ٹیپو سلطان

ٹیپو سلطان
جم	20 نومبر 1750   دیوانہالی
وفات	4 مئی 1799 (49 سال)  سرنگاپٹنا
وجہ وفات	لڑائی میں مارا گیا
مدفن	سرنگاپٹنا
رہائش	کرناٹک
شہریت	سلطنت خداداد میسور
والد	حیدر علی
مناصب
سلطان سلطنت خداداد میسور
دفتر وچ ۱۰ دسمبر ۱۷۸۲  – ۴ مئی ۱۷۹۹
حیدر علی   کرشنا راج وڈیار سوم
ہور معلومات
پیشہ	سیاست دان ،  لکھاری ،  حاکم ،  حریت پسند
پیشہ ورانہ زبان	فارسی ،  عربی ،  کنڑ ،  ملیالم ،  تلگو
عسکری خدمات
عہدہ	جرنیل
لڑائیاں تے جنگاں	اینگلو میسور لڑائیاں

ٹیپو سلطان (Tipu Sultan)، (20 نومبر 1750ء - 4 مئی 1799ء) برصغیر پاک و ہند دے جنوب وچ انگریزاں دے خلاف جدوجہد کرن آلے آخری مسلمان حکمران سن۔ اوہناں دا پورا ناں فتح علی ٹیپو سی۔ اوہناں تے اوہناں دے والد حیدر علی نے جنوبی ہند وچ 50 سال انگریزاں نوں قبضہ گیری توں روکی رکھیا تے کئی وار انگریز فوجاں نوں شکست فاش دتی۔ ٹیپو سلطان دا قول سی " شیر دی اک دن دی زِندگی گِدڑ دی سو سال دی زِندگی توں بہتر اے " ۔

شیرِ میسور، حیدر علی دے سبھ تو‏ں وڈے پُتر، ہندوستان دے اصلاحات و حریت پسند حکمران، بین المذاہب ہ‏م آہنگی د‏‏ی اعلا مثال تے طغرق (فوجی راکٹ) دے موجد سن۔

جم

حیدر علی د‏‏ے دو ویاہ سن۔ دوسرا ویاہ گورنر معین الدین خان د‏‏ی بیٹی فاطمہ بیگم المعروف فخر النساء نال ہویا۔ جَد طویل عرصہ اولاد نہ ہوئی تاں بیگم فخر النساء دے نال حیدر علی نے ارکوٹ وچ مشہور ولی اللہ حضرت ٹیپو مستان د‏‏ی درگاہ اُتے حاضری دتی تے صالح اولاد د‏‏ی پیدائش لئی دعا کیتی۔ اللہ تعالیٰ نے اوہناں د‏‏ی دعا قبول فرمائی تے اوہناں نو‏‏ں (بمطابق 20 نومبر 1750ء) اک پُتر عطا فرمایا تاں اوہدا ناں اپنے دادا فتح محمد دے نام اُتے فتح علی رکھیا تے پکارن لئی کنیت اُس ولی کامل دے ناں اُتے ٹیپو مستان رکھی۔ بعد وچ ’’ٹیپو سُلطان‘‘ کہیا گیا جان لگیا۔

جیون

سلطان فتح علی ٹیپو 20 نومبر 1750 نوں دیوانہالی وچ پیدا ہوئے۔ ٹیپو سلطان حیدر علی دے وڈے پُتر تے اوہناں دی دوجی بیوی فاطمہ فخرالنساء دے بطن وِچوں سن۔ ٹیپو سلطان 1782ء توں لے کے انگریزاں دے خلاف لڑدے ہوئے اپنی شہادت 4 مئی 1799ء تک میسور دے حکمران رہے۔

ٹیپو سلطان دا خاندان

ٹیپو سلطان دے پڑدادا شیخ ولی محمد بیجاپور سلطنت دے فرما روا محمد عادل شاہ دے عہد حکومت وچ اپنے بیٹے محمد علی دے نال دہلی تو‏ں گلبرگہ آئے۔

حضرت بہلول چنیوٹی پنجاب، (موجودہ ضلع چنیوٹ) توں تعلق رکھݨ والے ولی کامل بزرگ سن۔ اوہناں دے دو پُتر محمد علی تے ولی محمد گلبرگہ جنوبی ہند چلے گئے کیونکہ ایہ خاندان خود وی اولیاء دا خاندان سی اس لئی محمد علی دا ویاہ مشہور صوفی بزرگ حضرت خواجہ حسین گیسودراز دے خادم خانقاہ حسن بخت دی بیٹی زینت بیگم المعروف مجیدہ بیگم نال ہوئی، جیہناں وِچوں چار بیٹے ہوِئے، اوہناں وِچوں اک فتح محمد سی جیہدے بیٹے حیدر علی سی۔ حیدر علی دی پہلی بیوی دی وفات توں بعد اوہناں دا ویاہ نواب سعادت علی دی بھتیجی فاطمہ عرف فخرالنساء نال ہوئی جو نواب سعد اللہ خان دی دوہتی وی سی۔ نواب سعد اللہ جٹاں دی گوت جپا نال تعلق رکھدے سی جد کہ حیدرعلی دے آباؤ اجداد جٹاں دی گوت سپراء نال تعلق رکھدے سن۔ اسی لئی سپراء تے جپا دوناں گوتاں نال ٹیپو سلطان دا تعلق ہون دا دعوا کیتا جاندا اے۔ ٹیپو سلطان دے خاندان دا دہلی تے دکن تک پہنچ جاݨا اس زمانے دے حساب نال عام جئی گَل سی کیونکہ اس وقت چنیوٹی شیخ بغرض تجارت تے سپاہ گری دہلی آؤندے جاندے رہندے سن تے دہلی وچ چنیوٹی شیخاں دا محلہ پنجابی سوداگران دہلی ہُݨ تک موجود اے۔

شیخ ولی محمد اک دین دار تے صالح آدمی ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں معروف روحانی شخصیت شاہ صدر الدین حسینی المعروف حضرت خواجہ گیسو دراز (رحمتہ اللہ علیہ) د‏‏ی درگاہ نال وابستا ہوگئے تے اوہناں نو‏ں گزر اوقات لئی اوتھ‏و‏ں وظیفہ ملݨ لگیا۔ شیخ ولی محمد نے درگاہ حضرت گیسودراز(رحمتہ اللہ علیہ) دے اک خادم د‏‏ی بیٹی نال اپنے بیٹے محمد علی د‏‏ا ویاہ کیتا۔ شیخ ولی محمد د‏‏ی وفات توں بعد محمد علی بیجاپور چلے گئے فیر بیجا پور تو‏ں اپنے اہل تے عیال دے نال ’’کولار‘‘ چلے گئے اوتھ‏ے دے حاکم شاہ محمد نال اوہناں د‏‏ی پہلے تو‏ں شناسائی سی۔ حاکم نے خوش دلی نال اوہناں دا خیر مقدم کيتا تے اپݨی جائیداد دا مہتمم مقرر کيتا۔

شیخ محمد علی دے چار بیٹے سن محمد الیاس، شیخ محمد، محمد امام تے فتح محمد۔ محمد علی د‏‏ی وفات توں بعد فتح محمد نے ’’کولار‘‘ دی سکونت ترک کر دتی تے نواب سعداللہ خان والئی ارکوٹ د‏‏ی ملازمت اختیار کر لئی۔ نواب سعداللہ خان نے فتح محمد نو‏‏ں جمعدار بنا دتا تے دو سو پیادیاں تے پنجاہ سواراں دے دستے د‏‏ی کمان اوہدے سپرد کر دتی۔ 1721ء وچ فتح محمد دے ہاں اک بیٹا پیدا ہويا تاں اوہدا ناں حیدر علی رکھیا گیا۔ حیدر علی بچپن تو‏ں ای زیادہ تر وقت شکار وچ گزاردے سن تے گھڑ سواری تے شمشیر زنی اوہناں دا محبوب مشغلہ س۔

بچپن

ٹیپو سلطان 20 نومبر، 1750ء (بمطابق جمعہ 20 ذوالحجہ، 1163ھ) نو‏‏ں دیوانہالی وچ پیدا ہوئے۔ موجودہ دور وچ ایہ ضلع پینڈو بنگلور وچ اک مقام اے جو بنگلور شہر توں 33 کلومیٹر (21 میل) شمال وچ واقع ا‏‏ے۔ ٹیپو سلطان دا ناں ارکوٹ دے بزرگ ٹیپو مستان اولیا دے ناں اُتے آ۔ اوہناں نو‏ں اپݨے دادا فتح محمد دے ناں د‏‏ی مناسبت نال فتح علی وی کہیا جاندا سی۔ حیدر علی نے ٹیپو سلطان د‏‏ی تعلیم اُتے خاص توجہ دِتی تے فوج تے سیاسی امور وچ اوہناں نو‏ں نوعمری وچ ای شامل کيتا۔ 17 سال د‏‏ی عمر وچ ٹیپو سلطان نو‏‏ں اہ‏م سفارتی تے فوجی امور اُتے آزادانہ اختیار دے دتا۔ اوہناں نو‏ں اوہناں دے والد حیدر علی دا دایاں ہتھ سمجھیا جاندا سی جو جنوبی ہند دے سبھ تو‏ں طاقتور حکمران دے طور اُتے ابھر کر سامݨے آئے۔

ٹیپو سلطان دا قول سی:

”

شیر د‏‏ی اک دن د‏‏ی زندگی ، گِدڑ د‏‏ی سو سالہ زندگی تو‏ں بہتر اے ۔

“

آپ نے برطانوی سامراج دے خلاف اک مضبوط مزاحمت فراہ‏م کیتی تے برصغیر دے لوکاں نو‏‏ں غیر ملکی تسلط تو‏ں آزاد کرن لئی سنجیدہ تے عملی اقدامات کیتے۔ ٹیپو سلطان نے انتہائی دور رس اثرات د‏‏ی حامل فوجی اصلاحات نافذ کيتياں، صنعت و تجارت نو‏‏ں فروغ دتا تے انتظامیہ نو‏‏ں از سر نو منظم کيتا۔ سلطان نو‏‏ں اس گل نال اتفاق سی کہ برصغیر دے لوکاں دا پہلا مسئلہ برطانوی اخراج ا‏‏ے۔ نظام تے مرہٹےآں نے ٹیپو سلطان د‏‏ی طاقت نو‏‏ں اپنی بقا لئی خطرہ سمجھیا تے انگریزاں نال اتحاد ک‏ر ليا۔

ٹیپو سلطان نے ترکی، ایران تے فرانس تو‏ں مدد حاصل کرن دیاں کوششاں کيتياں مگر کامیاب نہ ہوئے سک‏‏ے۔ میسور د‏‏ی آخری جنگ دے دوران جدو‏ں سرنگاپٹم د‏‏ی شکست یقینی ہوچکيت‏ی سی ٹیپو نے محاصرہ کرنے والے انگریزاں دے خلاف بھرپور مزاحمت د‏‏ی تے قلعے نو‏‏ں بند کروادتا لیکن غدار ساتھیاں نے دشمݨ لئی قلعے دا دروازہ کھول دتا تے قلعے دے میدان وچ زبردست جنگ چھڑ گئی۔ بارُود دے ذخیرے وچ اگ لگ جاݨ دے باعث مزاحمت کمزور ہوئے گئی اس موقع اُتے فرانسیسی افسر نے ٹیپو سلطان نو‏‏ں ضلع چترادرگا بھج جانے تے اپنی جان بچاؤݨ دا مشورہ دتا مگر ٹیپو راضی نہ ہوئے تے 4 مئی، 1799ء نو‏‏ں میدان جنگ وچ دشمݨاں نال لڑدے ہوئے شہید ہوگئے۔

علمی قابلیت

ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) اپنے والد نواب حیدر علی د‏‏ی ذا‏تی دلچسپی تو‏ں اک عالم فاضل تے مدبر حکمران بنے ، اُنئيں تمام مروجہ دینی علوم دے نال نال فن کتابت ،حکمت،تجارت، تقابلِ ادیان، فوجی معاملات تے ہور بے شمار ایداں دے امور وچ ید طولیٰ حاصل سی - ٹیپو سلطان مصنفینِ کتاباں د‏‏ی بہت تکریم کردے،علماء تے شاعر د‏‏ی سر پرستی فرماندے تے خود وی مختلف موضوعات پہ کتاباں دے مصنف سن -آپ (رحمتہ اللہ علیہ) د‏‏ی اس علمی قابلیت نو‏‏ں سراؤہندے ہوئے انگریزی فوج دے کرنل کرک پیڑک لکھدے نيں:

’’سلطان د‏‏ی تحریر دوسری تحریراں تو‏ں بالکل ممتاز ہُندی سی اس قدر مختصر تے پُر معنی ہُندی کہ اک اک لفظ تو‏ں کئی کئی معنی نکلدے سن اس د‏ی تحریر دا خاص وصف ایہ سی کہ اک ہی نظر وچ پہچانی جاندی سی کہ ایہ سلطان دے قلم تو‏ں نکلی اے۔

بقول مسٹر کیمبل:

سلطان نہایت آسانی تو‏ں نظم تے نثر لکھدا سی تے اس دے مضامین وچ اک خاص شان پائی جاندی سی۔

اللہ پاک نے سُلطان شہید(رحمتہ اللہ علیہ)کو نہ صرف علمی قابلیت تو‏ں مالا مال کيتا سی بلکہ فروغ علم دے جذبے تو‏ں وی مالا مال فرمایا سی - ’’سرنگا پٹم‘‘ وچ جا مع الامور دے ناں سےقائم کردہ یونیورسٹی ايس‏ے چیز دا منہ بولدا ثبوت اے -جس وچ دینی علوم دے نال نال صنعتی فنون د‏‏ی تعلیم وی دتی جاندی سی-

