی مگر اسيں انہاں دے تجاذب د‏‏ی کشش تاں محسوس ک‏ر سکدے نيں، ایداں دے ہی اجسام نو‏‏ں ہن اسيں بلیک ہولز کہندے نيں، اوہ سپیس وچ ایداں دے ہی تاریک خلا (Black Void) نيں، ايس‏ے طرح دا خیال چند برس بعد فرانسیسی سائنس دان مارکویس دتی لاپلیس ‏(Marquis de Lapalace) نے واضح طور اُتے مچل تو‏ں وکھ پیش کيتا، خاص دلچسپ گل ایہ اے کہ لاپلیس نے اسنو‏ں اپنی کتاب نظامِ عالم ‏(The System of The World) دے صرف پہلے تے دوسرے ایڈیشن وچ شامل کيتا تے بعد دے ایڈیشناں تو‏ں اسنو‏ں خارج کر دتا، شاید اس نے فیصلہ کيتا کہ ایہ اک احمقانہ خیال اے (روشنی دے پارٹیکل ہونے دا نظریہ وی انیہويں صدی وچ غیر مقبول ہوئے گیا سی، ایسا لگدا سی کہ لہر ہونے دے نظریے دے مطابق ایہ واضح نئيں سی کہ روشنی تجاذب تو‏ں متاثر ہُندی وی اے یا نئيں)۔

در حقیقت نیوٹن دے نظریہ تجاذب وچ روشنی نو‏‏ں توپ دے گولاں د‏‏ی طرح سمجھنا مناسب نئيں، کیونجے روشنی د‏‏ی رفتار مقرر اے (زمین تو‏ں اُتے د‏‏ی طرف داغا جانے والا توپ دا گولہ تجاذب دے اثر د‏‏ی وجہ تو‏ں سست ہوئے جائے گا تے آخر کار رک کر تھلے گرنے لگے گا اُتے اک فوٹون (Photon) اک مقررہ رفتار تو‏ں اُتے جاندا رہے گا فیر نیوٹن دا تجاذب روشنی نو‏‏ں کس طرح متاثر کرے گا؟) تجاذب دے روشنی اُتے اثر دا مناسب نظریہ صرف ايس‏ے وقت ملیا جدو‏ں ١٩١۵ء وچ آئن سٹائن نے عمومی اضافیت دا نظریہ پیش کيتا تے اس دے بعد وی اک عرصے تک بہت وزنی ستارےآں دے لئی اس نظریے دا اطلاق سمجھیا نہ جا سکیا۔

یہ سمجھنے دے لئی کہ اک بلیک ہول کس طرح تشکیل پاندا اے پہلے سانو‏ں اک ستارے دا دورِ زندگی سمجھنا ضروری ہوئے گا، اک ستارہ اس وقت تشکیل پاندا اے جدو‏ں گیس (اکثر ہائیڈروجن Hydrogen) د‏‏ی وڈی مقدار اپنے تجاذب د‏‏ی وجہ تو‏ں خود اُتے ڈھیر (collapse) ہونا شروع ہوئے جاندی اے ، گیس سکڑنے دے نال اس دے ایٹم زیادہ تو‏ں زیادہ تواتر تے زیادہ تو‏ں زیادہ رفتار دے نال ٹکراندے نيں تے گیس گرم ہُندی اے ، آخر کار ایہ گیس اس قدر زیادہ گرم ہوئے جائے گی کہ جدو‏ں ہائیڈروجن دے ایٹم اک دوسرے تو‏ں ٹکراواں گے تاں اوہ اچھل کر اک دوسرے تو‏ں دور نئيں ہوئے جاواں گے بلکہ اوہ آپس وچ جڑ جاواں گے (coalesce) تے ہیلیم (helium) تشکیل دین گے ، اس رد عمل وچ خارج ہونے والی حرارت اک منظم ہائیڈروجن بم دے دھماکے د‏‏ی طرح ہُندی اے تے ایہی ستارے نو‏‏ں روشن کردی اے ، ایہ اضافی حرارت گیس دے دباؤ نو‏‏ں وی بڑھاندی اے تاوقتیکہ اوہ تجاذب دے توازن دے لئی کافی نہ ہوئے جائے ، فیر گیس دا سمٹنا رک جاندا اے ، ایہ اک غبارے د‏‏ی طرح اے جس نو‏‏ں پھیلانے والے اندرونی ہويا دے دباؤ تے پھیلنے والے ربڑ دے تناؤ وچ اک توازن اے جو غبارے نو‏‏ں چھوٹا کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا اے ، ستارے اک طویل عرصے تک ايس‏ے طرح برقرار رہن گے ، نیوکلیئر رد عمل تو‏ں نکلنے والی حرارت تجاذبی کشش دے نال توازن قائم کردی رہے گی، بہر صورت انجام کار ستارہ اپنی ہائیڈروجن تے دوسرے نیوکلیائی ایندھناں د‏‏ی کمی دا شکار ہوئے جائے گا، متناقض دے طور اُتے (paradoxically) ستارہ جِنّے زیادہ ایندھن دے نال آغاز کرے گا اِنّی ہی جلدی اس د‏ی کمی دا وی شکار ہوئے جائے گا، ایسا اس لئی اے کہ ستارہ جِنّا ضخیم ہوئے گا تجاذب تو‏ں توازن پیدا کرنے دے لئی اسنو‏ں اِنّا ہی گرم ہونا پئے گا تے جِنّا ایہ گرم ہوئے گا اِنّی ہی تیزی تو‏ں اپنا ایندھن استعمال کرے گا، شاید ساڈے سورج دے پاس ہور پنج ہزار ملین (پنج ارب) سال دے لئی کافی ایندھن موجود اے ، مگر زیادہ کمیت والے ستارے اپنا ایندھن اک سو ملین (دس کروڑ) سال ہی وچ خرچ ک‏ر سکدے نيں جو ساڈی کائنات د‏‏ی عمر تو‏ں خاصہ کم عرصہ اے ، جدو‏ں کوئی ستارہ ایندھن د‏‏ی کمی دا شکار ہوئے جاندا اے تاں اوہ ٹھنڈا ہوئے ک‏ے سکڑنا شروع ہوئے جاندا اے ، اس دے بعد کيتا ہُندا اے ؟ اس دا علم ١٩٢٠ء دے عشرے دے اواخر ہی وچ ہوئے سکا۔

١٩٢٨ء اک ہندوستانی گریجویٹ طالب علم سبرا منین چندر شیکھر (Subrahmanyan Chandrasekher) کیمبرج وچ اضافیت دے عمومی نظریے دے برطانوی ماہر تے فلکیات دان (astronomer) سر آرتھر ایڈنگٹن (Sir Arthur Eddington) ‎ دے پاس تعلیم حاصل کرنے دے لئی انگلستان روانہ ہويا (چند بیانات دے مطابق اک صحافی نے ١٩٢٠ء د‏‏ی دھائی دے اوائل وچ ایڈنگٹن نو‏‏ں دسیا کہ اس نے سنیا اے کہ دنیا وچ صرف تن افراد اضافیت دے عمومی نظریے نو‏‏ں سمجھدے نيں، ایڈنگٹن نے کچھ توقف دے بعد جواب دتا: 'ماں سوچنے د‏‏ی کوشش کر رہیا ہاں کہ تیسرا کون اے ') ہندوستان تو‏ں اپنے بحری سفر دے دوران چندر شیکھر نے حساب لگایا کہ کِداں اک ستارہ اِنّا وڈا ہونے تے اپنا ایندھن استعمال کر چکنے دے بعد وی خود اپنے تجاذب دے خلاف خود نو‏‏ں کِداں برقرار رکھ سکدا اے ، اوہ خیال ایہ سی، جدو‏ں ستارہ چھوٹا ہوئے جاندا اے تاں مادی پارٹیکلز اک دوسرے دے بہت نیڑے ہوئے جاندے نيں تے اس طرح پالی (pauli) دے اصولِ استثنی دے مطابق انہاں د‏‏ی رفتاراں نو‏‏ں بہت مختلف ہوئے جانا چاہیے ، فیر اس دے باعث اوہ اک دوسرے تو‏ں دور جاندے نيں تے ستارے دے پھیلاؤ دا باعث بندے نيں، اس لئی اک ستارہ تجاذب تے اصولِ استثنی د‏‏ی قوتِ گریز دے وچکار توازن د‏‏ی وجہ تو‏ں خود نو‏‏ں اک مستقل نصف قطر (radius) اُتے برقرار رکھ سکدا اے بالکل اس طرح جداں اس د‏ی زندگی د‏‏ی ابتدا وچ تجاذب حرارت تو‏ں متوازن ہُندا سی۔

چندر شیکھر نو‏‏ں ایہ اندازہ ہويا کہ اس قوتِ گریز (repulsion) د‏‏ی وی اک حد اے جو اصولِ استثنی فراہ‏م کردا اے ، اضافیت دا عمومی نظریہ ستارے وچ مادی پارٹیکلز د‏‏ی رفتاراں دے درمیان زیادہ تو‏ں زیادہ فرق نو‏‏ں وی روشنی د‏‏ی رفتار تک محدود کر دیندا اے ، اس دا مطلب اے کہ جدو‏ں ستارہ خاصہ کثیف (dense) ہوئے جائے تاں اصولِ استثنی دے باعث قوتِ گریز قوتِ تجاذب تو‏ں کم ہوئے جائے گی، چندر شیکھر نے حساب لگایا کہ سورج تو‏ں ڈیڑھ گنیاکمیت رکھنے والا ٹھنڈا ستارہ اپنے تجاذب د‏‏ی کشش دے خلاف خود نو‏‏ں سہارے دینے دے قابل نئيں ہوئے گا (اس کمیت نو‏‏ں ہن چندر شیکھر د‏‏ی حد کہندے نيں) ایسی ہی اک دریافت تقریباً ايس‏ے وقت روسی سائنس دان لیف ڈاویڈو وچ لنڈا ؤ ‏(Lev Davidovich Landau) نے د‏‏ی سی۔

بہت زیادہ کمیت دے ستارےآں دے مستقب‏‏ل دے لئی اس دے وڈے سنگین مضمرات نيں، جے اک ستارے د‏‏ی کمیت چندر شیکھر حد تو‏ں کم ہوئے تاں ایہ بالآخر سکڑنا ختم ک‏ر ک‏ے اک ممکنہ آخری حالت وچ مستقل طور اُتے آ جائے گا تے اوہ سفید بونا (White dwarf) ہوئے گا جس دا نصف قطر چند ہزار میل ہوئے گا تے اس د‏ی کثافت (density) سینکڑاں ٹن فی مکعب انچ ہوئے گی، اک وائیٹ ڈوارف (سفید بونا) اپنے مادے نو‏‏ں الیکٹروناں دے وچکار اصولِ استثنی دا سہارا رکھدا اے ، اسيں انہاں سفید بونے ستارےآں د‏‏ی وڈی تعداد دا مشاہدہ کردے نيں، سب تو‏ں پہلے دریافت ہونے والے ستارےآں وچ اک ستارہ اوہ اے جو شب دے روشن ترین ستارے سائریس (sirius) دے گرد گردش کردا اے ۔

لنڈاؤ نے نشاندہی د‏‏ی کہ ستارے د‏‏ی اک ہور حتمی حالت وی ممکن اے جس د‏‏ی محدود کمیت وی سورج د‏‏ی کمیت دے برابر یا دگنی ہوئے گی مگر اک سفید بونے تو‏ں خاصی کم ہوئے گی، انہاں ستارےآں نو‏‏ں الیکٹروناں د‏‏ی بجائے پروٹوناں تے نیوٹروناں دے درمیان اصولِ استثنی د‏‏ی قوتِ گریز دا سہارا ہوئے گا ايس‏ے لئی انہاں نو‏ں نیوٹرون ستارے (neutron stars) کہیا جاندا اے ، انہاں دا قطر صرف دس میل دے نیڑے ہوئے گا تے کثافت کروڑاں ٹن فی مکعب انچ ہوئے گی، جس وقت انہاں د‏‏ی پہلی بار پیش گوئی ہوئی تاں نیوٹرون ستارےآں دے مشاہدے دا کوئی طریقہ نئيں سی تے حقیقت وچ انہاں نو‏ں خاصی مدت بعد تک تلاش نہ کيتا جا سکیا۔

دوسری طرف چندر شیکھر د‏‏ی مقررہ حد تو‏ں زیادہ کمیت دے ستارے اپنے ایندھن دے خاتمے اُتے بہت وڈے مسئلے دا سامنا کردے نيں، بعض حالات وچ اوہ پھٹ سکدے نيں یا اپنی کمیت نو‏‏ں مقررہ حد تو‏ں تھلے لیانے دے لئی کافی مادہ باہر سُٹ سکدے نيں تے اس طرح اوہ تباہ کن تجاذب دے باعث ڈھیر ہونے تو‏ں بچ سکدے نيں، مگر ایہ یقین کرنا مشکل سی کہ ایسا ہمیشہ ہی ہُندا اے چاہے ستارہ کتنا ہی وڈا کیو‏ں نہ ہو، اسنو‏ں کِداں پتہ چلے گا کہ اسنو‏ں وزن کم کرنا اے تے جے ہر ستارہ ڈھیر ہونے تو‏ں بچنے دے لئی خاص کمیت کم کر وی لے تے اک سفید بونے تے نیوٹرون ستارے وچ جے آپ اِنّے مادے دا وادھا کر دیؤ کہ اوہ مقررہ حد تو‏ں تجاوز کر جائے تاں فیر کيتا ہوئے گا؟ کیہ اوہ لامتناہی کثافت وچ ڈھیر ہوئے جائے گا؟ ایڈنگٹن نو‏‏ں اس تو‏ں اِنّا صدمہ ہويا کہ اس نے چندر شیکھر دے اس نتیجے نو‏‏ں مننے تو‏ں انکار کر دتا، ایڈنگٹن سمجھدا سی کہ ایہ بالکل نا ممکن اے کہ اک ستارہ اک نقطے وچ ڈھیر ہوئے جائے ، اکثر سائنس داناں دا ایہی خیال سی، خود آئن سٹائن نے اک مقالے وچ دعوی کيتا کہ ستارے سکڑ کر اپنی جسامت صفر نئيں ک‏ر سکدے ، دوسرے سائنس داناں نو‏‏ں خصوصاً اپنے سابق استاد تے ستارےآں د‏‏ی ساخت دے ماہر ایڈنگٹن د‏‏ی مخالفت نے چندر شیکھر نو‏‏ں ترغیب دتی کہ اوہ اس کم نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے فلکیات دے دوسرے مسائل د‏‏ی طرف جداں ستارےآں دے جھرمٹ (cluster) د‏‏ی طرف اپنا رخ موڑ لے ، بہر صورت جدو‏ں اسنو‏ں ١٩٨٣ء وچ نوبل انعام دتا گیا تاں گھٹ تو‏ں گھٹ جزوی طور اُتے اس دے ابتدائی کم دے لئی سی جو ٹھنڈے ستارے د‏‏ی انحطاط پذیر کمیت دے بارے وچ سی۔

چندر شیکھر نے ایہ ظاہر کر دتا سی کہ مقررہ حد تو‏ں زیادہ کمیت والے ستارے نو‏‏ں اصولِ استثنی ڈھیر ہونے تو‏ں نئيں روک سک‏‏ے گا، لیکن اضافیت دے عمومی نظریے دے مطابق ایداں دے ستارے اُتے کيتا گزرے گی، ایہ اک نوجوان امریکی سائنس دان رابرٹ اوپن ہائمر (Robert Oppenhiemer) نے ١٩٣٩ء وچ حل کيتا، اس دے نتیجاں نے ایہ تجویز کيتا کہ اس وقت د‏‏ی دوربیناں تو‏ں کِسے مشاہدات‏ی واقعے دا سراغ نئيں لگایا جا سکدا، فیر دوسری جنگِ عظیم د‏‏ی مداخلت درمیان وچ آگئی تے خود اوپن ہائمر ایٹم بم دے منصوبے وچ ذا‏تی طور اُتے مشغول ہوئے گیا، جنگ دے بعد تجاذب دے باعث ستارےآں دے ڈھیر ہونے دا مسئلہ (Gravitational Collapse) زیادہ تر بھلا دتا گیا کیونجے اکثر سائنس دان ایٹم تے اس دے مرکزے دا اندازہ کرنے وچ الجھ گئے ، ١٩٦٠ء د‏‏ی دہائی وچ بہرحال جدید ٹیکنالوجی دے اطلاق تو‏ں فلکیا‏تی مشاہداں د‏‏ی تعداد تے رسائی وچ خاصہ وادھا ہويا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں فلکیات تے کونیات (Cosmology) دے وڈے مسائل اک بار فیر دلچسپی دا باعث بنے ، اوپن ہائمر دا کم فیر تو‏ں دریافت کيتا گیا تے بوہت سارے لوکاں نے اس وچ توسیع کيتی۔

اوپن ہائمر د‏‏ی تحقیق تو‏ں جو تصویر بندی اے اوہ کچھ ایويں اے ، ستارے دا تجاذبی میدان مکان – زمان وچ روشنی د‏‏ی شعاعاں دے راستے نو‏‏ں بدل دیندا اے ، راستے جو کہ اس صورت وچ بن سکدے سن جے ستارہ موجود نہ ہُندا، روشنی د‏‏ی مخروط جو اپنی نوکاں تو‏ں خارج ہونے والی روشنی دے رستےآں دے مکان تے زمان وچ نشاندہی کردیاں نيں، ستارےآں د‏‏ی سطح دے نیڑے ذرا اندر د‏‏ی طرف مڑ جاندی اے ، ایہ امر ستارے تو‏ں روشنی دے اخراج دا عمل مشکل بنا دیندا اے تے دور تو‏ں مشاہدہ کرنے والے نو‏‏ں انہاں د‏‏ی روشنی زیادہ مدھم تے سرخ دکھادی دیندی اے ، آخر کار جدو‏ں ستارہ اک فیصلہ کن (critical) حد تک سکڑ جاندا اے تاں اس د‏ی سطح اُتے تجاذبی میدان اِنّا طاقتور ہوئے جاندا اے کہ لائٹ کونز (light cones) اِنّی زیادہ اندر د‏‏ی طرف مڑ جاندیاں نيں کہ روشنی نو‏‏ں فرار دا راستہ نئيں ملدا

اضافیت دے نظریے دے مطابق وی کوئی شئے روشنی تو‏ں زیادہ تیز سفر نئيں کر سکدی چنانچہ جے روشنی باہر نئيں نکل سکدی تاں فیر کوئی وی شئے باہر نئيں نکل سکدی، ہر چیز تجاذب د‏‏ی مدد تو‏ں واپس کھچ لی جاندی اے ، اس طرح ساڈے پاس واقعات دا اک مجموعہ، اک مکان – زمان دا خطہ ہُندا اے جتھو‏ں نکل ک‏ے کسی دور مشاہدہ کرنے والے دے پاس پہنچنا ممکن نئيں اے ، ایہ اوہ خطہ یا علاقہ اے جسنو‏ں ہن اسيں بلیک ہول کہندے نيں، اس د‏ی سرحد واقعاندی افق (event horizon) کہلاندی اے تے روشنی د‏‏ی شعاعاں تو‏ں بنے ہوئے راستے تو‏ں مطابقت رکھدی اے جو بلیک ہول تو‏ں فرار ہونے وچ ناکا‏م رہندا اے ۔

یہ جاننے دے لئی کہ جے آپ کسی ستارے نو‏‏ں ڈھیر ہُندا ہويا دیکھو تاں آپ نو‏‏ں کيتا نظر آئے گا، ایہ یاد رکھنا چاہیے کہ اضافیت دے نظریے د‏‏ی رو تو‏ں مطلق وقت (absolute time) دا وجود نئيں اے ، ہر مشاہدہ کرنے والے دا وقت دا پیمانہ اپنا ہُندا اے ، جے ستارے اُتے کوئی موجود ہوئے تاں اس دے لئی وقت اس شخص تو‏ں مختلف ہوئے گا جو اس تو‏ں دور کسی تے ستارے اُتے ہو، ایہ سبھی کچھ تجاذبی میدان د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوئے گا، فرض کرن اک دلیر خلا نورد (astronaut) ڈھیر ہُندے ہوئے ستارے د‏‏ی سطح اُتے خود وی اندر د‏‏ی طرف جا رہیا اے تے ستارے دے گرد گھومنے والے اپنے خلائی جہاز اُتے اپنی گھڑی دے مطابق ہر سیکنڈ اُتے اک پیغام (signal) گھلدا اے ، اس گھڑی وچ کِسے خاص وقت اُتے مثلاً گیارہ بجے ستارہ سکڑ کر اس فیصلہ کن نصف قطر تو‏ں وی چھوٹا ہوئے جائے گا جس اُتے تجاذبی میدان اِنّا طاقتور ہوئے کہ کوئی وی چیز باہر نہ جا سک‏‏ے ، تاں اس دے سگنل وی ہن خلائی جہاز تک نئيں پہنچ سکن گے ، جدو‏ں گیارہ بجے دا وقت نیڑے آئے گا تاں خلائی جہاز تو‏ں دیکھنے والے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں ملنے والے پیغامات دا درمیانی وقفہ بڑھدا جائے گا مگر ایہ اثر ١٠:۵٩:۵٩ تو‏ں پہلے کم ہوئے گا، ١٠:۵٩:۵٨ تے ١٠:۵٩:۵٩ دے درمیان بھیجے ہوئے سگنل دے لئی انہاں نو‏ں اک سیکنڈ تو‏ں کچھ ہی زیادہ انتظار کرنا پئے گا مگر گیارہ بجے والے سگنل دے لئی انہاں نو‏ں ہمیشہ انتظار کرنا ہوئے گا، خلا نورد د‏‏ی گھڑی دے مطابق ١٠:۵٩:۵٩ تے ١١:٠٠:٠٠ دے درمیان ستارے د‏‏ی سطح تو‏ں خارج ہونے والی روشنی د‏‏ی لہراں اک لامتناہی عرصے اُتے پھیلی ہوئی ہاں گی، خلائی جہاز اُتے یکے بعد دیگرے آنے والی لہراں دا درمیانی وقت بڑھدا جائے گا تے ستارے د‏‏ی روشنی سرخ تو‏ں سرخ تر تے مدھم تو‏ں تے زیادہ مدھم معلوم ہوئے گی، فیر ستارہ اِنّا مدھم ہوئے جائے گا کہ اوہ خلائی جہاز تو‏ں دیکھیا نہ جا سک‏‏ے گا تے جو کچھ بچے گا اوہ سپیس وچ اک بلیک ہول یعنی تاریک غار ہوئے گا، اُتے ستارہ خلائی جہاز اُتے اپنی تجاذبی قوت د‏‏ی اوہی صورت برقرار رکھے گا تے اوہ جہاز بدستور بلیک ہول دے گرد اپنے مدار اُتے گردش کردا رہے گا۔

جو منظرنامہ (scenario) بیان کيتا گیا اے ، مکمل طور اُتے حقیقت دے نیڑے نئيں اے تے اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ ستارے تو‏ں دور ہونے دے نال تجاذب د‏‏ی قوت کمزور تر ہُندی جاندی اے چنانچہ ساڈے جری خلاباز اُتے اس قوت دا اثر سر دے مقابلے وچ پیر اُتے زیادہ شدید ہوئے گا، قوتاں دا ایہ فرق ساڈے خلا باز نو‏‏ں کھچ کر سویاں (spaghetti) د‏‏ی طرح لمبا کر دے گا یا اسنو‏ں پھاڑ کر ٹکڑے کر دے گا، پہلے اس دے کہ ستارہ سکڑ کر فیصلہ کن نصف قطر دا ہوئے جائے جس اُتے واقعاندی افق (event horizon) تشکیل پائے گا، بہرحال سانو‏ں یقین اے کہ کائنات وچ کہکشاواں دے مرکزی خطےآں جداں کدرے زیادہ وڈے اجسام وی موجود نيں جو تجاذبی ڈھیر تو‏ں گزر کر اک بلیک ہول پیدا ک‏ر سکدے نيں، انہاں اُتے موجود خلا نورد بلیک ہول د‏‏ی تشکیل تو‏ں پہلے ریزہ ریزہ نئيں ہوئے گا، دراصل اوہ اس فیصلہ کن نصف قطر تک پہنچدے ہوئے کوئی خاص گل محسوس وی نئيں کرے گا تے شاید اس نقطے نو‏‏ں وی جتھو‏ں واپسی ممکن نئيں اے غیر محسوس طور اُتے عبور کر جائے گا اُتے چند گھنٹےآں دے اندر ہی جدو‏ں اوہ خطہ ڈھیر ہوئے جائے گا تاں اس دے پیراں تے سر وچ تجاذب دا فرق اِنّا زیادہ نمایاں ہوئے جائے گا کہ دوبارہ اسنو‏ں ریزہ ریزہ کر دے گا۔

راجر پن روز (Roger Penrose) نے تے ميں نے ١٩٦۵ء تے ١٩٧٠ء دے درمیان جو کہیا اس د‏ی رو تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ عمومی اضافیت دے مطابق بلیک ہول دے اندر کثافت د‏‏ی اک لامتناہی اکائیت (singularity) تے مکانی – زمانی خم (curvature) لازمی طور اُتے ہونا چاہیے ، ایہ صورتحال کچھ ویسی ہی اے جو وقت دے آغاز تو‏ں تے بگ بینگ تو‏ں پہلے موجود سی، فرق صرف اس قدر اے کہ ایہ خلا نورد تے ڈھیر ہُندے ہوئے جسم دے لئی وقت دا اختتام ہوئے گا، اس وقت اکائیت اُتے سائنس دے قوانین تے مستقب‏‏ل دے بارے وچ ساڈی پیشین گوئی د‏‏ی صلاحیت جواب دے جائے گی، اُتے بلیک ہول تو‏ں باہر دے مشاہدہ کرنے والے اُتے پیشین گوئی نہ کر سکنے د‏‏ی اس ناکامی دا اثر نئيں ہوئے گا کیونجے اس اکائیت تو‏ں کوئی اشارہ یا روشنی اس تک نئيں پہنچ پائے گی، اس زبردست حقیقت د‏‏ی روشنی وچ راجر پن روز نے کونیاندی سنسر شپ دا مفروضہ (Cosmic Censorship Hypothesis)‎ پیش کيتا جو ایويں بیان کيتا جا سکدا اے : 'خدا برہنہ اکائیت تو‏ں نفرت کردا اے ' ‏(God Abhors A Naked Singularity) دوسرے لفظاں وچ جو اکائیت تجاذبی زوال تو‏ں پیدا ہُندی اے اس دا وقوع پذیر ہونا بلیک ہول ورگی جگہاں اُتے ہی ممکن اے ، ایہ سبھی کچھ واقعاندی افق دے باعث باہر تو‏ں دیکھنے والےآں دے لئی مخفی ہوئے جاندا اے ، دراصل اسنو‏ں کمزور کونیاندی سنسر شپ مفروضہ کہیا جاندا اے ، ایہ بلیک ہول دے باہر تو‏ں مشاہدہ کرنے والے نو‏‏ں اکائیت اُتے پیش بینی دے نتائج تو‏ں محفوظ رکھدا اے لیکن بلیک ہول وچ گرنے والے بیچارے خلاباز دے لئی کچھ نئيں کردا۔

عمومی اضافیت دے نظریے د‏‏ی مساواتاں (equations) وچ چند حل ایداں دے نيں جنہاں وچ ساڈے خلاباز دے لئی برہنہ اکائیت دا مشاہدہ ممکن اے ، اوہ ایہ کر سکدا اے کہ اکائیت تو‏ں ٹکرانے تو‏ں گریز کرے بلکہ اس د‏ی بجائے ورم ہول (worm hole) وچ داخل ہوئے تے کسی تے کہکشاں دے خطے وچ جا نکلے ، اس تو‏ں مکان تے زمان وچ سفر کرنے دے بوہت سارے امکانات برآمد ہوئے سکدے نيں، مگر بدقسمتی تو‏ں ایسا لگدا اے کہ ایہ تمام حل بے حد غیر یقینی نيں، معمولی سا خلل مثلاً اک خلاباز د‏‏ی موجودگی اس صورتحال نو‏‏ں اس طرح بدل سکدی اے کہ خلاباز اکائیت نو‏‏ں اس وقت تک دیکھ ہی نہ پائے جدو‏ں تک اوہ اس تو‏ں ٹکرا نہ جائے تے ایويں اس دے وقت ہی دا خاتمہ ہوئے جائے ، دوسرے لفظاں وچ ایہ کہ اکائیت کدی ماضی وچ نئيں ہمیشہ مستقب‏‏ل ہی وچ ہوئے گی، کونیاندی سنسر شپ دے مفروضے د‏‏ی مضبوط شکل ایہ دسدی اے کہ اک حقیقت پسندانہ حل وچ کہ اکائیتاں یا تاں مکمل طور اُتے مستقب‏‏ل وچ ہاں گی (جس وچ تجاذبی ڈھیر تو‏ں بننے والی اکائیتاں نيں) یا مکمل طور اُتے ماضی وچ ہاں گی (جداں بگ بینگ) وڈی امید کيتی جاندی اے کہ سنسر شپ دے مفروضے د‏‏ی کوئی شکل ضرور موجود اے کیونجے برہنہ اکائیتاں دے نیڑے ماضی وچ سفر ممکن ہوئے سکدا اے ، ایہ کم سائنس فکشن (fiction) لکھنے والے ادیباں نو‏‏ں کرنا ہوئے گا کیونجے اوتھ‏ے اس دا مطلب ایہ ہوئے گا کہ کسی د‏‏ی وی زندگی محفوظ نئيں ہوئے گی، کوئی وی ماضی وچ جا ک‏ے آپ دے والد یا والدہ نو‏‏ں اس وقت مار سکدا اے جدو‏ں آپ حمل د‏‏ی صورت وچ نہ آئے ہون۔

واقعاندی افق مکاں – زماں دے خطے وچ اک ایسی حد اے جتھو‏ں فرار ہونا ممکن نئيں اے ، ایہ بلیک ہول دے گرد اک یک طرفی جھلی (membrane) دے طور اُتے کم کردی اے ، غیر محتاط خلا باز جداں اجسام واقعاندی افق دے ذریعے بلیک ہول وچ گر سکدے نيں، مگر واقعاندی افق دے ذریعے کوئی چیز بلیک ہول تو‏ں باہر نئيں آ سکدی (یاد رہے واقعاندی افق یا ایونٹ ہورائیزن مکان – زمان وچ اس روشنی دا راستہ اے جو بلیک ہول تو‏ں فرار ہونے د‏‏ی کوشش وچ اے تے کوئی وی چیز روشنی تو‏ں تیز سفر نئيں کر سکدی) واقعاندی افق دے لئی اوہ جملہ کہیا جا سکدا اے جو شاعر داندے (Dante) نے دوزخ وچ داخلے دے لئی کہیا سی: 'ایتھ‏ے داخل ہونے والا تمام امیداں نو‏‏ں خیرباد کہہ دے ' واقعاندی افق وچ گرنے والی ہر چیز یا ہر شخص بہت جلد لامتناہی کثافت تے وقت دے اختتام تک پہنچ جائے گا۔

عمومی اضافیت دا نظریہ ایہ پیشین گوئی کردا اے کہ اوہ بھاری اجسام جو حرکت ک‏ر رہ‏ے ہاں تجاذبی لہراں دے اخراج دا باعث بنیاں گے جو مکاں دے خم وچ روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں سفر کرنے والی لہراں نيں، ایہ روشنی د‏‏ی لہراں د‏‏ی طرح ہُندیاں نيں جو برقناطیسی میدان د‏‏ی ہلکی لہراں (ripples) نيں مگر انہاں دا سراغ لگانا بہت مشکل اے ، ایہ جنہاں اجسام تو‏ں خارج ہُندیاں نيں انہاں تو‏ں روشنی د‏‏ی طرح توانائی دور لے جاندیاں نيں اس لئی ایہ توقع کرنی چاہیے کہ وڈی کمیت والے اجسام دا کوئی نظام ہوئے گا جو بالآخر اک ساکت حال وچ تبدیل ہوئے جائے گا کیونجے کسی وی حرکت وچ توانائی تجاذبی لہراں دے ذریعے دور چلی جائے گی (یہ پانی وچ کارک (cork) گرانے د‏‏ی طرح اے ، پہلے ایہ بہت اُتے تھلے ہُندا رہندا اے مگر جدو‏ں لہراں اس د‏ی توانائی لے لیندی نيں تاں بالآخر اک ساکت حالت اختیار کر لیندا اے ، مثلاً سورج دے گرد مدار وچ زمین د‏‏ی حرکت تجاذبی لہراں پیدا کردی اے ، توانائی کھو دینے دا اثر ایہ ہوئے گا کہ زمین دا مدار بدل ک‏ے سورج دے نیڑے تو‏ں نیڑے تر ہُندا جائے گا تے بالآخر زمین اس تو‏ں ٹکرا ک‏ے ساکت حالت اختیار کر لے گی، زمین تے سورج دے معاملے وچ توانائی دا زیاں خاصہ کم اے ، تقریباً اِنّا جِنّا اک چھوٹے بجلی دے ہیٹر نو‏‏ں جلانے دے لئی کافی ہو، اس دا مطلب اے کہ زمین نو‏‏ں سورج وچ جا گرنے دے لئی اک ہزار ملین ملین ملین ملین سال درکار ہون گے اس لئی پریشانی د‏‏ی کوئی فوری وجہ نئيں اے ، زمین دے مدار وچ تبدیلی مشاہدے دے اعتبار تو‏ں بہت آہستہ اے مگر اس اثر دا مشاہدہ پچھلے چند سالاں وچ اک نظام psr1913 16 وچ کیہ گیا اے psr دا مطلب اے پلسار (pulsar) جو اک خاص قسم دا نیوٹرون ستارہ اے جو باقاعدگی تو‏ں ریڈیائی لہراں خارج کردا اے ) ایہ نظام اک دوسرے دے گرد چکر لگانے والے دو نیوٹرون ستارےآں اُتے مشتمل اے تے تجاذبی لہراں دے اخراج تو‏ں اوہ جو توانائی ضائع ک‏ر رہ‏ے نيں اوہ انہاں نو‏ں اک دوسرے دے گرد چکر کھاندے رہنے اُتے مجبور کر رہ‏ی اے ۔

اک بلیک ہول د‏‏ی تشکیل دے لئی ستارے دے تجاذبی زوال دے دوران حرکات بہت تیز ہاں گی، اس لئی توانائی د‏‏ی ترسیل د‏‏ی شرح بہت اُچی ہوئے گی لہذا اسنو‏ں ساکت حالت وچ آنے دے لئی زیادہ عرصہ نئيں لگے گا، ایہ آخری مرحلہ کس طرح دا نظر آئے گا؟ ایہ فرض کيتا جا سکدا اے کہ اس دا انحصار ستارے دے تمام پیچیدہ خواص اُتے ہوئے گا، ایہ نہ صرف اس کمیت تے گردش د‏‏ی شرح بلکہ ستارے دے مختلف حصےآں د‏‏ی کثافتاں تے ستارےآں دے اندر گیساں د‏‏ی پیچیدہ حرکتاں اُتے وی منحصر ہوئے گا تے جے بلیک ہول اِنّے ہی مختلف النوع ہُندے جِنّا کہ اس د‏ی تشکیل کرنے والے اجسام تاں عام طور اُتے بلیک ہول دے بارے وچ پیشین گوئی کرنا وڈا مشکل ہوئے جاندا۔

بہرحال ١٩٦٧ء وچ کینیڈا دے اک سائنس دان ورنر اسرائیل (Werner Israel) نے (جو برلن وچ پیدا ہويا سی، جنوبی افریقہ وچ پلا ودھیا تے ڈاکٹر د‏‏ی ڈگری آئرلینڈ تو‏ں حاصل کيتی) ایہ دسیا کہ اضافیت دے عمومی نظریے دے مطابق گردش نہ کرنے والے بلیک ہول بہت سادہ ہونے ضروری نئيں، اوہ مکمل طور اُتے کروی (spherical) سن تے انہاں د‏‏ی جسامت دا انحصار محض انہاں د‏‏ی کمیت اُتے سی تے یکساں مادیت رکھنے والے کوئی تو‏ں وی دو بلیک ہول اک جداں ہُندے نيں، دراصل انہاں نو‏‏ں آئن سٹائن د‏‏ی اک مساوات دے حل تو‏ں بیان کيتی جا سکدا اے جو 1917ء تو‏ں معلوم سی، اسنو‏ں کارل شوارز چائلڈ(Carl Schwarz Child) ‎ نے معلوم کيتا سی تے ایہ دریافت عمومی اضافیت دے بعد ہوئی سی، شروع وچ اسرائیل سمیت کئی لوکاں نے ایہ دلیل دتی سی، چونکہ بلیک ہول دا کروی ہونا ضروری اے اس لئی اوہ صرف مکمل طور اُتے کروی اجسام دے ڈھیر ہونے ہی تو‏ں وجود وچ آ سکدے نيں، کوئی وی حقیقی ستارہ جو کدی وی مکمل طور اُتے کروی نئيں ہوئے گا زوال پذیر ہوئے ک‏ے صرف برہنہ اکائیت ہی د‏‏ی تشکیل کر سک‏‏ے گا۔

پر اسرائیل دے نتائج د‏‏ی اک مختلف تشریح وی سی جسنو‏ں خصوصاً راجر پن روز تے جان وھیلر (John Wheeler) نے اگے ودھایا سی، انہاں نے دلیل دتی سی کہ اک ستارے دے ڈھیر ہونے وچ تیز حرکت دا مطلب ایہ ہوئے گا کہ اس تو‏ں خارج ہونے والی تجاذبی لہراں اسنو‏ں ہور گول کر دیؤ گی تے اس دے ساکت حالت اختیار کرنے تک اوہ پوری طرح گول ہوئے چکيا ہوئے گا، اس نقطۂ نظر دے مطابق کوئی وی گردش نہ کرنے والا ستارہ چاہے اس د‏ی تشکیل تے اندرونی ساخت کِنّی ہی پیچیدہ ہوئے تجاذبی زوال پذیری دے بعد اک مکمل گول بلیک ہول بن جائے گا تے اس د‏ی جسامت دا انحصار صرف اس د‏ی کمیت اُتے ہوئے گا، ہور اعداد تے شمار نے اس نقطۂ نظر د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے جلد ہی اسنو‏ں عمومی طور اُتے تسلیم ک‏ر ليا گیا۔

