ٹیپو سلطان
| |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
جم | 20 نومبر 1750 [۱]
| ||||||
وفات | 4 مئی 1799 (49 سال)[۳][۴][۵] | ||||||
وجہ وفات | لڑائی میں مارا گیا | ||||||
مدفن | سرنگاپٹنا | ||||||
رہائش | کرناٹک | ||||||
شہریت | سلطنت خداداد میسور | ||||||
والد | حیدر علی | ||||||
مناصب | |||||||
سلطان سلطنت خداداد میسور | |||||||
دفتر وچ ۱۰ دسمبر ۱۷۸۲ – ۴ مئی ۱۷۹۹ |
|||||||
| |||||||
ہور معلومات | |||||||
پیشہ | سیاست دان ، لکھاری ، حاکم ، حریت پسند | ||||||
پیشہ ورانہ زبان | فارسی ، عربی ، کنڑ ، ملیالم ، تلگو | ||||||
عسکری خدمات | |||||||
عہدہ | جرنیل | ||||||
لڑائیاں تے جنگاں | اینگلو میسور لڑائیاں | ||||||
ترمیم |
ٹیپو سلطان (Tipu Sultan)، (20 نومبر 1750ء - 4 مئی 1799ء) برصغیر پاک و ہند دے جنوب وچ انگریزاں دے خلاف جدوجہد کرن آلے آخری مسلمان حکمران سن۔ اوہناں دا پورا ناں فتح علی ٹیپو سی۔ اوہناں تے اوہناں دے والد حیدر علی نے جنوبی ہند وچ 50 سال انگریزاں نوں قبضہ گیری توں روکی رکھیا تے کئی وار انگریز فوجاں نوں شکست فاش دتی۔ ٹیپو سلطان دا قول سی " شیر دی اک دن دی زِندگی گِدڑ دی سو سال دی زِندگی توں بہتر اے " ۔
شیرِ میسور، حیدر علی دے سبھ توں وڈے پُتر، ہندوستان دے اصلاحات و حریت پسند حکمران، بین المذاہب ہم آہنگی دی اعلا مثال تے طغرق (فوجی راکٹ) دے موجد سن۔
جم
[سودھو]حیدر علی دے دو ویاہ سن۔ دوسرا ویاہ گورنر معین الدین خان دی بیٹی فاطمہ بیگم المعروف فخر النساء نال ہویا۔ جَد طویل عرصہ اولاد نہ ہوئی تاں بیگم فخر النساء دے نال حیدر علی نے ارکوٹ وچ مشہور ولی اللہ حضرت ٹیپو مستان دی درگاہ اُتے حاضری دتی تے صالح اولاد دی پیدائش لئی دعا کیتی۔ اللہ تعالیٰ نے اوہناں دی دعا قبول فرمائی تے اوہناں نوں (بمطابق 20 نومبر 1750ء) اک پُتر عطا فرمایا تاں اوہدا ناں اپنے دادا فتح محمد دے نام اُتے فتح علی رکھیا تے پکارن لئی کنیت اُس ولی کامل دے ناں اُتے ٹیپو مستان رکھی۔ بعد وچ ’’ٹیپو سُلطان‘‘ کہیا گیا جان لگیا۔
جیون
[سودھو]سلطان فتح علی ٹیپو 20 نومبر 1750 نوں دیوانہالی وچ پیدا ہوئے۔ ٹیپو سلطان حیدر علی دے وڈے پُتر تے اوہناں دی دوجی بیوی فاطمہ فخرالنساء دے بطن وِچوں سن۔ ٹیپو سلطان 1782ء توں لے کے انگریزاں دے خلاف لڑدے ہوئے اپنی شہادت 4 مئی 1799ء تک میسور دے حکمران رہے۔
ٹیپو سلطان دا خاندان
[سودھو]ٹیپو سلطان دے پڑدادا شیخ ولی محمد بیجاپور سلطنت دے فرما روا محمد عادل شاہ دے عہد حکومت وچ اپنے بیٹے محمد علی دے نال دہلی توں گلبرگہ آئے۔
حضرت بہلول چنیوٹی پنجاب، (موجودہ ضلع چنیوٹ) توں تعلق رکھݨ والے ولی کامل بزرگ سن۔ اوہناں دے دو پُتر محمد علی تے ولی محمد گلبرگہ جنوبی ہند چلے گئے کیونکہ ایہ خاندان خود وی اولیاء دا خاندان سی اس لئی محمد علی دا ویاہ مشہور صوفی بزرگ حضرت خواجہ حسین گیسودراز دے خادم خانقاہ حسن بخت دی بیٹی زینت بیگم المعروف مجیدہ بیگم نال ہوئی، جیہناں وِچوں چار بیٹے ہوِئے، اوہناں وِچوں اک فتح محمد سی جیہدے بیٹے حیدر علی سی۔ حیدر علی دی پہلی بیوی دی وفات توں بعد اوہناں دا ویاہ نواب سعادت علی دی بھتیجی فاطمہ عرف فخرالنساء نال ہوئی جو نواب سعد اللہ خان دی دوہتی وی سی۔ نواب سعد اللہ جٹاں دی گوت جپا نال تعلق رکھدے سی جد کہ حیدرعلی دے آباؤ اجداد جٹاں دی گوت سپراء نال تعلق رکھدے سن۔ اسی لئی سپراء تے جپا دوناں گوتاں نال ٹیپو سلطان دا تعلق ہون دا دعوا کیتا جاندا اے۔ ٹیپو سلطان دے خاندان دا دہلی تے دکن تک پہنچ جاݨا اس زمانے دے حساب نال عام جئی گَل سی کیونکہ اس وقت چنیوٹی شیخ بغرض تجارت تے سپاہ گری دہلی آؤندے جاندے رہندے سن تے دہلی وچ چنیوٹی شیخاں دا محلہ پنجابی سوداگران دہلی ہُݨ تک موجود اے۔
شیخ ولی محمد اک دین دار تے صالح آدمی ہوݨ دی وجہ توں معروف روحانی شخصیت شاہ صدر الدین حسینی المعروف حضرت خواجہ گیسو دراز (رحمتہ اللہ علیہ) دی درگاہ نال وابستا ہوگئے تے اوہناں نوں گزر اوقات لئی اوتھوں وظیفہ ملݨ لگیا۔ شیخ ولی محمد نے درگاہ حضرت گیسودراز(رحمتہ اللہ علیہ) دے اک خادم دی بیٹی نال اپنے بیٹے محمد علی دا ویاہ کیتا۔ شیخ ولی محمد دی وفات توں بعد محمد علی بیجاپور چلے گئے فیر بیجا پور توں اپنے اہل تے عیال دے نال ’’کولار‘‘ چلے گئے اوتھے دے حاکم شاہ محمد نال اوہناں دی پہلے توں شناسائی سی۔ حاکم نے خوش دلی نال اوہناں دا خیر مقدم کيتا تے اپݨی جائیداد دا مہتمم مقرر کيتا۔
شیخ محمد علی دے چار بیٹے سن محمد الیاس، شیخ محمد، محمد امام تے فتح محمد۔ محمد علی دی وفات توں بعد فتح محمد نے ’’کولار‘‘ دی سکونت ترک کر دتی تے نواب سعداللہ خان والئی ارکوٹ دی ملازمت اختیار کر لئی۔ نواب سعداللہ خان نے فتح محمد نوں جمعدار بنا دتا تے دو سو پیادیاں تے پنجاہ سواراں دے دستے دی کمان اوہدے سپرد کر دتی۔ 1721ء وچ فتح محمد دے ہاں اک بیٹا پیدا ہويا تاں اوہدا ناں حیدر علی رکھیا گیا۔ حیدر علی بچپن توں ای زیادہ تر وقت شکار وچ گزاردے سن تے گھڑ سواری تے شمشیر زنی اوہناں دا محبوب مشغلہ س۔
بچپن
[سودھو]ٹیپو سلطان 20 نومبر، 1750ء (بمطابق جمعہ 20 ذوالحجہ، 1163ھ) نوں دیوانہالی وچ پیدا ہوئے۔ موجودہ دور وچ ایہ ضلع پینڈو بنگلور وچ اک مقام اے جو بنگلور شہر توں 33 کلومیٹر (21 میل) شمال وچ واقع اے۔ ٹیپو سلطان دا ناں ارکوٹ دے بزرگ ٹیپو مستان اولیا دے ناں اُتے آ۔ اوہناں نوں اپݨے دادا فتح محمد دے ناں دی مناسبت نال فتح علی وی کہیا جاندا سی۔ حیدر علی نے ٹیپو سلطان دی تعلیم اُتے خاص توجہ دِتی تے فوج تے سیاسی امور وچ اوہناں نوں نوعمری وچ ای شامل کيتا۔ 17 سال دی عمر وچ ٹیپو سلطان نوں اہم سفارتی تے فوجی امور اُتے آزادانہ اختیار دے دتا۔ اوہناں نوں اوہناں دے والد حیدر علی دا دایاں ہتھ سمجھیا جاندا سی جو جنوبی ہند دے سبھ توں طاقتور حکمران دے طور اُتے ابھر کر سامݨے آئے۔
ٹیپو سلطان دا قول سی:
” | شیر دی اک دن دی زندگی ، گِدڑ دی سو سالہ زندگی توں بہتر اے ۔ | “ |
آپ نے برطانوی سامراج دے خلاف اک مضبوط مزاحمت فراہم کیتی تے برصغیر دے لوکاں نوں غیر ملکی تسلط توں آزاد کرن لئی سنجیدہ تے عملی اقدامات کیتے۔ ٹیپو سلطان نے انتہائی دور رس اثرات دی حامل فوجی اصلاحات نافذ کيتياں، صنعت و تجارت نوں فروغ دتا تے انتظامیہ نوں از سر نو منظم کيتا۔ سلطان نوں اس گل نال اتفاق سی کہ برصغیر دے لوکاں دا پہلا مسئلہ برطانوی اخراج اے۔ نظام تے مرہٹےآں نے ٹیپو سلطان دی طاقت نوں اپنی بقا لئی خطرہ سمجھیا تے انگریزاں نال اتحاد کر ليا۔
ٹیپو سلطان نے ترکی، ایران تے فرانس توں مدد حاصل کرن دیاں کوششاں کيتياں مگر کامیاب نہ ہوئے سکے۔ میسور دی آخری جنگ دے دوران جدوں سرنگاپٹم دی شکست یقینی ہوچکيتی سی ٹیپو نے محاصرہ کرنے والے انگریزاں دے خلاف بھرپور مزاحمت دی تے قلعے نوں بند کروادتا لیکن غدار ساتھیاں نے دشمݨ لئی قلعے دا دروازہ کھول دتا تے قلعے دے میدان وچ زبردست جنگ چھڑ گئی۔ بارُود دے ذخیرے وچ اگ لگ جاݨ دے باعث مزاحمت کمزور ہوئے گئی اس موقع اُتے فرانسیسی افسر نے ٹیپو سلطان نوں ضلع چترادرگا بھج جانے تے اپنی جان بچاؤݨ دا مشورہ دتا مگر ٹیپو راضی نہ ہوئے تے 4 مئی، 1799ء نوں میدان جنگ وچ دشمݨاں نال لڑدے ہوئے شہید ہوگئے۔
علمی قابلیت
[سودھو]ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) اپنے والد نواب حیدر علی دی ذاتی دلچسپی توں اک عالم فاضل تے مدبر حکمران بنے ، اُنئيں تمام مروجہ دینی علوم دے نال نال فن کتابت ،حکمت،تجارت، تقابلِ ادیان، فوجی معاملات تے ہور بے شمار ایداں دے امور وچ ید طولیٰ حاصل سی - ٹیپو سلطان مصنفینِ کتاباں دی بہت تکریم کردے،علماء تے شاعر دی سر پرستی فرماندے تے خود وی مختلف موضوعات پہ کتاباں دے مصنف سن -آپ (رحمتہ اللہ علیہ) دی اس علمی قابلیت نوں سراؤہندے ہوئے انگریزی فوج دے کرنل کرک پیڑک لکھدے نيں:
’’سلطان دی تحریر دوسری تحریراں توں بالکل ممتاز ہُندی سی اس قدر مختصر تے پُر معنی ہُندی کہ اک اک لفظ توں کئی کئی معنی نکلدے سن اس دی تحریر دا خاص وصف ایہ سی کہ اک ہی نظر وچ پہچانی جاندی سی کہ ایہ سلطان دے قلم توں نکلی اے۔