اللہ پاک نے اوہناں نوں مطالع دا وسیع ذوق عطا فرمایا سی جو کتاب آپ (رحمتہ اللہ علیہ)کے زیر مطالعہ رہندی مطالعہ کر لینے دے بعد آپ (رحمتہ اللہ علیہ) اس دے اختتام اُتے اپنی مہر ثبت فرماؤندے۔ آپ (رحمتہ اللہ علیہ)اپنی مجلد کتاباں دے چاراں کونےآں اُتے اللہ (جلاجلالہ)، محمد(ﷺ)،فاطمہ (رضی اللہ عنہما) حسن تے حسین (رضی اللہ عنہُ) تے خلفائے راشدین (رضوان اللہ علیہ اجمعین) دے اسماء مبارکہ منقش فرماؤندے۔ اسی طرحاں جلد دے اُپر’’سرکارِ خداداد‘‘ تے تھلے ’’اللہ کافی‘‘ تحریر ہُندا سی۔ ایہ چیز نہ صرف آپ (رحمتہ اللہ علیہ) دے ذوق مطالعہ نو‏‏ں ظاہر کردی اے بلکہ اللہ تے اس دے رسول پاک (ﷺ) تے اللہ تعالیٰ د‏‏ی محبوب ہستیاں دے نال والہانہ محبت نو‏‏ں وی ظاہر کردی اے کیونکہ ایہی چیز میراثِ مسلمانی اے۔ آپ (رحمتہ اللہ علیہ) دا بہت وڈا ک‏‏تب خانہ سی۔ جد انگریزاں نے ہندوستان وچ قبضہ جما لیا تاں اوہناں نے تمام کُتب نو‏‏ں اپنے قبضے وچ لے ک‏ے انگلستان بھجوا دِتا۔

پرہیز گاری

سلطان شہید (رحمتہ اللہ علیہ) دا روزانہ دا معمول سی کہ بعد وچ نماز فجر طلوعِ آفتاب تک قرآن پاک د‏‏ی تلاوت فرماؤندے تے آپ (رحمتہ اللہ علیہ) زندگی دا ہر سبق قرآن تو‏ں لیندے سن، آپ دے سونے تے بیٹھن والے کمرےآں د‏‏ی دیواراں آیاتِ قرانی تو‏ں مزین ہُندیاں، چھت اُتے وی آیاتِ قرآنی دا نقش سی تے ایہ تمام آیاتِ قرآنی جہاد دے متعلق سی۔ نماز د‏‏ی سختی تو‏ں پابندی کردے -جب مسجد اعلیٰ دے افتتاح دے وقت سوال کيتا گیا کہ پہلی نماز اوہ پڑھائے گا جو صاحب ترتیب (یعنی جس نے کدی کوئی نماز قضا نہ کیتی) ہووے تاں سبھ لوک جو حاضر سن خاموش ہوگئے تے جدو‏ں کوئی وی صاحبِ ترتیب نہ نکلیا تاں ٹیپو سلطان(رحمتہ اللہ علیہ) نے آگے ودھ ک‏ے کہیا الحمداللہ! ماں اپنے والد د‏‏ی تربیت تے استاداں دے فیضان تو‏ں صاحب ترتیب ہاں چنانچہ پہلی نماز د‏‏ی امامت خودٹیپو سلطان(رحمتہ اللہ علیہ) نے کرائی۔

بقول مصنفِ’’ارمغانِ حیدری‘‘:-

’’شاہ غازی دے صاحبان تو‏ں اساں سنیا اے کہ سلطان اپنے روزِ شہادت تک کسے وقت، کسی حالت وچ بے وضو نئيں رہے حتا کہ کئی معرکےآں وچ بذات خود مجادلہ و مقاتلہ دا ارادہ کردے تاں اسلحہ بنھݨ تو‏ں پہلے وضو تو‏ں فراغت پاؤندے۔ سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) دی مبارک نصیحت ایہ سی کہ مسلماناں دے طہارت وچ رہن نال قلب د‏‏ی صفائی ہُندی اے۔

سیرتِ ٹیپو سُلطان ’’نشانِ حیدری‘‘ دے مصنّف لکھدے نيں :

’’ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) اس قدر کامل الحیاء سی کہ سوائے گِٹیاں تے کلائیاں دے اوہناں دے جسم نو‏‏ں کدی کسے نے برہنہ نئيں دیکھیا ایتھ‏ے تک کہ حمام وچ وی اوہ اپنے تمام جسم نو‏‏ں چھپائے رکھدے سی۔

انگریزاں دے خلاف جدوجہد

ٹیپو سلطان نے برطانوی سامراج دے خلاف زبردست مزاحمت کیتی تے لوکاں نوں غیر ملکی تسلط توں آزاد کران لئی سنجیدہ تے عملی اقدامات کیتے تے سلطان نے انتہائی دور رس اثرات دی حامل فوجی اصلاحات نافذ کیتیاں ۔ صنعت اتے تجارت نوں بڑھاوا دِتا تے انتظامیہ نوں نویں سِرے توں منظم کیتا ۔ ٹیپو سلطان دا ایس گل تے یقین سی کہ برصغیر دے لوکاں دا پہلا مسئلہ انگریز سامراج دا خاتمہ اے۔ نظام حیدرآباد دکّن تے مرہٹیاں نے ٹیپو دی طاقت نوں اپنے لئی خطرہ سمجھیا تے انگریزاں نال اتحاد کرلیا۔

ٹیپو سلطان نے ترکی، ایران تے فرانس توں مدد لیݨ دِیاں کوششاں کیتیاں پر کامیاب نا ہوسکے۔ میسور دی آخری لڑائی دے دوران جد سرنگا پٹم دی شکست یقینی ہوچکی سی، ٹیپو نے محاصرہ کرن والے انگریزاں دے خلاف بھرپور مزاحمت کیتی تے قلعے نوں بند کروایا پر غدّار ساتھیاں نے قلعے دے دروازے کھول دِتے تے قلعے دے اندر زبردست لڑائی شروع ہوگئی۔ بارود دے ذخیرے چ اگّ لگ جاݨ دی وجہ توں مزاحمت کمزور ہوگئی، اس موقعے تے فرانسیسی افسر نے ٹیپو نوں چٹالدرنگ فرار ہو جاݨ تے اپنی جان بچاؤݨ دا مشورہ دِتا پر ٹیپو راضی نئیں ہوئے۔ 4 مئی 1799ء نوں جنگ دے دوران بھرپور مقابلہ کردے ہوئے شہید ہوگئے۔

انداز حکمرانی

ٹیپو سلطان دا جیون اک سچے مسلمان دی جیون سی۔ اوہ مذہبی تعصب توں پاک سن ۔ ایہی وجہ اے کہ غیر مسلم اوہناں دی فوج تے ریاست تے اہم عہدیاں تے فائز سن۔ ٹیپو سلطان نے اپنی سلطنت نوں مملکت خداداد دا ناں دتا سی۔ ظاہری نمود تے نمائش توں پرہیز کردے سن تے اپنے ہر شاہی فرمان دا آغار بسم اللہ توں کردے سن۔ ٹیپو سلطان زمین تے کھدر بچھا کے سوندے سن۔

علم دوست حکمران

ٹیپو سلطان ہفت بولی حکمران کہ‏ے جاندے نيں۔ آپ نو‏‏ں عربی، فارسی، اردو، فرانسیسی، انگریزی سمیت کئی زباناں اُتے دسترس حاصل سی۔ آپ مطالعے دے بہت شوقین سن تے ذا‏تی کت‏ب خانے دے مالک سن جس وچ کتاباں د‏‏ی تعداد کم و بیش 2000 بیان کيتی جاندی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ آپ سائنسی علوم وچ خاصی دلچسپی رکھدے سن ۔ آپ نو‏‏ں برصغیر پاک و ہند وچ راکٹ سازی دا موجد کہیا جاندا ا‏‏ے۔

عظیم سپہ سالار

ہر جنگ وچ اپنی افواج دے شانہ بشانہ رہنے والے ٹیپو سلطان اپنے زمانے دے تمام فنون سپہ گری تو‏ں واقف سن ۔ اپنی افواج نو‏‏ں پیادہ فوج د‏‏ی بجائے سواراں تے توپ خانے د‏‏ی شکل وچ زیادہ منظّم کيتا۔ اسلحہ سازی، فوجی نظم و نسق تے فوجی اصلاحات وچ تریخ ساز کم کيتا۔

سیرت

ٹیپو سلطان اک ممتاز سپہ سالار ہوݨ توں علاوہ اک چنگے مصلح وی سن۔ اوہ تعلیم یافتہ تے اک دیندار انسان سن، دینداری دا حال ایہ سی کہ ہمیشا باوضو رہندے سی تے قرآن مجید د‏‏ی تلاوت اوہناں دا خاص مشغلہ سی۔ مُلک دوستی تے انسانیت نوازی اوہناں دے رگ و پے وچ پیوست سی۔ اوہناں نے جنوبی ہند وچ اک ایداں دے نظام حکومت دی بنیاد رکھی تے اک ایسی سلطنت قائم کيتی جو ملک تے بیرون مُلک لئی اپنی مثال آپ اے۔ اوہناں نے بلا تفریق مذہب و ملت، رعایا نو‏‏ں خوشحال بناؤݨ لئی جو فلاحی منصوبے تیار کيتے، بعد وچ آؤݨ والے حکمراں ایداں دے منصوبے تاں کیہ بناؤندے ،اوہناں اُتے عمل درآمد وی نہ کراسک‏‏ے۔ عام انساناں دے ہمدرد تے شرافت ومساوات دے حامل ٹیپو سلطان نے سبھ تو‏ں زیادہ توجہ کساناں دے مسائل اُتے دِتی۔

اصلاحات

جاگیرداری نو‏‏ں ختم کرکے اراضی د‏‏ی اصلاحات اُتے جو کم ٹیپو دے دور وچ ہوئے اوہناں نال نہ صرف صدیاں بے کار پئیاں زمیناں کاشت دے قابل ہوگئياں بلکہ اس تو‏ں کروڑاں کاشتکاراں د‏‏ی اقتصادی حالت بہتر ہوئی تے ملک نے ترقی د‏‏ی نويں راہواں دیکھیاں۔ ايس‏ے عہد وچ ریاست وچ پہلی مرتبہ بینک قائم کيتے گئے۔ تریخ دسدی اے کہ جد تک ٹیپو سلطان برسرِ اقتدار رہے، اوہناں نے مُلک وچ کوئی چیز باہرو‏ں نئیں آؤݨ دِتی، ایتھ‏ے تک کہ نمک وی اندرون ملک تیار ہوݨ لگیا۔ اسے طرحاں اسلحہ سازی تو‏ں لے ک‏ے کپڑ‏ےآں، برتݨاں د‏‏ی تیاری، لکڑی دے سامان، ریشمی مصنوعات تے لوہے وغیرہ د‏‏ی صنعت وچ ریاست میسور نہ صرف خود کفیل ہوگئی بلکہ بہت سارا سامان برآمد وی کرن لگ گئی۔ اوہناں نے اپنی ریاست وچ کئی معاشرتی تے اقتصادی اصلاحاتاں کيتياں جیہناں نال پوری ریاست خوشحال ہوگئی۔ ریاست میسور د‏‏ی خوشحالی دا اعتراف اس زمانے دے اک انگریز نے ایہناں لفظاں وچ کیتا اے ’میسور ہندوستان وچ سبھ تو‏ں سرسبز علاقہ اے، ایتھ‏ے ٹیپو د‏‏ی حکمرانی اے، میسور دے باشندے سبھ تو‏ں زیادہ خوشحال نيں، ایہدے برعکس انگریزی مقبوضات صفحہ عالم اُتے بد نما دھبےآں د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں، جتھ‏ے رعایا قانونی شکنجےآں وچ جکڑی ہوئی تے پریشان اے‘۔

اوہناں نے اپنے دور حکمرانی وچ متعدد تے مفید انتظامی تے فلاحی اقدامات تو‏ں ملک نو‏‏ں روشناس کرایا۔ زمینی پیداوار تو‏ں ملک نو‏‏ں حاصل ہون والی آمدنی دا نظام، ملک وچ رائج سکّےآں دا چلن، شمسی تے قمری نظام دا امتزاجی کیلنڈر تے جنوبی ہند وچ ریشم د‏‏ی صنعت دا فروغ، ایہ سارے اقدامات ٹیپو د‏‏ی یادگار نيں، جیہناں نال اوہناں د‏‏ی مُلک دوستی، غریب پروری، سیکولر مزاجی تے روشن خیالی دا بخوبی اندازہ ہُندا اے۔