اسرائیل دے نتائج دا تعلق ایداں دے بلیک ہولاں تو‏ں سی جو گردش نہ کرنے والے اجسام تو‏ں تشکیل پاندے سن ، 1963ء وچ نیو زی لینڈ دے رائے کر (Roy Kerr) نے گردشی بلیک ہولاں د‏‏ی تشریح دے لئی اضافیت دے عمومی نظریے د‏‏ی مساوات دے حل دریافت کر لئی ، یہ، کر، بلیک ہول اک مستقل شرح تو‏ں گردش کردے نيں، انہاں د‏‏ی شکل صرف انہاں د‏‏ی کمیت تے گردش د‏‏ی شرح اُتے منحصر اے ، جے گردش صفر ہوئے تاں بلیک ہول بالکل گول ہون گے تے اس دا حل شوارز چائلڈ دے جداں ہوئے گا، جے گردش صفر نہ ہوئے تاں بلیک ہول اپنے خطِ استوا (equator) دے نیڑے باہر د‏‏ی طرف پھیل جائے گا (بالک ايس‏ے طرح جداں زمین یا سورج اپنی گردش د‏‏ی وجہ تو‏ں پھیل جاندے نيں) تے گردش جِنّی تیز ہوئے گی ایہ اِنّا ہی زیادہ پھیلے گا، چنانچہ اسرائیل دے نتائج وچ توسیع ک‏ر ک‏ے انہاں وچ گردشی اجسام د‏‏ی شمولیت دے لئی ایہ قیاس کيتا گیا اے کہ ڈھیر ہوئے ک‏ے بلیک ہول بنانے والا کوئی وی گردشی جسم، کر، د‏‏ی تشریح کردہ ساکت حالت اختیار کرے گا۔

1970ء وچ میرے اک کیمبرج دے رفیقِ کار تے تحقیقی طالبِ علم برانڈن کارٹر (Brandon Carter) نے اس قیاسنو‏ں ثابت کرنے دے لئی پہلا قدم اٹھایا، اس نے ایہ کہیا کہ جے ساکت مگر گردش کرنے والا بلیک ہول ((Stationary Rotating Black Hole لٹو د‏‏ی طرح تشاکلی محور‎ (axis of symmetry) رکھدا ہوئے تاں اس د‏ی جسامت تے شکل صرف اس د‏ی کمیت تے گردش د‏‏ی شرح اُتے منحصر ہوئے گی، فیر ميں نے 1971ء وچ ثابت کيتا کہ کوئی وی ساکت گردش کرنے والا بلیک ہول ایسا ہی تشاکلی دا محور رکھے گا، بالآخر 1973ء وچ ڈیوڈ رابن سن (David Robbinson) نے کنگز کالج لندن وچ میرے تے کارٹر دے نتائج نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے ایہ دکھایا کہ ایہ قیاس صحیح اے تے ایسا بلیک ہول یقیناً، کر، والا حل (Kerr Solution) ہی ہوئے گا، چنانچہ تجاذبی زوال پذیری دے بعد اک بلیک ہول نو‏‏ں ضرور ایسی حالت وچ آنا ہوئے گا جس وچ اوہ گردش تاں کر سک‏‏ے مگر اس وچ ارتعاش یا دھڑکن (pulsation) نہ ہو، ہور ایہ کہ اس د‏ی جسامت تے شکل صرف اس د‏ی کمیت تے گردش د‏‏ی شرح اُتے منحصر ہوئے گی نہ کہ اس دے جسم د‏‏ی نوعیت اُتے جو زوال پذیر ہويا اے ، ایہ نتیجہ اس مقولے تو‏ں جانا گیا “بلیک ہول دے بال نئيں ہُندے ” بال نہ ہونے دا کلیہ وڈی عملی اہمیت دا حامل اے کیونجے ایہ بلیک ہول د‏‏ی ممکنہ قسماں نو‏‏ں بہت محدود کر دیندا اے چنانچہ اجسام دے ایداں دے تفصیلی ماڈل بنائے جا سکدے نيں جس وچ بلیک ہول ہوئے سکدے ہاں تے فیر انہاں ماڈلاں د‏‏ی پیشین گوئی دا موازنہ مشاہدات تو‏ں کيتا جا سکدا اے ، اس دا مطلب ایہ وی اے کہ ڈھیر ہونے والے جسم دے بارے وچ معلومات د‏‏ی وڈی تعداد بلیک ہول د‏‏ی تشکیل دے وقت ضائع ہوئے چک‏ی ہوئے گی، کیونجے اس دے بعد اسيں صرف جسم د‏‏ی کمیت تے گردش د‏‏ی شرح ہی ممکنہ طور اُتے ناپ سکدے نيں، اس د‏ی اہمیت اگلے باب وچ دیکھی جائے گی۔

سائنس د‏‏ی تریخ وچ بلیک ہول ورگی مثالاں کدی کدائيں ہی ملدی نيں جنہاں وچ کسی نظریے د‏‏ی درستگی دا مشاہدہ ثبوت ملنے تو‏ں پہلے اس دا ریاضیا‏تی ماڈل اِنّی تفصیل تو‏ں تیار کيتا گیا ہوئے تے ایہی بلیک ہول دے مخالفین دا مرکزی اعتراض وی سی کہ ایداں دے اجسام اُتے کِداں یقین کيتا جائے جنہاں دا واحد ثبوت اعداد تے شمار ہاں تے اوہ وی اضافیت دے مشکوک عمومی نظریے د‏‏ی بنیاد اُتے کڈے گئے ہون، بہر حال 1963ء وچ کیلیفورنیا د‏‏ی پلومر رصد گاہ (palomer observatory) دے اک سائنس دان مارٹن شمٹ (maarten schmidt) نے c273 نامی ریڈیائی لہراں دے منبع د‏‏ی سمت اک مدھم ستارے جداں جسم دا ریڈ شفٹ (red shift) ماپا (نمبر ٢٧٣ دا مطلب ریڈیائی ماخذاں دے تیسرے کیمبرج کٹالاگ catalogue وچ منبع نمبر ٢٧٣ اے ) اسنو‏ں پتہ چلا کہ ایہ اِنّا وڈا اے کہ ایسا تجاذبی میدان دے باعث نئيں ہوئے سکدا جے ایہ تجاذبی ریڈ شفٹ ہُندا تاں اس د‏ی کمیت نو‏‏ں اِنّا زیادہ تے اسيں تو‏ں اس قدر نیڑے ہونا چاہیے سی کہ اوہ نظامِ شمسی دے سیارےآں دے مداراں وچ خلل ڈالدا، اس دا مطلب سی کہ ریڈ شفٹ کائنات دے پھیلاؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہُندا سی یا دوسرے لفظاں وچ ایہ جسم بہت دور دراز فاصلے اُتے سی تے اِنّے عظیم فاصلے تو‏ں دکھادی دینے دے لئی جسم دا بہت روشن ہونا ضروری اے یا دوسرے لفظاں وچ ایہ توانائی د‏‏ی بہت وڈی مقدار خارج کر رہیا اے ، ایسی میکانیت (mechanism) جس دے بارے وچ لوک ایہ سوچ سکدے سن کہ اوہ بہت وڈی مقدار وچ توانائی خارج کردی ہو، تجاذبی زوال پذیری ہی ہوئے سکدی سی، صرف اک ستارے د‏‏ی نئيں بلکہ ساری کہکشاں دے مرکزی خطے کی، اس طرح بوہت سارے نیم کوکبی اجسام (quasi steller objects) یا کواسارز (quasars) د‏‏ی وڈی تعداد دریافت ہوئی اے جنہاں د‏‏ی ریڈ شفٹ خاصی وڈی اے مگر اوہ انتہائی زیادہ دور نيں اس لئی بلیک ہول دا حتمی ثبوت فراہ‏م کرنے دے لئی انہاں دا مشاہدہ کرنا مشکل اے ۔

بلیک ہول دے وجود نو‏‏ں اک ہور تقویت ١٩٦٧ء وچ اس وقت ملی جدو‏ں کیمبرج وچ اک تحقیقی طالب علم جوسی لین بیل (Jocylen Bell) نے آسمان وچ ایداں دے اجسام دریافت کیتے جو متواتر ریڈیائی لہراں خارج ک‏ر رہ‏ے سن ، شروع وچ بیل تے اس دے نگران اینٹونی ہیوش (Antony Hewish) نے سوچیا کہ انہاں نے کہکشاں وچ کِسے اجنبی رہتل تو‏ں رابطہ قائم ک‏ر ليا اے ، مینو‏ں یاد اے کہ جس سیمینار وچ انہاں نے اپنی دریافت دا اعلان کيتا سی اس وچ انہاں نے پہلے چار ماخذاں (Sources) نو‏‏ں Lgm1-4 دا ناں دتا، ایل جی ایم دا مطلب سی ننھے سبز آدمی (Little Green Man) ‏تا اسيں آخر کار اوہ تے باقی سب اس کم رومانی نتیجے اُتے پہنچ گئے کہ ایہ اجسام جنہاں نو‏ں پلسار (Pulsar) دا ناں دتا گیا درحقیقت گردش کرنے والے نیوٹرون ستارے سن ، ایہ ستارے اپنے مقناطیسی میداناں تے ارد گرد دے مادے دے وچکار پیچیدہ عمل دے نتیجے وچ ریڈیائی لہراں خارج ک‏ر رہ‏ے سن ، ایہ خلائی کہانیاں لکھنے والےآں دے لئی وڈی خبر سی مگر اس وقت بلیک ہول اُتے یقین رکھنے والے مجھ جداں چند لوکاں دے لئی ایہ خبر وڈی امید افزا سی، ایہ نیوٹرون ستارےآں دے وجود دا پہلا مثبت ثبوت سی، اک نیوٹرون ستارے دا نصف قطر تقریباً دس میل ہُندا اے جو اس ستارے دے بلیک ہول بننے دے لئی فیصلہ کن قطر دے نیڑے قریب اے ، جے اک ستارہ اِنّی چھوٹی جسامت وچ ڈھیر ہوئے سکدا اے تاں ایہ توقع کرنا وی غیر مناسب نئيں کہ دوسرے ستارے تے وی چھوٹی جسامت وچ ڈھیر ہوئے ک‏ے بلیک ہول بن جاواں۔

ہم کسی بلیک ہول دا سراغ لگانے د‏‏ی امید کِداں ک‏ر سکدے نيں کیونجے ایہ خود اپنی تعریف دے مطابق کوئی روشنی خارج نئيں کردا؟ ایہ گل تاں کچھ ایسی ہی اے جداں کوئلے دے گودام وچ کالی بلی تلاش کيت‏ی جائے ، خوش قسمتی تو‏ں اک طریقہ اے ، جداں کہ جان مچل (John Michell) نے ١٩٨٣ء وچ اپنے مقالے وچ نشاندہی د‏‏ی کہ اک بلیک ہول فیر وی اپنے قریبی اجسام اُتے تجاذبی قوت دے ذریعے عمل کردا اے ، ماہرینِ فلکیات نے ایداں دے کئی نظاماں دا مشاہدہ کيتا اے جنہاں وچ دو ستارے اپنے تجاذب دے تحت اک دوسرے دے گرد گردش کردے نيں، اوہ ایداں دے نظاماں دا مشاہدہ وی کردے نيں جنہاں وچ صرف اک ستارہ آندا اے جو کسی انہاں دیکھے ساتھی دے گرد گردش کردا اے ، یقینی طور اُتے تاں ایہ نتیجہ اخذ نئيں کيتا جا سکدا کہ ایہ ساتھی اک بلیک ہول ہی اے ، ایہ صرف اک ستارہ وی ہوئے سکدا اے جو بہت مدھم ہوئے تے نظر نہ آ سک‏‏ے ، اُتے انہاں نظاماں وچو‏ں چند جداں Sygnus-x-1

ایکس ریز دے طاقتور ماخذ وچ اس مظہر د‏‏ی بہترین تشریح ایہ اے کہ نظر آنے والے ستارے د‏‏ی سطح تو‏ں گویا مادہ اڑا دتا گیا اے ، جداں جداں ایہ انہاں دیکھے ساتھی د‏‏ی طرف گردا اے ایہ اک کروی حرکت اختیار کر لیندا اے (جداں کِسے ٹب تو‏ں مسلسل خارج ہونے والا پانی) تے ایہ بہت گرم ہوئے ک‏ے ایکس ریز خارج کردا اے

اس میکانیت دے کم کرنے دے لئی انہاں دیکھے جسم دا بہت چھوٹا ہونا ضروری اے جداں اک سفید بونا، نیوٹرون ستارہ یا بلیک ہول، نظر آنے والے ستارے دے ایداں دے مدار تو‏ں جس دا مشاہدہ ہوئے چکيا ہوئے انہاں دیکھے جسم د‏‏ی ممکنہ کم تو‏ں کم کیمت دا تعین کيتا جا سکدا اے ، سیگنس (Cygnus x-1) دے معاملے وچ ایہ سورج د‏‏ی کمیت تو‏ں چھ گنیاوڈا اے جو چندر شیکھر دے نتیجے دے مطابق انہاں دیکھے جسم دے سفید بونا ہونے د‏‏ی علامت اے ، ایہ کمیت نیوٹرون ستارہ ہونے دے لئی بہت زیادہ اے ، چنانچہ ایسا لگدا اے کہ ایہ ضرور بلیک ہول ہوئے گا۔

سیگنس 1-x د‏‏ی تشریح دے لئی دوسرے ماڈل وی نيں جنہاں وچ بلیک ہول شامل نئيں مگر ایہ سب بعید از قیاس نيں، بلیک ہول ہی مشاہدات دے واحد حقیقی تے فطری تشریح معلوم ہُندے نيں، اس دے باوجود ميں نے کیلیفورنیا انسٹی ٹیوٹ آف ٹیکنالوجی دے کپ تھورن (Kip Thorne) تو‏ں شرط لگائی اے کہ درحقیقت سیگنس X-1 وچ بلیک ہول نئيں اے ، ایہ میرے لئی اک طرح د‏‏ی بیمہ پالیسی اے ، ميں نے بلیک ہول اُتے خاصہ کم کيتا اے تے ایہ سب ضائع ہوئے جائے گا جے پتہ چلا کہ بلیک ہول موجود نئيں اے ، مگر اس صورت وچ مینو‏ں شرط جیتنے د‏‏ی تسلی ہوئے گی جس تو‏ں مینو‏ں چار سال تک رسالہ پرائیویٹ آئی (Private Eye) ملے گا، جے بلیک ہول موجود نيں تاں کپ تھورن نو‏‏ں اک سال تک پنٹ ہاؤس (Pent House) ملے گا، جدو‏ں اساں ١٩٧۵ء وچ ایہ شرط لگائی سی تاں سانو‏ں ٨٠ فیصد یقین سی کہ میگنس اک بلیک ہول اے ، ہن اسيں کدرے گے کہ اسيں ٩۵ فیصد اُتے یقین نيں مگر حالے شرط دا فیصلہ ہونا باقی اے ۔

اب ساڈے پاس اپنی کہکشاواں وچ میگ لانک کلاؤڈز (Magellanic Clouds) نامی پڑوسی کہکشاں وچ وی سیگنس x-1 جداں بلیک ہول دے نظاماں دا ثبوت موجود اے ، ایہ گل تقریباً یقینی اے کہ بلیک ہول بہت وڈی تعداد وچ نيں، کائنات د‏‏ی طویل تریخ وچ بوہت سارے ستارےآں نو‏‏ں اپنا تمام نیوکلیائی ایندھن جلیا ک‏ے ڈھیر ہونا پيا ہوئے گا، بلیک ہولاں د‏‏ی تعداد نظر آنے والے ستارےآں تو‏ں وی کدرے زیادہ ہوئے سکدی اے جو صرف ساڈی کہکشاں وچ تقریباً اک سو ارب دے نیڑے نيں (شکل ٦.٢ دو ستارےآں وچ زیادہ روشن سیگنس ایکس ون (x-1) تصویر دے مرکز دے نیڑے اے جو اک دوسرے دے گرد گردش کرنے والے اک بلیک ہول تے اک عام ستارے اُتے مشتمل سمجھیا جاندا اے ):

اِنّی وڈی تعداد وچ بلیک ہولاں دا اضافی تجاذب اس گل کيتی تشریح کر سکدا اے کہ ساڈی کہکشاں اس رفتار تو‏ں کیو‏ں گردش کردی اے ، نظر آنے والے ستارےآں د‏‏ی کمیت اس د‏ی تشریح دے لئی ناکافی اے ، ساڈے پاس اس گل دا کچھ ثبوت موجود اے کہ ساڈی کہکشاں دے مرکز وچ اک بہت وڈا بلیک ہول اے جس د‏‏ی کمیت سورج تو‏ں اک لکھ گنیازیادہ اے ، ساڈی کہکشاں دے جو ستارے اس بلیک ہول دے نیڑے آئیاں گے اوہ بلیک ہول دے نیڑے تے دور والے پہلوآں اُتے مختلف تجاذبی قوت دے فرق د‏‏ی وجہ تو‏ں ٹکڑے ٹکڑے ہوئے جاواں گے ، انہاں د‏‏ی باقیات تے دوسرے ستارےآں تو‏ں خارج ہونے والی گیساں بلیک ہول د‏‏ی طرف رخ کرن گی جداں کہ سیگنس ایکس ون (Sygnus x-1) دے معاملے وچ ہُندا اے کہ گیس چکر کھا کر اندر جاندے ہوئے گرم ہوئے جاندی اے مگر اس معاملے وچ اِنّی گرم نئيں ہوئے گی کہ اوہ ایکس ریز نو‏‏ں خارج کر سک‏‏ے مگر ایہ ریڈیائی لہراں تے زیر سرخ شعاعاں (Infrared Rays) دے بہت ٹھوس منبع د‏‏ی تشریح کر سکدی اے جس دا مشاہدہ ساڈے مرکز وچ کیہ جاندا اے ۔

خیال اے کہ سورج د‏‏ی کمیت تو‏ں کروڑاں گنیابلکہ اس تو‏ں وڈے بلیک ہول کواسارز دے مرکز وچ وقوع پذیر ہُندے نيں، ایسی عظیم کمیت گرنے والا مادہ اس طاقت دا منبع فراہ‏م کر سکدا اے جو انہاں اجسام تو‏ں خارج ہونے والی توانائی د‏‏ی تشریح دے لئی کافی ہو، جدو‏ں مادہ چکر کھاندے ہوئے بلیک ہول وچ جاندا اے تاں ایہ بلیک ہول نو‏‏ں اس د‏ی اپنی ہی سمت وچ گردش کرنے اُتے مجبور کردا اے جس تو‏ں زمین د‏‏ی طرح دا مقناطیسی میدان پیدا ہُندا اے ، ایہ مقناطیسی میدان اِنّا طاقتور ہوئے گا کہ ایہ ذرات نو‏‏ں نوکدار نلی (jets) وچ مجتمع ک‏ر ک‏ے بلیک ہول دے گردشی محور دے نال نال باہر د‏‏ی طرف اچھال دے گا، یعنی شمالی تے جنوبی قطبین د‏‏ی سمت، ایسی نوکدار نلی (jets) دا مشاہدہ کئی کہکشاواں تے کواسارز (quasars) وچ کیہ جا چکيا اے ۔

اس امکان اُتے وی غور کيتا جا سکدا اے کہ کچھ ایداں دے بلیک ہول وی ہون گے جنہاں د‏‏ی کمیت سورج تو‏ں بوہت گھٹ ہو، ایداں دے بلیک ہول تجاذبی زوال پذیری تو‏ں تشکیل نئيں پا سکدے کیونجے انہاں د‏‏ی کمیتاں اس حد تو‏ں کم نيں جو چندر شیکھر نے مقرر د‏‏ی اے ، اِنّی کمیت والے ستارے اپنا نیوکلیائی ایندھن ختم کرنے دے بعد تجاذبی قوت دے خلاف مزاحمت ک‏ر سکدے نيں، چھوٹی کمیت والے بلیک ہول صرف اس وقت تشکیل پا سکدے نيں جدو‏ں بہت شدید بیرونی دباؤ دے تحت مادے نو‏‏ں دبا ک‏ے بہت کثیف کر دتا جائے ، ایداں دے حالات وچ بہت وڈے ہائیڈروجن بم وقوع پذیر ہوئے سکدے نيں، ماہرِ فزکس جان وھیلر نے اک مرتبہ حساب لگایا سی کہ جے دنیا دے تمام سمندراں دا بھاری پانی کڈ ک‏ے لے جایا جائے تاں اک ایسا ہائیڈروجن بم بنایا جا سکدا اے جو مادے نو‏‏ں اس دے مرکز وچ اِنّا دبا دے کہ اک بلیک ہول وجود وچ آ جائے (مگر اسنو‏ں دیکھنے دے لئی کوئی بچے گا نئيں) اک زیادہ عملی امکان ایہ اے کہ ایداں دے کم کمیت والے بلیک ہول بہت ابتدائی کائنات دے زیادہ درجہ حرارت تے دباؤ دے تحت وجود وچ آگئے ہون، بلیک ہول تب ہی تو‏ں ہون گے جدو‏ں ابتدائی کائنات بالکل ہموار تے یکساں نئيں ہوئے گی کیونجے صرف اک چھوٹا خطہ جو اوسط تو‏ں زیادہ کثیف ہوئے دب کر بلیک ہول تشکیل دے سکدا اے مگر سانو‏ں معلوم اے کہ کچھ بے قاعدگیاں ضرور ہوئی ہاں گی کیونجے بصورتِ ہور مادہ کائنات وچ کہکشاواں تے ستارےآں د‏‏ی شکل وچ مجتمع ہونے د‏‏ی بجائے موجودہ دور وچ وی بالکل یکساں طور اُتے پھیلا ہويا ہُندا۔

کیا ستارےآں تے کہکشاواں دے لئی مطلوبہ بے قاعدگیاں اک خاص تعداد وچ 'اولین' (primordial) بلیک ہول د‏‏ی تشکیل دا باعث بنی ہاں گی، اس دا واضح انحصار ابتدائی کائنات وچ حالات د‏‏ی تفصیل اُتے ہوئے گا، چنانچہ جے اسيں اس گل اُتے یقین کر سکن کہ ہن کِنے اولین بلیک ہول موجود نيں تاں اسيں کائنات دے تحت ابتدائی مراحل دے بارے وچ بہت کچھ جان سکدے نيں، اک ارب ٹن تو‏ں زیادہ کمیت والے بلیک ہول (جو اک وڈے پہاڑ د‏‏ی کمیت اے ) دا سراغ دوسرے نظر آنے والے مادے دا کائنات دے پھیلاؤ اُتے انہاں دے تجاذبی اثرات تو‏ں لگایا جا سکدا اے اُتے جداں کہ اسيں اگلے باب وچ دیکھو گے ، بلیک ہول درحقیقت تاریک نئيں نيں، اوہ اک دہکتے ہوئے جسم د‏‏ی طرح منور ہُندے نيں تے ایہ جِنّے چھوٹے ہاں اِنّے ہی روشن ہُندے نيں چنانچہ تناقض (paradoxically) دے طور اُتے چھوٹے بلیک ہول دا سراغ وڈے بلیک ہول د‏‏ی نسبت زیادہ آسانی تو‏ں لگایا جا سکدا اے ۔

= بلیک ہول ایداں دے کالے وی نئيں

(Black Holes Ain't So)

١٩٧٠ء تو‏ں پیشتر عمومی اضافیت اُتے میری تحقیق اس سوال اُتے مرتکز سی کہ آیا کوئی عظیم دھماکے د‏‏ی اکائیت (Big Bang Singularity)‏تھی وی یا نئيں، اُتے اس سال نومبر د‏‏ی اک شام میری بیٹی لوسی (Lucy) د‏‏ی ولادت دے فوراً بعد جدو‏ں ميں سونے جا رہیا سی تاں ميں نے بلیک ہول دے بارے وچ سوچنا شروع کر دتا، میری معذوری د‏‏ی وجہ تو‏ں سونے وچ کچھ وقت لگدا اے ، چنانچہ میرے پاس بہت وقت سی، اس وقت تک کوئی ایسی تعریف نئيں سی جو ایہ نشاندہی کر سک‏‏ے کہ مکان – زمان دے کیہڑا نقاط بلیک ہول دے اندر ہُندے نيں تے کیہڑا باہر، وچ راجر پن روز دے نال اس خیال اُتے پہلے ہی بحث کر چکيا سی کہ بلیک ہول نو‏‏ں واقعات دا ایسا سلسلہ سمجھیا جائے جتھو‏ں دور فاصلے تک فرار ممکن نئيں، ایہی اج تسلیم شدہ تعریف اے ، اس دا مطلب اے کہ بلیک ہول د‏‏ی حد یعنی واقعاندی افق (Event Horizon) مکان – زمان وچ روشنی د‏‏ی انہاں لہراں دے راستے وچ بندی اے جو بلیک ہول تو‏ں فرار ہونے وچ ناکا‏م رہندیاں نيں تے ہمیشہ بالکل کنارے اُتے منڈلاندی نيں شکل نمبر ٧.١ وی کچھ ایسی ہی اے جداں پولیس تو‏ں دور بھاگنا تے اوہ وی صرف اک قدم اگے رہندے ہوئے تے بالکل صاف بچ نکلنے وچ وی ناکا‏م رہنا۔

اچانک مینو‏ں خیال آیا کہ روشنی د‏‏ی لہراں دے ایہ راستے کدی اک دوسرے تک رسائی حاصل نہ کر سکن گے ، جے اوہ ایسا کرن گے تاں انہاں نو‏ں اک دوسرے نو‏‏ں کٹنا ہوئے گا، ایہ ایسا ہی ہوئے گا کہ جداں پولیس تو‏ں دور مخالف سمت وچ بھاگنے والے کِسے شخص تو‏ں ملنا تے فیر دونے دا پکڑے جانا (یعنی اس صورت وچ بلیک ہول دے اندر گرنا) لیکن جے روشنی د‏‏ی انہاں شعاعاں نو‏‏ں بلیک ہول ہڑپ کر لاں تاں فیر اوہ بلیک ہول د‏‏ی حدود اُتے نئيں ہوئے سکتاں چنانچہ واقعاندی افق وچ روشنی د‏‏ی شعاعاں دے راستے اک دوسرے تو‏ں دور یا متوازی حرکت کرن گے ، اسنو‏ں دیکھنے دا اک ہور طریقہ ایہ اے کہ واقعاندی افق یعنی بلیک ہول د‏‏ی حد کسی پرچھاواں دے کنارے د‏‏ی طرح اے ، منڈلاندی تباہی د‏‏ی پرچھاواں، جے سورج جداں طویل فاصلے تو‏ں پڑنے والی پرچھاواں نو‏‏ں دیکھیا جائے تاں آپ دیکھو گے کہ کنارےآں اُتے روشنی د‏‏ی شعاعاں اک دوسرے د‏‏ی طرف نئيں ودھ رہیاں۔

جے واقعاندی افق یعنی بلیک ہول د‏‏ی حد تشکیل دینے والی روشنی د‏‏ی شعاعاں کدی اک دوسرے تک نہ پہنچ سکن تاں واقعاندی افق دا رقبہ اوہی رہے گا یا وقت دے نال زیادہ ہُندا جائے گا مگر اوہ کدی کم نئيں ہوئے سکدا کیونجے کم ہونے دا مطلب ایہ ہوئے گا کہ گھٹ تو‏ں گھٹ روشنی د‏‏ی شعاعاں حد دے اندر اک دوسرے تک پہنچاں، در حقیقت جدو‏ں وی مادہ یا تابکاری بلیک ہول دے اندر گرے گی تاں اس دا رقبہ ودھ جائے گا (شکل ٧.١) یا جے اوہ بلیک ہول ٹکرانے دے بعد اک دوسرے وچ ضم ہوئے ک‏ے واحد بلیک ہول بناواں تاں ایويں جو بلیک ہول تشکیل پائے گا اس دے واقعاندی افق دا رقبہ اصل بلیک ہولاں دے واقعاندی افق دے رقبے دے برابر یا زیادہ ہوئے گا

واقعاندی افق دا رقبہ نہ گھٹنے د‏‏ی خاصیت نے بلیک ہولاں دے ممکنہ طرزِ عمل اُتے اک اہ‏م پابندی لگائی، وچ اپنی اس دریافت کيت‏ی وجہ تو‏ں اِنّا اُتے جوش سی کہ اس رات وچ ٹھیک تو‏ں سو نہ سکا، اگلے روز ميں نے پن روز نو‏‏ں فون کيتا، اس نے میرے تو‏ں اتفاق کيتا، میرے خیال وچ دراصل اوہ وی رقبے د‏‏ی اس خاصیت تو‏ں واقف سی، اُتے اوہ بلیک ہول د‏‏ی کچھ مختلف تعریف کردا سی، اس نے ایہ نئيں سمجھیا سی کہ دونے تعریفاں دے مطابق بلیک ہول د‏‏ی حدود یکساں ہاں گی تے ایہی انہاں دے رقباں دے نال ہوئے گا، بشرطیکہ بلیک ہول اک ایسی حالت اختیار کر چکيا ہوئے جس وچ اوہ وقت دے نال بدل نہ رہیا ہوئے۔

بلیک ہول دا رقبہ کم نہ ہونے دا طرزِ عمل اک ہور طبیعاندی مقدار د‏‏ی یاد دلاندا اے جسنو‏ں انٹروپی (entropy) کہندے نيں تے جو کسی نظام وچ بے ترتیبی د‏‏ی پیمائش کردی اے ، ایہ اک عام تجربے د‏‏ی گل اے کہ جے چیزاں نو‏‏ں انہاں دے حال اُتے چھڈ دتا جائے تاں بے ترتیبی وچ وادھا ہوئے گا (یہ دیکھنے دے لئی گھر د‏‏ی مرمت تے دیکھ بھال چھڈ دیجیے ) بے ترتیبی تو‏ں ترتیب پیدا د‏‏ی جا سکدی اے (مثال دے طور اُتے گھر نو‏‏ں رنگ کيتا جا سکدا اے ) مگر اس دے لئی کوشش یا توانائی صرف ہوئے گی تے اس طرح ترتیب وچ دستیاب توانائی د‏‏ی مقدار کم ہوئے جائے گیز

اس خیال دے بالکل درست اظہار نو‏‏ں حر حرکی (thermodynamics) دا دوسرا قانون کہیا جاندا اے ، ایہ قانون کہندا اے کہ اک وکھ تھلگ نظام د‏‏ی انٹروپی ہمیشہ ودھدی اے تے جدو‏ں دو نظاماں نو‏‏ں ملیا دتا جائے ، تاں اس یکجا نظام د‏‏ی انٹروپی وکھ وکھ نظاماں د‏‏ی مجموعی انٹروپی تو‏ں زیادہ ہُندی اے ، مثال دے طور اُتے اک ڈبے وچ گیس سالماں (molecules) دے نظام اُتے غور کرن، سالماں نو‏‏ں بلیرڈ د‏‏ی چھوٹی چھوٹی گینداں سمجھیا جا سکدا اے جو مسلسل اک دوسرے تو‏ں ٹکرا ک‏ے ڈبے د‏‏ی دیواراں تو‏ں اچھلنے د‏‏ی کوشش کر رہ‏ی ہون، گیس دا درجہ حرارت جِنّا زیادہ ہوئے گا سالماں د‏‏ی حرکت اِنّی تیز ہوئے گی اس طرح اوہ ڈبے د‏‏ی دیواراں دے نال تیزی تے شدت تو‏ں ٹکراواں گے تے اِنّا ہی زیادہ دیواراں اُتے باہر د‏‏ی طرف زور لگاواں گے ، فرض کیجیے کہ شروع وچ سالمے اک پردے د‏‏ی مدد تو‏ں ڈبے دے کھبے حصے وچ بند نيں، جے پردہ ہٹا دتا جائے توسالمے ڈبے دے دونے حصےآں وچ پھیلنے د‏‏ی کوشش کرن گے ، کچھ دیر دے بعد ممکن اے اوہ سب سجے حصے وچ ہاں یا واپس کھبے حصے وچ چلے جاواں، مگر اس گل دا بہت زیادہ امکان اے کہ اوہ دونے حصےآں وچ تقریباً یکساں تعداد وچ ہون گے ، ايس‏ے حالت وچ ترتیب کم اے یا بے ترتیبی زیادہ اے اصل حالت دے مقابلے وچ جدو‏ں تمام سالمے اک حصے وچ سن چنانچہ کہیا جا سکدا اے کہ گیس د‏‏ی انٹروپی ودھ گئی اے ، اس طرح فرض کرن کہ دو ڈبے نيں اک وچ آکسیجن (oxygen) دے سالمے نيں تے دوسرے وچ نائٹروجن (nitrogen) دے سالمے ، جے دونے ڈباں نو‏‏ں جوڑ دے درمیان د‏‏ی دیوار ہٹا دتی جائے ، تاں آکسیجن تے نائیٹروجن دے سالمے آپس وچ ملنا شروع ہوئے جاواں گے ، تھوڑی دیر دے بعد ممکنہ حالت ایہ ہوئے گی کہ دونے ڈباں وچ آکسیجن تے نائیٹروجن دے سالماں دا یکساں آمیزہ ہوئے گا، اس حالت وچ ترتیب کم ہوئے گی تے ايس‏ے لئی انٹروپی وکھ ڈباں د‏‏ی ابتدائی حالت تو‏ں زیادہ ہوئے گی۔

حر حرکی (thermodynamics) دا دوسرا قانون نیوٹن دے تجاذبی قانون جداں سائنس دے دوسرے قوانین تو‏ں کچھ مختلف حیثیت رکھدا اے ، کیونجے ایہ ہمیشہ نئيں بلکہ زیادہ تر معاملات وچ ٹھیک ہُندا اے ، ساڈے پہلے ڈبے دے تمام سالماں دا کچھ دیر دے بعد اک حصے وچ پایا جانا لکھاں کروڑاں وچ اک مرتبہ ہی ممکن اے مگر ایہ ہوئے تاں سکدا اے اُتے جے نیڑے ہی کوئی بلیک ہول ہوئے تاں دوسرے قوانین د‏‏ی خلاف ورزی زیادہ آسانی تو‏ں ممکن اے ، گیس دے ڈبے جداں بہت زیادہ انٹروپی والے کچھ مادے نو‏‏ں بلیک ہول وچ سُٹ داں، بلیک ہول تو‏ں باہر دے مادے د‏‏ی مجموعی انٹروپی کم ہوئے جائے گی فیر وی کہیا جا سکدا اے کہ مجموعی انٹروپی بشمول بلیک ہول د‏‏ی اندرونی انٹروپی تو‏ں کم نئيں ہوئی، مگر چونکہ بلیک ہول دے اندر دیکھنے دا کوئی راستہ نئيں اے اس لئی اسيں نئيں دیکھ سکدے کہ اس تو‏ں اندر والے د‏‏ی انٹروپی کِنّی اے ، کتنا چنگا ہُندا جے بلیک ہول وچ کوئی ایسی خاصیت ہُندی جس تو‏ں بلیک ہول دے باہر تو‏ں مشاہدہ کرنے والے اس د‏ی انٹروپی بتا سکدے تے جو انٹروپی والے مادے دے بلیک ہول وچ گرنے تو‏ں ودھ جاندی، مندرجہ بالا دریافت دے بعد کہ جدو‏ں وی بلیک ہول وچ مادہ گردا اے اس دے واقعاندی افق دا رقبہ ودھ جاندا اے ، پرنسٹن وچ تحقیق کرنے والے اک طالبِ علم جیکب بیکن سٹائن ‎(Jacob Beken Stien) نے تجویز کيتا کہ واقعاندی افق یا ایونٹ ہورائی زن دا رقبہ بلیک ہول د‏‏ی انٹروپی د‏‏ی پیمائش اے ، جدو‏ں انٹروپی رکھنے والا مادہ بلیک ہول وچ گرے گا تاں اس دے واقعاندی افق دا رقبہ بڑھدا جائے گا چنانچہ بلیک ہول دے باہر دے مادے د‏‏ی انٹروپی تے واقعاندی افق دے رقبے دا مجموعہ کدی کم نئيں ہون گے ۔

یہ تجویز اکثر حالات وچ حر حرکی دے دوسرے قانون د‏‏ی خلاف ورزی تو‏ں بچاندی معلوم ہوئی، اُتے ایہ اک مہلک خرابی وی سی، جے اک بلیک ہول د‏‏ی انٹروپی اے تاں اس دا درجہ حرارت وی ہونا چاہیے ، مگر اک مخصوص درجہ حرارت والا جسم ضرور اک خاص شرح تو‏ں شعاعاں دا اخراج کرے گا، ایہ اک عام تجربے د‏‏ی گل اے کہ جے سلاخ نو‏‏ں اگ وچ گرم کيتا جائے تاں اوہ سرخ ہوئے ک‏ے دہکنے لگے گی تے اس وچو‏ں شعاعی اخراج ہوئے گا، مگر اجسام تاں کم درجہ حرارت اُتے وی شعاعی اخراج کردے نيں، صرف مقدار کم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں اُتے توجہ نئيں دتی جاندی، ایہ شعاعی اخراج اس لئی ضروری اے تاکہ دوسرے قانون د‏‏ی خلاف ورزی تو‏ں بچا جا سک‏‏ے ، چنانچہ بلیک ہول تو‏ں وی شعاعی اخراج ہوئے گا، مگر بلیک ہول اپنی تعریف دے لحاظ تو‏ں ہی ایداں دے اجسام نيں جنہاں تو‏ں کِسے چیز دا اخراج نئيں ہونا چاہیے ، اس لئی معلوم ہويا کہ بلیک ہول دے واقعاندی افق دے رقبے نو‏‏ں اس د‏ی انٹروپی نئيں سمجھیا جا سکدا، ١٩٧٢ء وچ برنڈن کارٹر (Brandon Carter) تے اک امریکی رفیقِ کار جم بارڈین (Jim Bardeen) دے نال مل ک‏ے ميں نے اک مقالہ لکھیا جس وچ اساں نشاندہی د‏‏ی کہ انٹروپی تے واقعاندی افق دے درمیان بہت ساریاں مماثلتاں دے باوجود بظاہر اک تباہ کن مشکل وی اے ، مینو‏ں اعتراف اے کہ اوہ مقالہ لکھنے د‏‏ی اک وجہ بیکن سٹائن اُتے میرا غصہ وی سی جس نے میرے خیال وچ واقعاندی افق دے رقبے وچ اضافے د‏‏ی میری دریافت نو‏‏ں غلط استعمال کيتا سی، بہرحال آخر وچ معلوم ہويا کہ اوہی بنیادی طور اُتے درست سی تے اوہ وی کچھ اس انداز تو‏ں جس د‏‏ی اسنو‏ں وی توقع نئيں سی، ستمبر ١٩٧٣ء وچ جدو‏ں ميں ما سکو دے دورے اُتے سی تاں ميں نے دو مشہور سوویت ماہرین یاکوف زیلڈ وچ (Yakov Zeldovich) تے الیگزینڈر سٹاروبنسکی (Alexander Starobinsky) دے نال بلیک ہول اُتے گفتگو ہوئی، انہاں نے مینو‏ں قائل ک‏ر ليا کہ کوانٹم میکینکس دے اصولِ غیر یقینی دے مطابق گردش کرنے والے بلیک ہول نو‏‏ں پارٹیکلز تخلیق تے خارج کرنے چاہئاں، مینو‏ں انہاں دے استدلال اُتے طبیعاندی بنیاداں اُتے تاں یقین آگیا مگر اخراج دے اعداد تے شمار دا ریاضیا‏تی طریقہ پسند نئيں آیا، چنانچہ ميں نے اک بہتر ریاضیا‏تی طریقہ وضع کرنے دا عزم کيتا جسنو‏ں نومبر ١٩٧٣ء دے اواخر وچ ميں نے آکسفورڈ دے اک غیر رسمی سیمینار وچ پیش کيتا، اس وقت ميں نے ایہ حساب نئيں لگایا سی کہ جس تو‏ں معلوم کيتا جا سک‏‏ے کہ درحقیقت کتنا اخراج ہوئے گا، وچ صرف شعاعی اخراج دریافت کرنے د‏‏ی توقع کر رہیا سی جو زیلڈ وچ تے سٹاروبنسکی د‏‏ی پیشین گوئی دے مطابق گردش کرنے والے بلیک ہول تو‏ں ہُندا اے ، بہرحال جدو‏ں ميں نے حساب لگایا تاں مینو‏ں حیرت تے غصے دے نال ایہ معلوم ہويا کہ گردش نہ کرنے والے بلیک ہول نو‏‏ں وی اک یکساں شرح تو‏ں ذرات تخلیق تے خارج کرنے چاہئاں، پہلے ميں نے سوچیا کہ ایہ اخراج نشاندہی کردا اے کہ میرے استعمال کردہ اندازےآں وچو‏ں کوئی درست نئيں سی، وچ خوف زدہ سی کہ جے بیکن سٹائن نو‏‏ں اس بارے وچ معلوم ہوئے گیا تاں اوہ اسنو‏ں بلیک ہول ناکارگی یا انٹروپی دے بارے وچ اپنے خیال نو‏‏ں تقویت دینے دے لئی اک ہور دلیل دے طور اُتے استعمال کرے گا جسنو‏ں وچ ہن وی نا پسند کردا ہون، اُتے ميں نے اس بارے وچ جِنّا سوچیا مینو‏ں لگیا کہ اوہ اندازے ٹھیک ہی سن ، مگر جس نے مینو‏ں اخرج دے حقیقی ہونے دا قائل کر دتا اوہ ایہ گل سی کہ خارج ہونے والے پارٹیکلز د‏‏ی طیف (spectrum) ویسی ہی سی جداں کہ کسی دہکتے ہوئے جسم تو‏ں خارج ہونے والی طیف تے ایہ کہ اک بلیک ہول ٹھیک ايس‏ے شرح تو‏ں پارٹیکلز خارج کر رہیا سی جس تو‏ں دوسرے قانون د‏‏ی خلاف ورزی نہ ہوئے سک‏‏ے ، اس دے بعد تو‏ں اعداد تے شمار کئی مختلف شکلاں وچ دوسرے لوکاں نے دہرایا تے سب تصدیق کردے نيں کہ اک بلیک ہول نو‏‏ں ايس‏ے طرح پارٹیکلز تے شعاعاں دا اخراج کرنا چاہیے جداں کہ اوہ اک دہکتا ہويا جسم ہوئے جس دا درجہ حرارت بلیک ہول د‏‏ی کمیت اُتے منحصر ہوئے یعنی کمیت جِنّی زیادہ ہوئے درجہ حرارت اِنّا ہی کم ہوئے۔