بقول مسٹر کیمبل:
سلطان نہایت آسانی توں نظم تے نثر لکھدا سی تے اس دے مضامین وچ اک خاص شان پائی جاندی سی۔
اللہ پاک نے سُلطان شہید(رحمتہ اللہ علیہ)کو نہ صرف علمی قابلیت توں مالا مال کيتا سی بلکہ فروغ علم دے جذبے توں وی مالا مال فرمایا سی - ’’سرنگا پٹم‘‘ وچ جا مع الامور دے ناں سےقائم کردہ یونیورسٹی ايسے چیز دا منہ بولدا ثبوت اے -جس وچ دینی علوم دے نال نال صنعتی فنون دی تعلیم وی دتی جاندی سی-
اللہ پاک نے اوہناں نوں مطالع دا وسیع ذوق عطا فرمایا سی جو کتاب آپ (رحمتہ اللہ علیہ)کے زیر مطالعہ رہندی مطالعہ کر لینے دے بعد آپ (رحمتہ اللہ علیہ) اس دے اختتام اُتے اپنی مہر ثبت فرماؤندے۔ آپ (رحمتہ اللہ علیہ)اپنی مجلد کتاباں دے چاراں کونےآں اُتے اللہ (جلاجلالہ)، محمد(ﷺ)،فاطمہ (رضی اللہ عنہما) حسن تے حسین (رضی اللہ عنہُ) تے خلفائے راشدین (رضوان اللہ علیہ اجمعین) دے اسماء مبارکہ منقش فرماؤندے۔ اسی طرحاں جلد دے اُپر’’سرکارِ خداداد‘‘ تے تھلے ’’اللہ کافی‘‘ تحریر ہُندا سی۔ ایہ چیز نہ صرف آپ (رحمتہ اللہ علیہ) دے ذوق مطالعہ نوں ظاہر کردی اے بلکہ اللہ تے اس دے رسول پاک (ﷺ) تے اللہ تعالیٰ دی محبوب ہستیاں دے نال والہانہ محبت نوں وی ظاہر کردی اے کیونکہ ایہی چیز میراثِ مسلمانی اے۔ آپ (رحمتہ اللہ علیہ) دا بہت وڈا کتب خانہ سی۔ جد انگریزاں نے ہندوستان وچ قبضہ جما لیا تاں اوہناں نے تمام کُتب نوں اپنے قبضے وچ لے کے انگلستان بھجوا دِتا۔
پرہیز گاری
[سودھو]سلطان شہید (رحمتہ اللہ علیہ) دا روزانہ دا معمول سی کہ بعد وچ نماز فجر طلوعِ آفتاب تک قرآن پاک دی تلاوت فرماؤندے تے آپ (رحمتہ اللہ علیہ) زندگی دا ہر سبق قرآن توں لیندے سن، آپ دے سونے تے بیٹھن والے کمرےآں دی دیواراں آیاتِ قرانی توں مزین ہُندیاں، چھت اُتے وی آیاتِ قرآنی دا نقش سی تے ایہ تمام آیاتِ قرآنی جہاد دے متعلق سی۔ نماز دی سختی توں پابندی کردے -جب مسجد اعلیٰ دے افتتاح دے وقت سوال کيتا گیا کہ پہلی نماز اوہ پڑھائے گا جو صاحب ترتیب (یعنی جس نے کدی کوئی نماز قضا نہ کیتی) ہووے تاں سبھ لوک جو حاضر سن خاموش ہوگئے تے جدوں کوئی وی صاحبِ ترتیب نہ نکلیا تاں ٹیپو سلطان(رحمتہ اللہ علیہ) نے آگے ودھ کے کہیا الحمداللہ! ماں اپنے والد دی تربیت تے استاداں دے فیضان توں صاحب ترتیب ہاں چنانچہ پہلی نماز دی امامت خودٹیپو سلطان(رحمتہ اللہ علیہ) نے کرائی۔
بقول مصنفِ’’ارمغانِ حیدری‘‘:-
’’شاہ غازی دے صاحبان توں اساں سنیا اے کہ سلطان اپنے روزِ شہادت تک کسے وقت، کسی حالت وچ بے وضو نئيں رہے حتا کہ کئی معرکےآں وچ بذات خود مجادلہ و مقاتلہ دا ارادہ کردے تاں اسلحہ بنھݨ توں پہلے وضو توں فراغت پاؤندے۔ سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) دی مبارک نصیحت ایہ سی کہ مسلماناں دے طہارت وچ رہن نال قلب دی صفائی ہُندی اے۔
سیرتِ ٹیپو سُلطان ’’نشانِ حیدری‘‘ دے مصنّف لکھدے نيں :
’’ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) اس قدر کامل الحیاء سی کہ سوائے گِٹیاں تے کلائیاں دے اوہناں دے جسم نوں کدی کسے نے برہنہ نئيں دیکھیا ایتھے تک کہ حمام وچ وی اوہ اپنے تمام جسم نوں چھپائے رکھدے سی۔
انگریزاں دے خلاف جدوجہد
[سودھو]ٹیپو سلطان نے برطانوی سامراج دے خلاف زبردست مزاحمت کیتی تے لوکاں نوں غیر ملکی تسلط توں آزاد کران لئی سنجیدہ تے عملی اقدامات کیتے تے سلطان نے انتہائی دور رس اثرات دی حامل فوجی اصلاحات نافذ کیتیاں ۔ صنعت اتے تجارت نوں بڑھاوا دِتا تے انتظامیہ نوں نویں سِرے توں منظم کیتا ۔ ٹیپو سلطان دا ایس گل تے یقین سی کہ برصغیر دے لوکاں دا پہلا مسئلہ انگریز سامراج دا خاتمہ اے۔ نظام حیدرآباد دکّن تے مرہٹیاں نے ٹیپو دی طاقت نوں اپنے لئی خطرہ سمجھیا تے انگریزاں نال اتحاد کرلیا۔
ٹیپو سلطان نے ترکی، ایران تے فرانس توں مدد لیݨ دِیاں کوششاں کیتیاں پر کامیاب نا ہوسکے۔ میسور دی آخری لڑائی دے دوران جد سرنگا پٹم دی شکست یقینی ہوچکی سی، ٹیپو نے محاصرہ کرن والے انگریزاں دے خلاف بھرپور مزاحمت کیتی تے قلعے نوں بند کروایا پر غدّار ساتھیاں نے قلعے دے دروازے کھول دِتے تے قلعے دے اندر زبردست لڑائی شروع ہوگئی۔ بارود دے ذخیرے چ اگّ لگ جاݨ دی وجہ توں مزاحمت کمزور ہوگئی، اس موقعے تے فرانسیسی افسر نے ٹیپو نوں چٹالدرنگ فرار ہو جاݨ تے اپنی جان بچاؤݨ دا مشورہ دِتا پر ٹیپو راضی نئیں ہوئے۔ 4 مئی 1799ء نوں جنگ دے دوران بھرپور مقابلہ کردے ہوئے شہید ہوگئے۔
انداز حکمرانی
[سودھو]ٹیپو سلطان دا جیون اک سچے مسلمان دی جیون سی۔ اوہ مذہبی تعصب توں پاک سن ۔ ایہی وجہ اے کہ غیر مسلم اوہناں دی فوج تے ریاست تے اہم عہدیاں تے فائز سن۔ ٹیپو سلطان نے اپنی سلطنت نوں مملکت خداداد دا ناں دتا سی۔ ظاہری نمود تے نمائش توں پرہیز کردے سن تے اپنے ہر شاہی فرمان دا آغار بسم اللہ توں کردے سن۔ ٹیپو سلطان زمین تے کھدر بچھا کے سوندے سن۔
علم دوست حکمران
[سودھو]ٹیپو سلطان ہفت بولی حکمران کہے جاندے نيں۔ آپ نوں عربی، فارسی، اردو، فرانسیسی، انگریزی سمیت کئی زباناں اُتے دسترس حاصل سی۔ آپ مطالعے دے بہت شوقین سن تے ذاتی کتب خانے دے مالک سن جس وچ کتاباں دی تعداد کم و بیش 2000 بیان کيتی جاندی اے۔ اس دے علاوہ آپ سائنسی علوم وچ خاصی دلچسپی رکھدے سن ۔ آپ نوں برصغیر پاک و ہند وچ راکٹ سازی دا موجد کہیا جاندا اے۔
عظیم سپہ سالار
[سودھو]ہر جنگ وچ اپنی افواج دے شانہ بشانہ رہنے والے ٹیپو سلطان اپنے زمانے دے تمام فنون سپہ گری توں واقف سن ۔ اپنی افواج نوں پیادہ فوج دی بجائے سواراں تے توپ خانے دی شکل وچ زیادہ منظّم کيتا۔ اسلحہ سازی، فوجی نظم و نسق تے فوجی اصلاحات وچ تریخ ساز کم کيتا۔
سیرت
[سودھو]ٹیپو سلطان اک ممتاز سپہ سالار ہوݨ توں علاوہ اک چنگے مصلح وی سن۔ اوہ تعلیم یافتہ تے اک دیندار انسان سن، دینداری دا حال ایہ سی کہ ہمیشا باوضو رہندے سی تے قرآن مجید دی تلاوت اوہناں دا خاص مشغلہ سی۔ مُلک دوستی تے انسانیت نوازی اوہناں دے رگ و پے وچ پیوست سی۔ اوہناں نے جنوبی ہند وچ اک ایداں دے نظام حکومت دی بنیاد رکھی تے اک ایسی سلطنت قائم کيتی جو ملک تے بیرون مُلک لئی اپنی مثال آپ اے۔ اوہناں نے بلا تفریق مذہب و ملت، رعایا نوں خوشحال بناؤݨ لئی جو فلاحی منصوبے تیار کيتے، بعد وچ آؤݨ والے حکمراں ایداں دے منصوبے تاں کیہ بناؤندے ،اوہناں اُتے عمل درآمد وی نہ کراسکے۔ عام انساناں دے ہمدرد تے شرافت ومساوات دے حامل ٹیپو سلطان نے سبھ توں زیادہ توجہ کساناں دے مسائل اُتے دِتی۔
اصلاحات
[سودھو]جاگیرداری نوں ختم کرکے اراضی دی اصلاحات اُتے جو کم ٹیپو دے دور وچ ہوئے اوہناں نال نہ صرف صدیاں بے کار پئیاں زمیناں کاشت دے قابل ہوگئياں بلکہ اس توں کروڑاں کاشتکاراں دی اقتصادی حالت بہتر ہوئی تے ملک نے ترقی دی نويں راہواں دیکھیاں۔ ايسے عہد وچ ریاست وچ پہلی مرتبہ بینک قائم کيتے گئے۔ تریخ دسدی اے کہ جد تک ٹیپو سلطان برسرِ اقتدار رہے، اوہناں نے مُلک وچ کوئی چیز باہروں نئیں آؤݨ دِتی، ایتھے تک کہ نمک وی اندرون ملک تیار ہوݨ لگیا۔ اسے طرحاں اسلحہ سازی توں لے کے کپڑےآں، برتݨاں دی تیاری، لکڑی دے سامان، ریشمی مصنوعات تے لوہے وغیرہ دی صنعت وچ ریاست میسور نہ صرف خود کفیل ہوگئی بلکہ بہت سارا سامان برآمد وی کرن لگ گئی۔ اوہناں نے اپنی ریاست وچ کئی معاشرتی تے اقتصادی اصلاحاتاں کيتياں جیہناں نال پوری ریاست خوشحال ہوگئی۔ ریاست میسور دی خوشحالی دا اعتراف اس زمانے دے اک انگریز نے ایہناں لفظاں وچ کیتا اے ’میسور ہندوستان وچ سبھ توں سرسبز علاقہ اے، ایتھے ٹیپو دی حکمرانی اے، میسور دے باشندے سبھ توں زیادہ خوشحال نيں، ایہدے برعکس انگریزی مقبوضات صفحہ عالم اُتے بد نما دھبےآں دی حیثیت رکھدے نيں، جتھے رعایا قانونی شکنجےآں وچ جکڑی ہوئی تے پریشان اے‘۔
اوہناں نے اپنے دور حکمرانی وچ متعدد تے مفید انتظامی تے فلاحی اقدامات توں ملک نوں روشناس کرایا۔ زمینی پیداوار توں ملک نوں حاصل ہون والی آمدنی دا نظام، ملک وچ رائج سکّےآں دا چلن، شمسی تے قمری نظام دا امتزاجی کیلنڈر تے جنوبی ہند وچ ریشم دی صنعت دا فروغ، ایہ سارے اقدامات ٹیپو دی یادگار نيں، جیہناں نال اوہناں دی مُلک دوستی، غریب پروری، سیکولر مزاجی تے روشن خیالی دا بخوبی اندازہ ہُندا اے۔