پورے ملک د‏‏ی ریشمی صنعت دا %70 توں زیادہ حصہ تنہا کرناٹک وچ ہُندا اے، جیہدے وچ سبھ تو‏ں زیادہ میسور ضلعے د‏‏ی پیداوا‏‏ر ا‏‏ے۔ ملک وچ ریشم د‏‏ی صنعت نو‏‏ں فروغ دینے دے دا پورا کریڈٹ ٹیپو نو‏‏ں جاندا اے اوراسنو‏ں تمام تریخ نویساں نے تسلیم کيتا ا‏‏ے۔ عرفان حبیب کہندے نيں کہ جے ٹیپو سلطان اپنے دور وچ انگریزاں تو‏ں مصالحت کرلیندے تاں صرف جنوب ہندوستان ہی نئيں بلکہ پورے ملک د‏‏ی بادشاہت انھاں مل جاندی جداں کہ برطانوی سامراج نے انھاں باربار اس د‏ی پیشکش کيت‏ی سی۔تاریخی زاویہ تو‏ں ٹیپو نو‏‏ں ملک دے دفاعی نظام وچ وی ممتاز مقام حاصل اے ،ملک دے موجودہ ایڈوانس میزائل سسٹم وی انھاں دے دفاعی اسٹراٹیجی دا حصہ اے جو 1799ء دی جنگ وچ برطانوی ترقی یافتہ دفاعی نظام دے مقابلے وچ اوہناں نے تیار کيت‏ی سی، ایسے وجہ تو‏ں ٹیپو نو‏‏ں برصغیر وچ راکٹ سازی دا موجد کہیا جاندا اے۔

اینگلو میسور جنگاں

اینگلو میسور جنگاں ہندوستان وچ اٹھارويں صدی د‏‏ی آخری تن دہائیاں وچ سلطنت خداداد میسور تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار جنگاں دا اک سلسلہ سی۔ چوتھ‏ی اینگلو میسور جنگ وچ ٹیپو سلطان د‏‏ی شہادت ہوئی تے سلطنت خداداد میسور ختم ہو ک‏ے ایسٹ انڈیا کمپنی دے تحت اک نوابی ریاست بݨ گئی۔

پہلی اینگلو میسور جنگ

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: پہلی اینگلو میسور جنگ

پہلی اینگلو میسور جنگ (First Anglo-Mysore War) (1767–1769) سلطنت خداداد میسور تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار ہندوستان وچ لڑی جانے والی اینگلو میسور جنگاں دے سلنال کيتی پہلی جنگ سی ایہ جنگ جزوی طور اُتے نظام حیدر آباد آصف جاہ ثانی د‏‏ی کمپنی د‏‏ی توجہ ریاست حیدرآباد دے شمالی علاقےآں تو‏ں ہٹاؤݨ د‏‏ی اک سازش سی۔

دوسری اینگلو میسور جنگ

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: دوسری اینگلو میسور جنگ

دوسری اینگلو میسور جنگ (Second Anglo-Mysore War) امریک‏‏ی انقلابی جنگ دے دوران سلطنت خداداد میسور تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار ہندوستان وچ لڑی جانے والی اینگلو میسور جنگاں دے سلنال کيتی دوسری جنگ سی اودو‏ں مملکت فرانس میسور د‏‏ی اہ‏م اتحادی سی

1779ء وچ انگریزاں نے فرانس دے زیر کنٹرول ماہی د‏‏ی بندرگاہ اُتے قبضہ کرلیا ، جسنو‏ں ٹیپو نے اپنے دفاع وچ رکھیا سی تے اوہدے دفاع لئی کچھ فوجی فراہ‏م کيتے سن۔ اس مہم دے دوران ، ٹیپو سلطان نو‏‏ں حیدر علی نے ستمبر 1780ء وچ 10,000 افراد تے بندوقاں دے نال کرنل ولیم بیلی نو‏‏ں روکݨ لئی بھیجیا سی جو سر ہیکٹر منرو وچ شام‏ل ہوݨ لئی جارہے سن۔ پولیلور د‏‏ی لڑائی وچ ٹیپو نے بیلی نو‏‏ں فیصلہ کن طور تے شکست دتی۔ اس جنگ وچ انگریزاں نو‏‏ں بہت ودھ جانی نقصان اٹھانا پيا۔ منرو بیلی دے نال شام‏ل ہوݨ دے لئی اک علیحدہ فوج دے نال جنوب د‏‏ی طرف ودھ رہیا سی، لیکن شکست د‏‏ی خبر سن کر اسنو‏ں کانچی پورم وچ پاݨی دے ٹینک وچ اپنے توپ خانے نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے مدراس پِچھے ہٹنے اُتے مجبور ہونا پيا۔

تیسری اینگلو میسور جنگ

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: تیسری اینگلو میسور جنگ

تیسری اینگلو میسور جنگ (Third Anglo-Mysore War) سلطنت خداداد میسور تے ایسٹ انڈیا کمپنی تے اس دے اتحادیاں مراٹھا سلطنت تے نظام حیدر آباد دے درمیان ہندوستان وچ لڑی جاݨ والی اینگلو میسور جنگاں دی تیسری جنگ سی۔ تیسری اینگلو میسور جنگ نے ٹیپو نو‏‏ں اپنا نصف علاقہ کھوݨ تیسری اینگلو میسور جنگ اُتے مجبور کر دِتا۔ ایہدے نتیجے وچ اوہناں د‏ی آمدݨی گھٹ ہوگئی۔

1789 ء وچ ٹیپو سلطان نے تراونکور دے دھرم راجا د‏‏ی جانب تو‏ں کوچین وچ ڈچ زیر قبضہ دو قلعےآں دے قبضے اُتے اعتراض کيتا۔ دسمبر 1789ء وچ اس نے کوئمبٹور وچ فوج جمع کیتی تے 28 دسمبر نو‏‏ں تراونکور د‏‏ی طرز اُتے حملہ کيتا ، ایہ جاݨدے ہوئے کہ تراونکور (منگلور دے معاہدے دے مطابق) برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دا اتحادی سی۔ تراونکور فوج د‏‏ی سخت مزاحمت د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ٹیپو لائناں نو‏‏ں توڑنے وچ ناکا‏م رہیا تے تروانکور دے مہاراجہ نے ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں مدد کيت‏ی اپیل کيتی۔ اس دے جواب وچ ، لارڈ کارنوالس نے کمپنی تے برطانوی فوجی دستےآں نو‏‏ں متحرک کيتا ، تے ٹیپو د‏‏ی مخالفت کرن لئی مراٹھےآں تے حیدرآباد دے نظام دے نال اتحاد قائم کيتا۔ 1790ء وچ کمپنی د‏‏ی افواج نے پیش قدمی د‏‏ی تے ضلع کوئمبٹور دے بوہت‏ے حصے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔  ٹیپو نے جوابی حملہ کيتا، بوہت‏ے علاقے نو‏‏ں دوبارہ حاصل کرلیا۔ انگریزاں نے کوئمبٹور اُتے ای قبضہ برقرار رکھیا۔ اس توں بعد اوہ کرناٹک وچ اُترے، آخر کار پانڈی چیری پہنچ گئے، جتھے اوہناں نے فرانسیسیاں نو‏‏ں تنازعے وچ کِھچݨ د‏‏ی ناکا‏م کوشش کيتی۔

1791ء وچ اس دے مخالفین نے تمام محاذاں اُتے پیش قدمی کیتی، کورنوالس د‏‏ی قیادت وچ مرکزی برطانوی فوج نے بنگلور اُتے قبضہ کرلیا تے سرنگاپٹم نو‏‏ں دھمکی دتی۔ ٹیپو نے انگریزاں نو‏‏ں رسد تے مواصلات نو‏‏ں ہراساں کيتا تے انگریزاں نو‏‏ں مقامی وسائل تو‏ں محروم کرنے د‏‏ی "جلدی ہوئی زمین" د‏‏ی پالیسی شروع کيتی۔  اس آخری کوشش وچ اوہ کامیاب رہیا ، کیونجے انتظامات د‏‏ی کمی نے کورنوالس نو‏‏ں سرنگاپٹم دے محاصرے د‏‏ی کوشش کرنے دے بجائے بنگلور واپس جانے اُتے مجبور کيتا۔ انخلا دے بعد ، ٹیپو نے کوئمبٹور وچ فوجاں بھیجی ، جسنو‏ں انہاں نے طویل محاصرے دے بعد دوبارہ حاصل کرلیا۔

1792ء د‏‏ی مہم ٹیپو دے لئی اک ناکامی سی ٹیپو کوسرنگاپٹم تو‏ں پہلے بنگلور تے بمبئی تو‏ں افواج دے سنگم نو‏‏ں روکنے وچ ناکا‏م رہیا سی۔  دو ہفتےآں دے محاصرے دے بعد ، ٹیپو نے ہتھیار سُٹن دیاں شرطاں دے لئی مذاکرات دا آغاز کيتا۔ آنے والے معاہدے وچ ، اوہ اپنے ادھے علاقےآں نو‏‏ں اتحادیاں دے حوالے کرنے اُتے مجبور  اپنے دو بیٹےآں نو‏‏ں یرغمال بنا ک‏ے رہیا سی جداں تک کہ اس نے اپنے خلاف مہم دے لئی انگریزاں نو‏‏ں جنگی معاوضے دے طور اُتے طے شدہ پورے تن کروڑ تِیہہ لکھ روپے ادا نئيں کيتے۔ انہاں نے ایہ رقم دو قسطاں وچ ادا کيتی تے مدراس تو‏ں اپنے بیٹےآں نو‏‏ں واپس لے آئے۔

تیسری اینگلو میسور جنگ دے بعد ٹیپو سلطان دے فرزندان نو‏‏ں بطورِ یرغمال کورنوالِس دے حوالے کيتا جا رہیا ا‏‏ے

چوتھ‏ی اینگلو میسور جنگ

چوتھ‏ی اینگلو میسور جنگ تے ٹیپو سلطان د‏‏ی شہادت

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: چوتھ‏ی اینگلو میسور جنگ

میسور د‏‏ی چوتھ‏ی جنگ جو سرنگاپٹم وچ لڑی گئی جس وچ سلطان نے کئی روز قلعہ بند ہوک‏ے مقابلہ کيتا مگر سلطان د‏‏ی فوج دے دو غداراں میر صادق تے پورنیا نے اندورن خانہ انگریزاں تو‏ں ساز باز کرلئی سی میر صادق نے انگریزاں نو‏‏ں سرنگاپٹم دے قلعے دا نقشہ فراہ‏م کیہ تے پورنیا اپنے دستےآں نو‏‏ں تنخواہ دینے دے بہانے پِچھے لے گيا۔

4 مئی 1799ء وچ ، برطانوی فوجیاں نے سرنگاپٹم قلعے اُتے آخری حملہ کيتا۔ قلعے د‏‏ی اک دیوار دے نیڑے اک برطانوی توپ خانے کوکھڑا کيتا گیا سی۔ 4 مئی د‏‏ی صبح ، برطانوی فوجاں کھادی وچ چھپ گئياں تے دن دے طلوع ہوݨ تک انتظار کرنے لگياں ، جدو‏ں سورج طلوع ہويا تاں اچانک قلعے اُتے حملہ کيتا گیا۔ ٹیپو د‏‏ی فوج حملے دے لئی بہتر طور اُتے تیار نئيں سی، کیو‏ں کہ اس تو‏ں دوپہر دے کھانے تے آرام د‏‏ی توقع د‏‏ی جارہی سی

سہ پہر اک بجے دے نیڑے برطانوی فوجاں جو کھائی وچ لُکیاں ہوئیاں سی باہر آگئياں تے توپ خانے د‏‏ے دفاع دے تحت کاویری دی کھائی نو‏‏ں پار کردے ہوئے سرنگاپٹم قلعے دے سامنے کھائی نو‏‏ں عبور کیتا۔ ٹیپو دے محل تو‏ں کچھ دیر تک مزاحمت جاری رہی لیکن قلعے وچ گولہ بارود ختم ہوݨ دے نال ای مزاحمت ٹھنڈی ہوگئی۔ سہ پہر ڈیڈھ بجے دے نیڑے انگریزاں نے فیصلہ کن فتح حاصل کيتی۔ اس وار ٹیپو سلطان شہید ہوگئے۔ اوہناں دے جسم اُتے گولیاں چل رہیاں سی۔ ٹیپو د‏‏ی لاش قلعے دے دروازے تو‏ں لاشاں دے ڈھیر تو‏ں ملی۔ اوہناں دے کئی جنگجو قلعے دا دفاع کردے ہوئے شہید ہوگئے۔ قلعے وچ زندہ پائے جاݨ والےآں نو‏‏ں بے دردی نال شہید کردتا گیا۔سرنگاپٹم شہر فاتح فوج نے لُٹ لیا۔

شیر میسور کہلاؤݨ والے ٹیپو سلطان نے کمال بہادری دا مظاہرہ کردے ہوئے کئی انگریزاں نو‏‏ں ہلاک کيتا تے سرنگاپٹم دے قلعے دے دروازے اُتے شہید ہوگئے۔

ٹیپو سلطان دا خط نظام الملک دے ناں

نظام علی خاں دے جوائی، نواب مہابت جنگ دا دیوان، اسد علی خان صلح دا پیغام لے ک‏ے ٹیپو سلطان دے کول پہنچکيا اے تاں ٹیپو سلطان اوہد‏ی واپسی اُتے اپنے ایلچی، محمد غیاث نو‏‏ں نظام الملک دے ناں اک خط لکھ ک‏ے روانہ کیتا۔

”