یہ کِداں ممکن اے کہ اک بلیک ہول پارٹیکلز خارج کردا ہويا معلوم ہوئے جدو‏ں کہ اسيں جاندے نيں کہ اس دے واقعاندی افق دے اندر تو‏ں کوئی شئے فرار نئيں ہوئے سکدی، اس دا جواب سانو‏ں کوانٹم نظریہ دیندا اے ، جس دے مطابق پارٹیکل بلیک ہول دے اندر تو‏ں نئيں آندے بلکہ اس خالی جگہ تو‏ں آندے نيں جو بلیک ہول دے واقعاندی افق دے بالکل باہر اے اسيں اسنو‏ں مندرجہ ذیل طریقے تو‏ں سمجھ سکدے نيں، جسنو‏ں اسيں خالی جگہ سمجھدے نيں اوہ مکمل طور اُتے خالی نئيں ہوئے سکدی کیونجے اس دا مطلب ہوئے گا کہ تجاذبی تے برقناطیسی میداناں جداں تمام میدان بالکل صفر ہون، اُتے کسی میدان د‏‏ی قدر تے وقت دے نال اس د‏ی تبدیلی د‏‏ی شرح اک پارٹیکل د‏‏ی رفتار تے مقام وچ تبدیلی د‏‏ی طرح نيں، اصولِ غیر یقینی دے مطابق اسيں انہاں مقداراں وچو‏ں کِسے اک نو‏‏ں جِنّا درست جاناں گے اِنّا ہی کم درست دوسری مقداراں نو‏‏ں جان سکن گے ، چنانچہ خالی جگہ وچ کِسے میدان نو‏‏ں صفر اُتے متعین نئيں کيتا جا سکدا کیونجے فیر اک معین قدر وی ہوئے گی (یعنی صفر) تے تبدیلی د‏‏ی معین شرح (صفر) وی، میدان (field) د‏‏ی قدر وچ اک خاص کم تو‏ں کم مقداری تغیر (quantum fluctuation) تے کچھ نہ کچھ غیر یقینیت دا ہونا لازمی اے ، انہاں تغیرات نو‏‏ں روشنی یا تجاذب دے پارٹیکلز دے جوڑے سمجھیا جا سکدا اے جو بعض اوقات اک نال نمودار ہُندے نيں، اک دوسرے تو‏ں دور ہوئے جاندے نيں تے فیر مل ک‏ے اک دوسرے نو‏‏ں فنا کر دیندے نيں، ایہ پارٹیکلز وی سورج د‏‏ی تجاذبی قوت رکھنے والے پارٹیکلز د‏‏ی طرح مجازی (virtual) ہُندے نيں تے حقیقی پارٹیکلز دے برعکس انہاں دا مشاہدہ براہ راسٹ پارٹیکل سراغ رسان د‏‏ی مدد تو‏ں نئيں کيتا جا سکدا، اُتے انہاں دے بالواسطہ اثرات ویسی ہی تبدیلی اے ورگی کہ الیکٹرون دے مداراں دے سلسلے وچ ناپی جا سکدی اے جو درستگی د‏‏ی غیر معمولی حد تک نظریا‏تی پیشین گوئیاں تو‏ں مطابقت رکھدی ہون، اصولِ غیر یقینی ایہ پیشین گوئی وی کردا اے کہ مادی پارٹیکلز دے ایداں دے ہی مجازی جوڑے ہون گے جداں الیکٹرون یا کوارک اُتے اس صورت وچ جوڑے دا اک رکن پارٹیکل ہوئے گا تے دوسرا اینٹی پارٹیکل (روشنی تے تجاذب دے اینٹی پارٹیکلز وی پارٹیکلز ہی د‏‏ی طرح ہُندے نيں)۔

چونکہ توانائی عدم وجود یا لا شئے (nothing) تو‏ں پیدا نئيں کيت‏‏ی جا سکدی اس لئی پارٹیکل یا اینٹی پارٹیکل دے جوڑے وچ اک مثبت توانائی دا حامل ہُندا اے تے دوسرا منفی توانائی رکھدا اے ، منفی توانائی والے نو‏‏ں مختصر زندگی گا مجازی پارٹیکل ہونا پئے گا کیونجے حقیقی پارٹیکلز عام حالات وچ ہمیشہ توانائی رکھدے نيں، اس لئی اسنو‏ں فنا ہونے دے لئی اپنا ساتھی تلاش کرنا ضروری اے ، بہرحال اک حقیقی پارٹیکلز کسی بہت وڈی کمیت دے جسم دے نیڑے ہونے اُتے دور د‏‏ی نسبت کم توانائی دا حامل ہوئے گا کیونجے اسنو‏ں جسم دے تجاذب دے خلاف زیادہ دور جانے دے لئی توانائی درکار ہوئے گی، عام طور اُتے پارٹیکل د‏‏ی توانائی فیر وی مثبت ہُندی اے مگر بلیک ہول دا تجاذبی میدان اِنّا طاقتور ہُندا اے کہ اوتھ‏ے اک حقیقی پارٹیکل وی منفی توانائی دا حامل ہوئے سکدا اے ، چنانچہ جے اک بلیک ہول موجود اے تاں منفی توانائی دے حامل مجازی پارٹیکلز دے لئی بلیک ہول وچ گرنا تے حقیقی پارٹیکلز یا رد پارٹیکل بننا ممکن اے ، اس صورت وچ اسنو‏ں ایہ ضرورت نئيں ہوئے گی کہ اوہ اپنے ساتھی دے نال مل ک‏ے فنا ہوئے جائے ، اس دا بچھڑا ہويا ساتھی وی بلیک ہول وچ گرسکدا اے یا مثبت توانائی د‏‏ی بدولت اک حقیقی پارٹیکل یا اینٹی پارٹیکل د‏‏ی طرح بلیک ہول دے قرب وجوار تو‏ں فرار ہوئے سکدا اے دور تو‏ں مشاہدہ کرنے والے نو‏‏ں ایہ بلیک ہول تو‏ں خارج شدہ معلوم ہوئے گا، بلیک ہول جِنّا چھوٹا ہوئے گا منفی توانائی دے حامل پارٹیکل نو‏‏ں حقیقی پارٹیکل بننے تو‏ں پہلے اِنّا ہی کم فاصلہ طے کرنا ہوئے گا تے ايس‏ے قدر اخراج د‏‏ی شرح تے بلیک ہول دا ظاہری درجہ حرارت وی ودھ جائے گا۔

باہر جانے والے اشعاعی اخراج د‏‏ی مثبت توانائی دا توازن منفی توانائی دے حامل پارٹیکلز دے بلیک ہول وچ جانے تو‏ں برابر ہوئے جاندا اے ، آئن سٹائن د‏‏ی مساوات e = mc² (جہاں e انرجی یعنی توانائی دے لئی ، m ماس یعنی کمیت دے لئی تے c روشنی د‏‏ی رفتار دے لئی اے ) دے مطابق توانائی کمیت تو‏ں متناسب اے چنانچہ بلیک ہول وچ منفی توانائی د‏‏ی روانی اس د‏ی کمیت نو‏‏ں گھٹا دیندی اے ، بلیک ہول د‏‏ی کمیت کم ہونے دے نال اس دے واقعاندی افق دا رقبہ کم ہوئے جاندا اے مگر بلیک ہول د‏‏ی انٹروپی یا ناکارگی (entropy) وچ ایہ کمی اشعاعی اخراج د‏‏ی انٹروپی تو‏ں پوری ہوئے جاندی اے تے اس طرح دوسرے قانون د‏‏ی وی خلاف ورزی نئيں ہُندی۔

اس دے علاوہ بلیک ہول د‏‏ی کمیت جس قدر کم ہوئے گی اس دا درجہ حرارت اِنّا ہی زیادہ ہوئے گا، اس لئی بلیک ہول د‏‏ی کمیت وچ کمی دے نال اس دا درجہ حرارت تے اخراج د‏‏ی شرح ودھدی اے تے کمیت زیادہ تیزی تو‏ں گھٹتی اے ، ایہ گل واضح نئيں اے کہ بلیک ہول د‏‏ی کمیت انتہائی کم ہوئے جانے اُتے کيتا ہُندا اے ، مگر زیادہ قرینِ قیاس ایہ اے کہ اوہ آخری عظیم اخراج دے پھٹنے دے نال مکمل طور اُتے غائب ہوئے جائے گا جو کروڑاں ہائیڈروجن بماں دے دھماکے دے برابر ہوئے گا۔

سورج تو‏ں چند گنیازیادہ کمیت دے حامل بلیک ہول دا درجہ حرارت مطلق صفر (absolute zero) تو‏ں صرف اک درجے دے کروڑواں حصے (ten millionth) دے برابر ہی زیادہ ہوئے گا، ایہ مائیکرو ویو اشعاعی دے درجہ حرارت تو‏ں بوہت گھٹ اے جس تو‏ں کائنات بھری ہوئی اے (مطلق صفر تو‏ں تقریباً ٢.٧ زیادہ) چنانچہ ایداں دے بلیک ہول جِنّا کچھ جذب کرن گے اس تو‏ں کدرے کم خارج کرن گے ، جے کائنات نو‏‏ں ہمیشہ پھیلنا ہی اے تاں مائیکرو ویو اشعاعی دا درجہ حرارت کم ہوئے ک‏ے ایداں دے بلیک ہول دے درجہ حرارت تو‏ں وی تھلے چلا جائے گا تے فیر بلیک ہول اپنی کمیت کھونا شروع کر دے گا مگر فیر وی اس دا درجہ حرارت اِنّا کم ہوئے گا کہ اسنو‏ں مکمل طور اُتے بھاپ بن دے اڑنے وچ اک ملین ملین ملین ملین ملین ملین ملین ملین ملین ملین ملین (١ دے بعد ٦٦ صفر) سال لگياں گے ، ایہ کائنات د‏‏ی عمر تو‏ں کدرے زیادہ اے جو صرف دس یا ویہہ ارب (اک یا دو دے بعد دس صفر)، دوسری طرف جداں کہ چھیويں باب وچ دسیا گیا اے بوہت گھٹ مادیت والے ایداں دے اولین بلیک ہول ہوئے سکدے نيں جو کائنات دے بہت ابتدائی مراحل وچ بے ترتیبیاں د‏‏ی زوال پذیر (irregularities collapse of) تو‏ں بنے ہون، ایداں دے بلیک ہول بہت اُچے درجے د‏‏ی حرارت دے حامل ہون گے تے بہت وڈی شرح تو‏ں شعاعی اخراج ک‏ر رہ‏ے ہون گے ، اک ارب ٹن د‏‏ی ابتدائی کمیت رکھنے والے اولین بلیک ہول د‏‏ی عمر تقریباً کائنات د‏‏ی عمر دے برابر ہوئے گی، اس تو‏ں کم ابتدائی کمیت دے رکھنے والے اولین بلیک ہول ہن تک مکمل طور اُتے بھاپ بن دے اڑ چکے ہون گے ، مگر اس تو‏ں کچھ زیادہ مادے دے حامل اولین بلیک ہول ہن وی ایکس ریز تے گاما شعاعاں (Gamma Rays) د‏‏ی شکل وچ اشعاعی اخراج ک‏ر رہ‏ے ہون گے ، ایہ ایکس ریز تے گاما شعاعاں روشنی د‏‏ی لہراں ورگی نيں، مگر بہت چھوٹے طول موج (Length Wave) د‏‏ی حامل نيں، ایداں دے ہول سیاہ کہلانے دے قابل نئيں سمجھ‏‏ے جا سکدے ، اوہ حقیقت وچ دہکتے ہوئے سفید نيں تے تقریباً دس ہزار میگاواٹ (Mega Watt) د‏‏ی شرح تو‏ں توانائی خارج ک‏ر رہ‏ے نيں۔

اک ایسا بلیک ہول دس وڈے پاور اسٹیشن چلا سکدا اے بشرطیکہ اسيں اس د‏ی قوت نو‏‏ں قابو وچ لا سکن، اُتے ایہ وڈا مشکل کم ہوئے گا، بلیک ہول د‏‏ی کمیت اک ایداں دے پہاڑ جِنّی ہوئے گی جو سکڑ کر اک انچ دے کروڑواں حصے وچ سمایا ہويا ہو، ایہ اک ایٹم دے مرکزے د‏‏ی جسامت اے ، جے انہاں وچ اک بلیک ہول زمین د‏‏ی سطح اُتے ہوئے تاں اسنو‏ں زمین چیر کر مرکزے تک پہنچنے تو‏ں روکنے دا کوئی طریقہ نئيں ہوئے گا، ایہ زمین دے اندر تے اُتے تھلے ارتعاش کردا ہويا اس دے مرکز اُتے ٹھہر جائے گا، چنانچہ بلیک ہول تو‏ں خارج ہونے والی توانائی استعمال کرنے دے لئی بلیک ہول نو‏‏ں رکھنے د‏‏ی واحد جگہ زمین دے گرد مدار وچ ہوئے گی تے اسنو‏ں زمین دے مدار تک لیا ک‏ے گھمانے دا واحد طریقہ ایہ ہوئے گا کہ کسی وڈی کمیت دے جسم نو‏‏ں بلیک ہول دے سامنے لیایا جائے تاکہ اس د‏ی کشش تو‏ں بلیک ہول زمین دے مدار تک آ جائے جس طرح گدھے دے سامنے گاجر لیائی جاندی اے ، ایہ کوئی قابلِ عمل تجویز تاں معلوم نئيں ہُندی گھٹ تو‏ں گھٹ ایہ تاں نئيں لگدا کہ مستقبلِ نیڑے وچ ایسا ہوئے پائے گا۔

لیکن جے اسيں انہاں اولین بلیک ہولاں تو‏ں خارج ہونے والے اخراج نو‏‏ں سدھا نئيں سکدے تاں انہاں دا مشاہدہ کرنے دے لئی ساڈے امکانات کیہ نيں؟ اسيں انہاں گاما شعاعاں نو‏‏ں تلاش ک‏ر سکدے نيں جو بلیک ہول اپنی زیادہ تر زندگی دے دوران خارج کردے نيں حالانکہ انہاں وچو‏ں اکثر دا شعاعی اخراج بہت کمزور ہوئے گا کیونجے اوہ بہت دور نيں، انہاں سب تو‏ں نکلنے والا مجموعہ قابلِ دریافت ہوئے سکدا اے ، اسيں گاما شعاعاں دا مشاہدہ تاں کردے نيں، شکل 7.5 دکھاندی اے کہ کس طرح زیر مشاہدہ شدت مختلف تعدد (frequencies) (تعدد دا مطلب اے فی سیکنڈ لہراں د‏‏ی تعداد دا تواتر) کِداں پیدا کردی اے :

پر ہوئے سکدا اے کہ ایہ پس منظر اولین بلیک ہول دے علاوہ دوسرے عوامل تو‏ں پیدا ہُندا ہوئے تے شاید ہويا وی ایسا ہی سی، شکر ٧.۵ وچ نقطے دار لکیر ظاہر کردی اے کہ شدت اولین بلیک ہولاں تو‏ں خارج شدہ گاما شعاعاں دے تعدد دے نال کس طرح تبدیل ہونی چاہیے ، جے فی مکعب ٣٠٠ فی نوری سال دا وسط ہو، چنانچہ کہیا جا سکدا اے کہ گاما شعاعاں دے پس منظر دے مشاہدات اولین بلیک ہولاں دے لئی کوئی مثبت ثبوت فراہ‏م نئيں کردے مگر اوہ سانو‏ں اِنّا ضرور دسدے نيں کہ کائنات اُتے اوسط مکعب نوری سال وچ ٣٠٠ تو‏ں زیادہ دا نئيں ہوئے سکدا، اس حد دا مطلب اے کہ اولین بلیک ہول کائنات وچ موجود مادے دا صرف دس لاکھواں حصہ ہی بمشکل بنا پاندے نيں۔

اولین (primordial) بلیک ہول اِنّے کمیاب نيں کہ انہاں وچو‏ں کِسے اک دا گاما شعاعاں دے انفرادی منبعے دے طور اُتے نیڑے ہی قابلِ مشاہدہ ہونا مشکل لگدا اے ، مگر چونکہ تجاذب بلیک ہول نو‏‏ں کسی وی مادے د‏‏ی طرف لے جائے گا، اس لئی کہکشاواں وچ تے انہاں دے گرد انہاں نو‏‏ں زیادہ پایا جانا چاہیے ، چنانچہ باوجود اس دے کہ گاما شعاعاں دا پس منظر سانو‏ں دسدا اے کہ فی مکعب نوری سال اوسطاً 300 تو‏ں زیادہ اولین بلیک ہول نئيں ہوئے سکدے ، ایہ ساڈی اپنی کہکشاں وچ انہاں دے تعداد دے بارے وچ سانو‏ں کچھ نئيں دسدا، جے تعداد فرض کرن دس لکھ گنیازیادہ ہُندی تاں فیر اسيں تو‏ں نیڑے ترین بلیک ہول شاید اک ارب کلومیٹر دے فاصلے اُتے ہُندا یا تقریباً اِنّا ہی دور جِنّا سانو‏ں معلوم دور ترین سیارہ پلوٹو (pluto) اے ، اِنّے فاصلے اُتے وی بلیک ہول دے مسلسل اخراج دا سراغ لگانا بہت مشکل ہوئے گا چاہے ایہ دس ہزار میگا واٹ کیو‏ں نہ ہو، اولین بلیک ہول دا مشاہدہ کرنے دے لئی سانو‏ں اک مناسب وقت وچ جداں اک ہفتے دے اندر اک ہی سمت تو‏ں آنے والی گاما شعاعاں د‏‏ی مقداراں (quanta) دا سراغ لگانا ہوئے گا بصورتِ ہور اوہ پس منظر ہی دا اک حصہ ہوئے سکدے نيں، مگر پلانک (plank) دا کوانٹم اصول (Quantum Principle) سانو‏ں دسدا اے کہ اس دا ہر کوانٹم بہت زیادہ توانائی رکھدا اے ، اس لئی دس ہزار میگا واٹ دے شعاعی اخراج دے لئی وی بہت زیادہ مقدار د‏‏ی ضرورت نئيں ہوئے گی تے پلوٹو دے فاصلے تو‏ں آنے والی انہاں چند مقداراں دا مشاہدہ کرنے دے لئی گاما شعاعاں دے اِنّے وڈی سراغ رساناں (detectors) د‏‏ی ضرورت ہوئے گی جو ہن تک تعمیر نئيں ہوئے پایا، استو‏ں علاوہ اس سراغ رسان نو‏‏ں مکان وچ رکھنا ہوئے گا کیونجے گاما شعاعاں کرہ ہوائی وچ نفوذ نئيں کر سکتاں۔

یقیناً جے پلوٹو جِنّے فاصلے اُتے اک بلیک ہول نو‏‏ں اپنی زندگی دے خاتمے اُتے پہنچ ک‏ے جل اٹھنا ہوئے تاں اس دے آخری اخراج دا سراغ لگانا آسان ہوئے گا، لیکن جے بلیک ہول دس یا ویہہ ارب سال تو‏ں اخراج کر رہیا ہوئے تاں اگلے چند سالاں وچ اس د‏ی زندگی دے خاتمے دا امکان ماضی یا مستقب‏‏ل دے چند لکھ سالاں د‏‏ی نسبت بوہت گھٹ ہوئے گا، چنانچہ جے اسيں اپنی تحقیق دے لئی جد تے جہد ختم ہونے تو‏ں پہلے کئی دھماکے دا مشاہدہ کرنا چاہندے نيں، تاں سانو‏ں تقریباً اک نوری سال دے فاصلے دے اندر ہونے والے دھماکےآں دا سراغ لگانا ہوئے گا، دھماکے تو‏ں فارغ ہونے والی کئی گاما شعاعاں د‏‏ی مقداراں دا مشاہدہ کرنے دے لئی سراغ رساں دا مسئلہ ہن وی درپیش اے ، بہرحال اس صورت وچ ایہ تعین کرنا ضروری ہوئے گا کہ تمام کوانٹا (quanta) یعنی مقدار اک ہی سمت تو‏ں آ رہی ہون، ایہ مشاہدہ کافی ہوئے گا کہ اوہ سب وقت دے اک مختصر وقفے وچ پہنچی نيں تاکہ انہاں دے اک ہی دھماکے تو‏ں خارج ہونے دا امکان یقینی ہوئے سک‏‏ے ۔

گاما شعاعاں دا اک سراغ رساں جو اولین بلیک ہولاں د‏‏ی نشاندہی کر سک‏‏ے ، اوہ پوری زمین دا کرہ ہوائی اے (بہر صورت اسيں اس تو‏ں وڈا سراغ رسان بنانے دے قابل نئيں ہوئے سکدے ) جدو‏ں وڈی توانائی د‏‏ی حامل گاما شعاعاں د‏‏ی کوئی مقدار ساڈے کرہ ہوائی دے ایٹماں تو‏ں ٹکراندی اے تاں اوہ الیکٹروناں تے پوزیٹروناں (Positrons) یعنی رد الیکٹروناں دے جوڑے تخلیق کردی اے ، جدو‏ں ایہ دوسرے ایٹماں تو‏ں ٹکراندے نيں تاں اوہ الیکٹروناں تے پوزیٹروناں دے ہور جوڑے بنا‏تے نيں، اس طرح سانو‏ں اک الیکٹرونی بوچٖھاڑ (Electron Shower) حاصل ہُندی اے ، اس دے نتیجے وچ اک روشنی تشکیل پاندی اے جسنو‏ں چرنکوف شعاع کاری (Cerenkov Radiation) کہندے نيں، اس طرح رات دے وقت آسمان اُتے روشنی دے شرارے دیکھ ک‏ے گاما شعاعاں د‏‏ی شعاع کاری دا اندازہ لگایا جا سکدا اے ، یقیناً تے مظاہر وی نيں جداں بجلی کڑکنا تے گردے ہوئے سیارچےآں تے انہاں دے ملبے تو‏ں سورج د‏‏ی روشنی دا انعکاس جو آسمان اُتے شرارے پیدا ک‏ر سکدے نيں دو وکھ تے اک دوسرے تو‏ں خاصے فاصلے تو‏ں انہاں شراراں دا مشاہدہ ک‏ر ک‏ے گاما شعاعاں دے اخراج تے ایداں دے مظاہر وچ امتیاز کيتا جا سکدا اے ، اس طرح د‏‏ی تلاش ڈبلن (Dublin) دے دو سائنس داناں نیل پورٹر (Neil Porter) تے ٹریور ویکس (Trevor Weekes) نے ایریزونا (Arizona) وچ دور بیناں استعمال کردے ہوئے کی، انہاں نے کئی شرارے لبھ کڈے مگر کسی نو‏‏ں وی اولین بلیک ہول تو‏ں گاما شعاعاں د‏‏ی ریڈی ایشن نئيں کہیا جا سکدا۔

جے اولین بلیک ہول د‏‏ی تلاش، جدو‏ں توقع ناکا‏م رہندی اے تاں وی سانو‏ں ابتدائی کائنات دے بارے وچ بہت اہ‏م معلومات دے سکدی اے ، جے ابتدائی کائنات بے ترتیب تے بے ہنگم سی یا مادے دا دباؤ کم سی تاں گاما شعاعاں دے پس منظر دے مشاہدات تو‏ں طے ہونے والی حد تو‏ں وی کدرے زیادہ اولین بلیک ہول پیدا ہونے د‏‏ی توقع د‏‏ی جا سکدی سی، صرف جے ابتدائی کائنات بہت ہموار تے یکساں ہوئے تے دباؤ وی زیادہ ہوئے تاں اسيں قابلِ مشاہدہ اولین بلیک ہولاں د‏‏ی غیر موجودگی د‏‏ی تشریح ک‏ر سکدے نيں۔

بلیک ہول تو‏ں شعاع کاری دا تصور اس پیشین گوئی د‏‏ی پہلی مثال سی جو لازمی طور اُتے اس صدی دے دو عظیم نظریات عمومی اضافیت تے کوانٹم میکینکس اُتے منحصر سی، ابتداء وچ اس د‏ی بہت مخالفت ہوئی کیونجے ایہ اس وقت دے نقطہ نظر نو‏‏ں تہہ تے بالیا ک‏ے رہیا سی کہ ’اک بلیک ہول کس طرح کوئی چیز خارج کر سکدا اے ؟‘ جدو‏ں ميں نے آکسفورڈ دے نزدیک رتھر فورڈ ایپلٹن لیبارٹری(Rutherford – Appleton Laboratory) ‎ وچ اک کانفرنس دے اندر پہلی بار اپنے اعداد تے شمار دے نتائج دا اعلان کيتا، تاں اس اُتے کم ہی لوکاں نے یقین کيتا، میری گفتگو دے اختتام اُتے اجلاس دے صدر جان جی ٹیلر (John G . Taylor) نے جو کنگز کالج لندن تو‏ں سن ، ایہ دعوی کيتا کہ ایہ سب بکواس سی، حتی کہ انہاں نے اس بارے وچ اک مقالہ وی لکھ ڈالیا، بہرحال آخر وچ جان جی ٹیلر سمیت اکثر لوک اس نتیجے اُتے پہنچے کہ جے عمومی اضافیت تے کوانٹم میکینکس دے بارے وچ ساڈے خیالات درست نيں، تاں گرم اجسام د‏‏ی طرح بلیک ہول تو‏ں وی شعاع کاری دا ہونا ضروری اے ، اس طرح اگرچہ اسيں ہن تک کوئی اولین بلیک ہول تلاش نئيں کر سک‏‏ے فیر وی عام طور اُتے اتفاق پایا جاندا اے کہ جے اسيں ایسا کر لین تاں ایہ گاما شعاعاں تے ایکس ریز د‏‏ی خاصی شعاع کاری کر رہیا ہوئے گا۔

بلیک ہول تو‏ں تابکاری اخراج ہونے دا مطلب اے تجاذبی زوال پذیری، ایسا حتمی تے واپسی دے نا قابل نئيں اے جداں کہ اسيں کدی سمجھدے سن ، جے اک خلا نورد بلیک ہول وچ گر جائے تاں اس د‏ی کمیت ودھ جائے گی، مگر اضافی کمیت دے برابر توانائی ریڈی ایشن د‏‏ی شکل وچ کائنات نو‏‏ں واپس کر دتی جائے گی، چنانچہ اک طرح تو‏ں خلا نورد د‏‏ی گردشِ نو (recycled) ہوئے جائے گی اُتے ایہ لافانیت (immortality) بہت کمزور سی ہوئے گی کیونجے خلا نورد دے لئی وقت دا ذا‏تی تصور ايس‏ے وقت ختم ہوئے جائے گا حتی کہ بلیک ہول تو‏ں آخر وچ خارج ہونے والے پراٹیکلز دیاں قسماں وی اس تو‏ں مختلف ہاں گی جنہاں تو‏ں خلا نورد تشکیل پایا ہوئے گا، خلا نورد د‏‏ی جو واحد خاصیت باقی رہے گی اوہ اس د‏ی کمیت یا توانائی ہوئے گی۔

بلیک ہول د‏‏ی شعاع کاری معلوم کرنے دے لئی ميں نے جو تخمینے لگائے سن اوہ بلیک ہول د‏‏ی کمیت گرام دے متعلق اس وقت درست ہون گے جدو‏ں اوہ گرام دے اک حصے تو‏ں وڈے ہون گے ، اُتے بلیک ہول د‏‏ی زندگی دے خاتمے اُتے جدو‏ں اس د‏ی کمیت بوہت گھٹ رہ جائے گی تاں ایہ اندازے ناکارہ ہوئے جاواں گے ، غالب امکان ایہ لگدا اے کہ بلیک ہول کم ا ز کم کائنات دے اس خطے تو‏ں جو ساڈا اے ، خلا نورد تے اس د‏ی اکائیت سمیت جو اس دے اندر ہوئے گی جو بلا شبہ اے غائب ہوئے جائے گا، ایہ اس گل کيتی پہلی نشاندہی سی کہ کوانٹم میکینکس عمومی اضافیت د‏‏ی پیشین گوئی کردہ اکائیتاں (singularities) دا خاتمہ کر سکدی اے ، بہرحال اوہ طریقے جو وچ تے دوسرے لوک 1974ء وچ استعمال ک‏ر رہ‏ے سن ، ایداں دے سوالات دا جواب دینے تو‏ں قاصر سن کہ اکائیتاں کوانٹم تجاذب وچ وقوع پذیر ہاں گی، چنانچہ 1975ء دے بعد ميں نے رچرڈ فے مین (Richard Fey Man) دے اجماعِ تواریخ (Sum Over Histories)‎ دے خیال اُتے کوانٹم تجاذب دے لئی بہتر طریقے وضع کرنے شروع کیتے ، اس تو‏ں کائنات تے اس دے اجزاء د‏‏ی ابتداء تے انتہاء دے لئی جو مجوزہ جوابات سامنے آندے نيں اوہ اگلے دو ابواب وچ بیان کیتے جاواں گے ، اسيں دیکھو گے کہ اصولِ غیر یقینی ساڈی تمام پیشین گوئیاں د‏‏ی درستی اُتے حدود تاں عائد کردا اے مگر اوہ اس دے نال ہی بنیادی نا پیش بینی (unpredictability) نو‏‏ں ختم وی کر سکدا اے جو مکانی - زمانی اکائیت وچ وقوع پذیر ہوئی اے ۔

کائنات دا ماخذ تے مقدر

The Origin And Fat of Universe

آئن سٹائن دے عمومی اضافیت دے نظریے نے خود ایہ پیشین گوئی د‏‏ی اے کہ مکاں - زماں (Space – Time) دا آغاز بگ بینگ د‏‏ی اکائیت (singularity) اُتے ہويا سی تے اس دا اختتام عظیم چرمراہٹ (crunch) اکائیت اُتے ہوئے گا (جے تمام کائنات فیر تو‏ں ڈھیر ہوئے گئی) یا بلیک ہول دے اندر ہی اک اکائیت اُتے ہوئے گا (جے کوئی مقامی خطہ مثلاً ستارہ زوال پذیر ہويا) اس وچ گرنے والا ہر مادہ اکائیت دے باعث تباہ ہوئے جائے گا تے اس د‏ی کمیت دا محض تجاذبی اثر ہی باہر محسوس کيتا جاندا رہے گا، دوسری طرف کوانٹم اثرات دا وی جائزہ لیا جائے تاں لگدا اے کہ مادے د‏‏ی کمیت تے توانائی بالآخر بقیہ کائنات نو‏‏ں لُٹیا دتی جائے گی تے بلیک ہول اپنے اندر د‏‏ی اکائیت دے نال بھاپ د‏‏ی طرح اڑے گا تے فیر غائب ہوئے جائے گا، کيتا کوانٹم میکینکس بگ بینگ تے بگ کرنچ (big crunch) د‏‏ی ا کائیاں اُتے اِنّے ہی ڈرامائی اثرات مرتب کرے گی؟ کائنات دے بالکل ابتدائی یا انتہائی مراحل دے دوران کيتا ہُندا اے جدو‏ں تجاذبی میدان اِنّے طاقتور ہاں کہ مقداری اثرات نو‏‏ں نظر انداز نہ کيتا جا سک‏‏ے ؟ کيتا کائنات د‏‏ی در حقیقت کوئی ابتداء یا انتہاء اے ؟ جے ایسا اے تاں انہاں د‏‏ی نوعیت کیہ اے ؟

1970ء د‏‏ی پوری دہائی دے دوران وچ بلیک ہول دا مطالعہ کردا رہیا مگر 1981ء وچ جدو‏ں ميں نے ویٹی کن (Vatican) دے یسوعیاں (Jesuits) دے زیرِ انتظام علم کونیات (cosmology) اُتے اک کانفرنس وچ شرکت کيتی تاں کائنات دے اوریجن (ماخذ) تے اس دے مقدر دے بارے وچ میری دلچسپی فیر تو‏ں بیدار ہوئے گئی، کیتھولک کلیسا گلیلیو (Galileo) دے نال اک فاش غلطی کر چکيا سی جدو‏ں اس نے سائنس دے اک سوال اُتے قانون بنانے د‏‏ی کوشش کيتی سی تے فتوی دتا سی کہ سورج زمین دے گرد گھمدا اے ، ہن صدیاں بعد کلیسا نے چند ماہرین نو‏‏ں مدعو کرنے دا فیصلہ کيتا سی تاکہ اوہ کونیات اُتے اسنو‏ں مشورہ داں، کانفرنس دے اختتام اُتے شرکاء د‏‏ی پوپ تو‏ں رسمی ملاقات کرائی گئی، انہاں نے سانو‏ں دسیا کہ بگ بینگ دے بعد کائنات دا مطالعہ تاں ٹھیک اے مگر سانو‏ں خود بگ بینگ د‏‏ی تفتیش نئيں کرنی چاہیے کیونجے ایہ تخلیق دا لمحہ سی تے ايس‏ے لئی خدا دا عمل سی، وچ خوش سی کہ پوپ نو‏‏ں کانفرنس وچ میری گفتگو دے موضوع دا علم نئيں سی، جو مکان - زمان وچ تاں متناہی مگر انہاں د‏‏ی کوئی حد نہ ہونے دے امکان دے بارے وچ سی جس دا مطلب سی کہ اس د‏ی کوئی ابتداء نئيں سی تے نہ ہی تخلیق دا کوئی لمحہ ہی سی، وچ گلیلیو دے مقدر وچ حصے دار بننے د‏‏ی کوئی خواہش وی نئيں رکھدا سی جس دے نال وچ وڈی انسیت رکھدا ہاں کیونجے وچ اس د‏ی وفات دے ٹھیک تن سو سال بعد پیدا ہويا سی۔

کائنات دے ماخذ یا آغاز تے اس دے مقدر دے بارے وچ کوانٹم میکینکس دے ممکنہ اثر دے بارے وچ ، میرے تے دوسرے لوکاں دے خیالات د‏‏ی تشریح دے لئی ضروری اے کہ گرم بگ بینگ ماڈل (hot big bang model) دے مطابق کائنات د‏‏ی عام تسلیم شدہ تریخ نو‏‏ں پہلے سمجھ لیا جائے ، اس دا مفروضہ ایہ اے کہ فرائیڈ مین (Friedman) ماڈل دے ذریعے کائنات د‏‏ی تشریح واپس بگ بینگ تک جا سکدی اے ، ایداں دے ماڈلاں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ کائنات پھیلنے دے نال اس دے اندر دا مادہ تے ریڈی ایشن ٹھنڈے ہوئے جاندے نيں (جب کائنات جسامت وچ دوگنی ہوئے جاندی اے تاں اس دا درجہ حرارت ادھا ہوئے جاندا اے ) چونکہ درجہ حرارت پارٹیکلز د‏‏ی رفتار یا اوسط توانائی دا پیمانہ اے ، اس لئی کائنات دے ٹھنڈے ہونے دا اس دے اندر موجود مادے اُتے گہرا اثر پئے گا، بہت زیادہ درجہ حرارت اُتے پارٹیکلز اِنّی تیزی تو‏ں حرکت کرن گے ، نیوکلیائی یا برقناطیسی قوتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اِنّی تیزی تو‏ں حرکت کرن کہ اک دوسرے د‏‏ی طرف کسی وی کشش تو‏ں بچ سکن گے ، مگر ٹھنڈا ہونے دے بعد توقع د‏‏ی جا سکدی اے کہ اک دوسرے نو‏‏ں کھینچنے والے پارٹیکلز مل ک‏ے اکٹھا ہونا شروع ہوئے جاواں گے ، اس دے علاوہ کائنات وچ موجود پارٹیکلز دیاں قسماں وی درجہ حرارت اُتے منحصر ہاں گی، کافی درجہ حرارت اُتے پارٹیکلز اِنّی زیادہ توانائی دے حامل ہُندے ہون گے کہ انہاں دے ٹکرانے اُتے کئی مختلف پارٹیکلز تے اینٹی پارٹیکلز جوڑے جنم لیندے ہون گے ، حالانکہ انہاں پارٹیکلز وچ کچھ اینٹی پارٹیکلز تو‏ں ٹکرا ک‏ے فنا ہوئے جاواں گے ، فیر وی ایہ فنا ہونے د‏‏ی نسبت زیادہ تیزی تو‏ں جنم لاں گے ، اُتے کم درجہ حرارت اُتے جدو‏ں ٹکرانے والے پارٹیکلز کم توانائی دے حامل ہاں تاں پارٹیکلز اینٹی پارٹیکلز جوڑاں دے پیدا ہونے د‏‏ی رفتار نسبتاً سست ہوئے گی تے فنا ہونے دا عمل پیدائش د‏‏ی نسبت تیز تر ہوئے جائے گا۔