پورے ملک دی ریشمی صنعت دا %70 توں زیادہ حصہ تنہا کرناٹک وچ ہُندا اے، جیہدے وچ سبھ توں زیادہ میسور ضلعے دی پیداوار اے۔ ملک وچ ریشم دی صنعت نوں فروغ دینے دے دا پورا کریڈٹ ٹیپو نوں جاندا اے اوراسنوں تمام تریخ نویساں نے تسلیم کيتا اے۔ عرفان حبیب کہندے نيں کہ جے ٹیپو سلطان اپنے دور وچ انگریزاں توں مصالحت کرلیندے تاں صرف جنوب ہندوستان ہی نئيں بلکہ پورے ملک دی بادشاہت انھاں مل جاندی جداں کہ برطانوی سامراج نے انھاں باربار اس دی پیشکش کيتی سی۔تاریخی زاویہ توں ٹیپو نوں ملک دے دفاعی نظام وچ وی ممتاز مقام حاصل اے ،ملک دے موجودہ ایڈوانس میزائل سسٹم وی انھاں دے دفاعی اسٹراٹیجی دا حصہ اے جو 1799ء دی جنگ وچ برطانوی ترقی یافتہ دفاعی نظام دے مقابلے وچ اوہناں نے تیار کيتی سی، ایسے وجہ توں ٹیپو نوں برصغیر وچ راکٹ سازی دا موجد کہیا جاندا اے۔
اینگلو میسور جنگاں
[سودھو]اینگلو میسور جنگاں ہندوستان وچ اٹھارويں صدی دی آخری تن دہائیاں وچ سلطنت خداداد میسور تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار جنگاں دا اک سلسلہ سی۔ چوتھی اینگلو میسور جنگ وچ ٹیپو سلطان دی شہادت ہوئی تے سلطنت خداداد میسور ختم ہو کے ایسٹ انڈیا کمپنی دے تحت اک نوابی ریاست بݨ گئی۔
پہلی اینگلو میسور جنگ
[سودھو]پہلی اینگلو میسور جنگ (First Anglo-Mysore War) (1767–1769) سلطنت خداداد میسور تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار ہندوستان وچ لڑی جانے والی اینگلو میسور جنگاں دے سلنال کيتی پہلی جنگ سی ایہ جنگ جزوی طور اُتے نظام حیدر آباد آصف جاہ ثانی دی کمپنی دی توجہ ریاست حیدرآباد دے شمالی علاقےآں توں ہٹاؤݨ دی اک سازش سی۔
دوسری اینگلو میسور جنگ
[سودھو]دوسری اینگلو میسور جنگ (Second Anglo-Mysore War) امریکی انقلابی جنگ دے دوران سلطنت خداداد میسور تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار ہندوستان وچ لڑی جانے والی اینگلو میسور جنگاں دے سلنال کيتی دوسری جنگ سی اودوں مملکت فرانس میسور دی اہم اتحادی سی[۷][۸]
1779ء وچ انگریزاں نے فرانس دے زیر کنٹرول ماہی دی بندرگاہ اُتے قبضہ کرلیا ، جسنوں ٹیپو نے اپنے دفاع وچ رکھیا سی تے اوہدے دفاع لئی کچھ فوجی فراہم کيتے سن۔ اس مہم دے دوران ، ٹیپو سلطان نوں حیدر علی نے ستمبر 1780ء وچ 10,000 افراد تے بندوقاں دے نال کرنل ولیم بیلی نوں روکݨ لئی بھیجیا سی جو سر ہیکٹر منرو وچ شامل ہوݨ لئی جارہے سن۔ پولیلور دی لڑائی وچ ٹیپو نے بیلی نوں فیصلہ کن طور تے شکست دتی۔ اس جنگ وچ انگریزاں نوں بہت ودھ جانی نقصان اٹھانا پيا۔ منرو بیلی دے نال شامل ہوݨ دے لئی اک علیحدہ فوج دے نال جنوب دی طرف ودھ رہیا سی، لیکن شکست دی خبر سن کر اسنوں کانچی پورم وچ پاݨی دے ٹینک وچ اپنے توپ خانے نوں چھڈ کے مدراس پِچھے ہٹنے اُتے مجبور ہونا پيا۔[۹]
تیسری اینگلو میسور جنگ
[سودھو]تیسری اینگلو میسور جنگ (Third Anglo-Mysore War) سلطنت خداداد میسور تے ایسٹ انڈیا کمپنی تے اس دے اتحادیاں مراٹھا سلطنت[۱۰] تے نظام حیدر آباد دے درمیان ہندوستان وچ لڑی جاݨ والی اینگلو میسور جنگاں دی تیسری جنگ سی۔ تیسری اینگلو میسور جنگ نے ٹیپو نوں اپنا نصف علاقہ کھوݨ تیسری اینگلو میسور جنگ اُتے مجبور کر دِتا۔ ایہدے نتیجے وچ اوہناں دی آمدݨی گھٹ ہوگئی۔ [۱۱]
1789 ء وچ ٹیپو سلطان نے تراونکور دے دھرم راجا دی جانب توں کوچین وچ ڈچ زیر قبضہ دو قلعےآں دے قبضے اُتے اعتراض کيتا۔ دسمبر 1789ء وچ اس نے کوئمبٹور وچ فوج جمع کیتی تے 28 دسمبر نوں تراونکور دی طرز اُتے حملہ کيتا ، ایہ جاݨدے ہوئے کہ تراونکور (منگلور دے معاہدے دے مطابق) برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دا اتحادی سی۔ تراونکور فوج دی سخت مزاحمت دی وجہ توں ، ٹیپو لائناں نوں توڑنے وچ ناکام رہیا تے تروانکور دے مہاراجہ نے ایسٹ انڈیا کمپنی توں مدد کيتی اپیل کيتی۔ اس دے جواب وچ ، لارڈ کارنوالس نے کمپنی تے برطانوی فوجی دستےآں نوں متحرک کيتا ، تے ٹیپو دی مخالفت کرن لئی مراٹھےآں تے حیدرآباد دے نظام دے نال اتحاد قائم کيتا۔ 1790ء وچ کمپنی دی افواج نے پیش قدمی دی تے ضلع کوئمبٹور دے بوہتے حصے اُتے قبضہ کر ليا۔ ٹیپو نے جوابی حملہ کيتا، بوہتے علاقے نوں دوبارہ حاصل کرلیا۔ انگریزاں نے کوئمبٹور اُتے ای قبضہ برقرار رکھیا۔ اس توں بعد اوہ کرناٹک وچ اُترے، آخر کار پانڈی چیری پہنچ گئے، جتھے اوہناں نے فرانسیسیاں نوں تنازعے وچ کِھچݨ دی ناکام کوشش کيتی۔[۱۲]
1791ء وچ اس دے مخالفین نے تمام محاذاں اُتے پیش قدمی کیتی، کورنوالس دی قیادت وچ مرکزی برطانوی فوج نے بنگلور اُتے قبضہ کرلیا تے سرنگاپٹم نوں دھمکی دتی۔ ٹیپو نے انگریزاں نوں رسد تے مواصلات نوں ہراساں کيتا تے انگریزاں نوں مقامی وسائل توں محروم کرنے دی "جلدی ہوئی زمین" دی پالیسی شروع کيتی۔ اس آخری کوشش وچ اوہ کامیاب رہیا ، کیونجے انتظامات دی کمی نے کورنوالس نوں سرنگاپٹم دے محاصرے دی کوشش کرنے دے بجائے بنگلور واپس جانے اُتے مجبور کيتا۔ انخلا دے بعد ، ٹیپو نے کوئمبٹور وچ فوجاں بھیجی ، جسنوں انہاں نے طویل محاصرے دے بعد دوبارہ حاصل کرلیا۔[۱۳]
1792ء دی مہم ٹیپو دے لئی اک ناکامی سی ٹیپو کوسرنگاپٹم توں پہلے بنگلور تے بمبئی توں افواج دے سنگم نوں روکنے وچ ناکام رہیا سی۔ دو ہفتےآں دے محاصرے دے بعد ، ٹیپو نے ہتھیار سُٹن دیاں شرطاں دے لئی مذاکرات دا آغاز کيتا۔ آنے والے معاہدے وچ ، اوہ اپنے ادھے علاقےآں نوں اتحادیاں دے حوالے کرنے اُتے مجبور اپنے دو بیٹےآں نوں یرغمال بنا کے رہیا سی جداں تک کہ اس نے اپنے خلاف مہم دے لئی انگریزاں نوں جنگی معاوضے دے طور اُتے طے شدہ پورے تن کروڑ تِیہہ لکھ روپے ادا نئيں کيتے۔ انہاں نے ایہ رقم دو قسطاں وچ ادا کيتی تے مدراس توں اپنے بیٹےآں نوں واپس لے آئے۔ [۱۴]چوتھی اینگلو میسور جنگ
[سودھو]میسور دی چوتھی جنگ جو سرنگاپٹم وچ لڑی گئی جس وچ سلطان نے کئی روز قلعہ بند ہوکے مقابلہ کيتا مگر سلطان دی فوج دے دو غداراں میر صادق تے پورنیا نے اندورن خانہ انگریزاں توں ساز باز کرلئی سی میر صادق نے انگریزاں نوں سرنگاپٹم دے قلعے دا نقشہ فراہم کیہ تے پورنیا اپنے دستےآں نوں تنخواہ دینے دے بہانے پِچھے لے گيا۔
4 مئی 1799ء وچ ، برطانوی فوجیاں نے سرنگاپٹم قلعے اُتے آخری حملہ کيتا۔ قلعے دی اک دیوار دے نیڑے اک برطانوی توپ خانے کوکھڑا کيتا گیا سی۔ 4 مئی دی صبح ، برطانوی فوجاں کھادی وچ چھپ گئياں تے دن دے طلوع ہوݨ تک انتظار کرنے لگياں ، جدوں سورج طلوع ہويا تاں اچانک قلعے اُتے حملہ کيتا گیا۔ ٹیپو دی فوج حملے دے لئی بہتر طور اُتے تیار نئيں سی، کیوں کہ اس توں دوپہر دے کھانے تے آرام دی توقع دی جارہی سی
سہ پہر اک بجے دے نیڑے برطانوی فوجاں جو کھائی وچ لُکیاں ہوئیاں سی باہر آگئياں تے توپ خانے دے دفاع دے تحت کاویری دی کھائی نوں پار کردے ہوئے سرنگاپٹم قلعے دے سامنے کھائی نوں عبور کیتا۔ ٹیپو دے محل توں کچھ دیر تک مزاحمت جاری رہی لیکن قلعے وچ گولہ بارود ختم ہوݨ دے نال ای مزاحمت ٹھنڈی ہوگئی۔ سہ پہر ڈیڈھ بجے دے نیڑے انگریزاں نے فیصلہ کن فتح حاصل کيتی۔ اس وار ٹیپو سلطان شہید ہوگئے۔ اوہناں دے جسم اُتے گولیاں چل رہیاں سی۔ ٹیپو دی لاش قلعے دے دروازے توں لاشاں دے ڈھیر توں ملی۔ اوہناں دے کئی جنگجو قلعے دا دفاع کردے ہوئے شہید ہوگئے۔ قلعے وچ زندہ پائے جاݨ والےآں نوں بے دردی نال شہید کردتا گیا۔سرنگاپٹم شہر فاتح فوج نے لُٹ لیا۔
شیر میسور کہلاؤݨ والے ٹیپو سلطان نے کمال بہادری دا مظاہرہ کردے ہوئے کئی انگریزاں نوں ہلاک کيتا تے سرنگاپٹم دے قلعے دے دروازے اُتے شہید ہوگئے۔[۱۵]
ٹیپو سلطان دا خط نظام الملک دے ناں
[سودھو]نظام علی خاں دے جوائی، نواب مہابت جنگ دا دیوان، اسد علی خان صلح دا پیغام لے کے ٹیپو سلطان دے کول پہنچکيا اے تاں ٹیپو سلطان اوہدی واپسی اُتے اپنے ایلچی، محمد غیاث نوں نظام الملک دے ناں اک خط لکھ کے روانہ کیتا۔
” | جناب عالی!