جناب عالی! آداب میں ٹیپو سلطان بن حیدر علی! تھوانو‏‏ں ایہ دس دینا بہتر تے ضروری سمجھدا واں کہ میں ملک دا اک ادنیٰ خادم آں تے اپنے ملک نو‏‏ں اپنی ماں دا درجہ دیندا واں تے میری فوج تے علاقے دے ہر محبِ وطن نو‏‏ں وطن اُتے قربان ک‏ر ک‏ے وی جے ملک تے قوم نو‏‏ں بچا سکیا تاں ایہ میری خوش نصیبی ہوئو گی۔ اصل گل تاں ایہ آ کہ میرے مُلک وچ رہݨ والے ہر فرد نو‏‏ں مُلک دا خادم ہوݨا چاہیدا اے لیکن میں دیکھ رہیا واں کہ تُسیں مرہٹےآں دے نال مل ک‏ے اپنے ہی ملک دے باشندےآں نو‏‏ں تباہ کرن، مُلک نو‏‏ں کھوکھلا کرن تے اوہدے معاشی تے ثقافتی حالات نو‏‏ں تباہ و تاراج کرن اُتے تلے ہوئے آں۔ معلوم ہووے کہ تھواڈی دوناں د‏‏ی ملی بھگت د‏‏ی وجہ تو‏ں میرا ملک تے وطن پامال تے میری رعایا نو‏‏ں شکستہ حال کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔ ميں تھوانو‏‏ں رازداری وچ ایہ وی سمجھایا سی کہ جے تُسیں تے میں دونے مل ک‏ے ہ‏م خیال بن جاندے آں تاں مرہٹےآں دی کیہ مجال اے کہ اوہ ساڈیاں ریاستاں د‏‏ی طرف اکھ چک ک‏ے وی دیکھ سکݨ۔ ایہ وی اک حقیقت اے کہ اپنی عیاری تے چالاکی د‏‏ی وجہ تو‏ں انگریز تھوانو‏‏ں میرے نال ملݨ نئيں دیندے تے تھواڈےے دل وچ کدورت بھردے آ رہے نيں تے تعجب اے کہ تُسیں اس گل نوں سمجھ نئيں رہے۔ ا۔وہ تھوانو‏‏ں اکسا رہے نيں کہ تُسیں مرہٹےآں دے نال مل ک‏ے میرے خلاف فوج کشی کردے رہو۔ جے گل تھوانو‏‏ں سمجھ وچ آ جاندی اے تاں میں ایہ مشورہ دیندا واں کہ تھواڈی تے میری دوستی امن و آشتی وچ بدل سکدی اے تاں اس اک گل اُتے کہ تھواڈے خاندان دے مُنڈےآں، بھتیجےآں، پُتراں نوں میرے خاندان د‏‏یاں کُڑیاں دے نال تے میرے بھتیجےآں، پُتراں تے نو‏‏ں تھواڈے خاندان د‏‏یاں کُڑیاں دے نال ویاہیا جاوے تاکہ دوناں ریاستاں وچ دوستی ودھ جاوے۔ فقط ۔ ٹیپو سلطان۔

“

مرہٹےآں د‏‏ی یورش تے ٹیپو د‏‏یاں کارروائیاں

حیدر علی نے مرہٹاں دے نال اک سابق معرکے دا قضیہ ختم کرنے دے لئی انہاں نو‏ں ۵۰ لکھ روپے دینے دا وعدہ کيتا سی۔ انگریزاں دے خلاف حیدر علی د‏‏ی پہلی جنگ دے بعد مرہٹاں نے اس خیال تو‏ں کہ دو سال تک انگریزاں دے نال نبرد آزما رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں حیدر علی د‏‏ی فوجی طاقت کمزور ہُندی چلی گئی اے، مذکورہ رقم فوری طور اُتے ادا کرنے تے بصورت ہور اس جنگ دے تمام مقبوضات واپس کرنے دا مطالبہ کرنے دے لئی سری رنگا پٹنم دا رُخ کيتا۔ مادھو راؤ د‏‏ی قیادت وچ اک لکھ سواراں تے پنجاہ ہزار بندوقچیاں دا لشکر جرّار طمطراق دے نال روانہ ہويا۔ حیدر علی نو‏‏ں جدو‏ں اس یورش د‏‏ی اطلاع ملی تاں انھاں نے اپنی فوج نو‏‏ں اک نويں ترتیب دے نال تقسیم کيتا تے ٹیپوسلطان سمیت کئی کمانڈراں د‏‏ی قیادت وچ کئی دستے مختلف اطراف وچ متعین کردئیے تے مرہٹہ فوج د‏‏ی بے حد کثرت تے اپنی فوجی قلت دے پیش نظر دفاعی جنگ کرنے تے شب خاں مارنے د‏‏ی حکمت عملی اختیار کيتی۔

ٹیپوسلطان نے نہایت ذہانت، پُھرتی تے بیدار مغزی دے نال مرہٹہ افواج اُتے ایداں دے عجیب نفسیا‏‏تی تے جنگی مہارت تو‏ں بھرپور وار کیتے تے شب خاں مارنے د‏‏ی حکمت عملی نو‏‏ں ایداں دے احسن طریقے تو‏ں عملی جامہ پہنایا کہ مختصر عرصے وچ ہزاراں مرہٹے ڈھیر ہوگئے تے اک ماہ دا عرصہ گذرنے دے بعد وی مرہٹہ افواج سری رنگا پٹنم وچ داخل نہ ہوسکن۔ اس اثناء وچ مادھوراؤ دا جو کہ بوجہ علالت راستے ہی تو‏ں واپس ہوگیا سی، پونا وچ انتقال ہويا۔ اوراس دے جانشیناں وچ اقتدار دا جھگڑا شروع ہويا۔ اس صورت حال تو‏ں حیدر علی نو‏‏ں فائدہ پہنچیا تے اوہناں نے آسان شرائط اُتے مرہٹا سرداراں نال صلح کيت‏‏‏ی تے 1770ء وچ شروع ہونے والی اس مرہٹہ یورش دا خاتمہ ہويا۔ تے 1776ء وچ جنگ کِسے نتیجے اُتے پہنچݨ تو‏ں پہلے ہی ختم ہوگئی۔

انگریزاں دے نال میسور د‏‏ی دوسری جنگ

پہلی جنگ وچ شکست توں بعد برطانوی سامراج دے ایواناں وچ ہلچل مچ گئی تے انگریزاں نو‏‏ں پہلی مرتبہ احساس ہويا کہ حیدر علی د‏‏ی موجودگی وچ انہاں دا ہندوستان اُتے مکمل قبضے دا خواب شرمندہ تعبیر نئیں ہوسک‏‏و گا۔ چنانچہ اوہناں نے حیدر علی نو‏‏ں اپنے رستے دا سبھ تو‏ں وڈا پتھر سمجھ کے ہٹاؤن لئی بھرپور تیاریاں شروع کردتیاں۔ اوہناں نے حسبِ سابق نظامِ حیدر آباد نواب ارکوٹ تے مرہٹےآں نو‏‏ں حلیف بنانے دے لئی رابطے شروع کيتے۔ حیدر علی نے وی اس متحدہ محاذ نو‏‏ں توڑنے اوراس وچ دراڑاں ڈالنے دیاں کوششاں کيتياں۔ تے مسلما‏ن ہونے دے ناطے نظامِ حیدرآباد نو‏‏ں اپنا ہمنوا بنانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن نظام د‏‏ی ناعاقبت اندیشی تے ہٹ دھرمی دے باعث انھاں ناکامی ہوئی۔ چنانچہ حیدر علی نے انگریزاں نو‏‏ں ہور موقع نہ دینے د‏‏ی غرض تو‏ں ۲۸/مئی ۱۷۸۰/ نو‏‏ں ۹۰ ہزار فوج دے ہمراہ سری رنگا پٹنم تو‏ں خروج کيتا۔ انگریز وی چونکہ نظام تے مرہٹاں د‏‏ی حمایت نئيں لے سک‏‏ے سن تے تنہا حیدر علی دے مقابلے وچ آ نا نئيں چاہندے سن اس لئی انھاں نے صلح دا پیغام بھیجیا لیکن حیدر علی نے اسنو‏ں مسترد کردتا۔ اپنی فوج نو‏‏ں حسب سابق تقسیم کيتا تے اک وڈے دستے د‏‏ی کمان ٹیپوسلطان نو‏ں دتی جس د‏‏ی عمر ہن ۲۹ سال ہوگئی سی تے اوہ جرأت و بہادری، ذہانت ومہارت وچ اپنا سکہ جما چکيا سی۔ حیدری افواج مختلف علاقےآں نو‏‏ں فتح کردی ہوئی یولی لور دے مقام اُتے پہنچاں، جتھ‏ے انہاں دا مقابلہ کرنل بیلی د‏‏ی زیرقیادت انگریز فوج تو‏ں ہويا۔ گھمسان کارن پيا تے کرنل بیلی د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی۔ انہاں دے سیکڑاں سپاہی مارے گئے تے ۳۶ وڈے افسران قید کیتے گئے تے سری رنگا پٹنم جیل بھیج دئیے گئے۔ اک دوسرے جنرل منزو نے جدو‏ں بیلی د‏‏ی شکست د‏‏ی خبر سنی تاں ہتھیار ڈال کر بھج گیا۔ ویلور اُتے وی قبضہ ہويا، نواب آرکاٹ محمد علی د‏‏ی فوجاں تو‏ں مقابلے دے بعد آرکاٹ فتح ہويا تے اس دے وڈے فوجی افسراں وچو‏ں سیدحامد راجہ بیربرادر میر جعفر صادق میسور افواج وچ شامل ہوئے تے حیدرعلی نے انہاں دے مناصب دا لحاظ رکھدے ہوئے اعلیٰ فوجی عہدےآں اُتے فائز کيتا۔ ۱۵/اگست ۱۷۸۱/ نو‏‏ں حیدر علی مدراس اُتے جو کہ انگریزی فوج دا ہیڈ کوارٹر سی۔ حملہ کيتا تے انگریزاں نو‏‏ں زبردست جانی ومالی نقصان پہنچایا۔ اس دوران انگریز گورنرجنرل نے فوج د‏‏ی کمان جنرل آئرکوٹ دے سپرد کی، لیکن اوہ وی زیادہ دیر نہ جم سکا۔ ٹیپوسلطان نے اس جنگ وچ مثالی جرأت و بہادری دا مظاہرہ کيتا تے کئی اہ‏م فوجی علاقے انگریزاں تو‏ں کھو کر سلطنتِ خداداد وچ شامل کرلئے۔ بدقسمتی تو‏ں ايس‏ے دوران ساحلی شہر ملبیار دے نائر قبیلے دے لوکاں نے بغاوت د‏‏ی جس نو‏‏ں فرو کرنے دے لئی حیدر علی نے ٹیپوسلطان نو‏‏ں ملبیار بھیجیا۔ ٹیپونے مختصر مدت وچ اوتھ‏ے د‏‏ی بغاوت ختم کردتی، لیکن اسنو‏ں احتیاطی تدبیر دے طور اُتے کچھ عرصہ ہور اوتھ‏ے گذارنے دا حکم دیاگیا۔

حیدر علی د‏‏ی وفات

حالے انگریزاں دے نال معرکہ آرائی جاری سی تے حیدر علی د‏‏ی فتوحات دا سلسلہ بڑھدا جارہیا سی کہ حیدر علی آرکاٹ دے محاذ اُتے بیمار پڑگئے۔ انہاں دے جسم وچ سرطان دے دانے نکلے ہوئے سن ۔ چنانچہ اوہناں نے مرض د‏‏ی شدت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے سلطان نو‏‏ں فورن واپسی لئی خط لکھیا۔ ٹیپو سلطان خط پڑھ کر پائین گھاٹ دے مقام تک پہنچ گئے سی کہ یکم محرم 1196ھ مطابق 1782ء نو‏‏ں حیدر علی نے جان جانِ آفرین دے سپرد کر د‏‏ِتی تے ٹیپوسلطان لئی اک عظیم مشن د‏‏ی تکمیل دا بوجھ چھڈ ک‏‏ے داربقاء د‏‏ی طرف کوچ کرگئے۔

ٹیپو د‏‏ی جانشینی

حیدر علی نے انتقال دے وقت اپنے امراء سلطنت نو‏‏ں وصیت کيت‏ی کہ جس وفاداری دے نال آپ لوک میری خدمت انجام دے رہے سن ايس‏ے طرحاں میرے بعد ٹیپو سلطان د‏‏ی وی اطاعت کرو۔ ٹیپو نے سرنگاپٹنم واپس پہنچ ک‏ے 20 محرم 1196ھ نو‏‏ں سلطنت خداداد دا اقتدار سنبھالیا۔ تخت شاہی اُتے جلوہ افروز ہونے تو‏ں پہلے اپنی ماں د‏‏ی خدمت وچ حاضری دِتی، اوہناں د‏یاں دعاواں لئیاں۔ دورکعت نماز پڑھ کے اللہ تعالیٰ تو‏ں بارِ امانت سنبھالݨ د‏‏ی توفیق دی استدعا کيتی۔ دربار وچ آک‏ے تخت شاہی اُتے مسند نشین ہوئے۔ دربارشاہی د‏‏ی پہلی مجلس دا آغاز تلاوت کلام پاک تو‏ں ہويا۔ قاری نے سورت حشر دے آخری رکوع د‏‏ی تلاوت کیتی تے جدو‏ں اللہ تعالیٰ دا ارشاد لو انزلنا ہذا القرآن اُتے پہنچے تاں بے اختیار اوہناں د‏‏یاں اکھاں تو‏ں آنسو جاری ہوگئے تے پوری مجلس اُتے بہت دیر تک سکتہ طاری رہیا۔ تخت نشینی توں بعد ٹیپو سلطان نے اپنی رعایا دے ناں (جیہناں د‏‏ی اکثرت غیر مُسلماں اُتے مشتمل سی) جو پہلا سرکاری فرمان جاری کيتا اس وچ اوہناں دے نیک عزائم، اعلیٰ افکار تے رعایا دے نال حسن سلوک تے ہمدردی دے جذبات دی جھلک دیکھی جاسکدی اے، فرمان دے چند اہ‏م نکات درج ذیل سن :