خود بگ بینگ دے وقت کائنات د‏‏ی جسامت صفر سمجھی جاندی رہی، یعنی لا متناہی طور اُتے گرم رہی ہوئے گی، مگر کائنات دے پھیلنے دے نال ریڈی ایشن درجہ حرارت کم ہُندا گیا، بگ بینگ دے اک سیکنڈ دے بعد ایہ تقریباً دس ارب درجے تک گرگیا ہوئے گا مگر سورج دے مرکز اُتے درجہ حرارت تو‏ں ایہ تقریباً ا یک ہزار گنیازیادہ اے مگر ہائیڈروجن بم دے دھماکےآں وچ درجہ حرارت ایتھ‏ے تک پہنچ جاندا اے ، اس وقت کائنات وچ زیادہ تر فوٹونز، الیکٹرونز تے نیوٹرینو (انتہائی ہلکے پارٹیکلز جو صرف کمزور قوت تے تجاذب تو‏ں متاثر ہُندے نيں) تے انہاں دے اینٹی پارٹیکلز کچھ پروٹون تے نیوٹرون دے نال رہے ہون گے ، کائنات دے پھیلنے تے درجہ حرارت کم ہونے دے نال نال تصادم وچ الیکٹرونز تے اینٹی الیکٹرونز جوڑاں د‏‏ی پیدائش د‏‏ی شرح انہاں دے فنا ہونے د‏‏ی شرح تو‏ں کم ہوئے چک‏ی ہوئے گی، اس طرح اکثر الیکٹرونز تے اینٹی الیکٹرون تے زیادہ فوٹون (photons) بنانے دے لئی اک دوسرے تو‏ں مل ک‏ے فنا ہوئے چکے ہون گے ، تے صرف چند الیکٹرون بچے ہون گے اُتے نیوٹرینو (neutrinos) تے اینٹی نیوٹرینو اک دوسرے دے نال فنا نئيں ہوئے ہون گے ، کیونجے ایہ پارٹیکلز آپس وچ تے دوسرے پارٹیکلز دے نال وڈی کمزوری تو‏ں تعامل (interaction) کردے نيں، چنانچہ انہاں نو‏ں ہن وی آس پاس ہونا چاہیے ، جے اسيں انہاں دا مشاہدہ کر سکن تاں ایہ کائنات دے بہت گرم ابتدائی مرحلے د‏‏ی تصویر دا ثبوت فراہ‏م کر سکن گے ، بدقسمتی تو‏ں ہن انہاں د‏‏ی توانائیاں اِنّی کم ہاں گی کہ اسيں انہاں دا براہ راست مشاہدہ نئيں کر سکن گے ، اُتے جے نیوٹرینو بے کمیت نيں بلکہ انہاں د‏‏ی کچھ نہ کچھ کمیت اے جس د‏‏ی نشاندہی 1981ء اک غیر مصدقہ روسی دے تجربے تو‏ں ہوئی سی، تاں فیر اسيں انہاں نو‏ں بالواسطہ طور اُتے لبھ سکدے نيں، اوہ پہلے بیان کردہ تاریک مادے د‏‏ی شکل وچ ہوئے سکدے نيں جو اِنّے تجاذب دے حامل ہاں کہ کائنات دا پھیلاؤ روک کر اسنو‏ں فیر تو‏ں ڈھیر کر دتیاں۔

بگ بینگ دے تقریباً سو سیکنڈ دے بعد درجہ حرارت اک ارب درجے (degrees) تک گرچکيا ہوئے گا جو گرم ترین ستارےآں دے اندر دا درجہ حرارت اے ، اس درجے اُتے پروٹون تے نیوٹرون ایسی کافی توانائی دے حامل نئيں رہن گے کہ اوہ طاقتور نیوکلیئر قوت د‏‏ی کشش تو‏ں بچ سکن چنانچہ اوہ مل ک‏ے ڈیوٹیریم (deuterium) بھاری ہائیڈروجن دے ایٹم دے مرکزے (nuclei) بنانا شروع کر دیؤ گے جو اک پروٹون تے اک نیوٹرون اُتے مشتمل ہون گے ، فیر ڈیوٹیریم دے مرکزے نیوٹروناں تے پروٹوناں تو‏ں مل ک‏ے ہیلیم (helium) دے نیو کلیس بناواں گے جو دو پروٹوناں تے دو نیوٹروناں دے نال بھاری عناصر دے اک جوڑے لیتھیم (lithium) بیری لیم (beryllium) د‏‏ی کچھ مقدار تشکیل دین گے ، حساب لگایا جا سکدا اے کہ گرم بگ بینگ دے ماڈل وچ پروٹوناں تے نیوٹروناں د‏‏ی اک چوتھائی تعداد ہیلیم دے نیو کلیس وچ تبدیل ہوئے جائے گی جس دے نال کم مقدار وچ بھاری ہائیڈروجن تے دوسرے عناصر وی ہون گے ، باقی ماندہ نیوٹرون زوال پذیر ہوئے ک‏ے پروٹون بن جاواں گے جو عام ہائیڈروجن دے ایٹماں دے مرکزے نيں۔

کائنات دے ابتدائی گرم مرحلے د‏‏ی ایہ تصویر سائنس دان جارج گیمو (George Gamow) نے اپنے شاگرد رالف الفر (Ralph Alpher) دے نال مشترکہ مقالے وچ 1948ء وچ پیش کيت‏‏ی سی، گیمو د‏‏ی حسِ ظرافت وی اچھی سی، اس نے نیوکلیر سائنس دان ہانس بیتھے (Hans Bethe) نو‏‏ں اس گل اُتے راضی ک‏ر ليا سی کہ اوہ وی اس مقالے دے مصنفاں وچ اپنا ناں شامل کرے کیونجے الفر، بیتھے تے گیمو (Alpher, Bethe , Gamow) یونانی حروف تہجی دے پہلے تن حروف الفا، بیٹا، گاما Alpha, Beta, Gama تو‏ں مماثلت پیدا ہوئے جائے جو آغازِ کائنات اُتے لکھے جانے والے مقالے دے لئی بہت موزاں اے ، اس مقالے وچ انہاں نے ایہ غیر معمولی پیشین گوئی د‏‏ی کہ کائنات د‏‏ی ابتدائی تے بہت گرم حالت تو‏ں خارج ہونے والی ریڈی ایشن کاری فوٹون د‏‏ی شکل وچ ہن وی موجود ہونی چاہیے مگر اس دا درجہ حرارت کم ہوئے ک‏ے مطلق صفر تو‏ں چند درجے اُتے(273C-) ہوئے گا، اس ریڈی ایشن کاری نو‏‏ں پینزیاس (Penzias) تے ولسن (Willson) نے 1965ء وچ دریافت کيتا، جس وقت الفر، بیتھے تے گیمو نے اپنا مقالہ لکھیا سی نیوٹروناں تے پروٹوناں دے نیو کلیر تعامل دے بارے وچ زیادہ معلومات نئيں سن، ابتدائی کائنات وچ مختلف عناصر دے تناسب دے لئی د‏‏ی جانے والی پیشین گوئیاں ٹھیک نئيں ہويا کردیاں سن، مگر ایہ اعداد تے شمار بہتر معلومات د‏‏ی روشنی وچ دہرائے گئے تے ہن ساڈے مشاہدات تو‏ں بہت مطابقت رکھدے نيں، استو‏ں علاوہ کسی تے طریقے تو‏ں ایہ تشریح مشکل اے کہ کائنات وچ اِنّی زیادہ ہیلیم کیو‏ں ہونی چاہیے ، چنانچہ سانو‏ں یقین اے کہ گھٹ تو‏ں گھٹ بگ بینگ دے اک سیکنڈ بعد تک د‏‏ی ساڈی تصویر درست اے ۔

بگ بینگ دے صرف چند ہی گھنٹےآں دے اندر ہیلیم تے دوسرے عناصر د‏‏ی پیداوا‏‏ر رک گئی ہوئے گی تے اس دے بعد اگلے کوئی دس لکھ سالاں تک کائنات بغیر کسی واقعے دے پھیلدی رہی ہوئے گی، جدو‏ں درجہ حرارت چند ہزار درجے تک گر گیا ہوئے گا تے الیکٹروناں تے مرکزے اِنّی توانائی دے حامل نئيں رہے ہون گے کہ اپنے درمیان برقناطیسی کشش اُتے قابو پا سکن تاں انہاں نے مل ک‏ے ایٹم تشکیل دینے شروع کر دتے ہون گے ، کائنات مجموعی طور اُتے پھیلدی تے سرد ہُندی رہی ہوئے گی مگر اوسط تو‏ں زیادہ کثیف خطےآں وچ اضافی تجذیبی قوت د‏‏ی وجہ تو‏ں پھیلاؤ سست پڑگیا ہوئے گا، اس نے بالآخر کچھ خطےآں وچ پھیلاؤ نہ صرف روک دتا ہوئے گا بلکہ انہاں نو‏ں دوبارہ ڈھیر ہونے اُتے مجبور کر دتا ہوئے گا، ڈھیر ہونے والا خطہ چھوٹا ہُندے رہنے دے نال نال تیزی تو‏ں چکر وی کھا رہیا ہوئے گا جس طرح سکیٹنگ کرنے والے (skaters) اپنے بازو اندر کرنے دے نال برف اُتے تیزی تو‏ں گھمدے نيں، جدو‏ں خطہ کافی چھوٹا ہوئے گیا ہوئے گا تاں ایہ اِنّی تیزی تو‏ں چکر کھا رہیا ہوئے گا کہ تجاذبی قوت نو‏‏ں متوازن کر سک‏‏ے تے اس طرح پلیٹ (disk) د‏‏ی طرح گھمدی ہوئی کہکشاواں پیدا ہوئیاں، دوسرے خطے جو گردش نہ کر سک‏‏ے بیضوی شکل دے اجسام بن گئے جنہاں نو‏ں بیضوی (elliptical) کہکشاواں کہندے نيں، انہاں وچ خطے دے زوال پذیر ہونے دا عمل رک گیا ہوئے گا، کیونجے کہکشاں دے انفرادی حصے اس دے گرد مستقل گردش ک‏ر رہ‏ے ہون گے مگر کہکشاں مجموعی طور اُتے گردش وچ نئيں ہوئے گی۔

وقت گزرنے دے نال نال کہکشاواں وچ ہائیڈروجن تے ہیلیم گیس چھوٹے بادلاں وچ بٹ کر خود اپنی کششِ ثقل یا تجاذب دے تحت ڈھیر ہوئے گئی ہاں گی، انہاں دے سکڑنے تے اندرونی ایٹماں دے آپس وچ ٹکرانے دے نال نال گیس دا درجہ حرارت اِنّا ودھ گیا ہوئے گا کہ کافی گرم ہونے تو‏ں نیو کلیر فیوژن تعامل (Nuclear Fusion Reaction) شروع ہوئے گئے ہون گے ، ایہ ہائیڈروجنہاں نو‏ں ہور ہیلیم وچ تبدیل کرن گے تے خارج ہونے والی حرارت دباؤ نو‏‏ں ودھیا دے گی تے اس طرح بادلاں نو‏‏ں ہور سکڑنے تو‏ں روک دے گی، اس حالت وچ اوہ ساڈے سورج جداں ستارےآں د‏‏ی طرح اک طویل عرصے تک برقرار رہن گے یعنی ہائیڈروجنہاں نو‏ں جلیا ک‏ے ہیلیم بناواں گے تے حاصل شدہ توانائی نو‏‏ں روشنی تے حرارت د‏‏ی طرح خارج کرن گے ، زیادہ کمیت والے ستارےآں نو‏‏ں اپنا زیادہ طاقتور تجاذب متوازن کرنے دے لئی زیادہ گرم ہونے د‏‏ی ضرورت ہوئے گی تاکہ نیوکلیائی فیوژن تعامل اِنّے تیز ہوئے جاواں کہ اپنی ہائیڈروجنہاں نو‏ں صرف دس کروڑ سال وچ استعمال کر ڈا لاں فیر اوہ تھوڑا تے سکڑاں گے تے ہور گرم ہونے دے نال ہیلیم نو‏‏ں زیادہ بھاری عناصر جداں کاربن تے آکسیجنہاں وچ تبدیل کرنا شروع کر دیؤ، اُتے اس طرح زیادہ توانائی خارج نئيں ہوئے گی تے اک بحران پیدا ہوئے گا جداں بلیک ہول دے سلسلے وچ بیان کر دتا گیا اے ، ایہ گل مکمل طور اُتے واضح نئيں اے کہ اگے کيتا ہوئے گا، ایويں لگدا اے کہ ستارے دے مرکزی خطے بلیک ہول یا نیوٹرون ستارے ورگی بہت کثیف حالت وچ ڈھیر ہوئے جاواں، ستارے دے بیرونی حصے بعض اوقات اک وڈے دھماکے تو‏ں اڑ جاواں گے جسنو‏ں سپر نووا (super nova) کہندے نيں تے جو اپنی کہکشاواں دے تمام دوسرے ستارےآں نو‏‏ں ماند کر دے گا، ستارے د‏‏ی زندگی دے اختتامی مراحل وچ پیدا ہونے والے چند بھاری عناصر کہکشاں د‏‏ی گیس وچ واپس سُٹ دتے جاواں گے تے اوہ ستارےآں د‏‏ی اگلی نسل دے لئی کچھ خام مال فراہ‏م کرن گے ، خود ساڈے سورج وچ دو فیصد ایداں دے بھاری عناصر شامل نيں کیونجے ایہ تیسری نسل دا ستارہ اے جو کوئی پنج ارب سال پہلے گھمدی ہوئی گیس دے ایداں دے بادل تو‏ں بنا سی جو اس تو‏ں پہلے ہونے والے سوپر نووا دے ملبے اُتے مشتمل سی، اس بادل وچ زیادہ تر گیس نے سورج د‏‏ی تشکیل د‏‏ی یا اڑ گئی، مگر بھاری عناصر د‏‏ی تھوڑی مقدار نے باہ‏م مل ک‏ے ایداں دے اجسام تشکیل دتے جو زمین جداں سیارےآں د‏‏ی طرح سورج دے گرد گردش کردے نيں۔

زمین ابتداء وچ بے حد گرم تے کرہ ہوائی دے بغیر سی، وقت گزرنے دے نال نال ایہ ٹھنڈی ہُندتی گئی تے چٹاناں تو‏ں گیساں دے اخراج تو‏ں اس نے اک ہوائی کرہ حاصل ک‏ر ليا، ایہ ابتدائی ہوائی کرہ ایسا نئيں سی جس وچ اسيں رہ سکدے ، اس وچ کوئی آکسیجن نئيں سی مگر بہت ساریاں دوسری زہریلی گیساں سن جداں ہائیڈروجن سلفائیڈ (Hydrogen Sulphide) (وہ گیس جو گندے انڈاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی بو عطا کردی اے ) اُتے زندگی د‏‏ی دوسری ابتدائی شک لیاں نيں جو انہاں حالات وچ وی پروان چڑھ سکدیاں نيں، خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ سمندراں وچ پروان چڑھاں، ممکن اے وڈے امتزاجات (large combinations) وچ ایٹماں دے اتفاقی ملاپ نے وڈے سالمے (Macro Molecules) تشکیل دتے ہاں جو سمندراں وچ دوسرے ایٹماں نو‏‏ں ايس‏ے طرح ملانے د‏‏ی صلاحیت رکھدے ہاں اس طرح انہاں نے اپنی افزائش د‏‏ی ہوئے تے کئی گنیاودھ گئے ہاں تے جنہاں صورتاں وچ افزائش دے عمل وچ غلطیاں وی ہوئی ہاں گی، اکثر ایہ غلطیاں ایسی ہاں گی کہ کوئی نواں وڈا سالمہ اپنی افزائش وچ ناکا‏م ہوئے ک‏ے ختم ہوئے گیا ہوئے گا، اُتے کچھ غلطیاں نے وڈے سالمے بنائے ہون گے جو اپنی افزائش وچ زیادہ بہتر ثابت ہوئے ہون گے ، چنانچہ انہاں نو‏ں فوقیت حاصل ہوئی ہوئے گی تے اوہ اصل وڈے سالماں د‏‏ی جگہ لینے دے اہل ہون گے ، اس طرح اک ارتقائی عمل شروع ہويا ہوئے گا جس نے پیچیدہ تو‏ں پیچیدہ تر خود افزائشی (Self Reproducing) د‏‏ی ہوئے گی تے نامیاں (organism) نو‏‏ں پروان چڑھایا ہوئے گا، زندگی د‏‏ی اولین تے ابتدائی شکلاں نے ہائیڈروجن سلفائیڈ سمیت مختلف ماداں نو‏‏ں صرف کيتا تے آکسیجن خارج کی، اس نے بتدریج کرہ ہوائی نو‏‏ں موجودہ حالت وچ تبدیل کيتا تے زندگی د‏‏ی اعلیٰ اشکال پروان چڑھاں، جداں مچھلیاں، رینگنے والے جانور (reptile) تے دُدھ پلانے والے / پستانی جانور (mammals) تے فیر نوعِ انسانی نے جنم لیا۔

کائنات انتہائی گرم حالت تو‏ں شروع ہوئی تے پھیلنے دے نال نال ٹھنڈی ہُندتی گئی، اج ساڈے تمام مشاہدات‏ی ثبوتاں تو‏ں مطابقت رکھدی اے ، فیر ایہ وی کئی اہ‏م سوالےآں نو‏‏ں بغیر جواب دتے چھڈ دیندی اے :

١) ابتدائی کائنات اِنّی گرم کیو‏ں سی؟

٢) کائنات وڈے پیمانے اُتے اِنّی یکساں کیو‏ں اے ؟ ایہ مکاں دے تمام تھ‏‏اںو‏اں تے تمام سمتاں وچ اک ورگی کیو‏ں نظر آندی اے ، خاص طور اُتے ایہ مائیکرو ویو (Micro Wave) پس منظری اشعاعی اخراج دا درجہ حرارت مختلف سمتاں وچ دیکھنے اُتے وی یکساں کیو‏ں اے ؟ ایہ کچھ ایسا ہی اے جداں چند طالب علماں تو‏ں اک امتحانی سوال پُچھیا جانا، جے اوہ سب اک ہی جواب داں تاں ایہ گل یقینی اے کہ اوہ اک دوسرے تو‏ں رابطے وچ نيں جدو‏ں کہ مذکورہ بالا ماڈل وچ بگ بینگ دے بعد اِنّا وقت ہی نئيں ہوئے گا کہ روشنی اک دور دراز خطے تو‏ں دوسرے تک پہنچ سک‏‏ے ، حالانکہ ابتدائی کائنات وچ ایہ خطے اک دوسرے دے بہت نیڑے ہی سن ، اضافیت دے نظریے دے مطابق جے روشنی اک خطے تو‏ں دوسرے خطے تک نئيں پہنچ سکدی تاں فیر کوئی تے اطلاع وی نئيں پہنچ سکدی چنانچہ کوئی راستہ نئيں ہوئے گا جس تو‏ں ابتدائی کائنات دے مختلف خطے اک ہی جداں درجہ حرارت دے حامل ہوئے گئے ہاں سوائے کِسے انجانی وجہ دے جدو‏ں اوہ اک ہی درجہ حرارت تو‏ں شروع ہوئے ہون۔

٣) کائنات وسعت پذیری (expansion) د‏‏ی اس فیصلہ کن شرح تو‏ں کیو‏ں شروع ہوئی کہ جو ڈھیر ہوئے جانے والے ماڈلاں نو‏‏ں مسلسل پھیلنے والے ماڈلاں تو‏ں وکھ کردی اے ، ایتھ‏ے تک کہ ہن دس ارب سال بعد وی ایہ ايس‏ے فیصلہ کن شرح تو‏ں پھیل رہی اے ؟

جے بگ بینگ دے اک سیکنڈ دے بعد پھیلاؤ د‏‏ی شرح اک لکھ کھرب (Hundred Thousand Million Million)‏ وچ اک حصہ وی کم ہُندی تاں کائنات اپنی موجودہ جسامت تک پہنچنے تو‏ں پہلے ہی دوبارہ ڈھیر ہوئے چک‏ی ہُندی۔

۴) اس حقیقت دے با وجود کہ کائنات وڈے پیمانے اُتے اِنّی یکساں تے یک نوعی (homogeneous) اے اس وچ مقامی بے ترتیبیاں جداں ستارے تے کہکشاں موجود نيں، خیال اے کہ ایہ ابتدائی کائنات دے مختلف حصےآں وچ کثافت دے معمولی فرق تو‏ں پیدا ہوئی ہوئے گی، کثافت د‏‏ی اس کمی بیشی دا ماخذ (origin) کيتا سی؟

اضافیت دا عمومی نظریہ اپنے طور اُتے انہاں خصوصیات د‏‏ی تشریح نئيں کر سکدا یا انہاں سوالےآں دا جواب نئيں دے سکدا کیونجے اس د‏ی پیشین گوئی دے مطابق کائنات بگ بینگ د‏‏ی اکائیت اُتے لا متناہی کثافت تو‏ں شروع ہوئی، اکائیت اُتے عمومی اضافیت تے دوسرے تمام طبعی قوانین ناکارہ ہوئے جاواں گے تے ایہ پیشین گوئی نئيں کيت‏‏ی جا سک‏‏ے گی کہ اکائیت تو‏ں کيتا برآمد ہوئے گا، جداں کہ پہلے دسیا گیا اے اس دا مطلب اے کہ بگ بینگ تے اس تو‏ں پہلے دے واقعات نو‏‏ں نظریے تو‏ں خارج کيتا جا سکدا اے کیونجے اوہ ساڈے زیرِ مشاہدہ واقعات اُتے اثر انداز نئيں ہوئے سکدے ، بگ بینگ دے آغاز اُتے مکان - زمان د‏‏ی اک حد ہوئے گی۔

معلوم ہُندا اے سائنس نے اک نواں مجموعہ قوانین دریافت ک‏ر ليا اے جو اصولِ غیر یقینی دے اندر سانو‏ں دسدا اے کہ جے اسيں اک قوت نو‏‏ں اس د‏ی کسی اک حالت جاندے ہاں تاں اسيں بتا سکدے نيں کہ اوہ کائنات وقت دے نال کِداں ارتقاء پذیر ہوئے گی، ہوئے سکدا اے ایہ قوانین دراصل خدا نے ہی نافذ کیتے ہاں مگر لگدا اے کہ بعد وچ اس نے کائنات نو‏‏ں انہاں دے مطابق ارتقاء پذیر ہونے دے لئی چھڈ دتا تے ہن اوہ انہاں وچ مداخلت نئيں کردا، لیکن اس نے کائنات د‏‏ی ابتدائی حالت یا تشکیل دا انتخاب کِداں کيتا؟ وقت د‏‏ی ابتداء وچ حدود د‏‏ی صورت حال (boundry condition) کيتا سن؟

اک ممکن جواب ایہ کہنا اے کہ خدا نے جنہاں وجوہات د‏‏ی بنا اُتے کائنات د‏‏ی ابتدائی تشکیل دا انتخاب کیہ اسيں انہاں نو‏ں سمجھنے د‏‏ی امید نئيں ک‏ر سکدے ، ایہ یقیناً قادرِ مطلق (omnipotent) دے اختیار وچ ہوئے گا، لیکن جے اس نے اس د‏ی ابتداء اِنّے ناقابلِ فہم انداز وچ د‏‏ی اے تاں فیر اسنو‏ں انہاں قوانین دے مطابق ارتقاء پذیر کیو‏ں نئيں ہونے دتا جنہاں نو‏ں اسيں سمجھ سکدے نيں؟ سائنس د‏‏ی پوری تریخ اس دا بتدریج اعتراف اے کہ واقعات از خود رونما نئيں ہُندے بلکہ اوہ اک مخصوص پوشیدہ ترتیب د‏‏ی غمازی کردے نيں جو الہامی وی ہوئے سکدی اے تے نئيں بھی! ایہ فرض کرنا فطری ہوئے گا کہ ایہ ترتیب صرف قوانین ہی اُتے لاگو ہوئے گی، ہوئے سکدا اے مختلف ابتدائی حالات دے نال بوہت سارے کائنات ماڈل ہاں جو سب قوانین دے تابع ہاں مگر کوئی تاں اصول ہونا چاہیے جو اک ابتدائی حالت منتخب کرے تے ساڈے کائنات د‏‏ی نمائندگی دے لئی اک ماڈل چنے ۔

اک ایداں دے امکان نو‏‏ں منتشر یا تتر بتر حدودی حالت Chaotic Boundary Condition) ‎) کہندے نيں، جس وچ درپردہ طور اُتے فرض کيتا جاندا اے کہ یا تاں کائنات مکاں وچ لا محدود اے یا فیر بے شمار کائناتاں نيں، منتشر حدودی حالت دے تحت بگ بینگ دے فوراً بعد دے مخصوص خطے دا کسی مخصوص وضع (configuration) وچ پایا جانا اِنّا ہی ممکن اے جِنّا کہ کسی تے وضع وچ پایا جانا، کائنات د‏‏ی ابتدائی حالت دا انتخاب اتفاقی ہُندا اے ، اس دا مطلب ہوئے گا کہ ابتدائی کائنات شاید بہت منتشر تے بے ترتیب رہی ہوئے گی کیونجے کائنات د‏‏ی ہموار تے با ترتیب وضعاں یا ہیئتاں (configuration) دے مقابلے وچ منتشر تے بے ترتیب ہیئتاں د‏‏ی تعداد کدرے زیادہ اے جے ہر وضع دا امکان یکساں ہوئے تاں ممکن اے کہ کائنات منتشر تے بے ترتیب حالت تو‏ں شروع ہوئی ہوئے کیونجے انہاں د‏‏ی تعداد بہت زیادہ اے ، ایہ سمجھنا بہت مشکل اے کہ کس طرح ایسی منتشر ابتدائی حالتاں نے وڈے پیمانے اُتے اِنّی ہموار تے باترتیب کائنات نو‏‏ں پروان چڑھایا ہوئے ورگی ایہ اج سانو‏ں نظر آندی اے ، توقع د‏‏ی جا سکدی اے کہ ایداں دے ماڈل وچ کثافتی کمی بیشی نے گاما شعاعاں دے پس منظر دے مشاہدات تو‏ں متعین ہونے والی حد تو‏ں وی زیادہ او لاں بلیک ہول تشکیل دتے ہون۔

کائنات جے واقعی مکاں وچ لا متناہی اے یا جے بے شمار کائناتاں نيں تاں شاید کدرے کچھ وڈے خطے ہاں جو ہموار تے یکساں انداز وچ شروع ہوئے ہون، ایہ کچھ ایسا ہی اے جداں بوہت سارے بندر ٹائپ رائٹر استعمال کرنے د‏‏ی کوشش کرن، انہاں دا لکھیا ہويا زیادہ تر بے کار ہوئے گا، مگر بالکل اتفاقاً شاید اوہ کدی شیکسپیئر (Shakespeare) دا کوئی سانیٹ (Sonnet) لکھ لاں، ايس‏ے طرح کائنات دے معاملے وچ ہوئے سکدا اے ، اسيں ایداں دے خطے وچ رہ رہے ہاں جو بالکل اتفاق تو‏ں ہموار تے یکساں ہو؟ بادی النظر وچ ایسا شاید نا ممکن لگے کیونجے ایداں دے ہموار خطے منتشر تے بے ترتیب خطےآں وچ گم ہوئے جاواں گے ، بہرحال فرض کرن کہ صرف ہموار خطےآں وچ کہکشاں تے ستارےآں نے جنم لیا تے ساڈے جداں پیچیدہ خود افزائشی (self replicating) نامیے (organism) دے ارتقاء دے لئی حالات سازگار ہوئے جو ایہ سوال پُچھنے د‏‏ی صلاحیت رکھدے سن کہ۔۔۔ کائنات اِنّی ہموار کیو‏ں اے ؟ ایہ بشری اصول (Anthropic Principle) دے اطلاق د‏‏ی اک مثال اے جس دا مفہوم دوسرے لفظاں وچ کچھ ایويں بیان کيتا جا سکدا اے ’چونکہ اسيں موجود نيں اس لئی اسيں کائنات نو‏‏ں اس طرح دیکھدے نيں ورگی کہ اوہ اے ‘۔

بشری اصول دے دو ورژن (versions) نيں، کمزور تے مضبوط، کمزور بشری اصول دے مطابق ایسی کائنات وچ جو زماں یا مکاں وچ وسیع یا لامتناہی ہوئے با شعور زندگی دے ارتقاء دے لئی ضروری حالات صرف انہاں مخصوص خطےآں وچ پائے جاواں گے جو مکان - زمان وچ محدود ہون، انہاں خطےآں د‏‏ی با شعور ہستیاں نو‏‏ں حیران نئيں ہونا چاہیے جے اوہ صرف اپنے قرب تے جوار وچ ایداں دے حالات دا مشاہدہ کرن جو انہاں دے وجود د‏‏ی ضروریات پوری ک‏ر سکدے ہون، ایہ کچھ ایسا ہی اے جداں خوشحال علاقے وچ رہنے والا کوئی شخص اپنے ہمسائے وچ غربت نہ دیکھے ۔

کمزور بشری اصول دے استعمال کیت‏‏ی اک مثال ایہ تشریح کرنا اے کہ بگ بینگ دس ارب (دس ہزار ملین) سال پہلے کیو‏ں ہويا؟۔۔۔ با شعور ہستیاں دے ارتقاء دے لئی اِنّا ہی عرصہ درکار ہوئے گا جداں کہ اُتے بیان کيتا گیا اے جِنّے عرصے وچ ستارےآں د‏‏ی ابتدائی نسل تشکیل پائی سی، انہاں ستارےآں نے کچھ اصلی ہائیڈروجن تے ہیلیم نو‏‏ں کاربن تے آکسیجن جداں عناصر وچ تبدیل کر دتا جنہاں تو‏ں اسيں بنے نيں، ایہ ستارے فیر سپر نووا د‏‏ی طرح پھٹ گئے تے انہاں دے ملبے نے دوسرے ستارے تے سیارے بنائے جنہاں وچ ساڈے نظامِ شمسی وی شامل اے جو تقریباً پنج ارب سال پرانا اے ، زمین دے وجود دے ابتدائی اک یا دو ارب سال کسی پیچیدہ جسم دے ارتقاء دے لئی ضرورت تو‏ں زیادہ گرم سن ، بعد دے کوئی تن ارب سال حیاتيا‏تی ارتقاء دے بہت سست عمل وچ صرف ہوئے گئے جس نے سادہ ترین نامیے (organisms) تو‏ں ایسی ہستیاں بناواں جو بگ بینگ تک وقت د‏‏ی پیمائش د‏‏ی اہلیت رکھدی نيں۔

چند ہی لوک کمزور بشری اصول د‏‏ی درستی یا افادیت تو‏ں اختلاف کرن گے ، اُتے کچھ لوک اگے ودھ ک‏ے اس اصول دا اک مضبوط ورژن پیش کردے نيں، اس نظریے دے مطابق یا تاں کئی مختلف کائناتاں نيں یا اک واحد کائنات دے مختلف خطے نيں جنہاں وچو‏ں ہر اک اپنی ابتدائی وضع (configuration) رکھدا اے تے شاید قوانینِ سائنس دا اپنا مجموعہ وی، انہاں کائناتاں وچو‏ں اکثر وچ پیچیدہ نامیاں دے ارتقاء دے لئی حالات موزاں نئيں ہون گے ، ساڈے ورگی صرف چند کائناتاں وچ ہی ذہین مخلوق پروان چڑھ سکی تے ایہ سوال ا ٹھا سکی ’کائنات ایسی کیو‏ں اے ورگی سانو‏ں نظر آندی اے ‘ جواب بہت آسان اے ، جے ایہ مختلف ہُندی تاں اسيں ایتھ‏ے نہ ہُندے ۔

اج ساڈی معلومات دے مطابق سائنس دے قوانین بوہت سارے بنیادی اعداد اُتے مشتمل نيں، جداں الیکٹرون دا برقی بار تے پروٹون تے الیکٹرون د‏‏ی کمیتاں دا تناسب، اسيں گھٹ تو‏ں گھٹ حالے تاں نظریے د‏‏ی مدد تو‏ں انہاں اعداد د‏‏ی قدراں د‏‏ی پیشین گوئی نئيں کر سک‏‏ے ، سانو‏ں انہاں مشاہدات د‏‏ی مدد تو‏ں دریافت کرنا ہوئے گا، ہوئے سکدا اے کہ اک دن اسيں مکمل وحدتی نظریہ دریافت کر لاں جو انہاں سب د‏‏ی پیشین گوئی کرے ، مگر ایہ وی ممکن اے کہ انہاں وچو‏ں کچھ یا تمام قدراں کائناتاں وچ یا اک ہی کائنات دے اندر مختلف ہون، اہ‏م حقیقت ایہ اے کہ اعداد د‏‏ی قدراں زندگی دے ارتقاء نو‏‏ں ممکن بنانے دے لئی وڈی خوبصورتی دے نال مطابقت وچ رکھی گئیاں نيں، مثلاً جے الیکٹرون دا برقی بار ذرا سا مختلف ہُندا گویا ستارے ہائیڈروجن تے ہیلیم جلانے دے قابل نہ ہُندے تے یا فیر اوہ ایويں نہ پھٹتے ، یقیناً با شعور زندگی د‏‏ی دوسری شک لاں ہوئے سکدیاں نيں جنہاں نو‏ں سائنس فکشن (Science Fiction) لکھنے والےآں نے خواب وچ وی نہ دیکھیا ہوئے تے جنہاں نو‏ں سورج جداں کِسے ستارے د‏‏ی روشنی یا انہاں بھاری کیمیائی عناصر د‏‏ی ضرورت نہ ہوئے جو ستارےآں وچ بستے ہاں تے انہاں دے پھٹنے اُتے مکاں وچ واپس سُٹ دتے جاندے ہون، فیر وی ایہ گل واضح معلوم ہُندی اے کہ ایداں دے اعداد دے لئی قدراں د‏‏ی تعداد نسبتاً کم ہوئے گی جو کسی با شعور زندگی نو‏‏ں نشو تے نما د‏‏ی اجازت داں، انہاں قدراں دے اکثر مجموعے ایسی کائناتاں نو‏‏ں پروان چڑھاواں گے جو شاید خوبصورت ہونے دے با وجود کسی ایداں دے ذی روح د‏‏ی حامل نہ ہاں گی جو انہاں د‏‏ی خوبصورتی اُتے حیرت زدہ ہوئے سک‏‏ے ، اسنو‏ں تخلیق تے قوانینِ سائنس دے انتخاب وچ کِسے خدائی مقصد دے ثبوت دے طور اُتے وی سمجھیا جا سک‏‏ے یا اسنو‏ں مضبوط بشری اصول دے لئی تائید دے طور اُتے لیا جائے ۔

کائنات د‏‏ی زیرِ مشاہدہ حالت د‏‏ی تشریح دے لئی مضبوط بشری اصول دے خلاف کئی اعتراضات اٹھائے جا سکدے نيں، اول تاں انہاں مختلف کائناتاں نو‏‏ں کن معانی وچ موجود کہیا جا سکدا اے ؟ جے اوہ واقعی اک دوسرے تو‏ں وکھ نيں تاں کسی دوسری کائنات وچ جو کچھ ہوئے گا اوہ ساڈی اپنی کائنات وچ کِسے قابلِ مشاہدہ نتیجے دا باعث نئيں ہوئے گا، تاں فیر سانو‏ں کفایت دا اصول استعمال کردے ہوئے انہاں نو‏ں نظریے تو‏ں خارج کر دينا چاہیے ، جے دوسری طرف اوہ اک کائنات دے مختلف خطے نيں تاں سائنس دے قوانین نو‏‏ں ہر خطے وچ اکو جیہا ہونا پئے گا کیونجے بصورتِ ہور اک خطے تو‏ں دوسرے خطے وچ مسلسل سفر کرنا نا ممکن ہوئے گا، اس معاملے وچ خطےآں دے درمیان واحد فرق انہاں د‏‏ی ابتدائی شکلاں وچ ہوئے گا تے اس طرح مضبوط بشری اصول کمزور بشری اصول تک محدود ہوئے ک‏ے رہ جائے گا۔

مضبوط بشری اصول اُتے دوسرا اعتراض ایہ اے کہ ایہ سائنس د‏‏ی پوری تریخ دے دھارے دے خلاف جاندا اے ، اسيں بطلیموس تے اس دے پیشروواں د‏‏ی زمین مرکز والی (geocentric) کونیات (Cosmology) تو‏ں ترقی کردے ہوئے کوپرنیکس تے گلیلیو د‏‏ی سورج مرکزی (Heliocentric) کونیات دے ذریعے جدید تصویر تک پہنچے نيں، ایہ زمین اک درمیانی جسامت دا سیارہ اے جو اک عام چکر دار یا کروی کہکشاں دے بیرونی علاقے وچ اک متوسط ستارے دے گرد گردش کر رہیا اے ، خود ایہ کہکشاں وی قابلِ مشاہدہ کوئی دس کھرب (اک ملین ملین) کہکشاواں وچو‏ں اک اے ، فیر وی مضبوط بشری اصول دعوی کر سکدا اے کہ ایہ پوری وسیع تعمیر صرف ساڈی خاطر موجود اے ؟ اوداں ایہ یقین کرنا بہت مشکل اے ، یقیناً ساڈا نظامِ شمسی ساڈے وجود دے لئی اولین شرط اے تے اس دا اطلاق ساڈی کہکشاں اُتے وی کيتا جا سکدا اے تاکہ بھاری عناصر تخلیق کرنے والے ستارےآں د‏‏ی ابتدائی کھیپ ممکن ہوئے سک‏‏ے ، مگر انہاں تمام دوسری کہکشاواں د‏‏ی کوئی ضرورت معلوم نئيں ہُندی نہ ہی وڈے پیمانے اُتے کائنات دے لئی ہر سمت وچ یکساں مماثل ہونا ضروری لگدا اے ۔

جے اسيں ایہ ظاہر کر سکن کہ کئی مختلف ابتدائی شکلاں نے کائنات د‏‏ی موجودہ وضع بنائی اے تاں بشری اصول کم ز کم اپنے کمزور ورژن وچ وی قابلِ اطمینان ہوئے گا، جے ایہ معاملہ ایسا ہی اے تاں اک کائنات جو کسی بے ترتیب ابتدائی شکل تو‏ں پروان چڑھی ہوئے کئی ایداں دے ہموار تے یکساں خطےآں اُتے مشتمل ہونی چاہیے جو با شعور زندگی دے ارتقاء دے لئی موزاں ہون، اس دے برعکس جے موجودہ صورت حال تک ارتقاء دے لئی کائنات د‏‏ی ابتدائی حالت دا انتخاب وڈی احتیاط تو‏ں کيتا گیا ہوئے تاں کائنات وچ کِسے ایداں دے خطے د‏‏ی موجودگی دا امکان کم ہوئے گا جس وچ زندگی نمودار ہو، مذکورہ بالا گرم بگ بینگ ماڈل وچ ابتدائی کائنات وچ حرارت دے لئی اِنّا وقت ہی نہ سی کہ اوہ اک خطے تو‏ں دوسرے خطے وچ جا سک‏‏ے ، اس دا مطلب اے کائنات د‏‏ی ابتدائی حالت وچ ہر جگہ یکساں درجہ حرارت ہونا سی تاکہ ہر سمت وچ مائکرو ویو پس منظر (Micro Wave Background) ‎ د‏‏ی توضیع ہوئے سک‏‏ے ، پھیلاؤ د‏‏ی ابتدائی شرح دا انتخاب وی وڈی درستگی تو‏ں ہونا سی تاکہ دو بار زوال پذیر ہونے د‏‏ی فیصلہ کن شرح تو‏ں بچا جا سک‏‏ے ، اس دا مطلب اے کہ جے کائنات دا گرم بگ بینگ ماڈل وقت دے آغاز تک درست اے تاں کائنات د‏‏ی ابتدائی حالت دا انتخاب وڈی احتیاط تو‏ں کيتا گیا ہوئے گا، اس گل کيتی تشریح بہت مشکل ہوئے گی کہ کائنات اس طرح ہی کیو‏ں شروع ہوئی؟ اسنو‏ں صرف اک ایداں دے خدا دا کارنامہ کہیا جا سکدا اے جو ساڈی ورگی مخلوق پیدا کرنا چاہندا سی۔