آداب میں ٹیپو سلطان بن حیدر علی! تھوانوں ایہ دس دینا بہتر تے ضروری سمجھدا واں کہ میں ملک دا اک ادنیٰ خادم آں تے اپنے ملک نوں اپنی ماں دا درجہ دیندا واں تے میری فوج تے علاقے دے ہر محبِ وطن نوں وطن اُتے قربان کر کے وی جے ملک تے قوم نوں بچا سکیا تاں ایہ میری خوش نصیبی ہوئو گی۔ اصل گل تاں ایہ آ کہ میرے مُلک وچ رہݨ والے ہر فرد نوں مُلک دا خادم ہوݨا چاہیدا اے لیکن میں دیکھ رہیا واں کہ تُسیں مرہٹےآں دے نال مل کے اپنے ہی ملک دے باشندےآں نوں تباہ کرن، مُلک نوں کھوکھلا کرن تے اوہدے معاشی تے ثقافتی حالات نوں تباہ و تاراج کرن اُتے تلے ہوئے آں۔ معلوم ہووے کہ تھواڈی دوناں دی ملی بھگت دی وجہ توں میرا ملک تے وطن پامال تے میری رعایا نوں شکستہ حال کيتا جا رہیا اے۔ ميں تھوانوں رازداری وچ ایہ وی سمجھایا سی کہ جے تُسیں تے میں دونے مل کے ہم خیال بن جاندے آں تاں مرہٹےآں دی کیہ مجال اے کہ اوہ ساڈیاں ریاستاں دی طرف اکھ چک کے وی دیکھ سکݨ۔ ایہ وی اک حقیقت اے کہ اپنی عیاری تے چالاکی دی وجہ توں انگریز تھوانوں میرے نال ملݨ نئيں دیندے تے تھواڈےے دل وچ کدورت بھردے آ رہے نيں تے تعجب اے کہ تُسیں اس گل نوں سمجھ نئيں رہے۔ ا۔وہ تھوانوں اکسا رہے نيں کہ تُسیں مرہٹےآں دے نال مل کے میرے خلاف فوج کشی کردے رہو۔ جے گل تھوانوں سمجھ وچ آ جاندی اے تاں میں ایہ مشورہ دیندا واں کہ تھواڈی تے میری دوستی امن و آشتی وچ بدل سکدی اے تاں اس اک گل اُتے کہ تھواڈے خاندان دے مُنڈےآں، بھتیجےآں، پُتراں نوں میرے خاندان دیاں کُڑیاں دے نال تے میرے بھتیجےآں، پُتراں تے نوں تھواڈے خاندان دیاں کُڑیاں دے نال ویاہیا جاوے تاکہ دوناں ریاستاں وچ دوستی ودھ جاوے۔ فقط ۔ ٹیپو سلطان۔[۱۶] |
“ |
مرہٹےآں دی یورش تے ٹیپو دیاں کارروائیاں
[سودھو]حیدر علی نے مرہٹاں دے نال اک سابق معرکے دا قضیہ ختم کرنے دے لئی انہاں نوں ۵۰ لکھ روپے دینے دا وعدہ کيتا سی۔ انگریزاں دے خلاف حیدر علی دی پہلی جنگ دے بعد مرہٹاں نے اس خیال توں کہ دو سال تک انگریزاں دے نال نبرد آزما رہنے دی وجہ توں حیدر علی دی فوجی طاقت کمزور ہُندی چلی گئی اے، مذکورہ رقم فوری طور اُتے ادا کرنے تے بصورت ہور اس جنگ دے تمام مقبوضات واپس کرنے دا مطالبہ کرنے دے لئی سری رنگا پٹنم دا رُخ کيتا۔ مادھو راؤ دی قیادت وچ اک لکھ سواراں تے پنجاہ ہزار بندوقچیاں دا لشکر جرّار طمطراق دے نال روانہ ہويا۔ حیدر علی نوں جدوں اس یورش دی اطلاع ملی تاں انھاں نے اپنی فوج نوں اک نويں ترتیب دے نال تقسیم کيتا تے ٹیپوسلطان سمیت کئی کمانڈراں دی قیادت وچ کئی دستے مختلف اطراف وچ متعین کردئیے تے مرہٹہ فوج دی بے حد کثرت تے اپنی فوجی قلت دے پیش نظر دفاعی جنگ کرنے تے شب خاں مارنے دی حکمت عملی اختیار کيتی۔
ٹیپوسلطان نے نہایت ذہانت، پُھرتی تے بیدار مغزی دے نال مرہٹہ افواج اُتے ایداں دے عجیب نفسیاتی تے جنگی مہارت توں بھرپور وار کیتے تے شب خاں مارنے دی حکمت عملی نوں ایداں دے احسن طریقے توں عملی جامہ پہنایا کہ مختصر عرصے وچ ہزاراں مرہٹے ڈھیر ہوگئے تے اک ماہ دا عرصہ گذرنے دے بعد وی مرہٹہ افواج سری رنگا پٹنم وچ داخل نہ ہوسکن۔ اس اثناء وچ مادھوراؤ دا جو کہ بوجہ علالت راستے ہی توں واپس ہوگیا سی، پونا وچ انتقال ہويا۔ اوراس دے جانشیناں وچ اقتدار دا جھگڑا شروع ہويا۔ اس صورت حال توں حیدر علی نوں فائدہ پہنچیا تے اوہناں نے آسان شرائط اُتے مرہٹا سرداراں نال صلح کيتی تے 1770ء وچ شروع ہونے والی اس مرہٹہ یورش دا خاتمہ ہويا۔ تے 1776ء وچ جنگ کِسے نتیجے اُتے پہنچݨ توں پہلے ہی ختم ہوگئی۔
انگریزاں دے نال میسور دی دوسری جنگ
[سودھو]پہلی جنگ وچ شکست توں بعد برطانوی سامراج دے ایواناں وچ ہلچل مچ گئی تے انگریزاں نوں پہلی مرتبہ احساس ہويا کہ حیدر علی دی موجودگی وچ انہاں دا ہندوستان اُتے مکمل قبضے دا خواب شرمندہ تعبیر نئیں ہوسکو گا۔ چنانچہ اوہناں نے حیدر علی نوں اپنے رستے دا سبھ توں وڈا پتھر سمجھ کے ہٹاؤن لئی بھرپور تیاریاں شروع کردتیاں۔ اوہناں نے حسبِ سابق نظامِ حیدر آباد نواب ارکوٹ تے مرہٹےآں نوں حلیف بنانے دے لئی رابطے شروع کيتے۔ حیدر علی نے وی اس متحدہ محاذ نوں توڑنے اوراس وچ دراڑاں ڈالنے دیاں کوششاں کيتياں۔ تے مسلمان ہونے دے ناطے نظامِ حیدرآباد نوں اپنا ہمنوا بنانے دی کوشش کيتی لیکن نظام دی ناعاقبت اندیشی تے ہٹ دھرمی دے باعث انھاں ناکامی ہوئی۔ چنانچہ حیدر علی نے انگریزاں نوں ہور موقع نہ دینے دی غرض توں ۲۸/مئی ۱۷۸۰/ نوں ۹۰ ہزار فوج دے ہمراہ سری رنگا پٹنم توں خروج کيتا۔ انگریز وی چونکہ نظام تے مرہٹاں دی حمایت نئيں لے سکے سن تے تنہا حیدر علی دے مقابلے وچ آ نا نئيں چاہندے سن اس لئی انھاں نے صلح دا پیغام بھیجیا لیکن حیدر علی نے اسنوں مسترد کردتا۔ اپنی فوج نوں حسب سابق تقسیم کيتا تے اک وڈے دستے دی کمان ٹیپوسلطان نوں دتی جس دی عمر ہن ۲۹ سال ہوگئی سی تے اوہ جرأت و بہادری، ذہانت ومہارت وچ اپنا سکہ جما چکيا سی۔ حیدری افواج مختلف علاقےآں نوں فتح کردی ہوئی یولی لور دے مقام اُتے پہنچاں، جتھے انہاں دا مقابلہ کرنل بیلی دی زیرقیادت انگریز فوج توں ہويا۔ گھمسان کارن پيا تے کرنل بیلی دی فوج نوں شکست ہوئی۔ انہاں دے سیکڑاں سپاہی مارے گئے تے ۳۶ وڈے افسران قید کیتے گئے تے سری رنگا پٹنم جیل بھیج دئیے گئے۔ اک دوسرے جنرل منزو نے جدوں بیلی دی شکست دی خبر سنی تاں ہتھیار ڈال کر بھج گیا۔ ویلور اُتے وی قبضہ ہويا، نواب آرکاٹ محمد علی دی فوجاں توں مقابلے دے بعد آرکاٹ فتح ہويا تے اس دے وڈے فوجی افسراں وچوں سیدحامد راجہ بیربرادر میر جعفر صادق میسور افواج وچ شامل ہوئے تے حیدرعلی نے انہاں دے مناصب دا لحاظ رکھدے ہوئے اعلیٰ فوجی عہدےآں اُتے فائز کيتا۔ ۱۵/اگست ۱۷۸۱/ نوں حیدر علی مدراس اُتے جو کہ انگریزی فوج دا ہیڈ کوارٹر سی۔ حملہ کيتا تے انگریزاں نوں زبردست جانی ومالی نقصان پہنچایا۔ اس دوران انگریز گورنرجنرل نے فوج دی کمان جنرل آئرکوٹ دے سپرد کی، لیکن اوہ وی زیادہ دیر نہ جم سکا۔ ٹیپوسلطان نے اس جنگ وچ مثالی جرأت و بہادری دا مظاہرہ کيتا تے کئی اہم فوجی علاقے انگریزاں توں کھو کر سلطنتِ خداداد وچ شامل کرلئے۔ بدقسمتی توں ايسے دوران ساحلی شہر ملبیار دے نائر قبیلے دے لوکاں نے بغاوت دی جس نوں فرو کرنے دے لئی حیدر علی نے ٹیپوسلطان نوں ملبیار بھیجیا۔ ٹیپونے مختصر مدت وچ اوتھے دی بغاوت ختم کردتی، لیکن اسنوں احتیاطی تدبیر دے طور اُتے کچھ عرصہ ہور اوتھے گذارنے دا حکم دیاگیا۔
حیدر علی دی وفات
[سودھو]حالے انگریزاں دے نال معرکہ آرائی جاری سی تے حیدر علی دی فتوحات دا سلسلہ بڑھدا جارہیا سی کہ حیدر علی آرکاٹ دے محاذ اُتے بیمار پڑگئے۔ انہاں دے جسم وچ سرطان دے دانے نکلے ہوئے سن ۔ چنانچہ اوہناں نے مرض دی شدت نوں دیکھ کے سلطان نوں فورن واپسی لئی خط لکھیا۔ ٹیپو سلطان خط پڑھ کر پائین گھاٹ دے مقام تک پہنچ گئے سی کہ یکم محرم 1196ھ مطابق 1782ء نوں حیدر علی نے جان جانِ آفرین دے سپرد کر دِتی تے ٹیپوسلطان لئی اک عظیم مشن دی تکمیل دا بوجھ چھڈ کے داربقاء دی طرف کوچ کرگئے۔
ٹیپو دی جانشینی
[سودھو]حیدر علی نے انتقال دے وقت اپنے امراء سلطنت نوں وصیت کيتی کہ جس وفاداری دے نال آپ لوک میری خدمت انجام دے رہے سن ايسے طرحاں میرے بعد ٹیپو سلطان دی وی اطاعت کرو۔ ٹیپو نے سرنگاپٹنم واپس پہنچ کے 20 محرم 1196ھ نوں سلطنت خداداد دا اقتدار سنبھالیا۔ تخت شاہی اُتے جلوہ افروز ہونے توں پہلے اپنی ماں دی خدمت وچ حاضری دِتی، اوہناں دیاں دعاواں لئیاں۔ دورکعت نماز پڑھ کے اللہ تعالیٰ توں بارِ امانت سنبھالݨ دی توفیق دی استدعا کيتی۔ دربار وچ آکے تخت شاہی اُتے مسند نشین ہوئے۔ دربارشاہی دی پہلی مجلس دا آغاز تلاوت کلام پاک توں ہويا۔ قاری نے سورت حشر دے آخری رکوع دی تلاوت کیتی تے جدوں اللہ تعالیٰ دا ارشاد لو انزلنا ہذا القرآن اُتے پہنچے تاں بے اختیار اوہناں دیاں اکھاں توں آنسو جاری ہوگئے تے پوری مجلس اُتے بہت دیر تک سکتہ طاری رہیا۔ تخت نشینی توں بعد ٹیپو سلطان نے اپنی رعایا دے ناں (جیہناں دی اکثرت غیر مُسلماں اُتے مشتمل سی) جو پہلا سرکاری فرمان جاری کيتا اس وچ اوہناں دے نیک عزائم، اعلیٰ افکار تے رعایا دے نال حسن سلوک تے ہمدردی دے جذبات دی جھلک دیکھی جاسکدی اے، فرمان دے چند اہم نکات درج ذیل سن :
(1) میں ٹیپو سلطان بحیثیت حکمراں ریاست میسور سلطنتِ خداداد اس گل نوں اپنا فرض منصبی سمجھدا واں کہ بلا تفریق مذہب و ملت اپنی رعایا دی اخلاقی اصلاح کراں تے اوہناں دی خوشحالی اورمعاشی و سیاسی ترقی دے لئی کوشاں رہواں۔
(2) مسلماناں دی دینی تے اخلاقی بنیاد اُتے اصلاح لئی خصوصی اقدام کراں۔
(3) انگریزاں نوں اس ملک توں باہر کرن لئی، جو ساڈے حقیقی دُشمݨ نيں، پورے ہندوستان دے لوکاں نوں متحد کراں۔
(4) مظلوم و بے بس عوام نوں جاگیرداراں تے زمینداراں دے ظلم و ستم توں نجات دلاواں تے عدل و انصاف دی بنیاد اُتے ہر اک دے نال یکساں سلوک کراں۔