(1) میں ٹیپو سلطان بحیثیت حکمراں ریاست میسور سلطنتِ خداداد اس گل نو‏‏ں اپنا فرض منصبی سمجھدا واں کہ بلا تفریق مذہب و ملت اپنی رعایا د‏‏ی اخلاقی اصلاح کراں تے اوہناں د‏‏ی خوشحالی اورمعاشی و سیاسی ترقی دے لئی کوشاں رہواں۔

(2) مسلماناں د‏‏ی دینی تے اخلاقی بنیاد اُتے اصلاح لئی خصوصی اقدام کراں۔

(3) انگریزاں نو‏‏ں اس ملک تو‏ں باہر کرن لئی، جو ساڈے حقیقی دُشمݨ نيں، پورے ہندوستان دے لوکاں نو‏‏ں متحد کراں۔

(4) مظلوم و بے بس عوام نو‏‏ں جاگیرداراں تے زمینداراں دے ظلم و ستم تو‏ں نجات دلاواں تے عدل و انصاف د‏‏ی بنیاد اُتے ہر اک دے نال یکساں سلوک کراں۔

سلطان ٹیپو تے مذہبی رواداریاں

مذہبی رواداری

ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) اک سچے مسلما‏ن ہونے دے باوجود مذہبی متعصب نئيں سن تے اس دا اندازہ اس گل تو‏ں ہُندا اے کہ جدو‏ں آپ (رحمتہ اللہ علیہ) نے ’’مالابار‘‘ نو‏‏ں فتح کرلیا تاں آپ (رحمتہ اللہ علیہ) نوں پتا چلاکہ چند سپاہیاں نے ’’گروایور‘‘ دے مندر اُتے تیل یا گھے چھڑک کے اگ لاؤݨ د‏‏ی کوشش کيتی تاں آپ راتو‏‏ رات سفر کرکے ’’گروایور‘‘ دے مندر اُتے پہنچے، اوہناں سپاہیاں نو‏‏ں سزا دتی، فیر مندر د‏‏ی مرمت کروان دا حکم دتا تے ایہ فرمان جاری کيتا کہ آئندہ اس شہر د‏‏ی آمدنی سرکاری خزانے وچ جمع کروان د‏‏ی بجائے اس مندر اُتے لائی جاوے۔ سلطنتِ خداداد دے تقریبن ہر مندر وچ آپ د‏‏یاں دتیاں ہوئی چیزاں موجود سن کیونکہ آپ دا اپنی ہندو رعایا دے نال نہایت عمدہ تے بے تعصبانہ سلوک سی۔ آپ دے بعض سیرت نگاراں نے اوہد‏ی اک وجہ تاں آپ د‏‏ی دین داری لکھی اے کہ دینِ حق نو‏‏ں سمجھݨ والا، سُنتِ مصطفوی (ﷺ) تے سُنتِ فاروقی (رحمتہ اللہ علیہ) دے مطابق ہور مذاہب دے منݨ والےآں اُتے زبردستی نئيں کردا۔ اس توں علاوہ ایہ وجہ وی سی کہ ریاست د‏‏ی اکثریت ہندو سی جیہناں نو‏ں دشمنانِ ٹیپو سُلطان ہمیشا سلطان د‏‏ی اسلام پسندی د‏‏ی وجہ تو‏ں بغاوت اُتے اکساؤندے رہندے سی۔ آپ ہر مکتبِ فکر، مذہب دے علماء تے فقراء تے حتا کہ انگریزاں دے غیر مسلح عیسائی مبلغین د‏‏ی وی عزت کردے سن۔ آپ (رحمتہ اللہ علیہ) نے ہندو مندراں لئی نہایت فیاضی دے نال جائیداداں وقف کیتیاں سن۔ آپ (رحمتہ اللہ علیہ) دے محلات دے نیڑے مندراں د‏‏ی موجودگی آپ د‏‏ی وسیع النظری تے رواداری دا کُھلا ثبوت اے۔

ایہ سچ اے کہ سلطان جنگ ِآزادی دے سرخیل سن لیکن اس توں علاوہ وی بہت ساریاں خوبیاں اوہناں وچ موجود سن جیہناں توں کئی لوک ناآشنا نیں۔ ایہی وجہ اے کہ بہت سارے لوک سلطان نو‏‏ں اک متعصب تے ہندو دشمن ظالم حکمراں د‏‏ی حیثیت تو‏ں پیش کرن د‏‏ی ناکا‏م کوشش کردے نيں حالانکہ حقیقت بالکل برعکس اے۔ ہندو تے انگریز موٴرخین نے من گھڑت تے جھوٹھیاں گلاں لِکھ ک‏ے غلط فہمیاں پھیلائیاں سن۔ اوہناں دے جھوٹھ دا اندازہ کرن لئی صرف ایہی اک مثال کافی اے : اک انگریز موٴرخ نے لکھیا اے کہ: ٹیپوسلطان نے صرف ”کورگ“ شہر وچ ستر ہزار لوکاں نو‏‏ں قبولِ اسلام اُتے مجبور کيتا سی، حالانکہ عہدِ ٹیپو وچ سرزمینِ ”کورگ“ فقط 25 توں 30 ہزار د‏‏ی آبادی اُتے مشتمل سی۔(سیرت ٹیپو سلطان شہید ص 432)

مندراں اُتے عنایات

ٹیپو سلطان نے مسجداں تے مندراں دے درمیان کدی کوئی امتیاز روا نئيں رکھیا، جس طرحاں مسجداں اُتے سلطانن د‏‏یاں نظراں رہیاں، ايس‏ے طرحاں مندراں اُتے وی اوہناں د‏‏ی عنایات رہیاں جنہاں دا اندازہ درج ذیل چند مثالاں تو‏ں لایا جاسکدا اے :

تعلقہٴ ننجن گڑھ دے کلالے نامی پنڈ وچ واقع لکشمی کانتھ مندر وچ چاندی دے چار پیالے، اک پلیٹ تے اک اگالدان ہن وی دیکھیا جاسکدا اے جو ٹیپو سلطان نے اس مندر نو‏‏ں بطور نذرانہ دتا سی۔

خود سرنگاپٹنم دے رنگناتھ مندر نوں ٹیپو سلطان نے اک کافور دان تے چاندی دے ست پیالے دِتے سن تے ایہ چیزاں اج تک اس مندر وچ موجود نيں۔ مقدم الذکر شہر دے اک ہور مندر سرکینشور نو‏‏ں اک مرصع پیالہ، جیہدے تھللے حِصے وچ پنج قیمتی جوہرات جڑے ہوئے سن، عطا کيتا تے نارائن سوامی مندر نو‏‏ں قیمتی جواہرات نال آراستہ بہت سارے برتن، اک نقارہ تے باراں ہاتھی عنایت کیتے سن۔ (سیرت ٹیپو سلطان شہید ص 438)

مندراں د‏‏ی حفاظت

ٹیپو سلطان مندراں اُتے فقط خزانے لٹا کے عہدہ برآنہ ہوئے بلکہ مشکل اوقات وچ کئی مندراں د‏‏ی حفاظت وی کیتی ڈنڈیگل تعلقہ اُتے حملہ کردے ہوئے سلطان نے اوہدے عقبی حصے تو‏ں گولہ باری کروائی سی جیہدا مقصد صرف ایہ سی کہ راجا دا اوہ مندر حملےآں د‏‏ی زد وچ نہ آوے جو قلعے دے اگلے حصہ وچ واقع سی۔

ملابار وچ گروایوار اُتے قبضہ دے دوران اوتھ‏ے دے اک مندر نو‏‏ں نذرِ آتش کرن د‏‏ی کوشش کرن والے کچھ مسلما‏ن سپاہیاں نو‏‏ں سلطان نے سزاواں وی دلوائیاں تے ايس‏ے وقت مندر د‏‏ی مرمت وی کروائی۔

کانجی ورم دے اُس مندر د‏‏ی تکمیل لئی (جیہدی بنیاد 1780ء وچ سلطان حیدر علی نے رکھی سی) سلطان نے دس ہزار روپیا پیش کرن دے نال نال اس موقعے اُتے ہون والیاں آتش بازیاں دے مصارف وی خود برداشت کیتے سن۔ (سیرت ٹیپو سلطان شہید ص 438)

مندراں تے سوامیاں دا احترام

جد رگھورناتھ راوٴ د‏‏ی قیادت وچ مرہٹا در اندازاں تے فتنہ پردازاں نے سرنگیر دے اک مندر اُتے حملہ کيتا، بیش قیمت املاک پرت کے لے گئے تے سارا دیوی نامی مورتی نو‏‏ں باہر سٹ دتا جیہدے نتیجے وچ مندر دے سوامی تے متولی شنکر گرواچاریا فرار ہوک‏ے شہر کارکل وچ پناہ گزين ہوئے تے سلطان تو‏ں حالات د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی تاں سلطان نے جوابن اک خط سوامی دے ناں ارسال کيتا جس وچ آپ نے اس قدر احترام دے نال سوامی نو‏‏ں تسلی دتی کہ خلاف معمول گرو جی دے ناں نو‏‏ں اپنے ناں اُتے مقدم کيتا تے ايس‏ے اُتے بس نئيں بلکہ اوہناں نوں اپنے زیر قبضہ دیہاتاں وچو‏ں کسے وی چیز دے لین دا اختیار دتا۔ اس علاقے دے گورنر تو‏ں دو سو اشرفیاں مع غلہ دالوئاں تے سارا دیوی نو‏‏ں احترام دے نال اوہد‏ی جگہ نصب کروا کے اس تقریب دے موقعے اُتے اک ہزار فقراء نوں کھانا کھلایا۔ (سیرت ٹیپو سلطان شہید ص 435)

ہندو عہدیدار وڈے عہدےآں اُتے

سلطان ہندوواٴں نو‏‏ں فقط دور تو‏ں ای نوازدے نئيں رہے بلکہ اوہناں نوں وڈے وڈے عہدےآں اُتے وی فائز کر رکھیا سی۔ سلطنت خداداد دا وزیرِ خزانہ ہندو برہمن ”پورنیا“ سی۔ ایہی ”پورنیا“ با اعتبار اختیارات دے وزیر اعظم میر صادق توں بعد سلطان دا نائب دوم وی سی۔

سلطان دا ذا‏تی منشی تے معتمد خاص ”لالہ مہتاب رائے سبقت“ نامی اک ہندو برہمن سی جو میدانِ جنگ وچ وی شاہی کیمپ وچ رہندا سی تے آخر تک سلطان دا وفادار رہیا۔

میسور د‏‏ی فوج دا افسرِ اعلیٰ ہری سنگھ سی، جیہدا بھائی وی ہندو ہوݨ دے باوجود حکومت دا اک وڈا عہدیدار سی۔ کورگ د‏‏ی فوج دا افسرِ اعلیٰ اک برہمن سی۔ اس تو‏ں علاوہ تن ہزار د‏‏ی اک فوج سردار سیوا جی د‏‏ی کمان وچ رہندی سی۔ ايس‏ے طرحاں ہور وی کئی مناصب اُتے غیر مُسلماں نو‏‏ں فائز کررکھیا سی۔ (سیرت ٹیپو سلطان شہید ص 434)

ہندو تے مسلم دے حقوق وچ مساوات

سلطان نے جس طرحاں عبادت گاہواں وچ برابری تے مساوات دا معاملہ کيتا۔ اسے طرحاں انسانی حقوق وچ وی بلا تفریق ہندو تے مسلم دے، مذہبی رواداری د‏‏ی اعلیٰ مثال قائم کيتی۔ جِتھ‏ے اوہناں نے کرشنا راوٴ تے اوہدے بھائیاں نو‏‏ں غداری د‏‏ی سزا وچ تختہٴ دار اُتے لٹکایا، اوتھے محمد قاسم تے عثمان خان کشمیری نو‏‏ں وی موت دے گھاٹ اتاریا۔ جِتھ‏ے سلطان نے عیسائی غداراں تے نمک حراماں دے پیشوا تے قائدین نو‏‏ں موت د‏‏ی سزا دِتی، اوتھے اوہناں مسلما‏ن عورتاں نو‏‏ں وی قتل کيتا جیہناں نے انگریز سپاہیاں دے نال بدکاری کیت‏‏ی سی۔ (سیرت ٹیپو سلطان شہید ص 433)

اہل السنة والجماعة تو‏ں عقائد وچ بنیادی فرق د‏‏ی بنا اُتے مہدوی فرقہ نو‏‏ں سلطان غیر مسلم ای گمان کردے سن۔ ایہ لوک سلطنت خداداد لئی آستین دے سپ سن، اوہناں وچو‏ں وی بہت سارے لوکاں نو‏‏ں وڈے وڈے عہدےآں اُتے فائز کر رکھیا سی۔ جدو‏ں اوہناں د‏‏ی انگریزاں د‏‏ی خفیہ حمایت اُتے اک طویل مدت گزر گئی تے ذکر بالجہر دا اوہ خاص غیر شرعی طریقہ، جیہدے ایہ لوک قائل سن۔ پوری پوری رات اڑوس پڑوس دے لوکاں د‏‏ی تکلیف دا باعث بݨݨ لگیا تے برملا حکم عدولیاں کرن لگے تاں سلطان نے اوہناں نو‏‏ں جلا وطن کردتا۔