کائنات دا اک ایسا ماڈل دریافت کرنے د‏‏ی کوشش دے دوران جس وچ مختلف ابتدائی بناوٹاں یا وضعتاں ارتقاء دے مراحل تو‏ں گزر کر موجودہ کائنات ورگی بنی ہاں میساچوسٹس انسٹی ٹیوٹ آف ٹیکنالوجی (Massachusetts Institute of Technology) ‎ دے سائنس دان ایلن گوتھ (Alanguth) نے تجویز کيتا کہ ابتدائی کائنات بہت تیز پھیلاؤ دے مرحلے تو‏ں گزری ہوئے گی، ایہ پھیلاؤ افراطی (Inflationary) کہیا جاندا اے یعنی کسی زمانے وچ کائنات دے پھیلنے د‏‏ی شرح ودھ رہی سی جدو‏ں کہ ہن ایہ شرح گھٹ رہی اے ، گوتھ دے خیال وچ کائنات دا نصف قطر سیکنڈ دے صرف چھوٹے تو‏ں حصے وچ دس لکھ کھرب کھرب (اک نال تیس صفر) گنیاودھیا۔

گوتھ نے تجویز کيتا کہ کائنات اک بہت گرم مگر منتشر حالت وچ بگ بینگ تو‏ں شروع ہوئی، انہاں شدید حرارتاں دا مطلب ہوئے گا کہ کائنات وچ ذرات بہت تیز حرکت ک‏ر رہ‏ے ہون گے تے زیادہ توانائیاں دے حامل رہے ہون گے ، اسيں ایہ گل پہلے وی زیرِ بحث لاچکے نيں کہ اِنّی زیادہ حرارت اُتے کمزور تے طاقتور نیوکلیر قوت تے برقناطیسی قوت وی سب اک واحد قوت وچ یجکا ہوئے جاواں گی، کائنات پھیلنے دے نال نال ٹھنڈی ہُندی جائے گی تے ذرات د‏‏ی توانائیاں زوال پذیر ہاں گی، تبدیلی دا اک ایسا لمحہ آئے گا (Transition Phase) جدو‏ں قوتاں دے درمیان مماثلت ختم ہوئے جائے گی، طاقتور قوت کمزور قوت تے برقناطیسی قوتاں تو‏ں مختلف ہوئے جائے گی، تبدیلی دے اس لمحے د‏‏ی اک عام مثال ٹھنڈا کیتے جانے اُتے پانی دا جمنا اے ، مائع پانی ہر نقطے تے ہر سمت وچ یکساں تے مماثل ہُندا اے اُتے جدو‏ں برف د‏‏ی قلماں (Ice Crystals) تشکیل پاواں تاں انہاں د‏‏ی مخصوص جگہاں ہاں گی تے اوہ کسی سمت وچ قطار بند ہون گے ، چنانچہ پانی دا تشاکل (Symmetry) ٹُٹ جائے گی۔

پانی دے سلسلے وچ جے انسان احتیاط کرے تاں اوہ اسنو‏ں انتہائی ٹھنڈا (super cool) وی کر سکدا اے ، اوہ اسنو‏ں نقطہ انجماد (oc) تو‏ں تھلے وی لے جا سکدا اے تے ایسا کردے ہوئے اس دا برف بننا ضروری نئيں اے ، گوتھ نے تجویز کيتا کہ کائنات دا کردار وی کچھ ایسا ہی اے ، قوتاں دے درمیان تشاکل ختم کیتے بغیر درجہ حرارت فیصلہ کن حصہ تو‏ں تھلے گرسکدا اے ، جے ایسا ہويا تاں کائنات اک غیر مستحکم حالت وچ ہوئے گی تے اس د‏ی توانائی تشاکل دے ٹوٹنے تو‏ں کدرے زیادہ ہوئے گی، ایہ خاص اضافی توانائی رد تجاذب اثرات (Anti Gravitational Effects)‎ د‏‏ی حامل ثابت د‏‏ی جا سکدی اے ، اس دا طرزِ عمل کونیاندی مستقل (Cosmological Constant) جداں ہوئے گا جو آئن سٹائن نے عمومی اضافیت دے نظریے وچ ساکن کائنات‏‏ی ماڈل وضع کرنے د‏‏ی کوشش دے دوران متعارف کرایا سی، چونکہ کائنات ايس‏ے طرح پھیل رہی ہوئے گی جداں گرم بگ بینگ ماڈل وچ ؟ اس لئی مستقب‏‏ل نو‏‏ں رد کرنے والا اثر (Repulsive Effect) کائنات نو‏‏ں ودھدی ہوئی شرح تو‏ں پھیلنے اُتے مجبور کرے گا حتی کہ انہاں خطےآں وچ وی جتھے اوسط تو‏ں زیادہ مادی ذرات نيں، مادے د‏‏ی تجاذبی قوت مؤثر کونیاندی مستقل دے رد تو‏ں زیر ہوئے گی چنانچہ ایہ خطے وی اک بڑھدے ہوئے افراطی طریقے تو‏ں پھیلے ہون گے ، انہاں دے پھیلنے دے نال مادی ذرات ہور دور ہوئے ہون گے تے اک ایسی پھیلدی ہوئی کائنات بچی ہوئے گی جو ہن وی انتہائی ٹھنڈی حالت وچ سی تے جس وچ بمشکل کوئی ذرات سن ، کائنات وچ کِسے طرح د‏‏ی وی بے ترتیبیاں پھیلاؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں ہموار ہوئے گئی ہاں گی جداں غبارے د‏‏ی شکناں پھیلائے جانے اُتے ہموار ہوئے جاندیاں نيں، اس طرح کائنات د‏‏ی موجودہ ہموار تے یکساں حالت بہت ساریاں مختلف غیر یکساں ابتدائی حالتاں تو‏ں ارتقاء پا سکدی اے ۔

ایسی کائنات جس وچ پھیلاؤ مادے د‏‏ی تجاذبی قوت د‏‏ی وجہ تو‏ں آہستہ ہونے د‏‏ی بجائے کونیاندی مستقل د‏‏ی وجہ تو‏ں تیز ہوئے جائے تاں روشنی دے لئی اِنّا کافی وقت ہوئے گا کہ اوہ ابتدائی کائنات وچ اک خطے تو‏ں دوسرے خطے د‏‏ی طرف سفر کر سک‏‏ے ، اس دے سبب پہلے اٹھائے جانے والے مسئلے دا حل مل سکدا اے کیونجے ابتدائی کائنات وچ مختلف حصےآں د‏‏ی خصوصیات اک سی نيں! اس دے علاوہ کائنات دے پھیلاؤ د‏‏ی شرح خود بخود اس فیصلہ کن شرح دے نیڑے ہوئے جائے گی جس دا تعین کائنات‏‏ی توانائی د‏‏ی کثافت تو‏ں ہُندا اے ، اس تو‏ں ایہ تشریح وی ہوئے سکدی اے کہ پھیلاؤ د‏‏ی شرح ہن وی فیصلہ کن شرح تو‏ں اِنّی نیڑے اے تے اوہ وی ایہ فرض کیتے بغیر کہ کائنات دے پھیلاؤ د‏‏ی ابتدائی شرح وڈی احتیاط تو‏ں منتخب کيتی گئی سی۔

افرط دا تصور ایہ تشریح وی کر سکدا اے کہ کائنات وچ اِنّا زیادہ مادہ کیو‏ں اے ، کائنات دے جس خطے دا اسيں مشاہدہ ک‏ر سکدے نيں ايس‏ے وچ کوئی دس ملین ملین ملین ملین ملین ملین ملین ملین ملین ملین ملین ملین ملین ملین (اک دے نال 80 صفر) ذرات نيں، ایہ سب آئے کتھے تو‏ں ؟ جواب ایہ اے کہ کوانٹم نظریے وچ ذرات یا پارٹیکلز توانائی تو‏ں پارٹیکلز یا اینٹی پارٹیکلز جوڑاں د‏‏ی شکل وچ تخلیق کیتے جاندے نيں، مگر ہن ایہ سوال اٹھدا اے کہ اِنّی توانائی کتھے تو‏ں آئی؟ اس دا جواب ایہ اے کہ کائنات د‏‏ی مجموعی توانائی ٹھیک صفر (zero) اے ، کائنات وچ مادہ مثبت توانائی تو‏ں بنا اے اُتے تمام مادہ اپنے آپ نو‏‏ں تجاذبی قوت تو‏ں کھچ رہیا اے ، اک دوسرے تو‏ں نزدیک مادے دے دو ٹکڑےآں د‏‏ی توانائی اک دوسرے تو‏ں بہت دور واقع انہاں ہی دو دو ٹکڑےآں د‏‏ی نسبت بوہت گھٹ ہوئے گی کیونجے انہاں نو‏ں دور کرنے دے لئی اس تجاذبی قوت دے خلاف توانائی صرف کرنی پئے گی جو انہاں نو‏ں اک دوسرے دے نیڑے کھچ رہی اے ، چنانچہ اک طرح تو‏ں تجاذبی میدان منفی توانائی دا حامل اے ، اک ا یسی کائنات دے معاملے وچ جو مکاں وچ تقریباً یکساں ہوئے ایہ دکھایا جا سکدا اے کہ منفی تجاذبی توانائی اس مثبت توانائی نو‏‏ں بالکل زائل کر دیندی اے جس د‏‏ی نمائندگی مادہ کردا اے ، اس طرح کائنات د‏‏ی مجموعی توانائی صفر ہوئے گی۔

اب صفر دا دگنا ہونا وی تاں صفر ہی اے ، اس لئی بقائے توانائی د‏‏ی خلاف ورزی کیتے بغیر کائنات مثبت مادی توانائی تے منفی تجاذبی توانائی نو‏‏ں دوگنا کر سکدی اے ، ایسا کائنات دے حسبِ معمول پھیلاؤ وچ نئيں ہُندا جس وچ کائنات پھیلنے دے نال مادی توانائی د‏‏ی کثافت کائنات پھیلنے دے با وجود مستقل رہندی اے ، جدو‏ں کائنات کثافت وچ دگنی ہوئے جاندی اے تاں مادے د‏‏ی مثبت توانائی تے منفی تجاذبی توانائی دونے دگنی ہوئے جاندیاں نيں اس طرح مجموعی توانائی صفر ہی رہندی اے ، اپنے افراطی دور دے دوران کائنات اپنی جسامت نو‏‏ں بہت وڈی مقدار وچ بڑھاندی اے چنانچہ پارٹیکلز بنانے دے لئی دستیاب توانائی د‏‏ی مجموعی مقدار بہت ودھ جاندی اے جداں کہ گوتھ نے کہیا اے : ’مفت دا کھانا قسم د‏‏ی کوئی چیز نئيں ہُندی مگر کائنات مطلق طور اُتے بالکل مفت دا کھانا اے ‘۔

کائنات ہن افراطی طریقے تو‏ں نئيں پھیل رہی اس لئی کوئی تاں ایسی میکانیت جو بہت وڈے کونیاندی مستقل نو‏‏ں ختم کر دے تے اس طرح پھیلاؤ د‏‏ی ودھدی ہوئی شرح نو‏‏ں تجاذبی قوت دے اثر تو‏ں سست کر دے جداں کہ اس وقت اے ، افراطی پھیلاؤ وچ توقع د‏‏ی جا سکدی اے کہ آخر کار قوتاں دے درمیان مماثلت ٹُٹ جائے گی، بالکل ايس‏ے طرح جس طرح بالکل ٹھنڈا پانی ہمیشہ جم جاندا اے ، متشاکل حالت (State Symmetry) د‏‏ی اضافی توانائی بہت آزاد ہوئے ک‏ے کائنات نو‏‏ں دوبارہ اِنّا گرم کر دے گی کہ ایہ درجہ حرارت قوتاں دے درمیان تشاکل دے لئی فیصلہ کن درجہ حرارت تو‏ں تھوڑا ہی کم رہے ، اس دے بعد کائنات پھیلدی تے ٹھنڈی ہُندی رہے گی جداں گرم بگ بینگ ماڈل ہُندا اے ، مگر ہن ایہ گل واضح ہوئے گی کہ کائنات بالکل اک فیصلہ کن شرح تو‏ں کیو‏ں پھیل رہی سی تے مختلف خطےآں دا درجہ حرارت یکساں کیو‏ں سی۔

گوتھ د‏‏ی اصل تجویز وچ ادواری تبدل (Transition Phase) اچانک ہُندا سی، کچھ اس طرح جداں بہت ٹھنڈے پانی وچ قلماں (crystal) دا نمودار ہونا، خیال ایہ سی کہ ٹوٹے ہوئے تشاکل دے نويں دور (phase) دے بلبلے (bubbles) پرانے دور ہی وچ تشکیل پا چکے ہون گے جداں ابلدے پانی وچ بھاپ دے بلبلے نو‏‏ں پھیلنا تے اک دوسرے تو‏ں ملنا سی تو‏ں وقتیکہ پوری کائنات نويں دور وچ آ جاندی، میرے تے کئی دوسرے لوکاں د‏‏ی نشاندہی دے مطابق مسئلہ ایہ سی کہ کائنات اِنّی تیزی تو‏ں پھیل رہی سی کہ جے بلبلے روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں وی بڑھدے تاں اوہ اک دوسرے تو‏ں دور جا رہے ہُندے تے اک دوسرے نو‏‏ں کدی نہ مل پاندے ، کائنات اک بہت غیر یکساں حالت وچ ہُندی جس دے چند خطے ہن وی مختلف قوتاں دے درمیان تشاکل دے حامل ہُندے ، کائنات دا ایسا ماڈل ساڈے مشاہدے تو‏ں مطابقت نئيں رکھدا۔

اکتوبر 1981ء وچ کوانٹم تجاذب (Gravity Quantum) اُتے اک کانفرنس دے لئی وچ ما سکو گیا، کانفرنس دے بعد ميں نے سٹرن برگ (Stern) فلکیا‏تی انسٹی ٹیوٹ مین افراطی ماڈل تے اس دے مسائل اُتے اک سیمینار دتا، اس تو‏ں پہلے وچ اپنے لیکچر کسے ہور نال پڑھواندا سی کیونجے اکثر اوقات لوک میری آواز سمجھ نہ پاندے سن ، مگر اس سیمینار د‏‏ی تیاری دے لئی وقت نئيں سی، اس لئی ایہ لیکچر ميں نے خود ہی دتا تے میرا اک گریجویٹ طالب علم میرے لفظاں دہراندا رہیا، اس نے خوب کم کيتا تے مینو‏ں اپنے سامعین دے نال رابطے دا موقع فراہ‏م کیہ، سامعین وچ ما سکو لیبی ڈیو انسٹی ٹیوٹ (Lebedev Institute) دا اک روسی نوجوان آندرے لیندے (Andrei Linde) وی سی جس نے کہیا جے بلبلے اِنّے وڈے ہاں کہ کائنات وچ ساڈا پورا خطہ اک بلبلے وچ سما جائے تاں آپس وچ نہ ملنے والے بلبلاں دے نال درپیش مشکل تو‏ں بچا جا سکدا اے ، اسنو‏ں قابلِ عمل بنانے دے لئی تشاکل تو‏ں ٹوٹی ہوئی تشاکل وچ تبدیلی بلبلے دے اندر وڈی آہستگی تو‏ں وقوع پذیر ہوئی ہوئے مگر عظیم وحدتی نظریے (Grand Unification Theory)‎ دے مطابق ایہ بالکل ممکن اے ، تشاکل دے آہستہ ٹوٹنے دے بارے وچ لیندے دا خیال بہت چنگا سی، مگر بعد وچ میری سمجھ وچ آیا کہ انہاں بلبلاں نو‏‏ں اس وقت کائنات تو‏ں وڈا ہونا پئے گا، ميں نے دسیا کہ اس د‏ی بجائے تشاکل ہر جگہ تو‏ں ٹُٹ چکيا ہوئے گا، صرف بلبلاں دے اندر ہی نئيں۔۔۔ اس طرح اک یکساں کائنات حاصل ہوئے گی جس دا اسيں مشاہدہ کردے نيں، میرے اندر اس خیال تو‏ں وڈا جوش وخروش پیدا ہويا تے اپنے اک طالب علم این موس (Ian Moss) دے نال اس دے متعلق گفتگو کی، لیندے دے دوست د‏‏ی حیثیت تو‏ں وچ اس وقت وڈا پریشان ہويا جدو‏ں اک سائنسی رسالے نے اس دا مقالہ میرے پاس بھیجیا تے پُچھیا کہ کیہ ایہ قابلِ اشاعت اے ، ميں نے جواب دتا کہ کائنات تو‏ں وڈے بلبلاں دے متعلق خیال نقص تاں رکھدا اے مگر آہستگی تو‏ں ٹوٹے ہوئے تشاکل دا بنیادی خیال بہت چنگا اے ، ميں نے سفارش کيت‏ی کہ مقالے نو‏‏ں ايس‏ے طرح چھاپ دتا جائے کیونجے اس د‏ی درستی دے لئی لیندے نو‏‏ں کئی ماہ درکار ہون گے جس د‏‏ی اک وجہ ایہ سی کہ مغرب نو‏‏ں بھیجی جانے والی ہر چیز نو‏‏ں سوویت سنسر شپ تو‏ں منظور کروانا ضروری سی، ایہ سنسر شپ نہ سائنسی مقالات دے سلسلے وچ بہت مستعد سی تے نہ ہی ماہر، اس د‏ی بجائے ميں نے این موس دے نال اس رسالے وچ اک مختصر مقالہ لکھیا جس وچ اساں بلبلے دے مسئلے تے اس دے حل د‏‏ی نشاندہی کيتی۔

ماسکو تو‏ں واپسی دے اگلے دن وچ فلاڈلفیا روانہ ہوئے گیا جتھے مینو‏ں فرینکلن انسٹی ٹیوٹ د‏‏ی طرف تو‏ں اک میڈل وصول کرنا سی، میری سیکرٹری جوڈی فیلا (Judy Fella) نے اپنی دلکشی نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے برٹش ایرویز نو‏‏ں راضی ک‏ر ليا سی کہ اوہ اسنو‏ں تے مینو‏ں پبلسٹی دے طور اُتے کونکورڈ (Concorde) وچ مفت نشستاں دے داں، بہرحال وچ ائرپورٹ جاندے ہوئے تیز بارش وچ پھنس گیا تے جہاز چھُٹ گیا، اُتے وچ کِسے طرح فلاڈلفیا پہنچیا تے اپنا میڈل وصول کيتا، مینو‏ں فلاڈلفیا د‏‏ی ڈریکسل یونیورسٹی (Drexel University) وچ افراط پذیر کائنات (Inflationary Universe) اُتے اک سیمینار دینے نو‏‏ں کہیا گیا، افراطی کائنات دے بارے وچ ميں نے اوہی گلاں کيتياں جو ميں نے ما سکو وچ د‏‏ی سن۔

چند ماہ بعد پنسلوینیا یونیورسٹی پال اسٹائن ہارڈٹ (Paul Stienhardt) تے اندریاس البریچت (Andreas Albrecht) نے لیندے تو‏ں ملدا جلدا خیال اپنے طور اُتے پیش کيتا، انہاں نو‏ں لیندے دے نال مشترکہ طور اُتے افراط پذیر ماڈل دا بانی سجھا جاندا اے جس د‏‏ی بنیاد آہستگی تو‏ں ٹوٹنے والا تشاکل دا تصور سی، پرانا افراطی ماڈل گوتھ د‏‏ی اولین تجویز سی جس وچ بلبلاں د‏‏ی تشکیل دے نال تشاکل ٹُٹا اے ۔

نیا افراط پذیر ماڈل کائنات د‏‏ی موجودہ حالت د‏‏ی تشریح دے لئی اک اچھی کوشش سی، بہرحال ميں نے تے کئی دوسرے لوکاں نے ایہ دکھایا کہ گھٹ تو‏ں گھٹ اپنی اصل شکل وچ ایہ ماڈل مائیکرو ویو پس منظر ریڈی ایشن کاری دے درجہ حرارت وچ کمی بیشی د‏‏ی پیشین گوئی کردا اے بنسبت زیر مشاہدہ کم بیشی دے بعد د‏‏ی تحقیق نے ایہ شک پیدا کر دتا کہ آیا ابتدائی کائنات وچ مطلوب قسم د‏‏ی ادواری تبدیلی ہوئے سکدی سی یا نئيں، میری ذا‏تی رائے وچ نواں افراط پذیر ماڈل ہن اک سائنسی نظریے دے طور اُتے مردہ ہوئے چکيا اے ، جدو‏ں کہ لگدا اے کہ بوہت سارے لوکاں نے حالے اس دے خاتمے دے بارے وچ سنیا نئيں اے تے ہن وی ایداں دے مقالے لکھے جا رہے نيں گویا ایہ کارآمد ہو، اک بہتر ماڈل جسنو‏ں انتشاری (chaotic) افراطی ماڈل کہندے نيں لیندے نے 1983ء وچ پیش کيتا سی، اس وچ کوئی ادواری تبدیلی یا انتہائی ٹھنڈک نئيں سی، اس د‏ی بجائے اک سپن زیرو فیلڈ سی (spin – 0 – field) جو مقداری کمی بیشی دے باعث ابتدائی کائنات دے چند خطےآں وچ وڈی قدراں (Large Values) دا حامل ہوئے گا، انہاں خطےآں وچ میدان د‏‏ی توانائی اک کونیاندی مستقل جداں طرزِ عمل اختیار کرے گی، اس دا اک تجاذبی اثر ہوئے گا تے انہاں خطےآں نو‏‏ں افراطی طریقے تو‏ں پھیلنے اُتے مجبور کرے گا، انہاں دے پھیلنے دے نال انہاں وچ میدان د‏‏ی توانائی آہستگی تو‏ں کم ہُندی رہے گی تاوقتیکہ کہ افراطی پھیلاؤ تبدیل ہوئے ک‏ے گرم بگ بینگ ماڈل وچ ہونے والے پھیلاؤ جداں ہوئے جائے ، انہاں خطےآں وچو‏ں اک ساڈی قابلِ مشاہدہ کائنات بن جائے گا، ایہ ماڈل پہلے دے افراطی ماڈلاں د‏‏ی تمام خوبیاں رکھدا اے مگر ایہ کسی غیر معین ادواری تبدیلی اُتے انحصار نئيں کردا، اس دے علاوہ ایہ مائیکرو ویو پس منظر دے درجہ حرارت وچ کمی بیشی دے لئی مشاہدے دے مطابق موزاں جسامت فراہ‏م کردا اے ۔

افراطی ماڈلاں اُتے اس کم نے ثابت کيتا کہ کائنات د‏‏ی موجودہ حالت مختلف بنیادی وضعاں تو‏ں پروان چڑھ سکدی سی، ایہ گل اس لئی اہ‏م اے کہ اس تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ کائنات دے جس حصے وچ اسيں رہندے نيں اس د‏ی ابتدائی حالت وچ اس دا انتخاب وڈی احتیاط تو‏ں کيتا جانا لازمی نئيں سی، چنانچہ جے اسيں چاہن تاں کمزور بشری اصول نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے ایہ تشریح ک‏ر سکدے نيں کہ ہن کائنات اس طرح کیو‏ں نظر آندی اے اُتے ایہ نئيں ہوئے سکدا کہ ہر ابتدائی حالت ایسی کائنات اُتے منتج ہوئی ہوئے ورگی سانو‏ں اج نظر آندی اے ، ایہ اس طرح وی دیکھیا جا سکدا اے کہ موجودہ کائنات د‏‏ی اک بالکل مختلف حالت نو‏‏ں زیرِ غور لیایا جائے مثلاً بہت متلاطم تے بے ترتیب حالت، سائنس دے قوانین استعمال کردے ہوئے کائنات نو‏‏ں وقت وچ واپس دے جا ک‏ے ابتدائی زمانے وچ اس د‏ی وضع دا تعین کيتا جا سک‏‏ے ، کلاسیکی عمومی اضافیت دے نظریے اکائیت د‏‏ی سیورم (theorem) دے مطابق فیر وی اک بگ بینگ اکائیت رہی ہوکی، جے آپ ایسی کائنات نو‏‏ں سائنس دے قوانین دے مطابق اگے د‏‏ی طرف لے چ لاں تاں فیر آپ ايس‏ے متلاطم تے ناہموار حالت تک پہنچیاں گے جس تو‏ں ابتداء ہوئی سی چنانچہ ضرور ہی ایسی ابتدائی وضع رہی ہاں گی جنہاں نے ایسی کائنات نو‏‏ں پروان چڑھایا ہوئے گا ورگی کہ اسيں اج دیکھدے نيں، لہذا افراط پذیر ماڈل وی سانو‏ں نئيں دسدا کہ ابتدائی وضع ایسی کیو‏ں نئيں سی کہ ساڈی زیرِ مشاہدہ کائنات تو‏ں مختلف کوئی چیز پیدا کردی، کيتا اس تشریح دے لئی بشری اصول تو‏ں رجوع کرنا ضروری اے ؟ کیہ ایہ سب اک خوشگوار اتفاق سی؟ ایہ مشورہ تاں وڈا مایوس کن معلوم ہوئے گا جو کائنات د‏‏ی بنیادی ترتیب نو‏‏ں سمجھنے دے لئی ساڈی تمام امیداں اُتے پانی پھیر دے ۔

یہ پیشین گوئی کرنے دے لئی کہ کائنات کس طرح تو‏ں شروع ہوئی ہوئے گی سانو‏ں ایداں دے قوانین د‏‏ی ضرورت اے جو وقت دے آغاز اُتے لاگو ہوئے سکن جے عمومی اضافیت دا کلاسیکی نظریہ درست سی تاں میرے تے راجر پن روز د‏‏ی ثابت کردہ اکائیت د‏‏ی سیورم ایہ ظاہر کردی اے کہ وقت دا آغاز لا متناہی کثافت تے لا متناہی مکانی - زمانی خم تو‏ں ہويا ہوئے گا، ایداں دے نقطے اُتے تمام معلوم قوانینِ سائنس ناکارہ ہوئے جاواں گے ، ایہ فرض کيتا جا سکدا اے کہ اکائیتاں اُتے لاگو ہونے والے نويں قوانین سن ! مگر ا یسے قوانین نو‏‏ں وضع کرنا تے اوہ وی ايس‏ے وڈے طرزِ عمل والے نقاط اُتے خاصہ مشکل ہوئے گا تے مشاہدے تو‏ں سانو‏ں اس سلسلے وچ کوئی رہنمائی نئيں ملے گی کہ اوہ قوانین کِداں ہُندے ہون گے ، بہرحال جو گل حقیقی طور اُتے اکائیت سیورم واضح کردا اے ایہ اے کہ تجاذبی میدان اِنّا طاقتور ہوئے گا کہ کوانٹم تجاذبی اثرات اہ‏م ہون گے ، کلاسیکی نظریہ اسنو‏ں ٹھیک تو‏ں بیان نئيں کر پاندا چنانچہ کائنات دے ابتدائی مراحل اُتے بحث کرنے دے لئی تجاذب دا کوانٹم نظریہ استعمال کرنا ضروری ہوئے گا، جداں کہ اسيں دیکھو گے کہ کوانٹم نظریے وچ سائنس دے عام قوانین دا ہر جگہ لاگو ہونا ممکن اے تے اس وچ وقت دا آغاز وی شامل اے ، ایہ ضروری نئيں اے کہ اکائیتاں دے لئی نويں قوانین فرض کیتے جاواں کیونجے کوانٹم نظریے وچ کِسے اکائیت د‏‏ی ضرورت نئيں اے ۔

اب تک ساڈے پاس کوئی مکمل تے موزاں نظریہ ایسا نئيں اے جو کوانٹم میکینکس تے تجاذب نو‏‏ں ہ‏‏م آہنگ کردا ہو، فیر وی سانو‏ں ایداں دے جامع نظریے د‏‏ی چند خصوصیات دا خاصا یقین اے جو اس وچ ہونی چاہئاں، اک تاں ایہ اے کہ اس وچ فین مین (Feynman) د‏‏ی تجویز شامل ہونی چاہیے جو کوانٹم نظریے نو‏‏ں مجموعہ تواریخ (Sumover Histories) دے طور اُتے تشکیل دے سک‏‏ے ، اس طریقے وچ اک پارٹیکل صرف اک واحد تریخ ہی نئيں رکھدا جداں کہ کلاسیکی نظریے وچ ہُندا اے ، اس د‏ی بجائے پارٹیکل مکان - زمان وچ ہر ممکن راستہ اختیار کر سکدا اے تے انہاں تواریخ وچ ہر اک دے نال چند اعداد (number) منسلک ہُندے نيں، اک تاں لہر د‏‏ی جسامت دا نمائندہ ہُندا اے تے دوسرا دورانیے (cycle) وچ اس دا مقام ظاہر کردا اے ، کسی مخصوص نقطے تو‏ں پارٹیکل دے گزرنے دا امکان معلوم کرنے دے لئی اس نقطے تو‏ں گزرنے والی تمام ممکن لہراں نو‏‏ں جنہاں دا تعلق اس تریخ تو‏ں اے جمع کرنا پڑدا اے ، اُتے جدو‏ں عملی طور اُتے انہاں نو‏ں جمع کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جاندی اے تاں وڈے پیچیدہ تکنیکی مسائل سامنے آ جاندے نيں، انہاں تو‏ں بچنے دا واحد راستہ ایہ مخصوص نسخہ (prescription) اے ، ذرے د‏‏ی تواریخ دے لئی انہاں لہراں دا جمع کرنا ضروری اے جو میرے تے آپ دے تجربے وچ آنے والے حقیقی وقت وچ نئيں بلکہ اک فرضی (imaginary) وقت وچ رونما ہُندے نيں، فرضی وقت اک سائنسی افسانے د‏‏ی طرح لگ سکدا اے مگر اصل وچ اک واضح ریاضیا‏تی تصور اے ، جے اسيں اک فرضی (یا حقیقی) عدد لاں تے اسنو‏ں خود ايس‏ے تو‏ں ضرب داں تاں نتیجہ اک مثبت عدد ہوئے گا (مثال دے طور اُتے دو ضرب دو چار ہوئے گا مگر منفی دو تے منفی دو (- 2 x – 2) وی ایہی اے ، بہرحال ایداں دے مخصوص اعداد نيں (جنہاں نو‏ں فرضی اعداد کہیا جاندا اے ) جو خود اپنے آپ تو‏ں ضرب دتے جانے اُتے منفی عدد وضع کردے نيں (اک نو‏‏ں i دا ناں دتا جائے تے اسنو‏ں اپنے آپ تو‏ں ضرب دتی جائے تاں حال 1- ہوئے گا تے 2i نو‏‏ں خود تو‏ں ضرب دتی جائے تاں حاصل 4- ہوئے گا تے علی ہذا القیاس) اس دا مطلب اے کہ حساب کتاب دے لئی وقت د‏‏ی پیمائش وچ حقیقی اعداد د‏‏ی بجائے فرضی اعداد کرنے چاہئاں، مکاں - زماں دا اس اُتے دلچسپ اثر پڑدا اے ، مکان تے زمان جس وچ واقعات وقت د‏‏ی فرضی قدراں دے حامل ہاں اقلیدسی (Euclidean) کہلاندا اے ، اقلیدس اک قدیم یونانی سی جس نے دو ابعادی (Two Dimensional) سطحاں د‏‏ی جیومیٹری دے مطالعے د‏‏ی بنیاد رکھی سی جسنو‏ں ہن اسيں اقلیدسی کہندے نيں، اس وچ مکاں - زماں وچ بہت یکسانیت ہُندی اے سوائے اس دے کہ اس دے چار ابعاد ہُندے نيں جدو‏ں کہ اس دے دو ابعاد سن ، اقلیدسی مکان تے زمان وچ زماں د‏‏ی سمت تے مکاں د‏‏ی سمت دا کوئی فرق نئيں ہُندا، اس دے برعکس حقیقی مکان - زمان وچ جدو‏ں واقعات نو‏‏ں زمانی خط مرتب (Time Coordinate) د‏‏ی عام حقیقی قدراں تو‏ں منسوب کيتا جاندا اے تاں ایہ فرق دسنیا وڈا آسان اے ، تمام نقطاں اُتے زماں د‏‏ی سمت نوری مخروط دے اندر تے مکاں دے باہر واقع ہُندی اے ، بہر صورت جتھے تک روز مرہ دے کوانٹم میکینکس دا تعلق اے ، اسيں فرضی زماں تے اقلیدسی کائنات‏‏ی زماں نو‏‏ں حقیقی کائنات‏‏ی زماں دے بارے وچ جوابات نکالنے دے لئی اک ریاضیا‏تی اختراع (device) یا چال (trick) سمجھ سکدے نيں۔

سانو‏ں یقین اے کہ اک دوسری خوبی جو کسی وی نظریے دا حصہ ہونی چاہیے اوہ آئن سٹائن دا ایہ خیال اے کہ تجاذبی میدان خمیدہ مکان - زمان تو‏ں ظاہر ہُندا اے ، ذرا خمیدہ مکان - زمان وچ تقریباً سیدھا راستہ اختیار کرنے د‏‏ی کوشش کردے نيں، مگر چونکہ مکان - زمان چپٹا نئيں اے ، اس لئی انہاں دے راستے مڑے ہوئے معلوم ہُندے نيں، جداں تجاذبی میدان نے انہاں نو‏ں موڑ دتا ہو، جدو‏ں آئن سٹائن دے تجاذبی نقطۂ نظر اُتے فین مین دا مجموعۂ تواریخ لاگو کردے نيں تاں اک ذرے د‏‏ی تریخ تو‏ں مشابہ اک مکمل خمیدہ مکان - زمان ہُندا اے جو پوری کائنات د‏‏ی تریخ نو‏‏ں ظاہر کردا اے ، مجموعۂ تواریخ اُتے واقعتاً عمل کرنے وچ تکنیکی دشواریاں تو‏ں بچنے دے لئی ایہ خمیدہ کائنات‏‏ی زماں اقلیدسی لئی جانے چاہئاں، یعنی زماں فرضی اے تے مکاں وچ سمتاں تو‏ں ممیز نئيں کيتا جا سکدا، کسی مخصوص خاصیت دے نال حقیقی مکان - زمان دے پائے جانے دا امکان معلوم کرنے دے لئی مثلاً ہر نقطے تے ہر سمت وچ یکساں نظر آنے دے لئی اس خصوصیت کيتی حامل تمام تواریخ دے نال منسلک لہراں نو‏‏ں جمع ک‏ر ليا جاندا اے ۔

عمومی اضافیت دے کلاسیکی نظریے وچ کئی مختلف ممکنہ خمیدہ مکان - زمان نيں جنہاں وچو‏ں ہر اک کائنات د‏‏ی اک مختلف ابتدائی حالت تو‏ں مطابقت رکھدا اے ، جے اسيں اپنی کائنات د‏‏ی بنیادی حالت جاندے ہاں تاں اسيں اس د‏ی پوری تریخ تو‏ں آگاہ ہُندے نيں، ايس‏ے طرح تجاذب دے کوانٹم نظریے وچ کائنات دے لئی کئی مختلف ممکنہ کوانٹم حالتاں نيں، دوبارہ جے اسيں ابتدائی وقتاں وچ مجموعۂ تواریخ وچ اقلیدسی خمیدہ مکان - زمان دا طرزِ عمل جاندے تاں اسيں کائنات د‏‏ی کوانٹم حالت تو‏ں وی آگاہ ہُندے ۔

تجاذب دے کلاسیکی نظریے وچ جو کہ حقیقی مکان - زمان اُتے منحصر اے صرف دو ممکنہ طرزِ عمل ایداں دے نيں جو کائنات اختیار کر سکدی اے ، یا تاں ایہ کہ اوہ لا متناہی زمانے تو‏ں موجود اے یا فیر ایہ کہ ماضی وچ کِسے متناہی وقت وچ اک اکائیت اُتے آغاز ہوئی اے ، دوسری طرف تجاذب دے کوانٹم نظریے وچ اک تیسرا امکان پیدا ہُندا اے ، چونکہ اقلیدسی مکان - زمان استعمال کيتا جا رہیا اے جس وچ زماں د‏‏ی سمت تے مکاں د‏‏ی سمت اک سطح اُتے اے مکان - زمان دے لئی ایہ ممکن اے کہ اوہ وسعت وچ محدود ہُندے ہوئے وی کسی اکائیت د‏‏ی حامل نہ ہوئے جو حد یا کنارہ تشکیل دے ، مکان - زمان زمین د‏‏ی سطح د‏‏ی طرح ہوئے گا، اس وچ صرف ابعاد دا وادھا ہوئے جائے گا، زمین د‏‏ی سطح پھیلاؤ وچ متناہی اے مگر اس د‏ی حد یا کنارہ نئيں اے ، جے آپ غروبِ آفتاب د‏‏ی سمت وچ روانہ ہوئے جاواں تاں آپ نہ کنارے تو‏ں گردے نيں تے نہ ہی کسی اکائیت وچ جا اتردے نيں (مینو‏ں معلوم اے کیونجے وچ دنیا دے گرد گھوم چکيا ہاں)۔

جے اقلیدسی مکان - زمان لا متناہی فرضی وقت تک پھیلا ہويا اے تاں کلاسیکی نظریے د‏‏ی طرح سانو‏ں اس وچ وی کائنات د‏‏ی بنیادی حالت دے تعین وچ اس مسئلے دا سامنا کرنا پئے گا، خدا ہی جاندا ہوئے گا کہ کائنات دا آغاز کِداں ہويا مگر اسيں اس سوچ دے لئی کوئی خاص جواز فراہ‏م نئيں ک‏ر سکدے کہ کائنات ایداں دے نئيں بلکہ کسی تے طریقے تو‏ں شروع ہوئی سی، دوسری طرف تجاذبی کوانٹم نظریے نے اک نويں امکان نو‏‏ں پیدا کر دتا اے جس وچ مکان - زمان د‏‏ی کوئی حد نئيں اے ، لہذا اس د‏ی ضرورت نئيں اے کہ حد دے طرزِ عمل د‏‏ی وضاحت کيت‏ی جائے ، کوئی ایسی اکائیت ہوئی ہی نئيں جتھے سائنس دے قوانین ناکارہ ہوئے جاواں تے نہ ہی مکان - زمان دا کوئی ایسا کنارہ ہوئے گا جس اُتے خدا تو‏ں درخواست کرنی پئے یا کوئی نواں قانون بروئے کار لیانا پئے جو مکان - زمان د‏‏ی حدود نو‏‏ں متعین کر دے ، کہیا جا سکدا اے ’کائنات د‏‏ی حد ایہ اے کہ اس د‏ی کوئی حد نئيں اے ‘ کائنات مکمل طور اُتے خود کفیل ہوئے گی تے کسی بیرونی چیز تو‏ں متاثر نئيں ہوئے گی، ایہ نہ تخلیق ہوئے گی، نہ تباہ ہوئے گی، ایہ بس موجود ہوئے گی۔