سلطان ٹیپو تے مذہبی رواداریاں
[سودھو]مذہبی رواداری
[سودھو]ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) اک سچے مسلمان ہونے دے باوجود مذہبی متعصب نئيں سن تے اس دا اندازہ اس گل توں ہُندا اے کہ جدوں آپ (رحمتہ اللہ علیہ) نے ’’مالابار‘‘ نوں فتح کرلیا تاں آپ (رحمتہ اللہ علیہ) نوں پتا چلاکہ چند سپاہیاں نے ’’گروایور‘‘ دے مندر اُتے تیل یا گھے چھڑک کے اگ لاؤݨ دی کوشش کيتی تاں آپ راتو رات سفر کرکے ’’گروایور‘‘ دے مندر اُتے پہنچے، اوہناں سپاہیاں نوں سزا دتی، فیر مندر دی مرمت کروان دا حکم دتا تے ایہ فرمان جاری کيتا کہ آئندہ اس شہر دی آمدنی سرکاری خزانے وچ جمع کروان دی بجائے اس مندر اُتے لائی جاوے۔ سلطنتِ خداداد دے تقریبن ہر مندر وچ آپ دیاں دتیاں ہوئی چیزاں موجود سن کیونکہ آپ دا اپنی ہندو رعایا دے نال نہایت عمدہ تے بے تعصبانہ سلوک سی۔ آپ دے بعض سیرت نگاراں نے اوہدی اک وجہ تاں آپ دی دین داری لکھی اے کہ دینِ حق نوں سمجھݨ والا، سُنتِ مصطفوی (ﷺ) تے سُنتِ فاروقی (رحمتہ اللہ علیہ) دے مطابق ہور مذاہب دے منݨ والےآں اُتے زبردستی نئيں کردا۔ اس توں علاوہ ایہ وجہ وی سی کہ ریاست دی اکثریت ہندو سی جیہناں نوں دشمنانِ ٹیپو سُلطان ہمیشا سلطان دی اسلام پسندی دی وجہ توں بغاوت اُتے اکساؤندے رہندے سی۔ آپ ہر مکتبِ فکر، مذہب دے علماء تے فقراء تے حتا کہ انگریزاں دے غیر مسلح عیسائی مبلغین دی وی عزت کردے سن۔ آپ (رحمتہ اللہ علیہ) نے ہندو مندراں لئی نہایت فیاضی دے نال جائیداداں وقف کیتیاں سن۔ آپ (رحمتہ اللہ علیہ) دے محلات دے نیڑے مندراں دی موجودگی آپ دی وسیع النظری تے رواداری دا کُھلا ثبوت اے۔
ایہ سچ اے کہ سلطان جنگ ِآزادی دے سرخیل سن لیکن اس توں علاوہ وی بہت ساریاں خوبیاں اوہناں وچ موجود سن جیہناں توں کئی لوک ناآشنا نیں۔ ایہی وجہ اے کہ بہت سارے لوک سلطان نوں اک متعصب تے ہندو دشمن ظالم حکمراں دی حیثیت توں پیش کرن دی ناکام کوشش کردے نيں حالانکہ حقیقت بالکل برعکس اے۔ ہندو تے انگریز موٴرخین نے من گھڑت تے جھوٹھیاں گلاں لِکھ کے غلط فہمیاں پھیلائیاں سن۔ اوہناں دے جھوٹھ دا اندازہ کرن لئی صرف ایہی اک مثال کافی اے : اک انگریز موٴرخ نے لکھیا اے کہ: ٹیپوسلطان نے صرف ”کورگ“ شہر وچ ستر ہزار لوکاں نوں قبولِ اسلام اُتے مجبور کيتا سی، حالانکہ عہدِ ٹیپو وچ سرزمینِ ”کورگ“ فقط 25 توں 30 ہزار دی آبادی اُتے مشتمل سی۔(سیرت ٹیپو سلطان شہید ص 432)
مندراں اُتے عنایات
[سودھو]ٹیپو سلطان نے مسجداں تے مندراں دے درمیان کدی کوئی امتیاز روا نئيں رکھیا، جس طرحاں مسجداں اُتے سلطانن دیاں نظراں رہیاں، ايسے طرحاں مندراں اُتے وی اوہناں دی عنایات رہیاں جنہاں دا اندازہ درج ذیل چند مثالاں توں لایا جاسکدا اے :
تعلقہٴ ننجن گڑھ دے کلالے نامی پنڈ وچ واقع لکشمی کانتھ مندر وچ چاندی دے چار پیالے، اک پلیٹ تے اک اگالدان ہن وی دیکھیا جاسکدا اے جو ٹیپو سلطان نے اس مندر نوں بطور نذرانہ دتا سی۔
خود سرنگاپٹنم دے رنگناتھ مندر نوں ٹیپو سلطان نے اک کافور دان تے چاندی دے ست پیالے دِتے سن تے ایہ چیزاں اج تک اس مندر وچ موجود نيں۔ مقدم الذکر شہر دے اک ہور مندر سرکینشور نوں اک مرصع پیالہ، جیہدے تھللے حِصے وچ پنج قیمتی جوہرات جڑے ہوئے سن، عطا کيتا تے نارائن سوامی مندر نوں قیمتی جواہرات نال آراستہ بہت سارے برتن، اک نقارہ تے باراں ہاتھی عنایت کیتے سن۔ (سیرت ٹیپو سلطان شہید ص 438)
مندراں دی حفاظت
[سودھو]ٹیپو سلطان مندراں اُتے فقط خزانے لٹا کے عہدہ برآنہ ہوئے بلکہ مشکل اوقات وچ کئی مندراں دی حفاظت وی کیتی ڈنڈیگل تعلقہ اُتے حملہ کردے ہوئے سلطان نے اوہدے عقبی حصے توں گولہ باری کروائی سی جیہدا مقصد صرف ایہ سی کہ راجا دا اوہ مندر حملےآں دی زد وچ نہ آوے جو قلعے دے اگلے حصہ وچ واقع سی۔
ملابار وچ گروایوار اُتے قبضہ دے دوران اوتھے دے اک مندر نوں نذرِ آتش کرن دی کوشش کرن والے کچھ مسلمان سپاہیاں نوں سلطان نے سزاواں وی دلوائیاں تے ايسے وقت مندر دی مرمت وی کروائی۔
کانجی ورم دے اُس مندر دی تکمیل لئی (جیہدی بنیاد 1780ء وچ سلطان حیدر علی نے رکھی سی) سلطان نے دس ہزار روپیا پیش کرن دے نال نال اس موقعے اُتے ہون والیاں آتش بازیاں دے مصارف وی خود برداشت کیتے سن۔ (سیرت ٹیپو سلطان شہید ص 438)
مندراں تے سوامیاں دا احترام
[سودھو]جد رگھورناتھ راوٴ دی قیادت وچ مرہٹا در اندازاں تے فتنہ پردازاں نے سرنگیر دے اک مندر اُتے حملہ کيتا، بیش قیمت املاک پرت کے لے گئے تے سارا دیوی نامی مورتی نوں باہر سٹ دتا جیہدے نتیجے وچ مندر دے سوامی تے متولی شنکر گرواچاریا فرار ہوکے شہر کارکل وچ پناہ گزين ہوئے تے سلطان توں حالات دی شکایت کیتی تاں سلطان نے جوابن اک خط سوامی دے ناں ارسال کيتا جس وچ آپ نے اس قدر احترام دے نال سوامی نوں تسلی دتی کہ خلاف معمول گرو جی دے ناں نوں اپنے ناں اُتے مقدم کيتا تے ايسے اُتے بس نئيں بلکہ اوہناں نوں اپنے زیر قبضہ دیہاتاں وچوں کسے وی چیز دے لین دا اختیار دتا۔ اس علاقے دے گورنر توں دو سو اشرفیاں مع غلہ دالوئاں تے سارا دیوی نوں احترام دے نال اوہدی جگہ نصب کروا کے اس تقریب دے موقعے اُتے اک ہزار فقراء نوں کھانا کھلایا۔ (سیرت ٹیپو سلطان شہید ص 435)
ہندو عہدیدار وڈے عہدےآں اُتے
[سودھو]سلطان ہندوواٴں نوں فقط دور توں ای نوازدے نئيں رہے بلکہ اوہناں نوں وڈے وڈے عہدےآں اُتے وی فائز کر رکھیا سی۔ سلطنت خداداد دا وزیرِ خزانہ ہندو برہمن ”پورنیا“ سی۔ ایہی ”پورنیا“ با اعتبار اختیارات دے وزیر اعظم میر صادق توں بعد سلطان دا نائب دوم وی سی۔
سلطان دا ذاتی منشی تے معتمد خاص ”لالہ مہتاب رائے سبقت“ نامی اک ہندو برہمن سی جو میدانِ جنگ وچ وی شاہی کیمپ وچ رہندا سی تے آخر تک سلطان دا وفادار رہیا۔
میسور دی فوج دا افسرِ اعلیٰ ہری سنگھ سی، جیہدا بھائی وی ہندو ہوݨ دے باوجود حکومت دا اک وڈا عہدیدار سی۔ کورگ دی فوج دا افسرِ اعلیٰ اک برہمن سی۔ اس توں علاوہ تن ہزار دی اک فوج سردار سیوا جی دی کمان وچ رہندی سی۔ ايسے طرحاں ہور وی کئی مناصب اُتے غیر مُسلماں نوں فائز کررکھیا سی۔ (سیرت ٹیپو سلطان شہید ص 434)
ہندو تے مسلم دے حقوق وچ مساوات
[سودھو]سلطان نے جس طرحاں عبادت گاہواں وچ برابری تے مساوات دا معاملہ کيتا۔ اسے طرحاں انسانی حقوق وچ وی بلا تفریق ہندو تے مسلم دے، مذہبی رواداری دی اعلیٰ مثال قائم کيتی۔ جِتھے اوہناں نے کرشنا راوٴ تے اوہدے بھائیاں نوں غداری دی سزا وچ تختہٴ دار اُتے لٹکایا، اوتھے محمد قاسم تے عثمان خان کشمیری نوں وی موت دے گھاٹ اتاریا۔ جِتھے سلطان نے عیسائی غداراں تے نمک حراماں دے پیشوا تے قائدین نوں موت دی سزا دِتی، اوتھے اوہناں مسلمان عورتاں نوں وی قتل کيتا جیہناں نے انگریز سپاہیاں دے نال بدکاری کیتی سی۔ (سیرت ٹیپو سلطان شہید ص 433)
اہل السنة والجماعة توں عقائد وچ بنیادی فرق دی بنا اُتے مہدوی فرقہ نوں سلطان غیر مسلم ای گمان کردے سن۔ ایہ لوک سلطنت خداداد لئی آستین دے سپ سن، اوہناں وچوں وی بہت سارے لوکاں نوں وڈے وڈے عہدےآں اُتے فائز کر رکھیا سی۔ جدوں اوہناں دی انگریزاں دی خفیہ حمایت اُتے اک طویل مدت گزر گئی تے ذکر بالجہر دا اوہ خاص غیر شرعی طریقہ، جیہدے ایہ لوک قائل سن۔ پوری پوری رات اڑوس پڑوس دے لوکاں دی تکلیف دا باعث بݨݨ لگیا تے برملا حکم عدولیاں کرن لگے تاں سلطان نے اوہناں نوں جلا وطن کردتا۔
عیسائیاں دے نال سلطان دا سلوک
[سودھو]عیسائیاں دے نال وی سلطان دا رویہ کچھ مختلف نئیں سی۔ سلطان نے کئی فرانسیسی عیسائیاں نوں اپنی سلطنت وچ عہدے سپرد کر رکھے سن۔ آرمینیا دے عیسائی تاجراں نوں وی اپنے ملک وچ آکے تجارت کرن دی اجازت ای نئيں بلکہ اوہناں دی مالی پشت پناہی وی کيتی۔ گو اوہناں تارکین وطن عیسائیاں نوں دوبارہ اپنی سلطنت وچ لیا کے بسایا۔ (سیرت ٹیپو سلطان شہید ص ۴۴۵)
سلطان دے عہد دی مختصر جھلک