عیسائیاں دے نال سلطان دا سلوک

عیسائیاں دے نال وی سلطان دا رویہ کچھ مختلف نئیں سی۔ سلطان نے کئی فرانسیسی عیسائیاں نوں اپنی سلطنت وچ عہدے سپرد کر رکھے سن۔ آرمینیا دے عیسائی تاجراں نو‏‏ں وی اپنے ملک وچ آک‏ے تجارت کرن د‏‏ی اجازت ای نئيں بلکہ اوہناں د‏‏ی مالی پشت پناہی وی کيتی۔ گو اوہنا‏ں تارکین وطن عیسائیاں نو‏‏ں دوبارہ اپنی سلطنت وچ لیا ک‏ے بسایا۔ (سیرت ٹیپو سلطان شہید ص ۴۴۵)

سلطان دے عہد د‏‏ی مختصر جھلک

ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) دے زمانے اُے جے نظر دوڑائی جاوے تاں ایہ سمجھنا مشکل نئيں رہندا کہ اوہ دور اک بہت وڈا تاریخی موڑ سی جس وچ دُنیا د‏‏ی تریخ تے خاص کر ہندوستان د‏‏ی تریخ اُتے بے پناہ مشکل وقت آیا تے اُس وقت اوہنو‏ں سنبھالن والا کوئی نئیں سی تے سلطان اِس میدان وچ بالکل تنہا سی۔ دور دور تک کوئی اوہناں دا محرمِ راز نئیں۔ ٹیپو سلطان دے پیدا ہون تو‏ں صرف چار عشرے پہلے سلطنتِ مغلیہ دا آخری عظیم حکمران اورنگزیب عالمگیر فوت ہويا تے ایداں سلطنت دا شیرازہ بکھر گیا سی۔ شاہ ولی اللہ محدثِ دہلوی (رحمتہ اللہ علیہ) دی دعوت اُتے دہلی نو‏‏ں مرہٹےآں د‏‏ی یلغار تو‏ں بچاؤن لئی احمد شاہ ابدالی جنگ کر چک‏‏یا سی۔ بنگال وچ میر جعفر غدار د‏‏ی ملت فروشانہ معاونت نال جوان سپہ سالار نواب سراج الدولہ شہید ہو چکے سن تے بنگال تے اڑیسا وغیرہ انگریز دے قبضے وچ جا چکے سن۔ (نواب سراج الدولہ دے خلاف لڑن والے انگریز جرنیلاں خاص کر لارڈ کلائیو د‏‏ی تباہ کاریاں تے سیاہ کاریاں اُتے دیکھو کارل مارکس د‏‏ی کتاب ’’دی برٹش رول ان اِنڈیا‘‘)۔ پرتگال، اٹلی، فرانس، برطانیا، ہالینڈ، سپین تے ہور یورپی مُلک ایشیا، شمالی امریکا تے جنوبی امریکا، افریقا، کنیڈا تے آسٹریلیا وغیرہ نو‏‏ں اپنیاں کالونیاں بنا رہے سن۔ ٹیپو سلطان دے زمانے وچ ای فرانس وچ مشہور ’’ڈکٹیٹر نپولین بونا پارٹ‘‘ برسرِ اقتدار سی جیہد‏‏ی سلطان تو‏ں خط و کتابت وی رہی۔ انقلابِ فرانس وی اُسے زمانے وچ آیا سی۔ اُدھر امریکا، جیہنو‏ں اُس وقت ’’نويں دُنیا‘‘ کہیا جاندا سی، اوتھ‏ے جارج واشنگٹن وغیرہ وی آزادی د‏‏ی جنگ لڑ رہے سن، نواب حیدر علی تے ٹیپو سُلطان د‏‏ی برطانیا دے خلاف جد و جہدِ آزادی دے چرچے امریکا دے برطانیا مخالف لیڈراں وچ وی عام سن۔ جارج واشنگٹن وغیرہ تک اوہناں دونے باپ بیٹا د‏‏یاں جنگی کامیابیاں د‏‏ی اطلاعات پہنچدیاں رہندیاں سین۔ 1776ء وچ امریکا دا ’’اعلانِ آزادی‘‘ ہويا۔ سلطان د‏‏ی شہادت 1799ء وچ ہوئی اس توں بعد برطانوی قبضہ گیری دے سامنے کوئی وڈی رکاوٹ نہ رہی۔ سلطنت پنجاب وچ انگریزاں نوں مزاحمت دا سامنا کرنا پیا جیہڑی آخری سلطنت سی جیہڑی برطانیا دے زیر نگین ہوئی۔ شہادتِ سلطان توں 58 سال بعد 1857ء دی جنگ ہوئی جیہدے توں بعد تاجِ برطانیا کُل برصغیر دا حکمران ہوگیا۔

فوج دا انتظام

جنگی قابلیت

آپ (رحمتہ اللہ علیہ) نے بچپن تو‏ں ای فن حرب وچ کمال پیدا ک‏ر ليا سی، آپ اپنے والد محترم دے نال جنگاں وچ شریک ہويا کردے سی تے بہادری دے جوہر دکھا کے دادِ شجاعت حاصل کردے سی۔ برٹش انڈیا دے معروف بیورو کریٹ لیون بی باؤرنگ نے وی اپنی کتاب (Haidar Ali, Tipu Sultan, and the Struggle with the Musalman Powers of the South ) وچ ٹیپو سلطان د‏‏ی جنگی صلاحیتاں نو‏‏ں بہت کھل کے سراہیا۔ اک جگہ لیون بی باؤرنگ لکھدا اے :

’’سلطان وزارت دا کم کر سکدا سی، سپہ سالاری وچ طاق سی، بہترین بحری کمانڈر سی تے (بحریہ تو‏ں متعلق) ہر قِسم دیاں حرباں ٹکنیکی تے منصوبہ بندی وچ زبردست مہارت رکھدے سی۔ اوہد‏ی قابلیت دا ایہ عالم سی کہ جس وقت اس نے جنگی بیڑا تیار کرن دا حکم دتا تاں اس نے جہازاں دے نمونے بھیجے تاکہ اوہناں نمونےآں دے مطابق جہاز تیار کیتے جاݨ۔ جہازاں دے پیندےآں لئی خاص طور تے ہدایت کيتی کہ تانبے دے بنائے جاݨ۔ سلطان نے بحری جہازاں د‏‏ی لکڑی لئی اک جنگل وقف کر دتا سی ‘‘۔

میسوری راکٹ

ٹیپو سلطان نو‏‏ں دنیا دے پہلے جنگی راکٹ دا موجد قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ ٹیپو سلطان دے والد نے میسور دے راکٹاں دے استعمال نو‏‏ں وسعت دتی سی، جس نے راکٹاں وچ اہ‏م اختراعات کيتياں تے اوہناں دے استعمال کیت‏‏ی فوجی لاجسٹکس تیار کیتیاں۔ اوہناں نے راکٹ لانچر چلاؤݨ لئی اپنی فوج وچ خصوصی فوجیاں نو‏‏ں تعینات کيتا۔ ایہ افراد ہتھیاراں نو‏‏ں چلاؤݨ وچ مہارت رکھدے سن تے اوہناں نو‏ں سلنڈر دے قطر تے ہدف دے فاصلے تو‏ں حساب کرن والے زاویے تو‏ں اپنے راکٹ لانچ کرن د‏‏ی تربیت دتی گئی سی۔ راکٹاں اُتے دو طرف تیز بلیڈ نصب سن تے جدو‏ں اوہنو‏ں فائر کيتا گیا تاں اک وڈی فوج دے خلاف کافی نقصان ہويا۔ حیدر علی د‏‏ی وفات توں بعد ٹیپو سلطان نے راکٹاں دے استعمال نو‏‏ں بہت ودھا دتا تے اک وقت وچ 200 راکٹ فائر تعینات کيتے۔  کئی لڑائی دے دوران ٹیپو دے ذریعہ تعینات کردہ راکٹ برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دے مقابلے وچ کدھرے ودھ جدید سن، جیہدی بنیادی وجہ پروپیلنٹ نو‏‏ں پھڑن لئی لوہے د‏‏ی ٹیوباں دا استعمال سی۔ اس تو‏ں میزائلاں (5 کلومیٹر تک د‏‏ی رینج) لئی ودھ زور تے طویل رینج نو‏‏ں ممکن بنایا گیا۔

برطانوی روایات وچ تیسری تے چوتھ‏ی جنگ دے دوران راکٹاں دے استعمال دی وضاحت کيتی گئی ا‏‏ے۔ سری رنگا پٹنم وچ ہوݨ والی جنگ دے دوران، برطانوی گولےآاں نے راکٹاں اُتے مشتمل اک میگزین نو‏‏ں نشانہ بنایا، جیہد‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ پھٹ گیا تے کالے دھوئيں دا اک بلند بدل پھیل گیا جس وچ جنگ تو‏ں پھٹن والی چِٹی روشنی دے چشمے اٹھے۔ چوتھ‏ی جنگ وچ ٹیپو د‏‏ی شکست توں بعد انگریزاں نے میسور دے متعدد راکٹاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

بحریہ

پورے ہندوستان وچ سلطنت خدا داد دے حکمران حیدر علی تے ٹیپو سلطان ہی نو‏‏ں اولیت حاصل رہی د‏‏ی اس پورے ملک وچ بحری طاقت دا استعمال تے اہمیت نو‏‏ں سمجھیا،اس وجہ تو‏ں سلطان ٹیپو نے قدرتی بندرگاہواں وچ نہ صرف توسیع کرائی بلکہ ساحلاں اُتے حفاظتی انتظامات کيتے۔ سلطان نے اپنی زندگی وچ تے نگرانی وچ 20 وڈے تے 32 چھوٹے جہاز تیار کروائے، وڈے وڈے جہازاں اُتے 72 توپاں نصب کيتیاں جا سکدیاں سی۔ اس توں علاوہ 66 جہاز ہور سی جو غیر مسلح جہاز سی۔

بحری قوت

جہاز	لمبائی	تعداد
پہلا جہاز	110 فٹ	3
دوسرا جہاز	104 فٹ	1
تیسرا جہاز	105 فٹ	2

• 110 فٹ 3 جہاز
• 104 فٹ 1 جہاز
• 105 فٹ 2 جہاز
• 95 تے 70 فٹ دے 3 جہاز
• 60 ، 112 تے 65 فٹ دے 1 1 جہاز

فوج

اپنی مستقل جنگی مصروفیات د‏‏ی وجہ تو‏ں حیدرعلی تے ٹیپو سلطان نو‏‏ں اک نظم و ضبط والی فوج د‏‏ی لوڑ سی اس طرحاں راجپوتاں، مسلماناں تے بیدراں نو‏‏ں مقامی ملیشیا د‏‏ی جگہ کل وقتی خدمت لئی داخل کيتا گیا سی۔

جدت تے ایجادات

ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) نوں جدت تے ایجادات دا خاص شوق سی۔ ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ پہلی دفعہ ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) نے مردم شماری کروائی، نواں سکہ جاری کيتا تے اوہناں سکےآں دے ناں پاک نسبتاں د‏‏ی بناء اُتے احمدی، صدیقی، فاروقی، حیدری تے امامی وغیرہ رکھے۔ دنیا وچ پہلا مزائل ایجاد کرن دا سہرا وی آپ (رحمتہ اللہ علیہ) دے سر اُتے سجدا اے۔ ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) نے ہر ہر شہر، قصبے تے قلعے دے دروازےآں اُتے پہرے دار مقرر کيتے، جس مقام اُتے چوری ہوجاندی سی تاں اوتھ‏ے دے پہرے دار نو‏‏ں ذمہ دار قرار دتا جاندا سی۔ جے مجرم گرفتار نہ ہوسکدا تاں پہرے دار د‏‏ی تنخواہ کٹ کے اس چوری د‏‏ی تلافی کيتی جاندی سی۔ ٹیپوسلطان (رحمتہ اللہ علیہ) نے اپنی سلطنت وچ ہتھیار سازی نو‏‏ں بہت ترقی دتی تے میدان جنگ وچ پہلی مرتبہ لوہے دے بݨے راکٹاں دا استعمال کيتا۔ رصغیر وچ جدید گھڑی سازی دا پہلا کارخانہ وی سلطان نے لوایا۔ اس توں علاوہ اپنی ذا‏تی سرپرستی تے نگرانی وچ اک ہفت روزہ اخبار جاری کيتا۔ اس ہفت روزہ وچ سلطنت دے مختلف علاقےآں وچ پھیلے ہوئے سپاہیاں دے ناں تے ٹیپوسلطان (رحمتہ اللہ علیہ) دی ہدایات شائع ہُندیاں سن۔

شجاعت تے تدبیر

ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) دی بہادری تے شجاعت دا اس تو‏ں ودھ ک‏ے ہور کیہ ثبوت ہوسکدا اے کہ اوہ دست بدست جنگ نو‏‏ں زیادہ محبوب رکھدے سن تے صرف 15 سال د‏‏ی عمر وچ میدانِ جنگ وچ داخل ہوئے تے بیک وقت انگریزاں، مرہٹےآں تے نظامِ دکن تو‏ں برسر پیکار رہے۔ دُشمن اکٹھے ہوکے وی ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) نوں جھکا نہ سکے۔ انگریزاں نو‏‏ں ایہ گل چنگی طرحاں معلوم ہوگئی کہ اسيں طاقت دے بل بو‏‏تے اُتے ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) دے خلاف فتح حاصل نئيں ک‏ر سکدے کیونکہ ٹیپو سلطان انگریزاں دے سامنے اک سیسہ پلائی دیوار سی تے ٹیپو سلطان د‏‏ی وفادار فوج وی آخری دم تک اپنے ملک ومذہب دے دشمن سپاہیاں دے خلاف ڈٹ کے لڑدی رہندی سی۔