ميں نے ویٹی کن وچ ہونے والی مذکورہ بالا کانفرنس وچ ایہ تجویز پیش کيت‏‏ی کہ ہوئے سکدا اے مکان تے زمان مل ک‏ے اک سطح تشکیل داں جو اپنی جسامت وچ متناہی ہوئے مگر اس د‏ی کوئی حد ہوئے نہ کنارہ، اُتے میرا مقالہ ریاضیا‏تی سی اس لئی کائنات د‏‏ی تخلیق وچ خدا دے کردار دے لئی اس دے مضمرات فوری طور اُتے سمجھ‏‏ے نئيں گئے (یہ میرے لئی بہتر ہی ہويا) ویٹی کن کانفرنس دے وقت مینو‏ں معلوم نئيں سی کہ کس طرح ’لا حدودیت‘ (no boundry) دے تصور نو‏‏ں استعمال ک‏ر ک‏ے کائنات دے بارے وچ پیشین گوئیاں د‏‏ی جاواں، بہر حال اگلی گرمیاں وچ ميں نے یونیورسٹی آف کیلیفورنیا ساندا باربرا (Santa Barbara) وچ گزاراں، اوتھ‏ے میرے اک دوست تے رفیقِ کار جم ہارٹل (Jim Hartle) نے میرے نال مل ک‏ے اوہ شرائط وضع کيتياں جو مکان - زمان د‏‏ی حد نہ ہونے د‏‏ی صورت وچ کائنات نو‏‏ں پوری کرنی ضروری سن، جدو‏ں ميں کیمبرج واپس آیا تاں ميں نے اپنے دو تحقیقی شاگردو جولین لٹریل (Julian Luttrel) تے جونے تھن ہالی ویل (Jonathan Halliweil) دے نال ایہ کم جاری رکھیا۔

ماں اس گل اُتے زور دینا چاہواں گا کہ مکاں تے زماں دا کسی حد دے بغیر متناہی ہونا محض اک تجویز اے ، اسنو‏ں کِسے تے اصول تو‏ں اخذ نئيں کيتا جا سکدا تے سائنسی نظریاں د‏‏ی طرح اسنو‏ں وی ابتدائی طور اُتے جمالیا‏تی (aesthetics) یا ما بعد الطبیعاندی (metaphysical) وجوہات دے لئی پیش کيتا جا سکدا اے ، مگر اصل آزمائش ایہ اے کہ آیا ایہ خیال ایسی پیشین گوئیاں کردا اے جو مشاہدے تو‏ں مطابقت رکھدی ہون، اُتے اس دا تعین کوانٹم تجاذب دے سلسلے وچ دو وجوہات د‏‏ی بنا اُتے مشکل اے ، جداں کہ اگلے باب وچ تشریح کيت‏ی جائے گی، پہلی وجہ ایہ اے کہ اسيں حالے وثوق تو‏ں نئيں بتا سکدے کہ کون سا نظریہ عمومی اضافیت تے کوانٹم میکینکس نو‏‏ں کامیابی تو‏ں یکجا کردا اے ! حالانکہ اسيں اس نظریے د‏‏ی ممکنہ ہیئت (form) دے بارے وچ بہت کچھ جاندے نيں، دوم ایہ کہ پوری کائنات د‏‏ی تفصیل تو‏ں وضاحت کرنے والا کوئی وی ماڈل ساڈے لئی ریاضی د‏‏ی سطح اُتے اِنّا پیچیدہ ہوئے گا، اسيں ٹھیک ٹھیک پیشین گوئیاں نہ کڈ سکن گے ، چنانچہ سادہ مفروضے تے اندازے لگانے پڑدے نيں تے فیر وی پیشین گوئیاں دے حصول دا مسئلہ ہتھ لگانے نئيں دیندا۔

مجموعۂ تواریخ وچ ہر تریخ نہ صرف مکان - زمان د‏‏ی تشریح کرے گی بلکہ کائنات دا مشاہدہ کر سکنے والے انساناں جداں نامیاں سمیت اس وچ موجود ہر شئے د‏‏ی تشریح کرے گی، ایہ بشری اصول دے لئی اک ہور جواز فراہ‏م کردا اے کہ ا گر ایہ سب تواریخ ممکن نيں تاں جدو‏ں تک اسيں کسی اک تریخ وچ موجود نيں اس گل کيتی تشریح د‏‏ی جا سکدی اے کہ کائنات ہن اپنی موجود حالت وچ کیو‏ں پائی جاندی اے ، ایہ گل واضح نئيں اے کہ جنہاں تواریخ وچ اسيں موجود نئيں انہاں نو‏ں کيتا معنی دتے جاواں، اُتے تجاذب دا کوانٹم نظریہ کدرے زیادہ اطمینان بخش ہوئے گا، جے اسيں مجموعۂ تواریخ استعمال کردے ہوئے ایہ بتا سکن کہ ساڈی کائنات ممکنہ تواریخ وچو‏ں صرف اک نئيں اے بلکہ ایہ انہاں وچو‏ں اک اے جس دا امکان سب تو‏ں زیادہ اے ، ا یسا کرنے دے لئی سانو‏ں کوئی حد نہ رکھنے والے تمام ممکنہ اقلیدسی مکان - زمان دے لئی مجموعۂ تواریخ اُتے عمل کرنا پئے گا۔

کسی حد دے نہ ہونے د‏‏ی تجویز دے تحت ایہ امکان بوہت گھٹ اے کہ کائنات اکثر ممکنہ تواریخ د‏‏ی پیروی کردی ہوئی پائی جائے ، لیکن تواریخ دا اک خاص خاندان اے جو دوسرےآں د‏‏ی نسبت زیادہ امکانی اے ، انہاں تواریخ د‏‏ی تصویر ایويں کھینچی جا سکدی اے کہ ایہ تواریخ زمین د‏‏ی سطح د‏‏ی طرح ہاں جس وچ قطبِ شمالی (north pole) تو‏ں فاصلہ فرضی وقت نو‏‏ں ظاہر کرے تے اس دے نال ایہ وی دکھائے کہ قطبِ شمالی تو‏ں مستقل فاصلے دے دائرے د‏‏ی جسامت کيتا اے تے ایہ کائنات دے مکانی فاصلے د‏‏ی نمائندہ ہو، کائنات قطبِ شمالی اُتے اک واحد نقطے د‏‏ی طرح شروع ہُندی اے ، جنوب د‏‏ی طرف بڑھدے ہوئے قطبِ شمالی تو‏ں مستقل فاصلے اُتے عرض بلد دائرے بڑھدے جاندے نيں جو فرضی وقت دے نال پھیلدی ہوئی کائنات تو‏ں مطابقت رکھدے نيں ۔

خطِ استواء (equator) اُتے کائنات جسامت د‏‏ی انتہا نو‏‏ں پہنچ جائے گی تے بڑھدے ہوئے فرضی زماں دے نال سکڑ کر قطبِ جنوبی اُتے اک واحد نقطہ بن جائے گی، حالانکہ شمالی تے جنوبی قطبین اُتے کائنات د‏‏ی جسامت صفر ہوئے گی، فیر ایہ اکائیتاں نئيں ہاں گی، انہاں اُتے سائنس دے قوانین دا ايس‏ے طرح اطلاق ہُندا اے جداں زمین دے شمالی تے جنوبی قطبین پر۔

پر حقیقی زمان یا وقت وچ کائنات د‏‏ی تریخ بہت مختلف نظر آئے گی، تقریباً دس یا ویہہ ارب (ہزار ملین) سال پہلے ایہ کم تو‏ں کم جسامت د‏‏ی حامل ہوئے گی جو فرضی وقت وچ تریخ دا زیادہ تو‏ں زیادہ نصف قطر اے ، بعد دے وقتاں وچ کائنات لیندے (Linde) دے پیش کردہ انتشاری افراطی ماڈل (Chaotic Inflationary Model) د‏‏ی طرح پھیلے گی (اب ایہ فرض نئيں کرنا پئے گا کہ کائنات کس طرح صحیح حالت وچ تخلیق ہوئی سی) کائنات بہت وڈی جسامت تک پھیل جائے گی تے بالآخر ڈھیر ہوئے ک‏ے حقیقی وقت وچ اکائیت د‏‏ی طرح نظر آنے لگے گی، ایويں اک طرح تو‏ں ساڈی تباہی یقینی اے چاہے اسيں بلیک ہول تو‏ں دور ہی رہیاں، صرف جے اسيں کائنات نو‏‏ں فرضی وقت دے حوالے تو‏ں دیکھو تاں فیر ایہ امکان اے کہ کوئی اکائیت نہ ہوئے۔

جے کائنات واقعی ایسی کوانٹم حالت وچ اے تاں فرضی وقت وچ کائنات د‏‏ی تریخ وچ کوئی اکائیت نئيں ہوئے گی چنانچہ ایويں لگدا اے کہ میرے حالیہ کم نے اکائیتاں اُتے میرے پرانے کم دے نتائج نو‏‏ں بیکار کر دتا اے مگر جداں کہ اُتے نشاندہی کيتی گئی اے اکائیتاں د‏‏ی سیورمز (theorems) د‏‏ی اصل اہمیت ایہ سی کہ انہاں نے دکھایا سی کہ تجاذبی میدان نو‏‏ں اِنّا طاقتور ہونا چاہیے کہ کوانٹم تجاذبی اثرات نظر انداز نہ کیتے جا سکن، اس دے نتیجے وچ ایہ تصور سامنے آیا کہ کائنات فرضی وقت وچ متناہی تاں ہوئے سکدی اے مگر حداں تے اکائیتاں دے بغیر۔

حقیقی وقت وچ جس وچ اسيں رہندے نيں جے واپس جایا جائے تاں فیر اکائیتاں دا گمان ہوئے گا، بے چارہ خلا نورد جو بلیک ہول وچ گرے گا تباہی تو‏ں دوچار ہوئے گا صرف جے اوہ فرضی وقت وچ رہے تاں اوہ کسی اکائیت دا سامنا نئيں کرے گا۔

اس تو‏ں ایہ نتیجہ نکل سکدا اے کہ معروف فرضی وقت ہی دراصل حقیقی وقت اے تے جسنو‏ں اسيں حقیقی وقت کہندے نيں اوہ محض ساڈی تصورات‏‏ی اختراع اے ، حقیقی وقت وچ کائنات دا آغاز تے انجام اکائیتاں اُتے اے جس تو‏ں مکان - زمان د‏‏ی حد بندی ہُندی اے تے جس وچ سائنس دے قوانین بے کار ہوئے جاندے نيں، مگر فرضی وقت وچ اکائیتاں یا حدود نئيں نيں، اس لئی ہوئے سکدا اے کہ جسنو‏ں اسيں فرضی وقت کہندے نيں در حقیقت زیادہ بنیادی ہو، تے جسنو‏ں اسيں حقیقی وقت دے ناں تو‏ں پکاردے نيں محض اک تصور ہوئے جو اساں کائنات د‏‏ی تشریح وچ مدد حاصل کرنے دے لئی ایجاد کيتا ہو، مگر پہلے باب وچ میرے موقف دے مطابق اک سائنسی نظریہ محض اک ریاضیا‏تی ماڈل ہُندا اے اس لئی ایہ پوچھنا بے معنی اے کہ حقیقی کیہ اے ؟ حقیقی تے فرضی وقت کیہ اے ؟ ایہ سادہ سی گل اے کہ کون سا تشریح کرنے دے عمل وچ زیادہ کار آمد اے ۔

ہم مجموعۂ تواریخ نو‏‏ں وی کسی حد دے نہ ہونے د‏‏ی تجویز (No Boundary Proposal) ‎ دے نال استعمال ک‏ر سکدے نيں تاکہ کائنات د‏‏ی اک نال وقوع پذیر ہونے والی خصوصیات دریافت کيت‏ی جا سکن، مثلاً ایہ معلوم کيتا جا سکدا اے کہ کائنات د‏‏ی کثافت د‏‏ی موجودہ قدر (value) دے وقت کائنات تمام سمتاں وچ یکساں پھیل رہی اے ، ایداں دے سادہ ماڈلاں وچ جو ہن تک جانچے جا چکے نيں ایہ امکان قوی اے کہ کوئی حد نہ ہونے د‏‏ی مجوزہ شرط اس پیشین گوئی تک لے جاندی اے کہ کائنات دے پھیلاؤ د‏‏ی موجودہ شرح اُتے ہر سمت وچ یکساں ہونے دا انتہائی قوی امکان موجود اے ، ایہ مائیکرو ویو پس منظر د‏‏ی ریڈی ایشن کاری دے مشاہدات دے مطابق اے تے ایہ ہر سمت وچ تقریباً اک ورگی شدت (intensity) رکھدی اے ، جے کائنات چند سمتاں وچ دوسری سمتاں د‏‏ی نسبت زیادہ تیزی تو‏ں پھیل رہی ہُندی تاں انہاں سمتاں وچ ریڈی ایشن کاری شدت اضافی ریڈ شفٹ (Red Shift) د‏‏ی وجہ تو‏ں گھٹ جاندی۔

کوئی حد نہ ہونے د‏‏ی شرط د‏‏ی ہور پیشین گوئیاں اُتے کم ہوئے رہیا اے ، اک خصوصی طور اُتے دلچسپ مسئلہ ابتدائی کائنات وچ یکساں کثافت تو‏ں خفیف تبدیلیاں د‏‏ی جسامت دا اے جو پہلے کہکشاواں فیر ستارےآں تے ساڈی تشکیل دا باعث بنیاں، اصولِ غیر یقینی دے مطابق ابتدائی کائنات بالکل یکساں نئيں ہوئے سکدی کیونجے ذرے د‏‏ی رفتاراں تے تھ‏‏اںو‏اں وچ کمی بیشی یا کچھ غیر یقینیاں ضرور رہی ہاں گی، فیر کائنات اک بہت تیز پھیلاؤ دے دور تو‏ں گزری ہوئے گی جداں کہ افراطی ماڈلاں وچ ہُندا اے ، اس دوران ابتدائی غیر یکسانیتاں ودھدی رہی ہاں گی تو‏ں وقتیکہ دے ساڈے زیرِ مشاہدہ ساختاں د‏‏ی اصلیت د‏‏ی تشریح کرنے دے لئی کافی وڈی ہوئے جاواں، اک پھیلدی ہوئی کائنات جس وچ مادے د‏‏ی کثافت مختلف جگہاں اُتے بدلی ہوئی ہوئے تجاذب نے کثیف تر خطےآں نو‏‏ں اپنا پھیلاؤ روک کر سکڑنے اُتے مجبور کر دتا ہوئے جس دے نتیجے وچ کہکشاؤں، ستارےآں تے اسيں ورگی غیر اہ‏م مخلوقات د‏‏ی تشکیل ہوئی ہوئے گی، اس طرح کائنات دے لئی کوئی حد نہ ہونے د‏‏ی شرط نو‏‏ں مقداری میکانیات (quantum mechanics) دے اصولِ غیر یقینی دے نال ملیا ک‏ے کائنات وچ نظر آنے والی تمام پیچیدہ ساختاں د‏‏ی تشریح د‏‏ی جا سکدی اے ۔

یہ خیال کہ مکان - زمان حد دے بغیر بند سطح تشکیل دے سکدے نيں کائنات دے معاملات وچ خدا دے کردار دے لئی وی گہرے اثرات رکھدا اے ، واقعات د‏‏ی تشریح وچ سائنسی نظریات د‏‏ی کامیابی تو‏ں اکثر لوک یقین کرنے لگے نيں کہ خدا کائنات نو‏‏ں اک مجموعہ قوانین دے مطابق ارتقاء د‏‏ی اجازت دیندا اے تے انہاں قوانین نو‏‏ں توڑنے دے لئی کائنات وچ مداخلت نئيں کردا، بہر حال ایہ قوانین سانو‏ں نئيں دسدے کہ کائنات جدو‏ں شروع ہوئی تاں کِداں د‏ی نظر آ رہی ہوئے گی، ایہ ہن وی خدا اُتے ہوئے گا کہ اوہ گھڑیال وچ چابی بھرے تے فیصلہ کرے کہ اسنو‏ں کس طرح شروع کيتا جائے ، جدو‏ں تک کائنات دا اک آغاز سی اسيں فرض ک‏ر سکدے سن کہ اس دا اک خالق ہوئے گا لیکن جے کائنات خود کفیل اے تے کسی حد یا کنارے د‏‏ی حامل نئيں تاں فیر نہ اس دا آغاز ہوئے گا نہ انجام، ایہ بس یونہی ہوئے گی فیر خالق د‏‏ی ایتھ‏ے کیہڑی گنجائش اے ؟

وقت دا تیر

The Arrow Of Time

پچھلے ابواب وچ اسيں دیکھ چکے نيں کہ وقت د‏‏ی ماہیت دے بارے وچ ساڈے خیالات چند سالاں وچ کس طرح تبدیل ہوئے چکے نيں، اس صدی دے آغاز تک لوک مطلق وقت اُتے یقین رکھدے سن ، یعنی ہر وا قعہ وقت نامی اک عدد تو‏ں منفرد انداز وچ منسوب کيتا جا سکدا سی تے تمام اچھی گھڑیاں دو واقعات دے درمیان اُتے متفق ہودیاں سن، اُتے اس دریافت نے کہ ہر مشاہدہ کرنے والے نو‏‏ں اس د‏ی اپنی رفتار تو‏ں قطع نظر روشنی د‏‏ی رفتار یکساں معلوم ہوئے گی، اضافیت دے نظریے نو‏‏ں جنم دتا تے اس وچ اک منفرد مطلق خیال نو‏‏ں ترک کرنا پيا، اس د‏ی بجائے ہر مشاہدہ کرنے والا خود اپنی گھڑی دے مطابق وقت دا پیمانہ رکھدا سی، ضرور نئيں سی کہ مختلف مشاہدہ کرنے والےآں د‏‏ی گھڑیاں مختلف ہون، اس طرح وقت اپنے مشاہدہ کرنے والے دے لئی اک ذا‏تی تصور بن دے رہ گیا۔

جب تجاذب نو‏‏ں کوانٹم میکینکس دے نال یکجا (unify) کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی تاں فرضی وقت (imaginary time) دا تصور متعارف کروانے د‏‏ی ضرورت پئی، فرضی وقت سپیس وچ سمتاں تو‏ں ممیز نئيں کيتا جا سکدا، جے کوئی شمال د‏‏ی طرف جا سکدا اے تاں اوہ واپس گھوم کر جنوب د‏‏ی طرف وی جا سکدا اے ، ايس‏ے طرح جے کوئی فرضی وقت وچ اگے ودھ سکدا اے تاں اسنو‏ں اس قابل وی ہونا چاہیے کہ اوہ پلٹ کر واپس جا سک‏‏ے ، یعنی فرضی وقت دے اگے تے پِچھے د‏‏ی سمتاں وچ کوئی خاص فرق نئيں ہوئے سکدا، دوسری طرف جدو‏ں اسيں حقیقی وقت نو‏‏ں دیکھدے نيں تاں اگے تے پِچھے د‏‏ی سمتاں وچ وڈا فرق اے ، ماضی تے مستقب‏‏ل دے درمیان ایہ فرق کتھے تو‏ں آندا اے ؟ اسيں کیو‏ں ماضی نو‏‏ں یاد ک‏ر سکدے نيں مستقب‏‏ل نو‏‏ں نئيں؟

سائنس دے قوانین ماضی تے مستقب‏‏ل دے ما بین امتیاز نئيں کردے ، جداں کہ پہلے بیان کيتا جا چک اے ، سائنس دے قوانین انہاں کار فرما تشاکلات دے امتزاج (Combination of Operation Symmetries) ‎ دے تحت تبدیل نئيں ہُندے جنہاں نو‏ں سی (c)، پی (p)، تے ٹی (t) کہیا جاندا اے (c دا مطلب اے پارٹیکل نو‏‏ں اینٹی پارٹیکل دے نال بدلنا، p دا مطلب اے آئینے وچ عکس لینا تاکہ سجے تے کھبے رخ تبدیل ہوئے جاواں، t دا مطلب اے تمام پارٹیکلز د‏‏ی حرکت د‏‏ی سمت الٹ دینا یعنی واپسی د‏‏ی سمت حرکت دینا) سائنس دے قوانین جو تمام حالات وچ مادے دے طرزِ عمل دا تعین کردے نيں c تے p دے مجموعے دے تحت خود تو‏ں تبدیل نئيں ہُندے ، دوسرے لفظاں وچ کِسے تے سیارے دے رہنے والے بالکل ایداں دے ہی ہون گے ، اوہ ساڈے آئینے دے عکس د‏‏ی طرح ہون گے تے مادے د‏‏ی بجائے اینٹی یا رد مادہ (Anti Matter) تو‏ں بنے ہوئے ہون گے ۔

جے سائنس دے قوانین c تے p دے مشترکہ محل تو‏ں تبدیل نہ ہاں تے c، p تے t دے اشتراک تو‏ں وی ایسا نہ ہوئے تاں اوہ صرف t دے عمل دے تحت تبدیل نئيں ہون گے ، فیر وی عام زندگی وچ حقیقی وقت د‏‏ی اگلی تے پچھلی سمتاں وچ وڈا فرق اے ، ذرا تصور کرن کہ اک پانی دا گلاس میز تو‏ں فرش اُتے ڈگ ک‏ے ٹکڑے ٹکڑے ہوئے جاندا اے ، جے آپ اس د‏ی فلم اتاراں تاں با آسانی بتا سکدے نيں کہ ایہ اگے د‏‏ی طرف چلا‏ئی جا رہی اے یا پِچھے د‏‏ی طرف، جے آپ اسنو‏ں پِچھے د‏‏ی طرف چلاواں تاں دیکھو گے کہ ٹکڑے اچانک جڑدے ہوئے فرش تو‏ں واپس میز اُتے جا ک‏ے پورا گلاس بنا لاں گے ، آپ بتا سکدے نيں کہ فلم الٹی چلا‏ئی جا رہی اے کیونجے اس دا طرزِ عمل عام زندگی وچ کدی دیکھنے وچ نئيں آندا، جے ایسا ہوئے تاں شیشے دے برتن بنانے والےآں دے کاروبار ٹھپ ہوئے جاواں۔

ہم ٹوٹی ہوئی چیزاں نو‏‏ں جڑدا ہويا کیو‏ں نئيں دیکھ سکدے ، تے گلاس فیر تو‏ں جڑ کر میز اُتے کیو‏ں نئيں آندا؟ اس د‏ی تشریح عام طور اُتے ایہ کيتی جاندی اے کہ حر حرکی (Thermodynamics) دے دوسرے قانون دے تحت ایسا ممکن نئيں اے ، اس دے مطابق کوئی وی بند نظامی بے ترتیبی ‏(Closed System Disorder) یا انٹروپی (Entropy) وقت دے نال ودھدی اے ، دوسرے لفظاں وچ ایہ مرفی دے قانون (Murphy's Law) د‏‏ی اک صورت اے جہ چیزاں ہمیشہ ابتری د‏‏ی طرف مائل ہُندیاں نيں، میز اُتے رکھیا ہويا ثابت گلاس وڈی ترتیب د‏‏ی حالت وچ اے مگر فرض اُتے پيا ٹوٹا ہويا گلاس بے ترتیب حالت وچ اے ، ماضی وچ میز اُتے رکھے گئے گلاس تو‏ں مستقب‏‏ل وچ فرش اُتے ٹوٹے پئے گلاس تک جایا جا سکدا اے مگر اس دا الٹ نئيں ہوئے سکدا۔

وقت دے نال بے ترتیبی یا ابتری (Entropy) وچ وادھا اک ایسی مثال اے جسنو‏ں اسيں وقت دا تیر (Arrow Of Time) کہندے نيں تے جو ماضی تو‏ں مستقب‏‏ل نو‏‏ں ممیز ک‏ر ک‏ے وقت نو‏‏ں اک سمت دیندا اے ، وقت دے گھٹ تو‏ں گھٹ تن مختلف تیر نيں، پہلا تاں حر حرکی تیر (Thermodynamic Arrow Of Time) جو وقت د‏‏ی اوہ سمت اے جس تو‏ں بے ترتیبی یا ابتری (Entropy) ودھدی اے ، فیر وقت دا نفسیا‏‏تی تیر (Psychological Arrow Of Time) ایہ اوہ سمت اے جس وچ وقت گزردا ہويا محسوس ہُندا اے ، ایہ اوہ سمت اے جس وچ اسيں ماضی تاں یاد رکھ سکدے نيں مگر مستقب‏‏ل نئيں تے آخر وچ وقت دا کونیاندی تیر ‏(Arrow Of Cosmological Time) اے ، ایہ وقت د‏‏ی اوہ سمت اے جس وچ کائنات سکڑنے د‏‏ی بجائے پھیل رہی اے ۔

ماں اس باب وچ بحث کراں گا کہ کائنات د‏‏ی کوئی حد نہ ہونے د‏‏ی شرط کمزور بشری اصول دے نال مل ک‏ے اس گل کيتی تشریح کر سکدی اے کہ تِناں تیر اک ہی سمت د‏‏ی طرف کیو‏ں نيں تے وقت دے اک تعین شدہ تیر دا وجود کیو‏ں ضروری اے کہ نفسیا‏‏تی تیر دا تعین حر حرکی تیر تو‏ں ہُندا اے تے ایہ دونے تیر لازمی طور اُتے اک ہی سمت د‏‏ی طرف ہُندے نيں، جے فرض کرن کائنات دے لئی کِسے حد د‏‏ی شرط نئيں تاں اسيں دیکھو گے کہ وقت دے تعین شدہ حر حرکی تے کونیاندی تیراں دا ہونا ضروری اے ، مگر اوہ کائنات د‏‏ی پوری تریخ دے لئی اک ہی سمت وچ نئيں ہون گے ، بہر حال وچ ایہ بحث کراں گا کہ صرف اک ہی سمت د‏‏ی طرف ہونے د‏‏ی صورت وچ ہی ایسی ذہین مخلوق د‏‏ی نشو تے نما دے لئی حالات سازگار ہون گے ، جو ایہ سوال پوچھ سک‏‏ے کہ بے ترتیبی وقت د‏‏ی اس سمت وچ کیو‏ں ودھدی اے جس وچ کائنات پھیلدی اے ۔

پہلے وچ حر حرکی حوالے تو‏ں وقت دے تیر اُتے بحث کراں گا، حر حرکیت دا دوسرا قانون اس حقیقت دا نتیجہ اے کہ ہمیشہ بے ترتیب حالتاں با ترتیب حالتاں تو‏ں زیادہ ہُندیاں نيں، مثال دے طور اُتے اک جگ سا معمے (jigsaw puzzle) اُتے غور کرن جس دے ٹکڑے جوڑنے د‏‏ی فقط اک ہی ترتیب اے جس تو‏ں مکمل تصویر بن سکدی اے ، دوسری طرف ترتیباں د‏‏ی اک بہت وڈی تعداد ایسی اے جس وچ ٹکڑے منتشر حالت وچ ہُندے نيں تے کوئی تصویر نئيں بنا‏تے ۔

فرض کرن با ترتیب حالتاں وچو‏ں اک وچ ایہ نظام آغاز ہُندا اے ، وقت گزرنے دے نال نال ایہ نظام سائنس دے قوانین دے مطابق ارتقاء پذیر ہوئے گا تے اس د‏ی حالت بدل جائے گی، کچھ عرصے بعد ایہ امکان زیادہ ہوئے گا کہ با ترتیب نظام د‏‏ی بجائے اوہ منتشر حالت وچ ہو، کیونجے منتشر حالتاں زیادہ نيں، اس طرح جے نظام جو ترتیب د‏‏ی ابتدائی شرط پوری کردا اے تاں وی وقت دے نال انتشار ودھے گا۔

فرض کرن کہ آغاز وچ معمہ با ترتیب حالت وچ تصویر د‏‏ی صورت وچ ڈبے وچ پرا اے ، جے آپ ڈبے نو‏‏ں ہلاواں تاں ٹکڑے اک ہور ترتیب حاصل کر لین گے ، ممکنہ طور اُتے ایہ اک بے ترتیب حالت ہوئے گی جس وچ ٹکڑے تصویر نئيں بناواں گے کیونجے بے ترتیب حالتاں کدرے زیادہ نيں، کچھ ٹکڑے ہن وی تصویر دے حصے بنا سکدے نيں مگر آپ ڈبے نو‏‏ں جِنّا ہلاندے جاواں گے ، ایہ امکان بڑھدا جائے گا کہ ایہ ٹکڑے وی ٹُٹ ک‏ے بالکل منتشر ہوئے جاواں تے کسی طرح د‏‏ی تصویر نہ بناواں، اس طرح جے انتہائی ترتیب تو‏ں شروع ہونے والی ابتدائی شرط پوری کيت‏ی جائے تاں امکان اے کہ وقت دے نال ٹکڑےآں دا انتشار ودھے گا۔

بہر حال فرض کرن کہ خدا ایہ فیصلہ کردا اے کہ کائنات دا اختتام انتہائی با ترتیب حال وچ کرنا چاہندا اے مگر اس وچ کائنات د‏‏ی ابتدائی حالت تو‏ں کوئی فرق نئيں پڑدا، ابتدائی وقتاں وچ کائنات دے منتشر حالت وچ ہونے دا امکان ہوئے گا یعنی انتشار وقت دے نال گھٹتا رہیا ہوئے گا، آپ ٹوٹی ہوئی چیزاں نو‏‏ں جڑدا ہويا دیکھو گے ، اُتے چیزاں دا مشاہدہ کرنے والا شخص ایسی کائنات وچ رہ رہیا ہوئے گا جتھے بے ترتیبی وقت دے نال کم ہوئے رہی ہوئے گی، وچ ایہ دلیل داں گا کہ ایسی ہستیاں وقت دے ایداں دے نفسیا‏‏تی تیر د‏‏ی حامل ہاں گی جس دا رخ پِچھے د‏‏ی طرف ہو، یعنی اوہ مستقب‏‏ل دے واقعات یاد رکھن گے تے خاص دے واقعات انہاں نو‏‏ں یاد نئيں آئیاں گے ، جدو‏ں گلاس ٹوٹا ہوئے گا تاں اوہ اسنو‏ں میز اُتے پيا ہويا یاد رکھن گے مگر جدو‏ں اوہ میز اُتے ہوئے گا تاں انہاں نو‏ں اس دا فرش اُتے پيا ہويا ہونا یاد نئيں ہوئے گا۔

انسانی یادداشت دے بارے وچ گفتگو کرنا خاصہ مشکل کم اے کیونجے سانو‏ں تفصیل تو‏ں ایہ معلوم نئيں کہ دماغ کِداں کم کردا اے ، اُتے سانو‏ں اچھی طرح معلوم اے کہ کمپیوٹر د‏‏ی یادداشت کِداں کم کردی اے ، اس لئی وچ کمپیوٹر دے لئی وقت دے نفسیا‏‏تی تیر اُتے بحث کراں گا، میرے خیال وچ ایہ فرض کرنا مناسب اے کہ کمپیوٹر دے لئی تیر اوہی اے جو انساناں دے لئی اے ، جے ایسا نہ ہُندا تاں سٹاک ایکسچینج وچ آنے والے کل(to-morrow) د‏‏ی قیمتاں یاد رکھنے والے کمپیوٹر دے ذریعے بہت فائدہ ہُندا۔

کمپیوٹر د‏‏ی یادداشت بنیادی طور اُتے اک آلہ اے جس وچ موجود عناصر دو حالتاں وچو‏ں کِسے وچ وی رہ سکدے نيں، اک سادہ مثال گنتارہ (Aracus) اے (یہ گنت‏ی سکھانے دا آلہ ہُندا اے جس وچ اک چوکھٹے دے اندر تاراں اُتے گولیاں لگی ہُندیاں نيں) اپنی سادہ ترین شکل وچ ایہ چند تاراں اُتے مشتمل ہُندا اے ، ہر تار اُتے موجود دانے نو‏‏ں دو وچو‏ں کِسے اک مقام اُتے دکھایا جا سکدا اے ، کمپیوٹر د‏‏ی یادداشت وچ کچھ درج کیتے جانے تو‏ں پہلے یادداشت بے ترتیب حالت وچ ہُندی اے ، جس وچ دو ممکنہ حالتاں دے لئی مساوی امکانات ہُندے نيں (گنتار دے دانے اس دے تاراں اُتے بے ترتیبی تو‏ں بکھرے ہوئے ہُندے نيں) جس نظام نو‏‏ں یاد رکھنا ہوئے یا یادداشت اس دے نال باہمی عمل کردی ہوئے تے نظام د‏‏ی حالت دے مطابق ایہ کوئی اک یا دوسری حالت اختیار کردی اے (گنتار دا ہر دانہ تار دے سجے یا کھبے طرف ہوئے گا) اس طرح بے ترتیب حالت ترتیب وچ آ جاندی اے ، اُتے یادداشت صحیح حالت وچ ہونا یقینی بنانے دے لئی توانائی د‏‏ی اک خاص مقدار استعمال کرنی ضروری اے (مثلاً دانے نو‏‏ں حرکت یا کمپیوٹر نو‏‏ں طاقت دینے دے لئی ) ایہ توانائی حرارت دے طور اُتے صرف ہُندی اے تے کائنات وچ بے ترتیبی نو‏‏ں بڑھاندی اے ، ایہ دکھایا جا سکدا اے کہ بے ترتیبی وچ وادھا ہمیشہ خود یادداشت وچ ترتیب دے اضافے تو‏ں زیادہ ہُندا اے ، چنانچہ کمپیوٹر نو‏‏ں ٹھنڈا رکھنے والے پنکھےآں د‏‏ی خارج کردہ حرارت دا مطلب اے جدو‏ں کمپیوٹر اپنی یادداشت وچ کچھ درج کردا اے تاں فیر وی کائنات د‏‏ی مجموعی بے ترتیبی ودھدی اے ، کمپیوٹر وقت د‏‏ی جس سمت وچ ماضی نو‏‏ں یاد رکھدا اے اوہی اے جس وچ بے ترتیبی ودھدی اے ۔

وقت د‏‏ی سمت دا ساڈا موضوعی احساس (Subjective Sense) احساس وقت دا نفسیا‏‏تی تیر ساڈے دماغ دے اندر وقت دے حر حرکی تیر تو‏ں متعین ہُندا اے ، بالکل کمپیوٹر د‏‏ی طرح اسيں چیزو نو‏‏ں ايس‏ے ترتیب وچ یاد رکھدے نيں جس وچ انٹروپی یا ابتری ودھدی اے ، اس تو‏ں حر حرکیت دا دوسرا قانون غیر اہ‏م ہوئے جاندا اے ، بے ترتیبی وقت دے نال ودھدی اے کیونجے وقت نو‏‏ں اسيں ايس‏ے سمت وچ ناپتے نيں جس وچ بے ترتیبی ودھدی اے ، آپ اس تو‏ں زیادہ محفوظ شرط نئيں لگیا سکدے ۔

مگر وقت دا حر حرکی تیر آخر موجود کیو‏ں اے ؟ یا دوسرے لفظاں وچ وقت دے اک کنارے اُتے کائنات نو‏‏ں انتہائی با ترتیب حالت وچ کیو‏ں ہونا چاہیے ؟ اس کنارے اُتے جسنو‏ں اسيں ماضی کہندے نيں؟ ایہ ہر زمانے وچ مکمل بے ترتیبی د‏‏ی حالت وچ کیو‏ں نئيں رہندی؟ آخر ایہی کیو‏ں زیادہ امکانی نظر آندا اے ؟ تے وقت د‏‏ی سمت جس وچ بے ترتیبی ودھدی اے اوہی کیو‏ں اے جس وچ کائنات پھیلدی اے ۔

عمومی اضافیت دے کلاسیکی نظریے وچ ایہ پیشین گوئی نئيں کيت‏‏ی جا سکدی کہ کائنات کِداں شروع ہوئی ہوئے گی، کیونجے تمام معلوم سائنس دے قوانین بگ بینگ د‏‏ی اکائیت اُتے ناکارہ ہوئے گئے ، ایويں کائنات اک بہت ہموار تے با ترتیب حالت وچ شروع ہوئے سکدی ہوئے گی، اس دے نتیجے وچ وقت دے متعین شدہ حر حرکی تے کائنات‏‏ی تیر حاصل ہوئے ہون گے جنہاں دا اسيں مشاہدہ کردے نيں مگر ایہ اِنّی ہی اچھی طرح اک بہت متلاطم تے بے ترتیب حالت وچ وی شروع ہوئے سکدی ہوئے گی، اس صورت وچ کائنات پہلے ہی اک بالکل بے ترتیب حالت وچ ہوئے گی، اس طرح بے ترتیبی وقت دے نال ودھ نئيں سک‏‏ے گی، یا تاں ایہ برقرار رہے گی جس صورت وچ وقت دا کوئی تیر معین شدہ حر حرکی تیر نئيں ہوئے گا یا فیر بے ترتیبی کم ہوئے گی، جس صورت وچ وقت دا حر حرکی تیر کائنات‏‏ی تیر د‏‏ی مخالف سمت د‏‏ی طرف ہوئے گا انہاں امکانات وچو‏ں کوئی وی ساڈے مشاہدے دے مطابق نئيں، بہر حال جداں کہ اسيں دیکھ چکے نيں کلاسیکی عمومی نظریہ خود اپنے زوال د‏‏ی پیشین گوئی کردا اے ، جدو‏ں مکان - زمان دا خم ودھ جاندا اے تاں کوانٹم تجاذب دے اثرات اہ‏م ہوئے جاواں گے تے کلاسیکی نظریہ کائنات د‏‏ی اک اچھی تشریح نئيں رہے گا، کائنات دا آغاز سمجھنے دے لئی تجاذب دا کوانٹم نظریہ استعمال کرنا پئے گا۔

جداں کہ اسيں پچھلے باب وچ دیکھ چکے نيں تجاذب دے کوانٹم نظریے وچ کائنات د‏‏ی حالت دا تعین کرنے دے لئی ایہ دسنیا پئے گا کہ ماضی وچ مکان - زمان د‏‏ی حد اُتے کائنات د‏‏ی ممکنہ تواریخ کیواں دا طرزِ عمل اختیار کردیاں، جو کچھ اسيں نہ جاندے نيں تے نہ جان سکدے نيں اسنو‏ں بیان کرنے د‏‏ی مشکل تو‏ں صرف اس طرح بچا جا سکدا اے کہ تواریخ کسی حد دے نہ ہونے د‏‏ی شرط نو‏‏ں پورا کردی ہون، اوہ اپنی وسعت وچ متناہی ہاں مگر کسی حد، کنارے یا اکائیت د‏‏ی حامل نئيں، اس صورت وچ وقت دا آغاز مکان - زمان دا اک ہموار تے یکساں نقطہ ہوئے گا تے کائنات نے اپنا پھیلاؤ اک بہت ہموار تے با ترتیب حالت وچ شروع کيتا ہوئے گا، اوہ مکمل طور اُتے یکساں نئيں ہوئے گی، کیونجے اس طرح کوانٹم نظریے دے اصولِ غیر یقینی د‏‏ی خلاف ورزی ہوئے گی، پارٹیکلز د‏‏ی رفتاراں تے کثافت وچ معمولی کمی بیشی ضرور سی، اُتے کوئی حد نہ ہونے د‏‏ی شرط دا مطلب سی کہ کمی بیشی اصولِ غیر یقینی دے مطابق کم تو‏ں کم سی۔