[سودھو]ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) دے زمانے اُے جے نظر دوڑائی جاوے تاں ایہ سمجھنا مشکل نئيں رہندا کہ اوہ دور اک بہت وڈا تاریخی موڑ سی جس وچ دُنیا دی تریخ تے خاص کر ہندوستان دی تریخ اُتے بے پناہ مشکل وقت آیا تے اُس وقت اوہنوں سنبھالن والا کوئی نئیں سی تے سلطان اِس میدان وچ بالکل تنہا سی۔ دور دور تک کوئی اوہناں دا محرمِ راز نئیں۔ ٹیپو سلطان دے پیدا ہون توں صرف چار عشرے پہلے سلطنتِ مغلیہ دا آخری عظیم حکمران اورنگزیب عالمگیر فوت ہويا تے ایداں سلطنت دا شیرازہ بکھر گیا سی۔ شاہ ولی اللہ محدثِ دہلوی (رحمتہ اللہ علیہ) دی دعوت اُتے دہلی نوں مرہٹےآں دی یلغار توں بچاؤن لئی احمد شاہ ابدالی جنگ کر چکیا سی۔ بنگال وچ میر جعفر غدار دی ملت فروشانہ معاونت نال جوان سپہ سالار نواب سراج الدولہ شہید ہو چکے سن تے بنگال تے اڑیسا وغیرہ انگریز دے قبضے وچ جا چکے سن۔ (نواب سراج الدولہ دے خلاف لڑن والے انگریز جرنیلاں خاص کر لارڈ کلائیو دی تباہ کاریاں تے سیاہ کاریاں اُتے دیکھو کارل مارکس دی کتاب ’’دی برٹش رول ان اِنڈیا‘‘)۔ پرتگال، اٹلی، فرانس، برطانیا، ہالینڈ، سپین تے ہور یورپی مُلک ایشیا، شمالی امریکا تے جنوبی امریکا، افریقا، کنیڈا تے آسٹریلیا وغیرہ نوں اپنیاں کالونیاں بنا رہے سن۔ ٹیپو سلطان دے زمانے وچ ای فرانس وچ مشہور ’’ڈکٹیٹر نپولین بونا پارٹ‘‘ برسرِ اقتدار سی جیہدی سلطان توں خط و کتابت وی رہی۔ انقلابِ فرانس وی اُسے زمانے وچ آیا سی۔ اُدھر امریکا، جیہنوں اُس وقت ’’نويں دُنیا‘‘ کہیا جاندا سی، اوتھے جارج واشنگٹن وغیرہ وی آزادی دی جنگ لڑ رہے سن، نواب حیدر علی تے ٹیپو سُلطان دی برطانیا دے خلاف جد و جہدِ آزادی دے چرچے امریکا دے برطانیا مخالف لیڈراں وچ وی عام سن۔ جارج واشنگٹن وغیرہ تک اوہناں دونے باپ بیٹا دیاں جنگی کامیابیاں دی اطلاعات پہنچدیاں رہندیاں سین۔ 1776ء وچ امریکا دا ’’اعلانِ آزادی‘‘ ہويا۔ سلطان دی شہادت 1799ء وچ ہوئی اس توں بعد برطانوی قبضہ گیری دے سامنے کوئی وڈی رکاوٹ نہ رہی۔ سلطنت پنجاب وچ انگریزاں نوں مزاحمت دا سامنا کرنا پیا جیہڑی آخری سلطنت سی جیہڑی برطانیا دے زیر نگین ہوئی۔ شہادتِ سلطان توں 58 سال بعد 1857ء دی جنگ ہوئی جیہدے توں بعد تاجِ برطانیا کُل برصغیر دا حکمران ہوگیا۔
فوج دا انتظام
[سودھو]جنگی قابلیت
[سودھو]آپ (رحمتہ اللہ علیہ) نے بچپن توں ای فن حرب وچ کمال پیدا کر ليا سی، آپ اپنے والد محترم دے نال جنگاں وچ شریک ہويا کردے سی تے بہادری دے جوہر دکھا کے دادِ شجاعت حاصل کردے سی۔ برٹش انڈیا دے معروف بیورو کریٹ لیون بی باؤرنگ نے وی اپنی کتاب (Haidar Ali, Tipu Sultan, and the Struggle with the Musalman Powers of the South ) وچ ٹیپو سلطان دی جنگی صلاحیتاں نوں بہت کھل کے سراہیا۔ اک جگہ لیون بی باؤرنگ لکھدا اے :
’’سلطان وزارت دا کم کر سکدا سی، سپہ سالاری وچ طاق سی، بہترین بحری کمانڈر سی تے (بحریہ توں متعلق) ہر قِسم دیاں حرباں ٹکنیکی تے منصوبہ بندی وچ زبردست مہارت رکھدے سی۔ اوہدی قابلیت دا ایہ عالم سی کہ جس وقت اس نے جنگی بیڑا تیار کرن دا حکم دتا تاں اس نے جہازاں دے نمونے بھیجے تاکہ اوہناں نمونےآں دے مطابق جہاز تیار کیتے جاݨ۔ جہازاں دے پیندےآں لئی خاص طور تے ہدایت کيتی کہ تانبے دے بنائے جاݨ۔ سلطان نے بحری جہازاں دی لکڑی لئی اک جنگل وقف کر دتا سی ‘‘۔
میسوری راکٹ
[سودھو]ٹیپو سلطان نوں دنیا دے پہلے جنگی راکٹ دا موجد قرار دتا جاندا اے۔ ٹیپو سلطان دے والد نے میسور دے راکٹاں دے استعمال نوں وسعت دتی سی، جس نے راکٹاں وچ اہم اختراعات کيتياں تے اوہناں دے استعمال کیتی فوجی لاجسٹکس تیار کیتیاں۔ اوہناں نے راکٹ لانچر چلاؤݨ لئی اپنی فوج وچ خصوصی فوجیاں نوں تعینات کيتا۔ ایہ افراد ہتھیاراں نوں چلاؤݨ وچ مہارت رکھدے سن تے اوہناں نوں سلنڈر دے قطر تے ہدف دے فاصلے توں حساب کرن والے زاویے توں اپنے راکٹ لانچ کرن دی تربیت دتی گئی سی۔ راکٹاں اُتے دو طرف تیز بلیڈ نصب سن تے جدوں اوہنوں فائر کيتا گیا تاں اک وڈی فوج دے خلاف کافی نقصان ہويا۔ حیدر علی دی وفات توں بعد ٹیپو سلطان نے راکٹاں دے استعمال نوں بہت ودھا دتا تے اک وقت وچ 200 راکٹ فائر تعینات کيتے۔ کئی لڑائی دے دوران ٹیپو دے ذریعہ تعینات کردہ راکٹ برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دے مقابلے وچ کدھرے ودھ جدید سن، جیہدی بنیادی وجہ پروپیلنٹ نوں پھڑن لئی لوہے دی ٹیوباں دا استعمال سی۔ اس توں میزائلاں (5 کلومیٹر تک دی رینج) لئی ودھ زور تے طویل رینج نوں ممکن بنایا گیا۔ [۱۷]
برطانوی روایات وچ تیسری تے چوتھی جنگ دے دوران راکٹاں دے استعمال دی وضاحت کيتی گئی اے۔ سری رنگا پٹنم وچ ہوݨ والی جنگ دے دوران، برطانوی گولےآاں نے راکٹاں اُتے مشتمل اک میگزین نوں نشانہ بنایا، جیہدی وجہ توں ایہ پھٹ گیا تے کالے دھوئيں دا اک بلند بدل پھیل گیا جس وچ جنگ توں پھٹن والی چِٹی روشنی دے چشمے اٹھے۔ چوتھی جنگ وچ ٹیپو دی شکست توں بعد انگریزاں نے میسور دے متعدد راکٹاں اُتے قبضہ کر ليا۔ [۱۸]
بحریہ
[سودھو]پورے ہندوستان وچ سلطنت خدا داد دے حکمران حیدر علی تے ٹیپو سلطان ہی نوں اولیت حاصل رہی دی اس پورے ملک وچ بحری طاقت دا استعمال تے اہمیت نوں سمجھیا،اس وجہ توں سلطان ٹیپو نے قدرتی بندرگاہواں وچ نہ صرف توسیع کرائی بلکہ ساحلاں اُتے حفاظتی انتظامات کيتے۔ سلطان نے اپنی زندگی وچ تے نگرانی وچ 20 وڈے تے 32 چھوٹے جہاز تیار کروائے، وڈے وڈے جہازاں اُتے 72 توپاں نصب کيتیاں جا سکدیاں سی۔ اس توں علاوہ 66 جہاز ہور سی جو غیر مسلح جہاز سی۔[۱۹]
جہاز | لمبائی | تعداد | |
---|---|---|---|
پہلا جہاز | 110 فٹ | 3 | |
دوسرا جہاز | 104 فٹ | 1 | |
تیسرا جہاز | 105 فٹ | 2 |
- 110 فٹ 3 جہاز
- 104 فٹ 1 جہاز
- 105 فٹ 2 جہاز
- 95 تے 70 فٹ دے 3 جہاز
- 60 ، 112 تے 65 فٹ دے 1 1 جہاز[۲۰]
فوج
[سودھو]اپنی مستقل جنگی مصروفیات دی وجہ توں حیدرعلی تے ٹیپو سلطان نوں اک نظم و ضبط والی فوج دی لوڑ سی اس طرحاں راجپوتاں، مسلماناں تے بیدراں نوں مقامی ملیشیا دی جگہ کل وقتی خدمت لئی داخل کيتا گیا سی۔ [۲۱]
جدت تے ایجادات
[سودھو]ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) نوں جدت تے ایجادات دا خاص شوق سی۔ ہندوستان دی تریخ وچ پہلی دفعہ ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) نے مردم شماری کروائی، نواں سکہ جاری کيتا تے اوہناں سکےآں دے ناں پاک نسبتاں دی بناء اُتے احمدی، صدیقی، فاروقی، حیدری تے امامی وغیرہ رکھے۔ دنیا وچ پہلا مزائل ایجاد کرن دا سہرا وی آپ (رحمتہ اللہ علیہ) دے سر اُتے سجدا اے۔ ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) نے ہر ہر شہر، قصبے تے قلعے دے دروازےآں اُتے پہرے دار مقرر کيتے، جس مقام اُتے چوری ہوجاندی سی تاں اوتھے دے پہرے دار نوں ذمہ دار قرار دتا جاندا سی۔ جے مجرم گرفتار نہ ہوسکدا تاں پہرے دار دی تنخواہ کٹ کے اس چوری دی تلافی کيتی جاندی سی۔ ٹیپوسلطان (رحمتہ اللہ علیہ) نے اپنی سلطنت وچ ہتھیار سازی نوں بہت ترقی دتی تے میدان جنگ وچ پہلی مرتبہ لوہے دے بݨے راکٹاں دا استعمال کيتا۔ رصغیر وچ جدید گھڑی سازی دا پہلا کارخانہ وی سلطان نے لوایا۔ اس توں علاوہ اپنی ذاتی سرپرستی تے نگرانی وچ اک ہفت روزہ اخبار جاری کيتا۔ اس ہفت روزہ وچ سلطنت دے مختلف علاقےآں وچ پھیلے ہوئے سپاہیاں دے ناں تے ٹیپوسلطان (رحمتہ اللہ علیہ) دی ہدایات شائع ہُندیاں سن۔
شجاعت تے تدبیر
[سودھو]ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) دی بہادری تے شجاعت دا اس توں ودھ کے ہور کیہ ثبوت ہوسکدا اے کہ اوہ دست بدست جنگ نوں زیادہ محبوب رکھدے سن تے صرف 15 سال دی عمر وچ میدانِ جنگ وچ داخل ہوئے تے بیک وقت انگریزاں، مرہٹےآں تے نظامِ دکن توں برسر پیکار رہے۔ دُشمن اکٹھے ہوکے وی ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) نوں جھکا نہ سکے۔ انگریزاں نوں ایہ گل چنگی طرحاں معلوم ہوگئی کہ اسيں طاقت دے بل بوتے اُتے ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) دے خلاف فتح حاصل نئيں کر سکدے کیونکہ ٹیپو سلطان انگریزاں دے سامنے اک سیسہ پلائی دیوار سی تے ٹیپو سلطان دی وفادار فوج وی آخری دم تک اپنے ملک ومذہب دے دشمن سپاہیاں دے خلاف ڈٹ کے لڑدی رہندی سی۔
غداراں دا کردار
[سودھو]انگریزاں نے سازش کیتی کہ جے سلطانی افواج دی وفاداری نوں خرید لیا جاوے تاں فیر ایہ ممکن اے کہ میدان جنگ دا نقشا ای بدل جاوے تے اسيں جنگ جیت جاواں گے۔ غداراں دی تلاش شروع ہوئی، انگریزاں نے کرنل ریڈ نوں متعین کيتا تے سلطنت خداداد دی طرف بھیج دتا، کرنل ریڈ نے سبھ توں پہلے اوہناں لوکاں نوں بھڑکایا تے خریدیا جیہناں نوں ٹیپو سلطان نے غداری تے بے وفائی دی وجہ توں اوہناں دے علاقےآں چوں کڈھ دتا سی۔ کرنل ریڈ نے اوہناں نوں یقین دہانی کروائی کہ جے فتح ہوئی تاں تھوانوں دوبارہ تھواڈے علاقےآں وچ بحال کردتا جائو گا۔ اوہناں وچ سرفہرست بنگلور دا راجا کشن راؤ، پگڈنڈا دا راجا نائیک تے اوہناں توں علاوہ بہت سارے مسلمان لوک وی بادشاہت دے لالچ وچ انگریزاں دے فریب وچ آ گئے۔ اس فریب وچ ہندواں تے مسلماناں نے انگریزاں دے نال مل کے اپنا ضمیر تے ایمان تک بیچ دتا جیہدے نتیجے وچ اوہناں نوں کثیر تعداد وچ دولت حاصل ہوئی تے اوہناں نے ٹیپو سلطان دی فوج دی جاسوسی شروع کردِتی۔
سلطنت خداداد دے غدار
[سودھو]حیدر علی نے انتقال توں پہلاں وصیت کيتی کہ میر صادق، میر غلام علی لنگڑا تے پورنیا دے بارے وچ اطمینان نئيں، میرے بعد تسيں ایہناں نوں قتل کر ديو لیکن ٹیپو سلطان نے حیدر علی دی وصیت اُتے عملدرآمد نہ کرن دا خمیازہ اپنی جان دے کے بُھگتیا۔[۲۲]
میر صادق