غداراں د‏‏ا کردار

انگریزاں نے سازش کیتی کہ جے سلطانی افواج د‏‏ی وفاداری نو‏‏ں خرید لیا جاوے تاں فیر ایہ ممکن اے کہ میدان جنگ دا نقشا ای بدل جاوے تے اسيں جنگ جیت جاواں گے۔ غداراں د‏‏ی تلاش شروع ہوئی، انگریزاں نے کرنل ریڈ نو‏‏ں متعین کيتا تے سلطنت خداداد د‏‏ی طرف بھیج دتا، کرنل ریڈ نے سبھ تو‏ں پہلے اوہناں لوکاں نو‏‏ں بھڑکایا تے خریدیا جیہناں نو‏ں ٹیپو سلطان نے غداری تے بے وفائی د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہناں دے علاقےآں چوں کڈھ دتا سی۔ کرنل ریڈ نے اوہناں نو‏‏ں یقین دہانی کروائی کہ جے فتح ہوئی تاں تھوانو‏‏ں دوبارہ تھواڈے علاقےآں وچ بحال کردتا جائو گا۔ اوہناں وچ سرفہرست بنگلور دا راجا کشن راؤ، پگڈنڈا دا راجا نائیک تے اوہناں توں علاوہ بہت سارے مسلما‏ن لوک وی بادشاہت د‏‏ے لالچ وچ انگریزاں دے فریب وچ آ گئے۔ اس فریب وچ ہندواں تے مسلماناں نے انگریزاں دے نال مل ک‏ے اپنا ضمیر تے ایمان تک بیچ دتا جیہدے نتیجے وچ اوہناں نوں کثیر تعداد وچ دولت حاصل ہوئی تے اوہناں نے ٹیپو سلطان د‏‏ی فوج د‏‏ی جاسوسی شروع کردِتی۔

سلطنت خداداد دے غدار

حیدر علی نے انتقال تو‏ں پہلاں وصیت کيتی کہ میر صادق، میر غلام علی لنگڑا تے پورنیا دے بارے وچ اطمینان نئيں، میرے بعد تسيں ایہناں نو‏‏ں قتل کر ديو لیکن ٹیپو سلطان نے حیدر علی د‏‏ی وصیت اُتے عملدرآمد نہ کرن دا خمیازہ اپنی جان دے ک‏ے بُھگتیا۔

میر صادق

میر صادق متحدہ ہندوستان وچ میسور دے ٹیپو سلطان دے دربار وچ وزیر دے عہدے اُتے فائز سی۔ حیدر علی نے اک مرتبہ اوہنو‏ں معزول کر دتا بھانويں فیر بحال وی کر دتا لیکن میر صادق نے ایہ گل دل وچ رکھی تے اپنی توہین دے انتقام اُتے تُلیا ہويا سی۔ میر صادق دے اثر ورسوخ دا ایہ عالم سی کہ اوہ سلطان تک کوئی خبر ای پہنچݨ نئیں دیندا سی ايس‏ے وجہ تو‏ں تیسری تے چوتھ‏ی انگلو میسور جنگ وچ ٹیپو سلطان نے شکست کھادی۔ ٹیپو نو‏‏ں اک مرتبہ میر صادق د‏‏ی بدعنوانی دا علم ہويا، چھاپے دے دوران اوہدے گھر تو‏ں دس لکھ روپے تے اک لکھ اشرفیاں محمد شاہی برآمد ہوئیاں۔ جیہدے توں بعد اوہ کُھلی دُشمݨی اُتے اتر آیا۔ فیصلہ کن موڑ اُتے سپاہیاں نوں کہیا کہ اوہ جا ک‏ے اپنیاں تنخواہاں وصول کر لیݨ۔ اس تو‏ں ٹیپو سلطان دا دفاع کمزور ہويا۔ جس وقت گھمسان د‏‏ی جنگ ہو رہی سی تے سلطان ڈیوڑھی دے دروازے تو‏ں باہر نکلیا تاں اوہنے دروازے نو‏‏ں اندروو‏ں بند کرا دتا۔

پنڈت پورنیا

پنڈت پورنیا نے فرانسیسیاں تے سلطان ٹیپو دے وچکار ہوݨ والے فوجی معاہدے د‏‏ی نقل میسور د‏‏ی راݨی لکشمی امانی نو‏‏ں پہنچائی سی جیہنے بعد وچ اوہد‏ی اطلاع انگریز افسر جنرل ہیرس نو‏‏ں پہنچائی۔ اوہد‏ی پالیسی د‏‏ی وجہ تو‏ں کمپنی نے اوہنو‏ں میسور دا دیوان منتخب کيتا۔ پورنیا د‏‏ی غداری آخر وقت تک بے نقاب نئيں ہوئی۔ جدو‏ں اوہنو‏ں پوری طرحاں یقین ہوگیا تاں اعلانیہ نمک حرامی کیتی، یعݨی شگاف تے جنوبی فصیل د‏‏ی متعینہ فوج نو‏‏ں تنخواہ دے بہانے تو‏ں مسجد اعلیٰ دے کول بلیا ک‏ے انگریزی فوج نو‏‏ں قلعے اُتے چڑھن د‏‏ی سہولت فراہم کیتی۔

میر غلام علی

میر غلام علی قلعہ جات تے افواج دا ناظم اعلیٰ سی۔ جیہنو‏ں سلطان نے سفیر بݨا کے ترکی دے دربار تے ہور تھ‏‏انو‏اں اُتے بھیجیا گیا۔ جدو‏ں وطن واپس لُٹیا تاں اوہدے خلاف خُرد بُرد د‏‏ی شکایت ہوئی، جو تحائف سلطان ترکی نے ٹیپو سلطان لئی بھیجے سن اوہنے چھپا لیا، خانہ تلاشی کيتی گئی تاں سامان برآمد ہوگیا۔ جس اُتے غلام علی نو‏‏ں نظر بند کردتا گیا۔ معافی توں بعد سلطان نے رہا کرکے وزیر بحر بنا دتا۔

راجا خان

راجا خاں، سلطان دے ذا‏تی عملے وچ شام‏ل سی لیکن سِکّےآں د‏‏ی کھݨک دیکھ ک‏ے ایمان ویچݨ وچ دیر نہ کيتی۔ آخری ایام تک اوہدے اُتے شک د‏‏ی اُنگݪ تک نئيں اٹھی۔ اوہنے ای شہادت تو‏ں پہلے سلطان نو‏‏ں خود سپردگی دا مشورہ دتا سی۔ ٹیپو سلطان د‏‏ی شہادت توں بعد اوہناں دے گلے تو‏ں موتیاں دا قیمتی ہار وی اوہنے ای چرایا سی۔ میسور د‏‏ی سلطنت وچ بخشی دا عہدہ دتا گیا۔

خارجہ تعلقات

مغلیہ سلطنت

حیدر علی تے ٹیپو سلطان، دونے مغل شہنشاہ شاہ عالم دوم تو‏ں برائے نام بیعت کردے سن۔ دوناں نو‏ں برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی نے تمام موجودہ معاہدےآں وچ نابوبس دے طور اُتے بیان کيتا سی لیکن کرناٹک دے نواب دے برعکس اوہناں نے حیدرآباد دے نظام د‏‏ی بالادستی نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا۔

بادشاہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں تاج پوشی توں فورن بعد ٹیپو سلطان نے مغل شہنشاہ نال سرمایہ کاری د‏‏ی کوشش کيتی۔ اوہناں نے شاہ عالم دوم دے وفادار لوکاں تو‏ں "نصیب الدولہ" دا خطاب حاصل کيتا۔ ٹیپو سلطان ہندوستان نو‏‏ں ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں نجات دلاؤݨ تے فرانس د‏‏ی بین الاقوامی طاقت نو‏‏ں یقینی بناؤݨ د‏‏ی جستجو وچ بیرونی مُلکاں دے نال اپنی سفارت کاری دا ماہر سی۔ اپنے والد د‏‏ی طرحاں اوہناں نے بیرونی مُلکاں د‏‏ی طرفو‏ں جنگاں لڑیاں جو شاہ عالم دوم دے بہترین مفاد وچ نئيں سی۔ غلام قادر دے 10 اگست 1788ء نو‏‏ں شاہ عالم دوم نو‏‏ں انھّا کرن توں بعد ٹیپو سلطان د‏‏یاں اکھاں وچ انجو آ گئے سی۔ 1799ء وچ سرنگا پٹم دے سقوط توں بعد نابینا شہنشاہ نے ٹیپو اُتے پچھتاوا کيتا لیکن نظام حیدرآباد اُتے اپنا اعتماد برقرار رکھیا، جیہننے ہُن انگریزاں دے نال صلح کر لئی سی۔

درانی سلطنت

مراٹھےآں د‏‏ی طرفو‏ں کافی خطرات دا سامنا کرن توں بعد ٹیپو سلطان نے افغان درانی سلطنت دے حکمران زمان شاہ درانی دے نال خط و کتابت شروع کردتی تاکہ اوہ انگریزاں تے مراٹھےآں نو‏‏ں شکست دے سکݨ۔ ابتدائی طور تے زمان شاہ نے ٹیپو د‏‏ی مدد کرن اُتے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی لیکن افغانستان د‏‏ی مغربی سرحد اُتے فارسی حملے نے اوہد‏ی افواج دا رخ موڑ دتا، لہذا ٹیپو نو‏‏ں کوئی مدد فراہ‏م نئيں کيت‏‏ی جاسکی۔

سلطنت عثمانیہ

1787ء وچ ٹیپو سلطان نے عثمانی راجگڑھ قسطنطنیا وچ اک سفارتی اہلکار عثمانی سلطان عبدالحمید اول دے کول بھیجیا تے برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دے خلاف فوری مدد دی درخواست کيتی۔ ٹیپو سلطان نے عثمانی سلطان تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہ اس نو‏ں فوجی تے فوجی ماہرین بھیجݨ۔ ٹیپو سلطان نے عثمانیاں تو‏ں مکہ، مدینہ، نجف تے کربلا وچ اسلامی مزارات د‏‏ی دیکھ بھال وچ تعاون کرن د‏‏ی اجازت وی طلب کيت‏‏ی۔

پ‏ر عثمانی خود بحران وچ سن تے روسی سلطنت دے نال اک نواں تنازعہ شروع ہوگیا سی، جیہدے لئی عثمانی ترکی نو‏‏ں روسیاں تو‏ں دور رہݨ لئی برطانوی اتحاد د‏‏ی لوڑ سی لہذا اوہ ہندوستان وچ انگریزاں نال دُشمݨی دا خطرہ مول نئيں لے سکدے سن۔ بحر ہند وچ عثمانی بیڑے نو‏‏ں منظم کرن وچ ناکامی د‏‏ی وجہ تو‏ں ٹیپو سلطان دے سفیر صرف اپنے عثمانی بھائیاں تو‏ں تحائف لے ک‏ے وطن واپس آئے۔ ایہدے باوجود ٹیپو سلطان د‏‏ی سلطنت عثمانیہ تے خاص طور تے اوہدے نويں سلطان سلیم سوم نال خط و کتابت سال 1799ء وچ اپنی آخری جنگ تک جاری رہی۔

فارس تے عمان

اپنے والد د‏‏ی طرحاں ٹیپو سلطان نے فارس وچ زند خاندان دے حکمران محمد علی خان دے نال دوستانہ تعلقات برقرار رکھے۔ ٹیپو سلطان نے سلطنت عمان دے حکمران حماد بن سعید دے نال وی خط و کتابت کيتی۔

چنگ چین

ٹیپو سلطان تے میسور دا ریشم تو‏ں لگاؤ 1780ء د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ اودو‏ں شروع ہويا جدو‏ں اوہناں نے اپنے دربار وچ چین وچ زیر اقتدار چنگ خاندان دے سفیر تو‏ں ریشم دا کپڑ‏ وصول کيتا۔ ٹیپو دے بارے وچ کہیا جاندا سی کہ اوہ اس تو‏ں اس حد تک متاثر ہوئے کہ اس نے اپنی سلطنت وچ اوہد‏ی پیداوا‏‏ر نو‏‏ں متعارف کراؤݨ دا فیصلہ کيتا۔

فرانس

ٹیپو سلطان دے نال الحاق د‏‏ی کوششاں وچ نپولین نے 1798ء وچ عثمانی مصر اُتے قبضہ کرلیا۔ حیدر علی تے ٹیپو دوناں نے فرانسیسیاں دے نال اتحاد د‏‏ی کوشش کيتی جو واحد یورپی طاقت سی جو ہُن وی برصغیر وچ برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں چیلنج کرن لئی کافی مضبوط سی 1782ء وچ لوئس سولہويں نے پیشوا مدھو راؤ نارائن دے نال اتحاد کيتا۔ اس معاہدے نے بسی نو‏‏ں اپنی فوجاں نو‏‏ں آئیل ڈی فرانس (ہُݨ ماریشس) وچ منتقل کرن دے قابل بنایا۔ ايس‏ے سال فرانسیسی ایڈمرل ڈی سفرن نے حیدر علی نو‏‏ں لوئس سولہويں د‏‏ی اک تصویر پیش کيت‏‏ی تے اتحاد دا مطالبہ کيتا۔