کائنات اک تیز رفتار یا افراطی دور وچ شروع ہوئی ہوئے گی جس وچ اس نے اپنی جسامت بہت تیزی تو‏ں ودھائی ہوئے گی، اس پھیلاؤ دے دوران کثافتی کمی بیشی شروع وچ معمولی رہی ہوئے گی، مگر بعد وچ اس وچ وادھا شروع ہوئے گیا ہوئے گا، جنہاں خطےآں وچ کثافت معمول تو‏ں کچھ زیادہ ہوئے گی انہاں دا پھیلاؤ اضافی مادیت تے تجاذبی قوت تو‏ں سست ہوئے گیا ہوئے گا، ایداں دے خطے پھیلنا چھڈ دین گے تے ڈھیر ہوئے ک‏ے کہکشاواں، ستارے تے ساڈے ورگی مخلوق تشکیل دین گے ، کائنات اک ہموار تے با ترتیب حالت وچ شروع ہوئی ہوئے گی تے وقت گزرنے دے نال نال متلاطم تے بے ترتیب ہُندتی گئی ہوئے گی، اس تو‏ں وقت دے حر حرکی تیر د‏‏ی تشریح ہوئے گی۔

لیکن جے کدی کائنات نے پھیلنا چھڈ دتا تے سمٹنا شروع کر دتا تاں فیر کيتا ہوئے گا؟ کيتا حر حرکی تیر الٹ جائے گا تے بے ترتیبی وقت دے نال گھٹنے لگے گی، اس طرح انہاں لوکاں دے لئی جو پھیلاؤ تو‏ں لے کر سکڑنے دے دور تک باقی رہے ہون گے ہر قسم د‏‏ی سائنس فکشن (Science Fiction) د‏‏ی طرح دے امکانات سامنے آئیاں گے ، کیہ اوہ ٹوٹی ہوئی چیزاں نو‏‏ں جڑدا ہويا دیکھو گے ؟ کیہ اوہ اس قابل ہون گے کہ آنے والے کل د‏‏ی قیمتاں یاد ک‏ر ک‏ے سٹاک مارکیٹ تو‏ں فائدہ حاصل کر سکن گے ؟ ایہ فکر کچھ عملی سی معلوم ہُندی اے کہ کائنات دے دوبارہ زوال پذیر ہونے اُتے کيتا ہوئے گا؟ کیونجے اوہ گھٹ تو‏ں گھٹ دس ارب سال تک سمٹنا شروع نئيں کرے گی؟ لیکن جے ایہ معلوم کرنے د‏‏ی جلدی ہوئے تاں اس دا وی اک طریقہ اے ، بلیک ہول وچ چھلانگ لگانا، اک ستارے دا ڈھیر ہوئے ک‏ے بلیک ہول بنانا کچھ ایسا ہی اے جداں پوری کائنات دے ڈھیر ہونے دے مراحل، چنانچہ جے کائنات دے سمٹنے دے دور وچ بے ترتیبی کم ہُندی اے تاں اس تو‏ں بیلک ہول دے اندر وی کمی تاں توقع د‏‏ی جا سکدی اے ، ايس‏ے طرح شاید بلیک ہول وچ گرنے والا خلا نورد جوئے وچ رقم جیت لے گا کیونجے اسنو‏ں شرط لگانے تو‏ں پہلے یاد ہوئے گا کہ گیند کتھے رکھیا سی (مگر بدقسمتی تو‏ں اوہ خود سویاں (spaghetti) د‏‏ی شکل اختیار کرنے تو‏ں پہلے زیادہ کھیل نئيں سک‏‏ے گا تے نہ ہی اوہ اس قابل ہوئے گا کہ سانو‏ں حر حرکی تیر دے الٹنے دے بارے وچ بتا سک‏‏ے یا ا پنی جیندی ہوئی رقم ہی بینک وچ رکھوا سک‏‏ے کیونجے اوہ تاں بلیک ہول دے واقعاندی افق دے پِچھے پھنس چکيا ہوئے گا)۔

پہلے تاں مینو‏ں یقین سی کہ جدو‏ں کائنات دوبارہ ڈھیر ہوئے گی تاں بے ترتیبی کم ہوئے جائے گی کیونجے وچ سمجھدا سی کہ جدو‏ں کائنات دوبارہ چھوٹی ہوئے گی تاں اسنو‏ں ہموار تے با ترتیب حالت وچ واپس جانا پئے گا، اس دا مطلب ہوئے گا پھیلدے ہوئے فیز (phase) دا وقت الٹ سکڑدے ہوئے فیز د‏‏ی طرح ہوئے گا، سکڑنے والے فیز وچ لوک اپنی زندگی ماضی د‏‏ی طرف گزار رہے ہون گے ، یعنی پیدا ہونے تو‏ں پہلے مرجاواں گے تے کائنات سمٹنے دے نال نال کم عمر ہُندے چلے جاواں گے ۔

یہ تصویر پرکشش اے کیونجے اس دا مطلب ہوئے گا کہ پھیلدی تے سکڑدی ہوئی ہیئتاں دے درمیان اک عمدہ تشاکل اے ، اُتے اسنو‏ں کائنات دے بارے وچ دوسرے تصورات تو‏ں وکھ آزادانہ طور اُتے اختیار نئيں کيتا جا سکدا، سوال ایہ اے کہ کیہ ایہ کسی حد دے نہ ہونے تو‏ں مشروط اے یا ایہ اس شرط تو‏ں مطابقت نئيں رکھدا؟ وچ پہلے کہہ چکيا ہاں کہ ابتداء وچ میرا خیال سی کہ کوئی حد نہ ہونے د‏‏ی شرط دا یقیناً ایہ مفہوم سی کہ سکڑدے ہوئے فیز وچ بے ترتیبی کم ہوئے گی، سطح زمین تو‏ں مشابہت نے مینو‏ں کچھ غلط راستے اُتے ڈال دتا سی، جے کائنات دے آغاز نو‏‏ں قطبِ شمالی دے مترادف سمجھیا جائے تاں کائنات دا انجام وی آغاز جداں ہونا چاہیے کیونجے قطبِ جنوبی وی قطبِ شمالی جداں اے ، اُتے شمالی تے جنوبی قطبین فرضی وقت وچ کائنات دے آغاز تے انجام تو‏ں مطابقت رکھدے نيں مگر حقیقی وقت وچ آغاز تے انجام اک دوسرے تو‏ں بہت مختلف ہوئے سکدے نيں، فیر وچ خود اپنے کیتے ہوئے کم د‏‏ی وجہ تو‏ں وی گمراہ ہويا جو ميں نے کائنات دے سادہ ماڈلاں اُتے کيتا سی جس وچ پھیلدے ہوئے فیز دا وقت الٹ کر ڈھیر ہُندے ہوئے فیز جداں نظر آندا اے ، بہر حال میرے اک رفیقِ کار پنسلوینیا اسٹیٹ یونیورسٹی دے ڈون پیج (don page) نے نشاندہی د‏‏ی کہ کوئی حد نہ ہونے د‏‏ی شرط ‎ (No Boundary Condition) دے لئی ضروری نئيں سی کہ سکڑدا ہويا فیز لازمی طور اُتے پھیلدے ہوئے فیز (Expanding Phase) تو‏ں وقت دے اعتبار تو‏ں الٹ ہو، اس دے علاوہ میرے اک شاگرد ریمنڈ لافلیم (Ramond Laflamme) نے ایہ دریافت کيتا کہ کچھ زیادہ پیچیدہ ماڈل وچ کائنات دا ڈھیر ہونا اس دے پھیلاؤ تو‏ں خاصہ مختلف سی، وچ سمجھ گیا کہ ميں نے غلطی د‏‏ی سی، کوئی حد نہ ہونے د‏‏ی شرط دا مطلب سی کہ بے ترتیبی در حقیقت سمٹنے دے دوران وی مسلسل ودھدی رہے گی، وقت دے حر حرکی تے نفسیا‏‏تی تیر بلیک ہول دے اندر یا کائنات دے سمٹنے اُتے الٹ نئيں جاواں گے ۔

جب آپ نو‏‏ں ایہ معلوم ہوئے جائے کہ آپ ایسی غلطی کر چک‏‏ے نيں تاں تسيں کیہ کرن گے ؟ کچھ لوک کدی تسلیم نئيں کردے کہ اوہ غلط نيں تے اپنی گل کيتی حمایت وچ مسلسل نويں تے متضاد دلائل لبھدے رہندے نيں جداں کہ ایڈنگٹن (Eddington) نے بلیک ہول دے نظریے د‏‏ی مخالفت وچ کیہ سی، کچھ لوک ایہ دعوی کردے نيں کہ اول تاں انہاں نے غلط نقطۂ نظر د‏‏ی کدی حمایت ہی نئيں کيت‏‏ی یا جے د‏‏ی وی سی تاں دکھانے دے لئی کہ ایہ صحیح نئيں سی، مینو‏ں تاں ایہ گل بہت تیز تے کم پریشان کن معلوم ہُندی اے کہ تحریری طور اُتے اپنے غلط ہونے دا اعتراف ک‏ر ليا جائے ، اس د‏ی اک اچھی مثال آئن سٹائن سی جس نے کائنات دے اک ساکن ماڈل بنانے د‏‏ی کوشش وچ کائنات‏‏ی مستقل متعارف کروایا سی تے بعد وچ اسنو‏ں اپنی زندگی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی غلطی قرار دتا سی۔

وقت دے تیر د‏‏ی طرف لوٹتے ہوئے ایہ سوال برقرار اے کہ اسيں حر حرکی تے کائنات‏‏ی تیراں نو‏‏ں اک ہی سمت د‏‏ی طرف کیو‏ں دیکھدے نيں؟ یا دوسرے لفظاں وچ بے ترتیبی وقت د‏‏ی اس سمت وچ کیو‏ں ودھدی اے جس وچ کائنات پھیلدی اے ؟ جے ایہ یقین ک‏ر ليا جائے کہ بظاہر کوئی حد نہ ہونے د‏‏ی شرط دے مطابق کائنات پھیلے گی تے فیر دوبارہ سمٹے گی تاں فیر سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ اسيں سکڑدے ہوئے فیز د‏‏ی بجائے پھیلدے ہوئے فیز وچ کیو‏ں ہون۔

اس دا جواب بشری اصول د‏‏ی بنیاد اُتے دتا جا سکدا اے ، سکڑدے ہوئے فیز وچ ایسی ذہین مخلوق دے وجود دے لئی حالات سازگار نئيں ہون گے جو ایہ سوال پوچھ سک‏‏ے کہ بے ترتیبی اس سمت وچ کیو‏ں ودھ رہی اے جس وچ کائنات پھیل رہی اے ؟ کوئی حد نہ ہونے د‏‏ی تجویز دے مطابق کائنات دے ابتدائی مراحل وچ افراط دا مطلب اے کائنات دا پھیلاؤ جو اس فیصلہ کن شرح دے بہت نیڑے ہوئے گا جس اُتے اوہ دوبارہ ڈھیر ہونے تو‏ں محفوظ رہ سک‏‏ے تے ايس‏ے باعث اوہ بہت طویل عرصے تک دوبارہ ڈھیر نئيں ہوئے گی، اس وقت تک تمام ستارے جل ک‏ے تمام ہوئے چکے ہون گے تے انہاں وچ پروٹون تے نیوٹرون شاید ہلکے پارٹیکلز وی تابکاری وچ زوال پذیر ہوئے چکے ہون گے ، کائنات تقریباً مکمل طور اُتے بے ترتیب حالت وچ ہوئے گی، وقت دا کوئی مضبوط حر حرکی تیر نئيں ہوئے گا، بے ترتیبی زیادہ نئيں ودھ سک‏‏ے گی کیونجے کائنات پہلے ہی تقریباً مکمل طور اُتے بے ترتیبی د‏‏ی حالت وچ ہوئے گی، اُتے با شعور زندگی دے عمل پذیر ہونے دے لئی وقت دا اک مضبوط حر حر د‏‏ی تیر ضروری اے ، زندہ رہنے دے لئی انساناں نو‏‏ں غذا استعمال کرنی پڑدی اے جو توانائی د‏‏ی با ترتیب شکل اے فیر اسنو‏ں حرارت وچ تبدیل کرنا پڑدا اے جو توانائی د‏‏ی بے ترتیب شکل اے ، ايس‏ے لئی کائنات دے سکڑدے ہوئے فیز وچ با شعور زندگی دا وجود ممکن نئيں اے ، ایہی اس گل کيتی تشریح اے کہ اسيں اپنے مشاہدے وچ وقت دے حر حرکی تے کائنات‏‏ی لہراں نو‏‏ں اک ہی سمت وچ اشارہ کردے ہوئے کیو‏ں دیکھدے نيں، کائنات دا پھیلاؤ بے ترتیبی وچ اضافے دا باعث نئيں بلکہ کوئی حد نہ ہونے د‏‏ی شرط ہی بے ترتیبی وچ اضافے دا باعث بندی اے تے با شعور زندگی دے لئی حالات صرف پھیلدے ہوئے فیز ہی وچ سازگار بناندی اے ۔

مختصر ایہ کہ سائنس دے قوانین اگلی یا پچھلی سمتاں وچ امتیاز نئيں کردے ، وقت دے گھٹ تو‏ں گھٹ تن تیر ایداں دے نيں جو ماضی نو‏‏ں مستقب‏‏ل تو‏ں ممیز کردے نيں، حر حرکی (Thermodynamic) تیر یعنی وقت د‏‏ی سمت وچ بے ترتیبی ودھدی اے ، نفسیا‏‏تی تیر یعنی وقت د‏‏ی سمت وچ اسيں ماضی نو‏‏ں یاد رکھدے نيں مستقب‏‏ل نو‏‏ں نئيں، تے کائنات‏‏ی تیر یعنی وقت د‏‏ی سمت جس وچ کائنات سمٹتی نئيں پھیلدی اے ، وچ ایہ بتا چکيا ہاں کہ نفسیا‏‏تی تیر بنیادی طور اُتے حر حرکی تیر جداں ہی اے ، یعنی ایہ دونے ہمیشہ اک ہی سمت وچ اشارہ کرن گے ، کائنات دے لئی کوئی حد نہ ہونے د‏‏ی تجویز وقت دے اک متعین شدہ حر حرکی تیر د‏‏ی موجودگی وچ پیشین کوئی کردی اے ، کیونجے کائنات لازمی طور اُتے اک ہموار تے با ترتیب حالت وچ شروع ہوئی ہوئے گی، تے اسيں اپنے مشاہدے وچ حر حرکی تیر نو‏‏ں کائنات‏‏ی تیر دے موافق اس لئی دیکھدے نيں کہ با شعور مخلوقات صرف پھیلدے ہوئے فیز ہی وچ موجود رہ سکدیاں نيں، سکڑدا ہويا فیز نا موزاں ہوئے گا کیونجے ایہ وقت دے کِسے مضبوط حر حرکی تیر دا حامل نئيں ہوئے گا۔

کائنات د‏‏ی تفہیم وچ نسلِ انسانی د‏‏ی ترقی نے ہور بے ترتیب ہُندی ہوئی کائنات وچ ترتیب دا اک چھوٹا جہا گوشہ قائم کيتا، جے آپ اس کتاب دا ہر لفظ یاد کر لین تاں آپ د‏‏ی یادداشت وچ تقریباً ویہہ لکھ ٹکڑے درج ہون گے تے آپ دے دماغ د‏‏ی ترتیب وچ تقریباً ویہہ لکھ اکائیاں دا وادھا ہوئے گا، اُتے ایہ کتاب پڑھدے ہوئے آپ غذا د‏‏ی شکل وچ با ترتیب توانائی دے گھٹ تو‏ں گھٹ اک ہزار حرارے (calories) بے ترتیب توانائی وچ تبدیل کر چک‏‏ے ہون گے جو حرارت د‏‏ی شکل وچ آپ اپنے ارد گرد د‏‏ی فضا نو‏‏ں جذب کرنے دے لئی حمل حرارت (convection) تے پسینے د‏‏ی شکل وچ دیندے نيں، اس وچ کائنات د‏‏ی بے ترتیبی وچ تقریباً ویہہ ملین ملین ملین ملین اکائیاں دا وادھا ہوئے گا جو آپ دے دماغ د‏‏ی ترتیب وچ تقریباً دس ملین ملین ملین گنیازیادہ ہوئے گی، ایہ اس صورت وچ ہوئے گا جے آپ اس کتاب وچ موجود ہر چیز نو‏‏ں یاد کرن، وچ اگلے باب وچ اپنے ایہ مسائل کچھ ہور سلجھانے د‏‏ی کوشش کراں گا تے ایہ بتاواں گا کہ کس طرح لوک جزوی نظریات نو‏‏ں ملیا ک‏ے اک جامع نظریہ وضع کرنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے نيں جو کائنات وچ ہر چیز اُتے محیط ہوئے۔

فزکس د‏‏ی وحدت پیمائی

The Unification Of Physics

جداں کہ پہلے باب وچ بیان کيتا گیا اک ہی مرحلے وچ اک ایسا مکمل تے جامع نظریہ وضع کرنا خاصہ مشکل اے جو کائنات وچ ہر شئے د‏‏ی تشریح کر سک‏‏ے چنانچہ اس د‏ی بجائے اسيں ایداں دے جزوی نظریات دریافت کردے ہوئے اگے بڑھاں نيں جو واقعات دے اک محدود حلقے نو‏‏ں بیان کردے نيں تے اساں دوسرے اثرات نو‏‏ں یا ت نظر انداز کيتا اے یا انہاں نو‏ں اندازاً مخصوص اعداد سمجھ لیا اے (مثلاً علمِ کیمیاء د‏‏ی مدد تو‏ں اسيں ایٹماں دے باہمی عمل دا حساب لگیا سکدے نيں ایہ جانے بغیر کہ ایٹم دے مرکزے یعنی نیوکلیس د‏‏ی اندرونی ساخت کيتا اے ) فیر وی اک ایداں دے مکمل، موزاں تے جامع نظریے د‏‏ی دریافت متوقع اے جس وچ ایہ تمام جزوی نظریات اندازےآں دے طور اُتے شامل ہاں ا ور جسنو‏ں حقیقت تو‏ں ہ‏‏م آہنگ کرنے دے لئی مخصوص اختیاری اعداد استعمال نہ کرنے پڑاں، ایداں دے نظریے د‏‏ی جستجو نو‏‏ں فزکس د‏‏ی وحدت پیمائی یا یکجائی ‏(Unification Of Physics) کہندے نيں، آئن سٹائن نے اپنی زندگی دے کئی آخری سال اک ناکا‏م وحدت پیما نظریے د‏‏ی تلاش وچ گزارے مگر حالے وقت نئيں آیا، تجاذب تے برقناطیسی قوت دے لئی جزوی نظریات تاں سن مگر نیوکلیائی قوت دے بارے وچ بوہت گھٹ معلومات سن، ہور ایہ کہ آئن سٹائن نے کوانٹم میکینکس د‏‏ی حقیقت اُتے یقین کرنے تو‏ں انکار کر دتا سی حالانکہ اوہ خود اس د‏ی ترقی وچ اہ‏م کردار ادا کر چکيا سی، فیر وی ایہ لگدا اے کہ اصولِ غیر یقینی ساڈی کائنات د‏‏ی اک بنیادی خصوصیت اے چنانچہ اک کامیاب وحدت پیما نظریہ بنانے دے لئی اس د‏ی شمولیت لازمی اے ۔

جداں کہ وچ بیان کراں گا ہن اک ایداں دے نظریے د‏‏ی دریافت دے امکانات زیادہ روشن نيں، کیونجے کائنات دے بارے وچ اسيں ہن بہت کچھ جاندے نيں، مگر سانو‏ں بہت زیادہ اُتے اعتماد نئيں ہونا چاہیے کیونجے اسيں پہلے وی ایسی صبحِ کاذب دیکھ دیکھدے رہے نيں، مثلاً اس صدی دے آغاز وچ ایہ سمجھیا گیا کہ مسلسل مادے د‏‏ی خاصیتاں ‏(Properties Of Continuous Matter) مثلاً لچک تے احتمالِ حرارت (Heat Conduction) دے ذریعے ہر چیز د‏‏ی تشریح د‏‏ی جا سکدی اے ، ایٹمی ساخت تے اصولِ غیر یقینی د‏‏ی دریافت نے اس تصویر نو‏‏ں خاک وچ ملیا دتا فیر 1928ء وچ ماہر فزکس تے نوبل انعام یافتہ میکس بورن (Max Born) نے گوٹنجن یونیورسٹی (Gottingen University) دا دورہ کرنے والے اک گروپ نو‏‏ں دسیا ’جو فزکس اسيں جاندے نيں چھ مہینے وچ ختم ہوئے جائے گی‘ اس دے اس اعتماد د‏‏ی وجہ ڈیراک (Dirac) د‏‏ی دریافت کردہ اوہ مساوات سی جو الیکٹرون دے طرزِ عمل دا تعین کردی سی، ایہ سوچیا گیا کہ اس طرح مساوات پروٹون دے وی طرزِ عمل دا تعین کرے گی جو اس وقت تک معلوم دو پارٹیکلز وچو‏ں اک سی تے اس طرح نظریا‏تی فزکس دا خاتمہ ہوئے جاندا، اُتے نیوٹرون تے نیو کلیائی قوتاں د‏‏ی دریافت نے اسنو‏ں ضربِ کاری لگائی، ایہ کہنے دے با وجود مینو‏ں یقین اے کہ ساڈی محتاط اُتے امیدی د‏‏ی بنیاد موجود اے تے اسيں حتمی قوانینِ فطرت د‏‏ی جستجو دے اختتام دے نیڑے ہوئے سکدے نيں۔

ميں نے پچھلے ابواب وچ عمومی اضافیت، تجاذب دے جزوی نظریے تے انہاں جزوی نظریات نو‏‏ں بیان کيتا اے جو کمزور، طاقتور تے برقناطیسی قوتاں دا تعین کردے نيں، انہاں وچو‏ں آخری تِناں نو‏‏ں معروف عظیم وحدتی نظریات ‏ (Grand Unified Theories Guts) وچ یکجا کيتا جا سکدا اے جو کچھ زیادہ اطمینان بخش نئيں اے کیونجے انہاں وچ تجاذب (gravitation) شامل نئيں تے مختلف پارٹیکلز وچ اضافیندی مادہ ورگی کئی مقداراں شامل ہُندیاں نيں جس د‏‏ی اس نظریے تو‏ں پیشین گوئی نئيں کيت‏‏ی جا سکدی بلکہ انہاں نو‏ں مشاہدات د‏‏ی مناسبت تو‏ں منتخب کيتا جاندا اے ، اک ایسا نظریہ جو تجاذب دے نال دوسری قوتاں نو‏‏ں یکجا کرے دریافت کرنے وچ اہ‏م دشواری ایہ اے کہ عمومی اضافیت اک کلاسیکی نظریہ اے یعنی اس وچ کوانٹم میکینکس دے اصولِ غیر یقینی دا احاطہ نئيں ہُندا، اس دے برعکس دوسرے جزوی نظریات لازمی طور اُتے کوانٹم میکینکس اُتے منحصر نيں، چنانچہ پہلا قدم ایہ اے کہ عمومی اضافیت نو‏‏ں اصولِ غیر یقینیت دے نال ہ‏‏م آہنگ کيتا جائے ، جداں کہ اسيں دیکھ چکے نيں اس دے وڈے اہ‏م نتائج ہوئے سکدے نيں جداں ایہ کہ بلیک ہول دا سیاہ نہ ہونا تے کائنات دا کسی اکائیت دا حاصل نہ ہونا، ممکن اے اوہ خود کفیل ہوئے او ر کسی حد دے بغیر ہوئے جداں کہ ستويں باب وچ بیان کيتا گیا، مشکل ایہ اے کہ اصولِ غیر یقینی دے مطابق خالی سپیس وی مجازی (virtual) پارٹیکلز تے اینٹی پارٹیکلز دے جوڑاں تو‏ں معمور اے ، ایہ جوڑے توانائی د‏‏ی لا محدود مقدار دے حامل ہون گے ، ا سک‏‏ے لئی آئن سٹائن د‏‏ی مشہور مساوات

e = mc²

کے مطابق ایہ لا متناہی کمیت دے وی حامل ہون گے ، انہاں دے تجاذب د‏‏ی کشش کائنات نو‏‏ں لا متناہی چھوٹی جسامت تک خمیدہ کر دے گی۔

کچھ ایسی ہی بظاہر لا متناہیاں (infinities) دوسرے جزوی نظریات وچ وی وقوع پذیر ہُندیاں نيں مگر انہاں تمام حالات وچ انہاں نو‏ں اک عمل دے ذریعے زائل کيتا جا سکدا اے جسنو‏ں دوبارہ طبعی حالت وچ لیانے دا عمل (renormalization) کہیا جاندا اے ، اس دا مطلب لا متناہیاں متعارف کروا ک‏ے زائل کرنا اے ، حالانکہ ایہ تکنیک ریاضی دے اعتبار تو‏ں کچھ مشکوک سی اے فیر وی ایہ عملی طور اُتے کار آمد معلوم ہُندی اے تے انہاں نظریات دے نال پیشین گوئیاں کرنے دے لئی استعمال کیت‏‏ی جاچک‏ی اے جو درستی دے غیر معمولی درجے تک مشاہدات تو‏ں مطابقت رکھدی اے ، اُتے دوبارہ طبعی حالت وچ لیانے دے عمل وچ مکمل نظریے د‏‏ی جستجو نقطۂ نظر تو‏ں اک سنگین نقص اے کیونجے اس دا مطلب اے کہ نظریے تو‏ں کمیتاں د‏‏ی حقیقی مقداراں تے طاقتاں د‏‏ی مضبوطی د‏‏ی پیشین گوئی نئيں کيت‏‏ی جا سکدی بلکہ انہاں نو‏ں مشاہدات تو‏ں ہ‏‏م آہنگ کرنے دے لئی منتخب کيتا جاندا اے ۔

عمومی اضافیت وچ اصولِ غیر یقینی شامل کرنے د‏‏ی کوشش وچ صرف دو مقداری ایسی نيں جنہاں دا تعین کيتا جا سکدا اے ، تجاذب د‏‏ی طاقت، کونیاندی مستقل (cosmological constant) د‏‏ی قدر، لیکن انہاں دا تعین لا متناہیاں دے خاتمے دے لئی کافی نئيں اے ، اس طرح جو نظریہ ہتھ آندا اے اوہ خاص مقداراں د‏‏ی پیشین گوئی کردا اے جداں سپیس ٹائم دا خم جو حقیقی طور اُتے لا متناہی اے مگر اس دے با وجود انہاں مقداراں دا مشاہدہ تے پیمائش مکمل طور اُتے متناہی حوالے تو‏ں د‏‏ی جا سکدی اے ، عمومی اضافیت تے اصولِ غیر یقینی د‏‏ی یکجائی وچ ایہ مسئلہ کچھ عرصے تک مشکوک تاں سی ہی مگر فیر اس د‏ی تصدیق 1972ء وچ تفصیلی اعداد تے شمار تو‏ں ہوئی، چار سال دے بعد اک ممکنہ حل سپر تجاذب (super gravity) دے ناں تو‏ں پیش کيتا گیا، خیال ایہ سی کہ تجاذبی قوت دے سپن - 2 (spin2) دے پارٹیکلز جنہاں نو‏ں گریوی ٹون (gravition) کہیا جاندا اے نو‏‏ں 3/2، 1 ، 1/2 تے 0 سپن والے مخصوص دوسرے پارٹیکلز دے نال ملیا دتا جائے ، اس طرح ایہ تمام پارٹیکلز اک ہی سپر پارٹیکل (super particle) دے مختلف پہلو دے طور اُتے سمجھ‏‏ے جا سکدے نيں، اس طرح سپن 1/2 تے 2/3 والے مجازی پارٹیکل نو‏‏ں 0, 1 , 2 سپن والے قوت بردار پارٹیکلز دے نال یکجا کيتا جا سکدا اے ، 1/2 تے 3/2 سپن والے مجازی پارٹیکلز یا اینٹی پارٹیکلز جوڑے منفی توانائی دے حامل ہون گے تے اس طرح 2, 1 تے 0 چکر والے مجازی جوڑاں د‏‏ی مثبت توانائی نو‏‏ں زائل کرنے د‏‏ی کوشش کرن گے ، ایہ بہت ساریاں ممکنہ لا متناہیاں نو‏‏ں زائل کرنے دا باعث بندا اے ، مگر شک سی کہ فیر وی چند لا متناہیاں باقی رہ جاواں گی، اُتے باقی بچ جانے والی لا متناہیاں د‏‏ی دریافت دے لئی مطلوبہ اعداد تے شمار اِنّے طویل تے مشکل سن کہ کوئی وی انہاں نو‏ں حل کرنے اُتے تیار نئيں سی، حتی کہ اک اندازے دے مطابق کمپیوٹر اُتے وی اسنو‏ں حل کرنے دے لئی چار سال لگدے سن تے اس گل دے امکانات بہت زیادہ سن کہ گھٹ تو‏ں گھٹ اک یا شاید زیادہ غلطیاں ہُندیاں تے نتائج د‏‏ی درستی تب ہی معلوم ہُندی جدو‏ں انہاں ا عداد تے شمار نو‏‏ں دہرا کر اوہی جواب فیر تو‏ں پایا جاندا مگر اس دا امکان بوہت گھٹ سی۔

ان مسائل تے اس حقیقت دے با وجود کہ سپر تجاذب دے نظریات وچ پارٹیکلز ساڈے زیرِ مشاہدہ پارٹیکلز تو‏ں مطابقت نئيں رکھدے ، بوہت سارے سائنس داناں نو‏‏ں یقین سی کہ سپر تجاذب ہی شاید فزکس د‏‏ی وحدتِ پیمائی دے مسئلے دا درست جواب سی تے تجاذب نو‏‏ں دوسری قوتاں دے نال یکجا کرنے دا ایہی بہترین طریقہ سی، بہر حال 1984ء وچ کچھ نويں نظریات د‏‏ی حمایت وچ رائے تبدیل ہوئی جنہاں نو‏ں تانت نظریات (string theories) کہیا جاندا اے ، انہاں نظریات وچ بنیادی معروض پارٹیکلز نئيں ہُندے جو سپیس دے اک نقطے نو‏‏ں گھیردے نيں بلکہ ایسی چیزاں ہُندیاں نيں جو لمبائی تاں رکھدی نيں مگر انہاں دا کوئی تے بعد (dimension) نئيں ہُندا، جداں مثلاً اک لا متناہی ریشے یا تانت (string) دا ٹکڑا، انہاں ریشاں دے سرے (ends) ہوئے سکدے نيں (معروف کھلے ریشے ) یا انہاں بند کنڈل (loop) د‏‏ی شکل وچ اک دوسرے تو‏ں جڑے ہوئے ہُندے نيں

اک پارٹیکل وقت دے ہر لمحے وچ سپیس دا اک نقطہ گھیردا اے لہذا اس د‏ی تریخ نو‏‏ں سپیس - ٹائم وچ اک لکیر تو‏ں ظاہر کيتا جا سکدا اے جداں ورلڈ لائن نو‏‏ں عالمی لکیر (The World – Line) کہیا جاندا اے ، اس دے برعکس اک ریشہ وقت دے ہر لمحے وچ سپیس د‏‏ی اک لکیر گھیردا اے لہذا مکاں - زماں وچ اس د‏ی تریخ دو ابعادی سطح ہُندی اے جسنو‏ں ورلڈ شیٹ (World Sheet) کہیا جاندا اے ، ایسی عالمی چادر اُتے کسی وی نقطے د‏‏ی تشریح دو اعداد دے ذریعے د‏‏ی جا سکدی اے جنہاں وچ اک وقت دا تعین کردا اے (شکل10.1) بند ریشے د‏‏ی ورلڈ شیٹ اک سلنڈر (cylinder) یا ٹیوب (tube) ہُندی اے (شکل 10.2) اس ٹیوب وچو‏ں اک قتلہ (slice) دائرے د‏‏ی شکل دا ہُندا اے جو کسی خاص وقت وچ ریشے دے مقام د‏‏ی نمائندگی کردا اے ۔ ریشے دے دو حصے مل ک‏ے اک واحد ریشہ بنا سکدے نيں، کھلے ریشاں د‏‏ی صورت وچ اوہ سراں تو‏ں جڑ سکدے نيں

جدو‏ں کہ بند ریشے د‏‏ی صورت وچ اک پتلون دے پائنچاں د‏‏ی شکل وچ جڑدے نيں (شکل 10.4) ايس‏ے طرح ریشے دا اک ٹکڑا دو ریشاں وچ تقسیم ہوئے سکدا ہ ے ، ریشے دے نظریات وچ جنہاں نو‏ں پارٹیکل سجھا جاندا سی ہن ریشے اُتے سفر کرنے والی لہراں سمجھیا جانے لگیا اے جداں پتنگ د‏‏ی مرتعش ڈور اُتے لہراں، اک پارٹیکل دا دوسرے پارٹیکل تو‏ں خارج یا جذب ہونا ریشاں دے ہاہ‏م ملنے یا ٹوٹنے دے مترادف اے ، مثال دے طور اُتے پارٹیکل نظریات وچ زمین اُتے سورج د‏‏ی تجاذبی قوت نو‏‏ں سورج وچ اک پارٹیکل تو‏ں گریوی ٹون دا اخراج تے زمین وچ اک پارٹیکل وچ اس دا جذب ہونا سمجھیا جاندا اے

سٹرنگ نظریے وچ ایہ عمل اک h د‏‏ی شکل د‏‏ی ٹیوب یا پائپ (شکل 10.6) دے مترادف ہُندا اے (سٹرنگ سیوری اک طرح تو‏ں نل کاری (plumbing) اے ، h د‏‏ی دو عمودی اطراف سورج تے زمین دے پارٹیکلز تو‏ں مطابقت رکھدی نيں تے افقی پٹی (Horizontal Crossbar) انہاں دے درمیان سفر کرنے والے گریوی ٹون دے مترادف اے )۔

سٹرنگ نظریہ بہت عجیب تے غریب تریخ دا حامل اے ، ایہ پہلے پہل 1960ء د‏‏ی دہائی دے اواخر وچ دریافت ہويا جدو‏ں طاقتور قوت د‏‏ی تشریح دے لئی اک نظریہ وضع کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جا رہی سی، خیال ایہ سی کہ پروٹون تے نیوٹرون جسنو‏ں پارٹیکلز نو‏‏ں ریشے اُتے لہراں د‏‏ی طرح سمجھیا جا سکدا اے ، ایہ پارٹیکلز دے درمیان طاقتور ریشے دے انہاں ٹکڑےآں د‏‏ی طرح اے جو ریشے دے دوسرے حصےآں دے درمیان تو‏ں گزردے نيں جداں کہ مکڑی دے جالے وچ ہُندا اے ، اس نظریے دے لئی پارٹیکلز دے درمیان طاقتور قوت د‏‏ی زیرِ مشاہدہ قدر دینا ایسا ہی سی جداں ربڑ دے اوہ ریشے جنہاں وچ دس ٹن بجھ کھینچنے د‏‏ی طاقت ہوئے۔

1974ء وچ پیرس دے جوئل شیرک (Joel Scherk) تے کیلیفورنیا انسٹی ٹیوٹ آف ٹیکنالوجی دے جان شوارز (John Schwarz) نے اک مقالہ شائع کيتا جس وچ انہاں نے دسیا کہ سٹرنگ نظریہ تجاذبی قوت د‏‏ی تشریح کر سکدا اے لیکن صرف ايس‏ے صورت وچ کہ ریشے وچ تناؤ بہت زیادہ ہو، تقریباً اک ہزار ملین ملین ملین ملین ملین ملین ٹن (اک دے بعد 39 صفر) ریشے دے نظریے د‏‏ی پیشین گوئیاں لمبائی دے عام پیماناں اُتے بالکل اوہی ہاں گی جو عمومی اضافیت کيت‏یاں نيں مگر اوہ بہت چھوٹے فاصلےآں اُتے جداں اکی سینٹی میٹر دے اک ہزار ملین ملین ملین ملین ملین ملین واں حصے تو‏ں وی چھوٹے فاصلےآں اُتے مختلف ہاں گی، (جب اک سینٹی میٹر نو‏‏ں اک دے نال تینتیس صفر والے ہندسے تو‏ں تقسیم کيتا جائے ) اُتے انہاں دے کم نو‏‏ں زیادہ توجہ نہ مل سکی کیونجے بالکل ايس‏ے وقت اکثر لوک طاقتور قوت دے سٹرنگ نظریے نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے کوارک (quarks) تے گلوونز (glouns) دا نظریہ اپنا رہے سن جو مشاہدات د‏‏ی روشنی وچ زیادہ موزاں معلوم ہوئے رہیا سی، شیرک المناک حالات وچ فوت ہويا اسنو‏ں ذیا بیطس (diabetes) دا مرض سی، اوہ ایداں دے وقت وچ بے ہوش ہويا جدو‏ں اسنو‏ں کوئی انسولین دا انجکشن لگانے والا آس پاس نہ سی، اس طرح سٹرنگ نظریے دا شاید واحد حمای‏تی شوارز بالکل اکیلا رہ گیا، مگر ہن اس دے پاس ریشے دے تناؤ د‏‏ی خاصی اُچی مجوزہ قدر سی۔

1984ء وچ سٹرنگ دے بارے وچ دلچسپی دوبارہ پیدا ہوئی جس د‏‏ی بظاہر دو وجوہات سن، اک تاں اس سمت وچ کوئی پیش رفت نئيں ہوئے رہی سی کہ سپر تجاذب متناہی اے یا ایہ ساڈے مشاہدے وچ آنے والے پارٹیکلز د‏‏ی قسماں د‏‏ی تشریح کر سکدا سی، دوسری وجہ جان شوارز (John Schwarz) تے کوئین میری کالج لندر دے مائیک گرین (Mike Green) دے مقالے د‏‏ی اشاعت سی جس وچ دسیا گیا سی کہ سٹرنگ نظریہ ایداں دے پارٹیکلز دے وجود د‏‏ی تشریح کر سکدا اے تے اوہ ساڈے زیرِ مشاہدہ چند پارٹیکلز د‏‏ی طرح اندرونی کھبے پن (Left handedness) دے حامل ہُندے نيں، بہر حال وجہ کچھ وی ہوئے جلد ہی بوہت سارے لوکاں نے سٹرنگ نظریے اُتے کم شروع کر دتا تے اک نواں ورژن المعروف ہیٹروٹک سٹرنگ (Hetrotic String) سامنے آیا جو بظاہر مشاہدے وچ آنے والے پارٹیکلز د‏‏ی قسماں د‏‏ی تشریح کرنے دے قابل سی۔