[سودھو]میر صادق متحدہ ہندوستان وچ میسور دے ٹیپو سلطان دے دربار وچ وزیر دے عہدے اُتے فائز سی۔ حیدر علی نے اک مرتبہ اوہنوں معزول کر دتا بھانويں فیر بحال وی کر دتا لیکن میر صادق نے ایہ گل دل وچ رکھی تے اپنی توہین دے انتقام اُتے تُلیا ہويا سی۔ میر صادق دے اثر ورسوخ دا ایہ عالم سی کہ اوہ سلطان تک کوئی خبر ای پہنچݨ نئیں دیندا سی ايسے وجہ توں تیسری تے چوتھی انگلو میسور جنگ وچ ٹیپو سلطان نے شکست کھادی۔ ٹیپو نوں اک مرتبہ میر صادق دی بدعنوانی دا علم ہويا، چھاپے دے دوران اوہدے گھر توں دس لکھ روپے تے اک لکھ اشرفیاں محمد شاہی برآمد ہوئیاں۔ جیہدے توں بعد اوہ کُھلی دُشمݨی اُتے اتر آیا۔ فیصلہ کن موڑ اُتے سپاہیاں نوں کہیا کہ اوہ جا کے اپنیاں تنخواہاں وصول کر لیݨ۔ اس توں ٹیپو سلطان دا دفاع کمزور ہويا۔ جس وقت گھمسان دی جنگ ہو رہی سی تے سلطان ڈیوڑھی دے دروازے توں باہر نکلیا تاں اوہنے دروازے نوں اندرووں بند کرا دتا۔
پنڈت پورنیا
[سودھو]پنڈت پورنیا نے فرانسیسیاں تے سلطان ٹیپو دے وچکار ہوݨ والے فوجی معاہدے دی نقل میسور دی راݨی لکشمی امانی نوں پہنچائی سی جیہنے بعد وچ اوہدی اطلاع انگریز افسر جنرل ہیرس نوں پہنچائی۔ اوہدی پالیسی دی وجہ توں کمپنی نے اوہنوں میسور دا دیوان منتخب کيتا۔ پورنیا دی غداری آخر وقت تک بے نقاب نئيں ہوئی۔ جدوں اوہنوں پوری طرحاں یقین ہوگیا تاں اعلانیہ نمک حرامی کیتی، یعݨی شگاف تے جنوبی فصیل دی متعینہ فوج نوں تنخواہ دے بہانے توں مسجد اعلیٰ دے کول بلیا کے انگریزی فوج نوں قلعے اُتے چڑھن دی سہولت فراہم کیتی۔
میر غلام علی
[سودھو]میر غلام علی قلعہ جات تے افواج دا ناظم اعلیٰ سی۔ جیہنوں سلطان نے سفیر بݨا کے ترکی دے دربار تے ہور تھانواں اُتے بھیجیا گیا۔ جدوں وطن واپس لُٹیا تاں اوہدے خلاف خُرد بُرد دی شکایت ہوئی، جو تحائف سلطان ترکی نے ٹیپو سلطان لئی بھیجے سن اوہنے چھپا لیا، خانہ تلاشی کيتی گئی تاں سامان برآمد ہوگیا۔ جس اُتے غلام علی نوں نظر بند کردتا گیا۔ معافی توں بعد سلطان نے رہا کرکے وزیر بحر بنا دتا۔
راجا خان
[سودھو]راجا خاں، سلطان دے ذاتی عملے وچ شامل سی لیکن سِکّےآں دی کھݨک دیکھ کے ایمان ویچݨ وچ دیر نہ کيتی۔ آخری ایام تک اوہدے اُتے شک دی اُنگݪ تک نئيں اٹھی۔ اوہنے ای شہادت توں پہلے سلطان نوں خود سپردگی دا مشورہ دتا سی۔ ٹیپو سلطان دی شہادت توں بعد اوہناں دے گلے توں موتیاں دا قیمتی ہار وی اوہنے ای چرایا سی۔ میسور دی سلطنت وچ بخشی دا عہدہ دتا گیا۔
خارجہ تعلقات
[سودھو]مغلیہ سلطنت
[سودھو]حیدر علی تے ٹیپو سلطان، دونے مغل شہنشاہ شاہ عالم دوم توں برائے نام بیعت کردے سن۔ دوناں نوں برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی نے تمام موجودہ معاہدےآں وچ نابوبس دے طور اُتے بیان کيتا سی لیکن کرناٹک دے نواب دے برعکس اوہناں نے حیدرآباد دے نظام دی بالادستی نوں تسلیم نئيں کيتا۔
بادشاہ دی حیثیت توں تاج پوشی توں فورن بعد ٹیپو سلطان نے مغل شہنشاہ نال سرمایہ کاری دی کوشش کيتی۔ اوہناں نے شاہ عالم دوم دے وفادار لوکاں توں "نصیب الدولہ" دا خطاب حاصل کيتا۔ ٹیپو سلطان ہندوستان نوں ایسٹ انڈیا کمپنی توں نجات دلاؤݨ تے فرانس دی بین الاقوامی طاقت نوں یقینی بناؤݨ دی جستجو وچ بیرونی مُلکاں دے نال اپنی سفارت کاری دا ماہر سی۔ اپنے والد دی طرحاں اوہناں نے بیرونی مُلکاں دی طرفوں جنگاں لڑیاں جو شاہ عالم دوم دے بہترین مفاد وچ نئيں سی۔ غلام قادر دے 10 اگست 1788ء نوں شاہ عالم دوم نوں انھّا کرن توں بعد ٹیپو سلطان دیاں اکھاں وچ انجو آ گئے سی۔ 1799ء وچ سرنگا پٹم دے سقوط توں بعد نابینا شہنشاہ نے ٹیپو اُتے پچھتاوا کيتا لیکن نظام حیدرآباد اُتے اپنا اعتماد برقرار رکھیا، جیہننے ہُن انگریزاں دے نال صلح کر لئی سی۔[۲۳]
درانی سلطنت
[سودھو]مراٹھےآں دی طرفوں کافی خطرات دا سامنا کرن توں بعد ٹیپو سلطان نے افغان درانی سلطنت دے حکمران زمان شاہ درانی دے نال خط و کتابت شروع کردتی تاکہ اوہ انگریزاں تے مراٹھےآں نوں شکست دے سکݨ۔ ابتدائی طور تے زمان شاہ نے ٹیپو دی مدد کرن اُتے رضامندی ظاہر کیتی لیکن افغانستان دی مغربی سرحد اُتے فارسی حملے نے اوہدی افواج دا رخ موڑ دتا، لہذا ٹیپو نوں کوئی مدد فراہم نئيں کيتی جاسکی۔
سلطنت عثمانیہ
[سودھو]1787ء وچ ٹیپو سلطان نے عثمانی راجگڑھ قسطنطنیا وچ اک سفارتی اہلکار عثمانی سلطان عبدالحمید اول دے کول بھیجیا تے برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دے خلاف فوری مدد دی درخواست کيتی۔ ٹیپو سلطان نے عثمانی سلطان توں درخواست کيتی کہ اوہ اس نوں فوجی تے فوجی ماہرین بھیجݨ۔ ٹیپو سلطان نے عثمانیاں توں مکہ، مدینہ، نجف تے کربلا وچ اسلامی مزارات دی دیکھ بھال وچ تعاون کرن دی اجازت وی طلب کيتی۔
پر عثمانی خود بحران وچ سن تے روسی سلطنت دے نال اک نواں تنازعہ شروع ہوگیا سی، جیہدے لئی عثمانی ترکی نوں روسیاں توں دور رہݨ لئی برطانوی اتحاد دی لوڑ سی لہذا اوہ ہندوستان وچ انگریزاں نال دُشمݨی دا خطرہ مول نئيں لے سکدے سن۔ بحر ہند وچ عثمانی بیڑے نوں منظم کرن وچ ناکامی دی وجہ توں ٹیپو سلطان دے سفیر صرف اپنے عثمانی بھائیاں توں تحائف لے کے وطن واپس آئے۔ ایہدے باوجود ٹیپو سلطان دی سلطنت عثمانیہ تے خاص طور تے اوہدے نويں سلطان سلیم سوم نال خط و کتابت سال 1799ء وچ اپنی آخری جنگ تک جاری رہی۔ [۲۴]
فارس تے عمان
[سودھو]اپنے والد دی طرحاں ٹیپو سلطان نے فارس وچ زند خاندان دے حکمران محمد علی خان دے نال دوستانہ تعلقات برقرار رکھے۔ ٹیپو سلطان نے سلطنت عمان دے حکمران حماد بن سعید دے نال وی خط و کتابت کيتی۔ [۲۵]
چنگ چین
[سودھو]ٹیپو سلطان تے میسور دا ریشم توں لگاؤ 1780ء دی دہائی دے اوائل وچ اودوں شروع ہويا جدوں اوہناں نے اپنے دربار وچ چین وچ زیر اقتدار چنگ خاندان دے سفیر توں ریشم دا کپڑ وصول کيتا۔ ٹیپو دے بارے وچ کہیا جاندا سی کہ اوہ اس توں اس حد تک متاثر ہوئے کہ اس نے اپنی سلطنت وچ اوہدی پیداوار نوں متعارف کراؤݨ دا فیصلہ کيتا۔ [۲۶]
فرانس
[سودھو]ٹیپو سلطان دے نال الحاق دی کوششاں وچ نپولین نے 1798ء وچ عثمانی مصر اُتے قبضہ کرلیا۔ حیدر علی تے ٹیپو دوناں نے فرانسیسیاں دے نال اتحاد دی کوشش کيتی جو واحد یورپی طاقت سی جو ہُن وی برصغیر وچ برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی نوں چیلنج کرن لئی کافی مضبوط سی 1782ء وچ لوئس سولہويں نے پیشوا مدھو راؤ نارائن دے نال اتحاد کيتا۔ اس معاہدے نے بسی نوں اپنی فوجاں نوں آئیل ڈی فرانس (ہُݨ ماریشس) وچ منتقل کرن دے قابل بنایا۔ ايسے سال فرانسیسی ایڈمرل ڈی سفرن نے حیدر علی نوں لوئس سولہويں دی اک تصویر پیش کيتی تے اتحاد دا مطالبہ کيتا۔ [۲۷]
شہادتِ ٹیپو سُلطان
[سودھو]جد میسور دی چوتھی جنگ سرنگا پٹم وچ لڑی گئی تاں اس جنگ وچ ٹیپو سلطان دی فوج وچ غدار پُرنیا پنڈت، غدار میر صادق تے غدار غلام علی جو کہ غدارِ اعظم، ملت فروش تے آزادی ہند دے دشمݨ سن، اوہناں نے دنیا دی محبت تے لالچ وچ آکے انگریزاں دے نال ساز باز کر کے اوہناں نوں سرنگا پٹم دے قلعے دا نقشہ فراہم کيتا۔ جس تہہ خانے وچ جنگی سامان (راکٹ) وغیرہ پئے سن، اس وچ دریائے کاویری دا پاݨی چھڈوا کے راکٹ ناکارہ کروا دِتے، جیہدی وجہ توں ٹیپو سلطان نوں شکست دا سامنا کرنا پيا۔ اوہناں غداراں نے سلطان دے سیکنڈ اِن کمانڈ سردار غازی خان نوں بلوا کے چپکے نال شہید کيتا تے جرنیل سیّد غفار دے قتل اُتے اندرونی دستے مقرر کیتے۔ جد اک اک کرکے سبھ وفادار شہید ہوگئے تاں آخر وچ صرف سلطان رہ گئے سن، جیہناں نوں کئی سپاہیاں نے بھیس بدل کے خفیہ رستےآں توں نکل جاݨ دا مشورہ دِتا تے کئی دوستاں نے سرنڈر دا کہیا کہ گھٹ توں گھٹ جان تاں بچ جائو گی، مگر فاتح اعظم، شیرِ میسور اپنی شجاعت تے نا قابلِ شکست ارادے دا ثبوت دیندے ہوئے میدانِ جنگ وچ جری تے دلیر سپاہیاں دی طرحاں مردانہ وار لڑدے ہوئے سرنگا پٹم دے قلعے دے دروازے اُتے 4 مئی 1799ء نوں شہید ہوگئے۔ شہادت توں بعد لاشۂ شہید دی ہیبت تے جلال دا ایہ عالَم سی کہ غداراں دے ذریعے فتح پاؤݨ والے بزدل انگریز جرنیل نیڑے نئیں جا رہے سی کہ ایہ شخص تاں حلے زندہ لگدا اے، مرا ہويا شخص ایہداں تروتازہ نئيں ہُندا۔ آخری وقت لڑدے ہوئے سُلطان دی تلوار ٹُٹ گئی تے دستہ ہتھ وچ رِہ گیا سی، جد لاشہ مبارک قبضے وچ لیا گیا تاں ہتھ دی گرفت ٹُٹے ہوئے دستے اُتے اُسے طرحاں قائم سی۔ انگریزی فوج دا اوہ بندوقچی (Gunman) جیہنے سُلطان شہید اُتے آخری گولیاں چلائیاں، اوہننے حالاتِ جنگ بیان کردے ہوئے اپنے جرنیلاں نوں دسیا کہ :
“I don’t know who he was, but he fought like a tiger”. یعنی
’’مینوں نئيں پتا سی کہ میرے سامݨے لڑن والا کون اے مگر اوہ شیراں ونگوں لڑ رہیا سی‘‘۔
ٹیپو سلطان شہید (رحمتہ اللہ علیہ) دی شخصیت توں نہ صرف ہندو تے مسلمان ای متاثر سن بلکہ ایسٹ انڈیا کمپنی دے گورنر جنرل ویلز لی نے ٹیپو سلطان دی شخصیت نوں بھانپدے ہوئے کہیا:
“I fear my friends that Tipu’s memory will live long after the world has ceased to remember you and me”.