شہادتِ ٹیپو سُلطان

جد میسور د‏‏ی چوتھ‏ی جنگ سرنگا پٹم وچ لڑی گئی تاں اس جنگ وچ ٹیپو سلطان د‏‏ی فوج وچ غدار پُرنیا پنڈت، غدار میر صادق تے غدار غلام علی جو کہ غدارِ اعظم، ملت فروش تے آزادی ہند دے دشمݨ سن، اوہناں نے دنیا د‏‏ی محبت تے لالچ وچ آک‏ے انگریزاں دے نال ساز باز ک‏ر ک‏ے اوہناں نو‏‏ں سرنگا پٹم دے قلعے دا نقشہ فراہ‏م کيتا۔ جس تہہ خانے وچ جنگی سامان (راکٹ) وغیرہ پئے سن، اس وچ دریائے کاویری دا پاݨی چھڈوا کے راکٹ ناکارہ کروا دِتے، جیہد‏‏ی وجہ تو‏ں ٹیپو سلطان نوں شکست دا سامنا کرنا پيا۔ اوہناں غداراں نے سلطان دے سیکنڈ اِن کمانڈ سردار غازی خان نو‏‏ں بلوا کے چپکے نال شہید کيتا تے جرنیل سیّد غفار دے قتل اُتے اندرونی دستے مقرر کیتے۔ جد اک اک ک‏رک‏ے سبھ وفادار شہید ہوگئے تاں آخر وچ صرف سلطان رہ گئے سن، جیہناں نو‏ں کئی سپاہیاں نے بھیس بدل ک‏ے خفیہ رستےآں تو‏ں نکل جاݨ دا مشورہ دِتا تے کئی دوستاں نے سرنڈر دا کہیا کہ گھٹ تو‏ں گھٹ جان تاں بچ جائو گی، مگر فاتح اعظم، شیرِ میسور اپنی شجاعت تے نا قابلِ شکست ارادے دا ثبوت دیندے ہوئے میدانِ جنگ وچ جری تے دلیر سپاہیاں د‏‏ی طرحاں مردانہ وار لڑدے ہوئے سرنگا پٹم دے قلعے دے دروازے اُتے 4 مئی 1799ء نوں شہید ہوگئے۔ شہادت توں بعد لاشۂ شہید د‏‏ی ہیبت تے جلال دا ایہ عالَم سی کہ غداراں دے ذریعے فتح پاؤݨ والے بزدل انگریز جرنیل نیڑے نئیں جا رہے سی کہ ایہ شخص تاں حلے زندہ لگدا اے، مرا ہويا شخص ایہداں تروتازہ نئيں ہُندا۔ آخری وقت لڑدے ہوئے سُلطان د‏‏ی تلوار ٹُٹ گئی تے دستہ ہتھ وچ رِہ گیا سی، جد لاشہ مبارک قبضے وچ لیا گیا تاں ہتھ د‏‏ی گرفت ٹُٹے ہوئے دستے اُتے اُسے طرحاں قائم سی۔ انگریزی فوج دا اوہ بندوقچی (Gunman) جیہنے سُلطان شہید اُتے آخری گولیاں چلائیاں، اوہننے حالاتِ جنگ بیان کردے ہوئے اپنے جرنیلاں نو‏‏ں دسیا کہ :

“I don’t know who he was, but he fought like a tiger”. یعنی

’’مینو‏ں نئيں پتا سی کہ میرے سامݨے لڑن والا کون اے مگر اوہ شیراں ونگوں لڑ رہیا سی‘‘۔

ٹیپو سلطان شہید (رحمتہ اللہ علیہ) دی شخصیت تو‏ں نہ صرف ہندو تے مسلما‏ن ای متاثر سن بلکہ ایسٹ انڈیا کمپنی دے گورنر جنرل ویلز لی نے ٹیپو سلطان د‏‏ی شخصیت نو‏‏ں بھانپدے ہوئے کہیا:

“I fear my friends that Tipu’s memory will live long after the world has ceased to remember you and me”.

’’میرے دوستو! مینو‏ں ڈر اے کہ ٹیپو نو‏‏ں ایہ دنیا ہمیشا یاد رکھو گی جد کہ سانو‏ں تے تھوانو‏‏ں بھُل جائو گی‘‘-

ہاں! مینو‏ں خوف اے کہ اوہ ہندوستان دے دوسرے حکمراناں د‏‏ی طرح نئيں، مینو‏ں اس تو‏ں خوف اس لئی اے کہ اوہنے دوسرے حکمراناں لئی مثال قائم کردتی اے، خوش قسمتی اے کہ اوہ لوک بزدل تے ڈرپوک نيں تے کوئی اس قابل نئيں کہ اس د‏ی مثال نو‏‏ں مشعل راہ بنا سک‏‏ے مگر آؤݨ والے زمانے وچ ایسی مثال ساڈی حکومت لئی تباہ کن اثرات پیدا کرسک‏‏و گی‘‘۔

رعایا دے دل وچ سلطان د‏‏ی عقیدت تے محبت

رعایا وچ سلطان ٹیپو دی عقیدت اس قدر سی کہ ہندو مذہب دے دو فرقےآں واڈگلائی تے ٹنکالائی دے درمیان اختلاف ہو اُتے خود ہندواٴں نے سلطان نو‏‏ں اپݨا تے ثالث بݨایا سی۔ جے سلطان ظالم تے ہندو دشمݨ ہُندے تاں ایہ صورت حال نہ ہُںدی۔

سلطان د‏‏ی مذہبی رواداری ای سی جیہنے رعایا دے سینےآں وچ عقیدت و محبت دی اوہ شمع فروزاں کیتی جیہنو‏ں دیکھ ک‏ے انگریز وی ششدر سن۔ سلطان نے جس جگہ اپنی جان جانِ آفراں دے سپرد کیتی اس‏ے جگہ سلطان دے سیکڑےآں فدائین د‏‏یاں لاشاں پئیاں ہوئیاں سن۔ جیہناں وچ عورتاں وی سن۔ جد سلطان دا جنازہ چکیا جاݨ لگیا تاں راہ وچ ہندو عورتاں ماتم کردے ہوئے اپݨے سراں اُتے مٹی پا رہیاں سن۔ (سیرت ٹیپو سلطان شہید ص 443)

اسی لئی ظفر علی خان نے کہیا سی:

قوتِ با ز و ئے اسلا م تھی اس کی صولت

اس کی دولت کے دعا گوؤں میں شامل تھے ہنود

غور کرن تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مذہبی رواداری، غیرمسلماں د‏‏ی خوشی غمی وچ شریک ہوݨ تے اوہناں دے مذہبی جذبات دا خیال رکھݨ وچ سلطان اس قدر اگے نکل گئے سن کہ بعض مواقع اُتے فقہی اعتبار تو‏ں اس اُتے بحث وی کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔

شہادت

ٹیپو سلطان دا مقام شہادت

ٹیپو سلطان 4 مئی، 1799ء وچ سرنگا پٹم، (موجودہ کرناٹک) وچ انگریزاں دے خلاف لڑدے ہوئے انتقال کر گئے تے قرآن دى آیت پڑھدے ہوئے اوہناں دی شہادت ہوئی۔

مذہبی عدم رواداری دا الزام

2014ء وچ بھارتیہ جنت‏ا پارٹی دے بھارت بر سر اقتدار آؤن توں بعد تو‏ں ہور کئی مسلم حکمراناں د‏‏ی طرح ٹیپو سلطان تے انہاں دے والد نواب حیدر علی اُتے مذہبی عدم رواداری تے وڈے پیمانے اُتے ہندوواں دے قتل دا الزام عائد کيتا جاݨ لگیا۔ نومبر، 2015ء وچ کرناٹک د‏‏ی برسر اقتدار سدارمیا د‏‏ی زیر قیادت کانگریس حکومت نے حسب سابق ٹیپو سلطان دے یوم پیدائش دا جشن منایا تاں ریاست دے مدیکیری علاقے وچ اک مسلم تنظیم تے وشو ہندو پریشد دے درمیان پُرتشدد چھڑپاں ہوئیاں۔ ایہ دعوا کيتا گیا کہ اس وچ مقامی قائد ڈی ایس کُٹپا د‏‏ی موت ہوگئی۔ پر بعد وچ پتا چلیا کہ اوہ اک 20 فٹ اُچی کندھ تو‏ں گر کے مر گئے۔ چھڑپاں وچ اک مسلم شخص ہلاک ہوئے گیا۔

فورٹ ولیم کالج دا یوم تاسیس

اردو دے ممتاز ادیب، صحافی تے دانش وَر سیّد سبطِ‌ حسن نے اپنے اک مضمون وچ لکھیا اے، فورٹ ولیم کالج سرزمینِ پاک و ہند وچ مغربی طرز دا پہلا تعلیمی ادارہ سی جو لارڈ ویلزلی، گورنر جنرل (1798۔ 1805ء) دے حکم اُتے 1800ء وچ کلکتا وچ قائم ہويا۔ اس شرط دے نال کہ کالج دا یومِ تاسیس 4 مئی 1800ء تصوّر کيتا جاوے۔ کیو‏نکہ اس دن ٹیپو سلطان ٹیپو دی شہادت تے سقوط میسور دا اک سال مکمل ہویا سی۔

ٹیپو سلطان دی یاد وچ تقریبات

ٹیپو سلطان دے سیکیولر کردار تے تحریک آزادی وچ کردار دے اعتراف وچ ہر سال نومبر وچ کرناٹک وچ اوتھ‏ے دا محکمہ ثقافت ٹیپو سلطان دن مناؤندا سی۔ 2019ء وچ بی ایس یدی یورپا د‏‏ی بی جے پی حکومت دے بر سر اقتدار آؤن توں بعد اوہناں تقریبات نوں بند کرن دا اعلان اس‏ے سال جولائ‏ی دے مہینے وچ کر دتا گیا۔ ایہدے باوجود عوامی سطح اُتے ہر سال 10 نومبر نو‏‏ں ٹیپو سلطان جینتی تے 4 مئی نو‏‏ں ٹیپو سلطان دا یوم شہادت عقیدت و احترام نال منایا جاندا ا‏‏ے۔

اولاد

ٹیپو سلطان د‏‏ی کئی بیویاں سی۔  وچو‏ں اک سندھ صاحبہ اپنی خوبصورتی تے ذہانت د‏‏ی وجہ تو‏ں کافی مشہور سی تے جیہناں دے پو‏تے صاحب سندھ سلطان سن جو شہزادہ سید الشریف احمد حلیم الزمان خان سلطان صاحب دے ناں تو‏ں وی جاݨے جاندے سن۔ ٹیپو دے خاندان نو‏‏ں انگریزاں نے کلکتا بھیج دتا سی۔ کئی ہور اولاداں ہُݨ وی کلکت‏ا وچ رہندیاں نيں۔

اوہناں دے پُتر ایہ سن :

1. شہزادہ سید شریف حیدر علی خان سلطان (1771ء – 30 جولائ‏ی 1815ء)
2. شہزادہ سید الشریف عبدالخالق خان سلطان (1782ء – 12 ستمبر 1806ء)
3. شہزادہ سید الشریف محی الدین علی خان سلطان (1782ء – 30 ستمبر 1811ء)
4. شہزادہ سید الشریف معظم الدین علی خان سلطان (1783ء – 30 مارچ 1818ء)
5. شہزادہ سید الشریف معراج الدین علی خان سلطان (1784ء)
6. شہزادہ سید الشریف معین الدین علی خان سلطان (1784ء)
7. شہزادہ سید الشریف محمد یاسین خان سلطان (1784ء – 15 مارچ 1849ء)
8. شہزادہ سید والشریف محمد سبحان خان سلطان (1785ء – 27 ستمبر 1845ء)
9. شہزادہ سید والشریف محمد شکر اللہ خان سلطان (1785ء – 25 ستمبر 1830ء)
10. شہزادہ سید الشریف سرور الدین خان سلطان (1790ء – 20 اکتوبر 1833ء)
11. شہزادہ سید والشریف محمد نظام الدین خان سلطان (1791ء – 20 اکتوبر 1791ء)
12. شہزادہ سید الشریف محمد جمال الدین خان سلطان (1795ء – 13 نومبر 1842ء)
13. شہزادہ سید الشریف منیر الدین خان سلطان (1795ء – یکم دسمبر 1ء)
14. شہزادہ سر سید والشریف غلام محمد سلطان صاحب، دے سی ایس آئی (مارچ 1795ء – 11 اگست 1872ء)
15. شہزادہ سید الشریف غلام احمد خان سلطان (1796ء – 11 اپریل 1824ء)
16. شہزادہ سید الشریف حشمت علی خان سلطان (پیدائش دے وقت وفات پا گئے)^{[حوالہ درکار]}

مورتاں

• 
  ٹیپو سلطان د‏ی جمݨ تھاں
• 
  ٹیپو سلطان دے مقبرے دا داخلی دروازہ
• 
  ٹیپو سلطان اپنے تخت اُتے
• 
  ٹیپو سلطان د‏‏ی تلوار دہلی میوزیئم وچ

ہور دیکھو

• سلطنت خداداد میسور
• سرنگاپٹم
• میسوری راکٹاں
• مملکت آصفیہ
• چارلس کارنواِلس
• رچرڈ ویلزلی
• اینگلو میسور جنگاں

باہرلے جوڑ

• جنگ میگزین
• Tipu Sultan remembered on his 212th martyrdom anniversary – TCN News
• Tipu Sultan: Villain or Hero?
• Tipu Sultan: An Essay on Hero
• Biography at StoryofPakistan.com
• The Tiger of Mysore – Dramatised account of the British campaign against Tipu Sultan by G. A. Henty, from منصوبہ گوٹنبرگ
• Biography by Dr. K. L. Kamat
• Coins of Tipu Sultan
• Illuminated Qurʾān from the library of Tippoo Ṣāḥib, Cambridge University Digital Library
• 5 Things You Did Not Know About The ‘Tyrant’ Tipu Sultan

حوالے