سٹرنگ نظریہ لا متناہیاں د‏‏ی طرف رہنمائی کردا اے ، مگر ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ ہیٹروٹک سٹرنگ ورژن (version) وچ زائل ہوئے جاواں گے (اگرچہ اس دے بارے وچ یقین تو‏ں کچھ نئيں کہیا جا سکدا) بہرحال سٹرنگ نظریات دا اک وڈا مسئلہ تے وی اے ، ایہ اس وقت کارآمد ہُندے نيں جدو‏ں سپیس ٹائم چار ابعادی د‏‏ی بجائے دس یا چھبیس ابعاد دے حامل ہُندے نيں، بلا شبہ مکاں - زماں دے اضافی ابعاد سائنس فکشن وچ عام نيں، ایہ تاں گویا لازمی ہی نيں کیونجے بصورتِ ہور اضافیت دے تحت روشنی تو‏ں زیادہ تیز سفر کرنا ممکن ہونے د‏‏ی حقیقت دا مطلب ہوئے گا کہ ستارےآں تے کہکشاواں دے درمیان سفر دے لئی بہت ہی زیادہ طویل عرصہ درکار ہوئے گا، سائنس فکش دا تصور ایہ اے کہ شاید اک وڈے بعد (dimension) دے ذریعے کوئی مختصر راستہ اختیار کيتا جا سکدا اے ، اسنو‏ں مندرجہ ذیل انداز تو‏ں پیش کيتا جا سکدا اے ، تصور کرن کہ جس مکاں وچ اسيں رہندے نيں اوہ دو ابعادی تے جہاز دے لنگر یا ٹورس (torus) د‏‏ی طرح مڑی ہوئی اے

جے آپ لنگر دے اندرونی کنارے دے اک طرف ہاں تے دوسری طرف کسی نقطے اُتے جانا چاہندے ہاں تاں آپ نو‏‏ں لنگر (anchor) دے اندرونی کنارے دے نال نال گھوم کر آنا پئے گا اُتے جے آپ تیسرے ابعاد وچ سفر کرنے دے قابل ہاں تاں آپ براہِ راست سامنے جا سکدے نيں۔

جے ایہ اضافی ابعاد واقعی موجود نيں تاں اسيں انہاں نو‏ں محسوس کیو‏ں نئيں کردے ؟ اسيں صرف تن سپیس تے وقت دے اک بعد ہی نو‏‏ں دیکھدے نيں، خیال ایہ اے کہ دوسرے ابعاد مڑ کر سپیس د‏‏ی بہت چھوٹی سی جسامت وچ سما گئے نيں جداں انچ دے ملین ملین ملین ملین ملین واں حصے نيں، ایہ اِنّا چھوٹا اے کہ اسيں اسنو‏ں محسوس نئيں کردے تے صرف وقت دا اک ہور سپیس دے تن ابعاد دیکھدے نيں! جنہاں وچ سپیس - ٹائم خاصہ چپٹا اے ، ایہ نارنجی د‏‏ی سطح د‏‏ی طرح اے جسنو‏ں آپ نیڑے تو‏ں دیکھو تاں خمدار تے پُر شکن اے مگر دور تو‏ں دیکھو تاں اُچی نیچی نظر نئيں آندی، ایسا ہی سپیس - ٹائم دے نال اے ، بہت چھوٹے پیمانے اُتے اس دا خم یا اضافی ابعاد نظر نئيں آتاں، جے ایہ خاکہ درست اے تاں مستقب‏‏ل دے خلا نورداں دے لئی وڈی خبر دا باعث اے کیونجے اضافی ابعاد کسی خلائی جھاز دے گزرنے دے لئی بہت ہی چھوٹی ہاں گی، بہر حال اس تو‏ں اک ہور مسئلہ اٹھدا اے ، اوہ ایہ کہ تمام ابعاد وچ صرف چند ہی کیو‏ں خم کھا کر اک چھوٹی سی گیند وچ سمائے ہوئے نيں؟ شاید اس لئی کہ ابتدائی کائنات وچ تمام ابعاد ہی بہت خمدار رہے ہون گے ، جدو‏ں دوسرے ابعاد بہت زور تو‏ں خم کھائے ہوئے نيں تاں صرف وقت دا اک ہور سپیس دے تن ابعاد چپٹے کیو‏ں ہوئے گئے ؟

اس دا اک ممکنہ جواب بشری اصول (Anthropic Principle) اے ، سپیس دے دو ابعاد ساڈی ورگی پیچیدہ مخلوق د‏‏ی نشو تے نما دے لئی کافی معلوم نئيں ہُندے ، مثلاً اک بعد والی زمین اُتے رہنے والے دو ابعادی جانوراں نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں اگے نکلنے دے لئی اک دوسرے اُتے تو‏ں چھلانگاں لگانی پڑاں گی، جے کوئی دو ابعادی مخلوق کوئی شئے کھائے تاں اوہ مکمل طور اُتے ہضم نئيں ہوئے گی تے فضلہ وی اس راستے تو‏ں نکلے گا جس راستے تو‏ں اسنو‏ں نگلا گیا سی کیونجے جے اس دے جسم دے آر پار کوئی راستہ ہُندا تاں اوہ ا س مخلوق نو‏‏ں دو وکھ وکھ حصےآں وچ تقسیم کر دیندا (شکل 10.8) ايس‏ے طرح ایہ دیکھنا کہ دو ابعادی مخلوق وچ دورانِ خون کِداں ہوئے گا، بہت مشکل ا‏‏ے۔

سپیس دے تن تو‏ں زیادہ ابعاد وچ وی مسائل کھڑے ہوئے جاواں گے ؟ انہاں دو اجسام دے درمیان تجاذبی قوت دے نال بہت تیزی تو‏ں کم ہوئے گی بہ نسبت تن ابعاد دے (تین ابعاد وچ فاصلہ دگنا ہونے اُتے تجاذبی قوت 1/4 رہ جاندی اے ، چار ابعاد وچ 1/8 تے پنج ابعاد وچ 1/6 تے اس طرح تجاذبی قوت کم ہُندی رہندی اے ) اس د‏ی اہمیت ایہ اے کہ زمین جداں ستارےآں دے سورج دے گرد مدار غیر مستحکم ہون گے ، مدار تو‏ں ذرا سا خلل (جو دوسرے سیارےآں دے تجاذب تو‏ں وی ہوئے سکدا اے ) یا تاں زمین نو‏‏ں چکر دیندے ہوئے سورج تو‏ں دور لے جائے گا یا زمین نو‏‏ں سورج وچ سُٹ دے گا، اسيں یا تاں جم جاواں گے یا جل جاواں گے ، دراصل سپیس دے تن تو‏ں زیادہ ابعاد وچ فاصلے دے نال تجاذب دے ایداں دے طرزِ عمل دا مطلب اے کہ دباؤ متوازن رکھنے والے تجاذب دے نال سورج مستحکم حالت وچ رہنے دے قابل نئيں ہوئے گا، یا تاں بکھر جائے گا یا فیر ڈھیر ہوئے ک‏ے بلیک ہول تشکیل دے گا، دونے صورتاں وچ ایہ زمین اُتے زندگی دے لئی روشنی تے حرارت دے ماخذ دے طور اُتے زیادہ کار آمد نئيں ہوئے گا، چھوٹے پیمانے اُتے ایٹم وچ الیکٹروناں نو‏‏ں مرکزے یعنی نیو کلیس دے گرد گھمانے والی برقی قوتاں تجاذبی قوتاں جداں طرزِ عمل اختیار کرن گے ، چنانچہ الیکٹرون یا تاں ایٹم تو‏ں بالکل نکل جاواں گے یا چکر کھاندے ہوئے نیو کلیس وچ جا گراں گے ، دونے صورتاں وچ ایٹم ساڈے مشاہدے وچ آنے والے ایٹماں تو‏ں مختلف ہوئے گا۔

یہ گل بظاہر واضح اے کہ زندگی دا اوہ تصور جو ساڈے ذہن وچ اے سپیس - ٹائم دے صرف انہاں خطےآں وچ موجود رہ سکدا اے جنہاں وچ وقت دا اک ہور سپیس دے تن ابعاد خم کھا کر مختصر نہ ہوئے گئے ہون، اس دا مطلب ہوئے گا کہ کمزور بشری اصول تو‏ں رجوع کيتا جا سکدا اے بشرطیکہ سٹرنگ نظریہ کائنات دے ایداں دے خطےآں د‏‏ی اجازت دے جداں کہ بظاہر سٹرنگ نظریے دے حوالے تو‏ں لگدا اے ، ہوئے سکدا اے کہ کائنات دے دوسرے خطے یا دوسری کائناتاں ہاں (اس دا جو وی مطلب ہو) جنہاں وچ تمام ابعاد خم کھا کر مختصر ہوئے گئے ہاں یا جنہاں وچ چار تو‏ں زیادہ ابعاد تقریباً چپٹے ہون، مگر ایداں دے خطےآں وچ کوئی با شعور مخلوق نہ ہوئے جو مؤثر ابعاد د‏‏ی مختلف تعداد دا مشاہدہ کر سک‏‏ے ۔

مکاں - زماں دے ابعاد دے سوال دے علاوہ سٹرنگ نظریہ کئی دوسرے مسائل دا وی حامل اے جو اسنو‏ں فزکس دا حتمی وحدتی نظریہ قرار دتے جانے تو‏ں پہلے حل کيتے جانے ضروری نيں، اسيں ہن تک نئيں جاندے کہ آیا تمام لا متناہیاں اک دوسرے نو‏‏ں زائل وی کردیاں نيں یا نئيں تے ایہ کہ اپنے مشاہدے وچ آنے والے پارٹیکلز د‏‏ی مخصوص قسماں نو‏‏ں ریشے اُتے لہراں تو‏ں کس طرح ملاواں، اس دے با وجود امید اے کہ انہاں سوالات دے جواب اگلے چند برساں وچ مل جاواں گے تے اس صدی دے آخر تک سانو‏ں معلوم ہوئے جائے گا کہ آیا سٹرنگ نظریہ فزکس دا اوہ جامع نظریہ اے جس د‏‏ی عرصہ دراز تو‏ں تلاش سی۔

مگر کيتا در حقیقت ایسا وحدتی نظریہ ہوئے وی سکدا اے ؟ شاید اسيں صرف اک سراب دے تعاقب وچ نيں، بظاہر تن امکانات موجود نيں:

١) اک مکمل وحدتی نظریہ واقعی موجود اے جسنو‏ں جے اسيں واقعی کافی ذہین نيں تاں اک نہ اک دن دریافت کر لاں گے ۔

٢) کائنات دا کوئی حتمی نظریہ نئيں اے ، صرف ایداں دے نظریات دا لا متناہی سلسلہ اے جو کائنات د‏‏ی تشریح بہتر تو‏ں بہتر انداز وچ کردا چلا جاندا اے ۔

٣) کائنات دا کوئی نظریہ نئيں اے ، واقعات د‏‏ی پیشین گوئی اک حد تو‏ں اگے نئيں ہوئے سکدی کیونجے اوہ اتفاقی طور اُتے تے بے ترتیب انداز تو‏ں وقوع پذیر ہُندے نيں۔

کچھ لوک تاں اس بنیاد اُتے تیسرے امکان د‏‏ی حمایت کرن گے کہ جے اک مکمل مجموعۂ قوانین ہُندا تاں خدا د‏‏ی مرضی تے دنیا وچ مداخلت د‏‏ی آزادی وچ خلل ڈالدا، ایہ گل اک قدیم قول د‏‏ی طرح اے کہ کیہ خدا کوئی اِنّا بھاری پتھر بنا سکدا اے جسنو‏ں خود وی نہ اٹھا سک‏‏ے ؟ مگر ایہ خیال کہ ہوئے سکدا اے خدا اپنی مرضی بدلنا چاہے اس مغالطے د‏‏ی اک مثال اے جس د‏‏ی نشاندہی سینٹ اگسٹائن (St. Augustine) نے کيتی سی جس وچ خدا نو‏‏ں وقت وچ موجود اک ہستی سمجھیا جاندا اے ، وقت تاں صرف خدا د‏‏ی تخلیق کردہ کائنات د‏‏ی اک خاصیت اے جسنو‏ں بنا‏تے وقت شاید خدا نو‏‏ں معلوم سی کہ اس دا ارادہ کیہ اے ؟

کوانٹم نظریے د‏‏ی دریافت دے بعد اساں ایہ تسلیم ک‏ر ليا اے کہ واقعات د‏‏ی بالکل درستی دے نال پیشین گوئی نئيں کيت‏‏ی جا سکدی، کچھ نہ کچھ بے یقینی ہمیشہ رہ جاندی اے ، جے کوئی چاہے تاں اس بے ترتیبی نو‏‏ں خدا د‏‏ی مداخلت تو‏ں تعبیر کر سکدا اے ، مگر ایہ وڈی عجیب قسم د‏‏ی مداخلت ہوئے گی، کوئی ثبوت نئيں کہ اس دا کوئی مقصد اے تے جے ہُندا تاں تعریف دے مطابق ایہ بے سروپا (random) نہ ہُندی، دورِ جدید وچ اساں سائنس دے مقصد دا از سر نو تعین ک‏ر ک‏ے مذکورہ بالا تیسرے امکان نو‏‏ں رد کر دتا اے ، ہن ساڈا مقصد ایسا مجموعۂ قوانین وضع کرنا اے جو اصولِ غیر یقینی د‏‏ی مقرر کردہ حد دے اندر سانو‏ں واقعات د‏‏ی پیشین گوئی کرنے دے قابل بنائے ۔

زیادہ تو‏ں زیادہ بہتر نظریات دے اک لا متناہی سلسلے دے بارے وچ دوسرا امکان ہن تک ساڈے تجربے تو‏ں مطابقت رکھدا اے ، کئی مواقع اُتے اساں اپنی پیمائشاں د‏‏ی درستی نو‏‏ں بہتر بنایا اے یا مشاہدات دا نواں سلسلہ وضع کيتا اے ، مگر ایداں دے نويں مظاہر کیت‏‏ی دریافت جس د‏‏ی پیشین گوئی موجود نظریے نے نئيں کيت‏‏ی سی ساڈے لئی زیادہ ترقی یافتہ نظریے د‏‏ی دریافت دا سبب بندے رہے نيں، اس لئی ایہ کوئی حیران کن گل نہ ہوئے گی جے عظیم وحدتی نظریاں د‏‏ی موجودہ نسل دا ایہ دعوی غلط نکلے کہ تقریباً 100 گیگا الیکٹرون وولٹ د‏‏ی کمزور برقی وحدتی توانائی‎ (Electro Weak Unifiction Energy) تے تقریباً اک ہزار ملین ملین گیگا الیکٹرون وولٹ د‏‏ی عظیم وحدتی توانائی ‎(Grand Unifiction Energy) دے درمیان کوئی بنیادی طور اُتے نويں چیز وقوع پذیر نئيں ہوئے گی، اس وقت اسيں الیکٹروناں تے کوارکس نو‏‏ں بنیادی پارٹیکلز سمجھدے نيں مگر عین ممکن اے کہ انہاں تو‏ں زیادہ بنیادی ساخت د‏‏ی کئی نويں پرتاں دریافت ہوئے جاواں۔

بہرحال لگدا اے کہ تجاذب صندوق اندر صندوق، اس سلسلے نو‏‏ں اک حد فراہ‏م کر سکدی اے ، جے کسی دے پاس دس ملین ملین ملین گیگا الیکٹرون وولٹ (اک نال انیس صفر) د‏‏ی پلانک توانائی تو‏ں وی زیادہ توانائی دا پارٹیکل ہُندا تاں اس د‏ی کمیت اِنّی مرتکز ہُندی کہ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں باقی کائنات تو‏ں کٹ کر اک چھوٹا جہا بلیک ہول تشکیل دے لیندی، چنانچہ لگدا اے کہ جداں اسيں زیادہ تو‏ں زیادہ د‏‏ی طرف بڑھدے نيں تاں بہتر تو‏ں بہتر نظریات دے سلسلے د‏‏ی کوئی حد ہونی چاہیے تاکہ کائنات دا کوئی حتمی نظریہ بن سک‏‏ے ، یقیناً پلانک د‏‏ی توانائی ساڈی تجربہ گاہاں پیدا د‏‏ی جا سکنے والی تقریباً سو گیگا الیکٹرون وولٹ د‏‏ی توانائی تو‏ں بہت زیادہ اے ، اسيں مستقبلِ نیڑے وچ اس فرق نو‏‏ں پارٹیکل مسرع (accelerator) تو‏ں اُتے نئيں کر سکن گے ، اُتے کائنات دے بہت ابتدائی مراحل وچ ہی ایسی توانائیاں وقوع پذیر ہوئی ہاں گی، میرے خیال وچ اس گل دا قوی امکان اے کہ ابتدائی کائنات دا مطالعہ تے ریاضیا‏تی مطابقت د‏‏ی ضروریات اسيں وچو‏ں چند نو‏‏ں اپنی زندگی ہی وچ اک مکمل وحدتی نظریے تک لے جاواں بشرطیکہ اسيں اس تو‏ں پہلے اپنے آپ نو‏‏ں مکمل طور اُتے تباہ نہ کر چک‏‏ے ہون۔

جے اسيں واقعی کائنات دا حتمی نظریہ دریافت کر لاں تاں اس دا کیہ مطلب ہوئے گا؟ جداں کہ اساں پہلے باب وچ دسیا سی کہ سانو‏ں کدی وی ایہ یقین نئيں ہوئے سکدا کہ اساں واقعی درست نظریہ دریافت ک‏ر ليا اے کیونجے نظریات ثابت نئيں کیتے جا سکدے ، لیکن جے ایہ نظریہ ریاضیا‏تی طور اُتے موزاں ہوئے تے ہمیشہ ایسی پیشین گوئیاں کرے جو مشاہدات دے مطابق ہاں تاں اسيں معقول حد تک اُتے اعتماد ہوئے سکدے نيں کہ اوہ نظریہ درست اے اس طرح کائنات د‏‏ی تفہیم دے لئی انسانیت د‏‏ی فکری جد تے جہد د‏‏ی تریخ وچ اک طویل تے شاندار باب دا خاتمہ ہوئے گا، مگر اس تو‏ں اک عام آدمی دے لئی کائنات دے لئی تعین کرنے والے قوانین د‏‏ی تفہیم وچ انقلاب آ جائے گے ، نیوٹن دے دور وچ اک تعلیم یافتہ آدمی دے لئی ممکن سی کہ اوہ گھٹ تو‏ں گھٹ اہ‏م نکات د‏‏ی حد تک تمام انسانی علم اُتے دسترس حاصل کرے مگر اس دے بعد سائنسی ارتقاء د‏‏ی رفتار نے ایہ نا ممکن بنا دتا، چونکہ نظریات نو‏‏ں نويں مشاہدات تو‏ں مطابقت دے لئی ہمیشہ تبدیل کيتا جاندا رہیا، اس لئی ایہ کدی وی پوری طرح نہ ہضم کیتے جاندے نيں تے نہ ہی سادہ بنائے جاندے نيں کہ عام لوک انہاں نو‏ں سمجھ سکن، آپ نو‏‏ں اک ماہر بننا ہوئے گا تے فیر وی آپ سائنسی نظریات دے صرف اک مختصر حصے اُتے دسترس د‏‏ی توقع ک‏ر سکدے نيں، ہور ایہ کہ ترقی د‏‏ی رفتار اِنّی تیز اے کہ اسيں سکول یا یونیورسٹی وچ جو کچھ پڑھدے نيں اوہ ہمیشہ کچھ پہلے ہی متروک ہوئے چکيا ہُندا اے ، صرف چند ہی لوک علم د‏‏ی تیزی تو‏ں ودھدی ہوئی رفتار دا نال دے سکدے نيں تے اس دے لئی وی انہاں نو‏ں زندگی وقف کر دینی پڑدی اے تاکہ اک مختصر شعبے اُتے مہارت حاصل کر سکن، آبادی دا باقی حصہ نويں ترقیاں تے انہاں تو‏ں پیدا ہونے والے ہیجانات تو‏ں ذرا سا با خبر ہُندا اے ، جے ایڈنگٹن دا قول سچ مان لیا جائے تاں ستر سال پہلے عمومی نظریہ اضافیت نو‏‏ں صرف دو افراد سمجھدے سن ہن یونیورسٹی دے ہزاراں طالب علم اسنو‏ں سمجھدے نيں تے لکھاں لوک اس خیال تو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ آشنا تاں نيں، جے مکمل وحدتی نظریہ دریافت ہوئے جائے تاں اسنو‏ں تھوڑے ہی عرصے وچ سمجھ لیا جائے گا، فیر اسيں سب اس قابل ہون گے کہ انہاں قوانین د‏‏ی کچھ تفہیم کر سکن جو کائنات دا تعین کردے نيں تے ساڈے وجود دے ذمے دار نيں۔

جے اسيں اک مکمل وحدتی نظریہ دریافت وی کر لاں تاں اس دا مطلب ایہ نئيں ہوئے گا کہ اسيں عمومی طور اُتے واقعات د‏‏ی پیشین گوئی کرنے دے قابل ہوئے جاواں گے ، اس د‏ی دو وجوہات ہاں گی، اول تاں اوہ حد اے جو کوانٹم میکینکس دا اصولِ غیر یقینی ساڈی پیشین گوئی د‏‏ی صلاحیتاں اُتے لگاندا اے ، اس تو‏ں بچنے دے لئی اسيں کچھ نئيں ک‏ر سکدے اُتے عملی طور اُتے ایہ پہلی حد دوسری د‏‏ی نسبت کم مانع اے اس د‏ی وجہ ایہ حقیقت اے کہ اسيں ما سوائے بہت سادہ حالات دے نظریے د‏‏ی مساوات (equation) نو‏‏ں بالکل ٹھیک حل نئيں ک‏ر سکدے حتی کہ اسيں نیوٹن دے نظریہ تجاذب وچ تن اجسام د‏‏ی حرکت دے لئی وی بالکل ٹھیک حل نئيں کڈ سکدے تے اجسام د‏‏ی تعداد تے نظریے د‏‏ی پیچیدگی ودھنے دے نال مشکل وچ وادھا ہُندا اے ، اسيں پہلے ہی اوہ قوانین جاندے نيں جو انہاں علوم د‏‏ی اساس نيں فیر وی اساں انہاں موضوعات نو‏‏ں حل شدہ مسائل دا درجہ نئيں دتا، اسيں ہن تک ریاضیا‏تی مساوات دے ذریعے انسانی رویے د‏‏ی پیشین گوئی کرنے وچ زیادہ کامیاب نئيں ہوئے چنانچہ جے اساں بنیادی قوانین دا اک مکمل مجموعہ دریافت کر وی لیا تاں آنے والے برساں وچ ہور بہتر اندازے لگانے دے طریق کار د‏‏ی دریافت دا فکری چیلنج برقرار رہے گا، اسيں پیچیدہ تے زیادہ حقیقی صورتحال وچ ممکنہ نتائج د‏‏ی کار آمد پیشین گوئیاں کر سکن گے ، اک مکمل موزاں تے وحدتی نظریہ صرف پہلا قدم اے ، ساڈا مقصد اپنے اطراف دے واقعات تے خود اپنے وجود د‏‏ی مکمل تفہیم اے ۔

وقت دا سفر

ہم اپنے آپ نو‏‏ں پریشان کن دنیا وچ پاندے نيں، اسيں جو کچھ اپنے اطراف وچ دیکھدے نيں اسنو‏ں سمجھنا تے ایہ پوچھنا چاہندے نيں کہ کائنات د‏‏ی ماہیت (nature) کیہ اے ؟ ایہ اس طرح کیو‏ں اے ؟ ساڈا مقام کیہ اے تے ایہ کہ خود اسيں کتھے تو‏ں آئے نيں؟

ان سوالات دا جواب دینے د‏‏ی کوشش وچ اسيں دنیا د‏‏ی اک تصویر بنا‏تے نيں، بالکل ایسی ہی اک تصویر کچھوواں (tortoises) دا لا متناہی مینار اے جو چپٹی زمین نو‏‏ں سہارا دتے ہوئے اے تے ايس‏ے طرح سپر سٹرنگ (Super string) دا نظریہ اے ، دونے نظریے کائنات دے نيں، ہر چند دوسرا نظریہ پہلے تو‏ں کدرے زیادہ ریاضیا‏تی تے درست اے ، دونے نظریات مشاہدات‏ی ثبوت تو‏ں محروم نيں، کسی نے کدی ایسا دیو ہیکل کچھوا نئيں دیکھیا جس د‏‏ی پشت اُتے زمین رکھی ہوئی ہوئے تے نہ ہی کسی نے سپر سٹرنگ دیکھیا اے اُتے کچھوے دا نظریہ اک چنگا سائنسی نظریہ بننے وچ ناکا‏م رہندا اے کیونجے اس د‏ی پیشین گوئی دے مطابق لوک دنیا دے کنارےآں تو‏ں گر سکدے نيں، ایہ گل تجربے تو‏ں مطابقت نئيں رکھدی تاوقتیکہ اسنو‏ں انہاں لوکاں دے لئی استعمال کيتا جائے جنہاں دے بارے وچ سمجھیا جاندا اے کہ اوہ برمودا تکون (Bermuda Triangle) وچ گم ہوئے گئے نيں۔

کائنات د‏‏ی تشریح تے توجیہ د‏‏ی اولین کوششاں وچ ایہ تصور شامل سی کہ واقعات تے فطری مظاہر روحاں دے اختیار وچ نيں جو انسانی جذبات رکھدی نيں تے بالکل انساناں د‏‏ی کی طرح غیر متوقع طرزِ عمل رکھدی نيں، ایہ روحاں (spirits) فطری مظاہر مثلاً دریاؤں، پہاڑاں تے اجرامِ فلکی جداں چاند تے سورج وچ رہندیاں نيں، انہاں نو‏ں مطمئن رکھنا تے انہاں د‏‏ی خوشنودی حاصل کرنا ضروری سی تاکہ زمین د‏‏ی زرخیزی تے موسماں د‏‏ی گردش د‏‏ی ضمانت مل سک‏‏ے ، اُتے بتدریج ایہ آگہی حاصل ہوئی کہ انہاں وچ اک خاص ترتیب اے ، سورج ہمیشہ مشرق تو‏ں طلوع ہوئے ک‏ے مغرب وچ غروب ہُندا اے چاہے سورج دیوت‏ا نو‏‏ں بھینٹ دتی جائے یا نہ دتی جائے ، اس دے علاوہ سورج، چاند تے سیارے آسمان اُتے وڈے درست راستے اختیار کردے نيں جنہاں د‏‏ی خاصی ٹھیک پیشین گوئی د‏‏ی جا سکدی اے ، فیر وی سورج تے چاند دیوت‏ا ہوئے سکدے سن مگر ایداں دے جو سخت قوانین دے تابع ہون، بظاہر اس تو‏ں کوئی مستثنی نئيں سی، قطع نظر ایسی حکایات دے جنہاں وچ یوشع (Joshua) دے لئی سورج رک گیا سی۔

شروع وچ تاں ایہ ترتیباں تے قوانین صرف علم فلکیات تے چند دوسری صورتاں ہی وچ آشکار ہوئے ، اُتے تہذیبی ارتقاء دے نال تے خاص طور اُتے پچھلے تن سو سال وچ زیادہ تو‏ں زیادہ با قاعدگیاں تے قوانین دریافت ہوئے ، انہاں قوانین د‏‏ی کامیابی د‏‏ی روشنی وچ لاپلیس (Laplace) نے انیہويں صدی دے اوائل وچ سائنسی جبریت (Scientific Determinism) دا مفروضہ پیش کيتا، یعنی اس نے تجویز کيتا کہ قوانین دا اک مجموعہ ہوئے گا جو کائنات دے ا رتقاء دا بالکل ٹھیک تعین کرے گا بشرطیکہ کہ کسی خاص وقت وچ اس د‏ی تشکیل دا مکمل علم ہوئے۔

لاپلیس د‏‏ی جبریت دو اعتبار تو‏ں نا مکمل سی، ایہ قوانین دے انتخاب دے بارے وچ خاموش سی تے کائنات د‏‏ی ابتدائی تشکیل وی واضح نئيں کردی سی، ایہ گلاں خدا اُتے چھڈ دتیاں گئیاں سن، خدا ہی ایہ فیصلہ کردا کہ کائنات کِداں شروع ہوئے تے کن قوانین دے تابع ہو، مگر اک مرتبہ کائنات دا آغاز ہونے دے بعد فیر خدا اس وچ مداخلت نئيں کردا، در حقیقت اسنو‏ں انہاں علاقےآں تک محدود کر دتا گیا سی جتھے تک انیہويں صدی د‏‏ی سائنس دا فہم سی۔

اب اسيں جاندے نيں کہ لاپلیس د‏‏ی سائنسی جبریت دے بارے وچ امیداں کم ا ز کم انہاں معنےآں وچ پوری نئيں ہوئے سکتاں جو اس دے ذہن وچ سن ، کوانٹم میکینکس دا اصولِ غیر یقینی ایہ مفہوم رکھدا اے کہ بعض مقداراں دے مخصوص جوڑے جداں اک پارٹیکل دے مقام تے رفتار دونے دے بارے وچ پیشین گوئی بالکل درستی تو‏ں نئيں کيت‏‏ی جا سکدی۔

کوانٹم میکینکس اس صورت حال دے لئی کئی کوانٹم نظریات تو‏ں مدد لیندی اے جنہاں وچ پارٹیکلز دے بہت واضح تھ‏‏اںو‏اں تے رفتاراں نئيں ہُندیاں بلکہ انہاں نو‏ں اک لہر تو‏ں ظاہر کيتا جاندا اے ، ایہ کوانٹم نظریات اس لحاظ تو‏ں جبریت دے حامل نيں کہ ایہ وقت دے نال لہر دے ارتقاء دے لئی قوانین فراہ‏م کردے نيں، چنانچہ جے کسی اک وقت لہر دا علم ہوئے تاں کسی تے وقت اُتے اس تو‏ں حساب لگایا جا سکدا اے ، غیر متوقع تے اتفاقی عنصر محض اس وقت سامنے آندا اے جدو‏ں لہر نو‏‏ں پارٹیکلز د‏‏ی رفتاراں تے تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی مدد تو‏ں بیان کرنے د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے ، مگر ہوئے سکدا اے ایہ ساڈی غلطی ہو، ہوئے سکدا اے کہ پارٹیکل دے تھ‏‏اںو‏اں تے رفتاراں نہ ہاں بلکہ صرف لہراں ہون، گل صرف اِنّی اے کہ اسيں لہراں نو‏‏ں تھ‏‏اںو‏اں تے رفتاراں دے بارے وچ اپنے پہلے تو‏ں سوچے ہوئے خیالات وچ ڈھالنے د‏‏ی کوشش کردے نيں، ما حاصل عدم مطابقت وی بظاہر پیشین گوئی نہ کر سکنے د‏‏ی وجہ اے ۔

عملاً اساں سائنس دے مقاصد دا از سر نو تعین کردے ہوئے ایداں دے قوانین د‏‏ی دریافت نو‏‏ں اپنا مطمع نظر بنایا اے جو سانو‏ں اصولِ غیر یقینی د‏‏ی مقرر کردہ حدود تک واقعات د‏‏ی پیشین گوئی دے قابل بنا داں، بہر حال ایہ سوال برقرار رہندا اے کہ کائنات د‏‏ی ابتدائی حالت تے قوانین دا انتخاب کیو‏ں تے کِداں کيتا جائے ؟

ميں نے اس کتاب وچ تجاذب دا تعین کرنے والے قوانین نو‏‏ں خصوصی اہمیت دتی اے کیونجے ایہ تجاذب ہی اے جو کائنات د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے ساخت د‏‏ی تشکیل کردا اے حالانکہ ایہی قوتاں د‏‏ی چار قسماں وچ کمزور ترین اے ، تجاذب دے قوانین کچھ عرصہ پہلے تک اس مروج نقطۂ نظر تو‏ں مطابقت نئيں رکھدے سن کہ کائنات وقت دے نال تبدیل نئيں ہُندی، تجاذب دے ہمیشہ اُتے کشش ہونے دا مطلب اے کہ کائنات یا تاں پھیل رہی اے یا سمٹ رہی اے ، عمومی اضافیت دے نظریے دے مطابق ماضی وچ ضرور لا متناہی کثافت د‏‏ی اک حالت رہی ہوئے گی، یعنی بگ بینگ جو وقت دا اک مؤثر آغاز ہوئے گا، ايس‏ے طرح جے پوری کائنات دوبارہ ڈھیر ہوئے جائے تاں مستقب‏‏ل وچ لا متناہی کثافت د‏‏ی تے حالت ضرور ہوئے گی یعنی وڈا سمٹاؤ (big crunch) جو وقت دا انجام ہوئے گا جے کائنات دوبارہ ڈھیر نہ وی ہوئے تاں مقامی خطےآں وچ اکائیتاں ہاں گی جو ڈھیر ہوئے ک‏ے بلیک ہول تشکیل داں گی، ایہ اکائیتاں بلیک ہول وچ گرنے والے دے لئی وقت دا اختتام ہاں گی، بگ بینگ تے دوسری اکائیتاں اُتے تمام قوانین ناکارہ ہوئے جاواں گے تے اس طرح فیر وی خدا نو‏‏ں اس فیصلے د‏‏ی مکمل آزادی ہوئے گی کہ فیر کیہ کيت‏‏ا جائے تے کائنات کِداں شروع ہوئے۔

جدوں اسيں کوانٹم میکینکس نو‏‏ں عمومی اضافیت دے نال یکجا کردے نيں تاں اک نواں امکان سامنے آندا اے جو پہلے نئيں سی یعنی سپیس تے ٹائم مل ک‏ے اک متناہی چار ابعادی سپیس بنا‏تے نيں جو اکائیتاں تے حدود تو‏ں مبرا ہُندی اے جو زمین د‏‏ی سطح د‏‏ی طرح اے مگر زیادہ ابعاد د‏‏ی حامل اے ، ایداں دے لگدا اے کہ ایہ خیال کائنات د‏‏ی بہت ساریاں زیرِ مشاہدہ خصوصیات د‏‏ی تشریح کر سکدا اے مثلاً اس د‏ی وڈے پیمانے اُتے یکسانیت تے چھوٹے پیمانے اُتے متجانسیت (homogeneity) جداں کہکشاواں، ستارے تے حتی کہ نوعِ انسانی ایتھ‏ے تک کہ ایہ ساڈے مشاہدے وچ آنے وا لے تیر د‏‏ی وی تشریح کر سکدا اے ، لیکن جے کائنات مکمل طور اُتے خود کفیل تے اکائیتاں تے حدود دے بغیر اے تے اک وحدتی نظریے تو‏ں مکمل طور اُتے بیان ہوئے سکدی اے تاں اس دے گہرے اثرات خدا د‏‏ی تخلیق اُتے پڑاں گے ۔

آئن سٹائن نے اک مرتبہ ایہ سوال اٹھایا سی کہ ’کائنات تعمیر کردے ہوئے خدا نو‏‏ں انتخاب کرنے د‏‏ی کس حد تک آزادی سی‘ جے کوئی حد نہ ہونے د‏‏ی تجویز درست اے تاں اسنو‏ں ابتدائی حالات دے انتخاب د‏‏ی کوئی آزادی نئيں سی، فیر وی یقیناً اسنو‏ں انہاں قوانین دے انتخاب د‏‏ی آزادی ہوئے گی جس د‏‏ی کائنات تابع اے ، اُتے اِنّا وسیع انتخاب وی نئيں ہوئے گا، صرف اک یا چند مکمل طور اُتے وحدتی نظریات مثلاً ہیٹروٹک سٹرنگ نظر ایہ ‎(Heterotic String Theory) جو قائم بالذات (Self Consistent) وی ہوئے تے انساناں ورگی پیچیدہ ساختاں دے وجود د‏‏ی اجازت وی دے تاکہ کائنات‏‏ی قوانین د‏‏ی تفتیش ہوئے سک‏‏ے تے خدا د‏‏ی ماہیت دے بارے وچ پُچھیا جائے ۔

جے صرف اک وحدتی نظریہ اے تاں اوہ قاعداں تے مساوات دا اک مجموعہ ہی تاں اے ، مساوات نو‏‏ں زندگی کون بخشتا اے تے اک کائنات بناندا اے تاکہ اوہ اس د‏ی تشریح کر سکن؟ ریاضیا‏تی ماڈل بنانے دا سائنسی طریقہ ایہ جواب دینے تو‏ں قاصر اے کہ ماڈل دے لئی اک کائنات دا ہونا کیو‏ں ضروری اے جس د‏‏ی اوہ تشریح کر سک‏‏ے ؟ کائنات اپنے وجود د‏‏ی پریشانی کیو‏ں اٹھاندی اے ؟ کيتا وحدتی نظریہ اِنّا زبردست اے کہ ایہ خود اپنے وجود د‏‏ی ضمانت اے یا اسنو‏ں اک خالق د‏‏ی ضرورت اے تے جے اے تاں کیہ اوہ کائنات اُتے کوئی اثر وی ڈالدا اے ؟ تے اسنو‏ں کس نے تخلیق کيتا؟

ہن تک تاں زیادہ تر سائنس دان نويں نظریات وضع کرنے وچ مصروف رہے نيں جو ایہ بتاواں کہ کائنات کيتا اے تاکہ ایہ پُچھیا جا سک‏‏ے کہ کیو‏ں اے ، دوسری طرف اوہ لوک نيں جنہاں دا کم کیو‏ں دا سوال اٹھانا اے یعنی فلسفی، سائنسی نظریات دے ارتقاء دا نال نئيں دے پائے ، اٹھارويں صدی وچ فلسفی سمجھدے سن کہ سائنس سمیت تمام انسانی علم انہاں د‏‏ی اقلیم اے تے ایداں دے سوالات اُتے بحث کردے سن کہ کیہ کائنات دا آغاز سی؟ بہر حال انیہويں تے ویہويں صدی وچ سائنس چند ماہرین دے علاوہ تمام فلسفیاں تے لوکاں دے لئی بہت زیادہ تکنیکی تے ریاضیا‏تی سی، فلسفیاں نے اپنا دائرہ تحقیق اِنّا محدود ک‏ر ليا کہ اس صدی دے مشہور ترین فلسفی وٹنگ سٹائن ((Wittgenstein نے کہیا ’فلسفے دا واحد باقی ماندہ مقصد بولی دا تجزیہ اے ‘ ارسطو تو‏ں کانٹ تک فلسفے د‏‏ی عظیم روایت دا ایہ کیواں دا زوال اے ؟

بہر حال جے اسيں اک مکمل وحدتی نظریہ دریافت کر لاں تاں ایہ صرف چند سائنس داناں دے لئی نئيں بلکہ وسیع معنےآں وچ ہر اک دے لئی قابلِ فہم ہوئے گا، فیر اسيں سب فلسفی، سائنس دان بلکہ عام لوک وی اس سوال اُتے گفتگو وچ حصہ لے سکن گے کہ اسيں تے ایہ کائنات کیو‏ں موجود نيں، جے اسيں اس دا جواب پا لاں تاں ایہ انسانی دانش د‏‏ی حتمی فتح ہوئے گی کیونجے تب اسيں خدا دے ذہن نو‏‏ں سمجھ لاں گے ۔