’’میرے دوستو! مینوں ڈر اے کہ ٹیپو نوں ایہ دنیا ہمیشا یاد رکھو گی جد کہ سانوں تے تھوانوں بھُل جائو گی‘‘-
ہاں! مینوں خوف اے کہ اوہ ہندوستان دے دوسرے حکمراناں دی طرح نئيں، مینوں اس توں خوف اس لئی اے کہ اوہنے دوسرے حکمراناں لئی مثال قائم کردتی اے، خوش قسمتی اے کہ اوہ لوک بزدل تے ڈرپوک نيں تے کوئی اس قابل نئيں کہ اس دی مثال نوں مشعل راہ بنا سکے مگر آؤݨ والے زمانے وچ ایسی مثال ساڈی حکومت لئی تباہ کن اثرات پیدا کرسکو گی‘‘۔
رعایا دے دل وچ سلطان دی عقیدت تے محبت
[سودھو]رعایا وچ سلطان ٹیپو دی عقیدت اس قدر سی کہ ہندو مذہب دے دو فرقےآں واڈگلائی تے ٹنکالائی دے درمیان اختلاف ہو اُتے خود ہندواٴں نے سلطان نوں اپݨا تے ثالث بݨایا سی۔ جے سلطان ظالم تے ہندو دشمݨ ہُندے تاں ایہ صورت حال نہ ہُںدی۔
سلطان دی مذہبی رواداری ای سی جیہنے رعایا دے سینےآں وچ عقیدت و محبت دی اوہ شمع فروزاں کیتی جیہنوں دیکھ کے انگریز وی ششدر سن۔ سلطان نے جس جگہ اپنی جان جانِ آفراں دے سپرد کیتی اسے جگہ سلطان دے سیکڑےآں فدائین دیاں لاشاں پئیاں ہوئیاں سن۔ جیہناں وچ عورتاں وی سن۔ جد سلطان دا جنازہ چکیا جاݨ لگیا تاں راہ وچ ہندو عورتاں ماتم کردے ہوئے اپݨے سراں اُتے مٹی پا رہیاں سن۔ (سیرت ٹیپو سلطان شہید ص 443)
اسی لئی ظفر علی خان نے کہیا سی:
قوتِ با ز و ئے اسلا م تھی اس کی صولت
اس کی دولت کے دعا گوؤں میں شامل تھے ہنود
غور کرن توں معلوم ہُندا اے کہ مذہبی رواداری، غیرمسلماں دی خوشی غمی وچ شریک ہوݨ تے اوہناں دے مذہبی جذبات دا خیال رکھݨ وچ سلطان اس قدر اگے نکل گئے سن کہ بعض مواقع اُتے فقہی اعتبار توں اس اُتے بحث وی کيتی جاسکدی اے۔
شہادت
[سودھو]ٹیپو سلطان 4 مئی، 1799ء وچ سرنگا پٹم، (موجودہ کرناٹک) وچ انگریزاں دے خلاف لڑدے ہوئے انتقال کر گئے تے قرآن دى آیت پڑھدے ہوئے اوہناں دی شہادت ہوئی۔
مذہبی عدم رواداری دا الزام
[سودھو]2014ء وچ بھارتیہ جنتا پارٹی دے بھارت بر سر اقتدار آؤن توں بعد توں ہور کئی مسلم حکمراناں دی طرح ٹیپو سلطان تے انہاں دے والد نواب حیدر علی اُتے مذہبی عدم رواداری تے وڈے پیمانے اُتے ہندوواں دے قتل دا الزام عائد کيتا جاݨ لگیا۔ نومبر، 2015ء وچ کرناٹک دی برسر اقتدار سدارمیا دی زیر قیادت کانگریس حکومت نے حسب سابق ٹیپو سلطان دے یوم پیدائش دا جشن منایا تاں ریاست دے مدیکیری علاقے وچ اک مسلم تنظیم تے وشو ہندو پریشد دے درمیان پُرتشدد چھڑپاں ہوئیاں۔ ایہ دعوا کيتا گیا کہ اس وچ مقامی قائد ڈی ایس کُٹپا دی موت ہوگئی۔ پر بعد وچ پتا چلیا کہ اوہ اک 20 فٹ اُچی کندھ توں گر کے مر گئے۔[۲۸] چھڑپاں وچ اک مسلم شخص ہلاک ہوئے گیا۔
فورٹ ولیم کالج دا یوم تاسیس
[سودھو]اردو دے ممتاز ادیب، صحافی تے دانش وَر سیّد سبطِ حسن نے اپنے اک مضمون وچ لکھیا اے، فورٹ ولیم کالج سرزمینِ پاک و ہند وچ مغربی طرز دا پہلا تعلیمی ادارہ سی جو لارڈ ویلزلی، گورنر جنرل (1798۔ 1805ء) دے حکم اُتے 1800ء وچ کلکتا وچ قائم ہويا۔ اس شرط دے نال کہ کالج دا یومِ تاسیس 4 مئی 1800ء تصوّر کيتا جاوے۔ کیونکہ اس دن ٹیپو سلطان ٹیپو دی شہادت تے سقوط میسور دا اک سال مکمل ہویا سی۔[۲۹]
ٹیپو سلطان دی یاد وچ تقریبات
[سودھو]ٹیپو سلطان دے سیکیولر کردار تے تحریک آزادی وچ کردار دے اعتراف وچ ہر سال نومبر وچ کرناٹک وچ اوتھے دا محکمہ ثقافت ٹیپو سلطان دن مناؤندا سی۔ 2019ء وچ بی ایس یدی یورپا دی بی جے پی حکومت دے بر سر اقتدار آؤن توں بعد اوہناں تقریبات نوں بند کرن دا اعلان اسے سال جولائی دے مہینے وچ کر دتا گیا۔ ایہدے باوجود عوامی سطح اُتے ہر سال 10 نومبر نوں ٹیپو سلطان جینتی تے 4 مئی نوں ٹیپو سلطان دا یوم شہادت عقیدت و احترام نال منایا جاندا اے۔ [۳۰]
اولاد
[سودھو]ٹیپو سلطان دی کئی بیویاں سی۔ وچوں اک سندھ صاحبہ اپنی خوبصورتی تے ذہانت دی وجہ توں کافی مشہور سی تے جیہناں دے پوتے صاحب سندھ سلطان سن جو شہزادہ سید الشریف احمد حلیم الزمان خان سلطان صاحب دے ناں توں وی جاݨے جاندے سن۔ ٹیپو دے خاندان نوں انگریزاں نے کلکتا بھیج دتا سی۔ کئی ہور اولاداں ہُݨ وی کلکتا وچ رہندیاں نيں۔ [۳۱][۳۲]
اوہناں دے پُتر ایہ سن :
- شہزادہ سید شریف حیدر علی خان سلطان (1771ء – 30 جولائی 1815ء)[۳۳]
- شہزادہ سید الشریف عبدالخالق خان سلطان (1782ء – 12 ستمبر 1806ء)
- شہزادہ سید الشریف محی الدین علی خان سلطان (1782ء – 30 ستمبر 1811ء)
- شہزادہ سید الشریف معظم الدین علی خان سلطان (1783ء – 30 مارچ 1818ء)
- شہزادہ سید الشریف معراج الدین علی خان سلطان (1784ء)
- شہزادہ سید الشریف معین الدین علی خان سلطان (1784ء)
- شہزادہ سید الشریف محمد یاسین خان سلطان (1784ء – 15 مارچ 1849ء)
- شہزادہ سید والشریف محمد سبحان خان سلطان (1785ء – 27 ستمبر 1845ء)
- شہزادہ سید والشریف محمد شکر اللہ خان سلطان (1785ء – 25 ستمبر 1830ء)
- شہزادہ سید الشریف سرور الدین خان سلطان (1790ء – 20 اکتوبر 1833ء)
- شہزادہ سید والشریف محمد نظام الدین خان سلطان (1791ء – 20 اکتوبر 1791ء)
- شہزادہ سید الشریف محمد جمال الدین خان سلطان (1795ء – 13 نومبر 1842ء)
- شہزادہ سید الشریف منیر الدین خان سلطان (1795ء – یکم دسمبر 1ء)
- شہزادہ سر سید والشریف غلام محمد سلطان صاحب، دے سی ایس آئی (مارچ 1795ء – 11 اگست 1872ء)
- شہزادہ سید الشریف غلام احمد خان سلطان (1796ء – 11 اپریل 1824ء)
- شہزادہ سید الشریف حشمت علی خان سلطان (پیدائش دے وقت وفات پا گئے)[حوالہ درکار]
مورتاں
[سودھو]-
ٹیپو سلطان دی جمݨ تھاں
-
ٹیپو سلطان دے مقبرے دا داخلی دروازہ
-
ٹیپو سلطان اپنے تخت اُتے
-
ٹیپو سلطان دی تلوار دہلی میوزیئم وچ
ہور دیکھو
[سودھو]- سلطنت خداداد میسور
- سرنگاپٹم
- میسوری راکٹاں
- مملکت آصفیہ
- چارلس کارنواِلس
- رچرڈ ویلزلی
- اینگلو میسور جنگاں
باہرلے جوڑ
[سودھو]- جنگ میگزین
- Tipu Sultan remembered on his 212th martyrdom anniversary – TCN News
- Tipu Sultan: Villain or Hero?
- Tipu Sultan: An Essay on Hero
- Biography at StoryofPakistan.com
- The Tiger of Mysore – Dramatised account of the British campaign against Tipu Sultan by G. A. Henty, from منصوبہ گوٹنبرگ
- Biography by Dr. K. L. Kamat
- Coins of Tipu Sultan
- Illuminated Qurʾān from the library of Tippoo Ṣāḥib, Cambridge University Digital Library
- 5 Things You Did Not Know About The ‘Tyrant’ Tipu Sultan
حوالے
[سودھو]- ↑ https://books.google.com.pk/books?hl=fr&id=hkbJ6xA1_jEC
- ↑ عنوان : History of Tipu sultan — صفحہ: 6 — ISBN 81-87879-57-2
- ↑ Encyclopædia Britannica Online ID: https://www.britannica.com/biography/Tippu-Sultan — subject named as: Tippu Sultan — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — عنوان : Encyclopædia Britannica
- ↑ SNAC ARK ID: https://snaccooperative.org/ark:/99166/w6qz2qk2 — subject named as: Tipu Sultan — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
- ↑ Brockhaus Enzyklopädie online ID: https://brockhaus.de/ecs/enzy/article/tipu — subject named as: Tipu — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
- ↑ لیکھک ناں سٹرنگ: Mohibbul Hasan — عنوان : History of Tipu Sultan — ISBN 81-87879-57-2
- ↑ Fortescue, John William (1902). A history of the British army, Volume 3. Macmillan, 431–432.
- ↑ «The Tiger and The Thistle – Tipu Sultan and the Scots in India». nationalgalleries.org. بایگانیشده از اصلی در 11 نومبر 2006. نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در|archive-date=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «The Tiger and The Thistle – Tipu Sultan and the Scots in India». nationalgalleries.org. بایگانیشده از اصلی در 11 نومبر 2006. نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در|archive-date=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ Wenger, Estefania (1 مارچ 2017). Tipu Sultan: A Biography (in en). Vij Books India Pvt Ltd. ISBN 978-93-86367-44-0.
- ↑ Sen, Sailendra Nath (1994). Anglo-Maratha Relations, 1785–96 (in en). Popular Prakashan. ISBN 978-81-7154-789-0.
- ↑ Wenger, Estefania (1 مارچ 2017). Tipu Sultan: A Biography (in en). Vij Books India Pvt Ltd. ISBN 978-93-86367-44-0.
- ↑ Wenger, Estefania (1 مارچ 2017). Tipu Sultan: A Biography (in en). Vij Books India Pvt Ltd. ISBN 978-93-86367-44-0.
- ↑ Wenger, Estefania (1 مارچ 2017). Tipu Sultan: A Biography (in en). Vij Books India Pvt Ltd. ISBN 978-93-86367-44-0.
- ↑ «شیر میسور ٹیپو سلطان». Nawaiwaqt (به Urdu). ۲۰۱۸-۰۵-۰۳. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۵-۱۱.
- ↑ مردِ حریت سلطان ٹیپو، ڈاکٹر وائی، یس، بنگلور، صفحہ: 176 ناشر: کرناٹک اردو اکادمی بنگلور
- ↑ "Over 5,000 'war rockets' of Tipu Sultan unearthed" (in en). Deccan Herald. 28 جولائی 2018. https://www.deccanherald.com/state/over-1000-war-rockets-tipu-684169.html.
- ↑ «How the Mysorean rocket helped Tipu Sultan's military might gain new heights». 5 اگست 2018. تاریخ وارد شده در
|date=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «juraat.com/04/05/2017/14157».
- ↑ بہ حوالہ ٹیپو سلطان صفحہ 333
- ↑ (2010) in R. Gopal: Tipu Sultan: The Tiger of Mysore. Mysore: Directorate of Archaeology and Museums, Government of Karnataka, 279. OCLC 813417527. “Since Haidar and Tipu were perpetually engaged in battles , they formed a disciplined standing army . Thus , instead of the local militia called the Kandachar force of agricultural origin which existed in the Mysore army earlier, Haidar and Tipu enrolled to their army forces the able tribal men , Muslims and Rajputs on full time service. In this way, Haidar and Tipu removed the Vokkaligas of the agricultural base from the local militia which took part in wars for centuries and in place of their quit rent , they imposed higher taxes and thus became indirectly responsible for implementation of Ryotwari system. The Ryots were not liberated from the shackles of Kandachar service; the slaves who were with them were enrolled in the army in some places. As a result, the Ryots removed from the military service could not even rely upon slaves for their agricultural activities. Hence these ryots had to endure the greater responsibility of feeding the slaves and of financing their marriages besides paying the higher taxes. So in the plains of Mysore the system of slavery was loosened.”
- ↑ علیگ، شاہد صدیقی (۲۰۲۲-۰۵-۰۴). «اک عظیم جنگجو ٹیپو سلطان: جسنوں اپناں نے دھوکہ دتا... شاہد صدیقی علیگ». Qaumi Awaz (به Urdu). دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۶-۲۶.
- ↑ Brittlebank 1999.
- ↑ (1997) Pan-Islamism: Indian Muslims, the Ottomans and Britain, 1877–1924. ISBN 978-90-04-10632-1.
- ↑ (1992) Trade and Empire in Muscat and Zanzibar: The Roots of British Domination. ISBN 978-0-415-07997-6.
- ↑ «A sultan's silken dreams». www.downtoearth.org.in (به English). دریافتشده در ۲۰۲۲-۰۸-۲۱.
- ↑ «Tipu Sultan and the Scots in India». The Tiger and The Thistle. بایگانیشده از اصلی در 21 نومبر 2008. دریافتشده در 11 مارچ 2017. نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در|access-date=،|archive-date=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ Tipu Sultan row: Madikeri tense as locals blame ‘outsiders’ for clash | The Indian Express
- ↑ ڈیسک، ویب (۲۰۲۱-۰۹-۲۶). «فورٹ ولیم کالج دے یومِ تاسیس دا سلطان ٹیپو شہید نال کيہ تعلق سی؟ -». ARYNews.tv | اُردو – Har Lamha Bakhabar (به Urdu). دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۵-۱۴.
- ↑ Yediyurappa govt cancels Tipu Jayanti celebrations in Karnataka, cites protests to call off event
- ↑ "Descendent objects to use of Tipu Sultan’s name for polarising votes | News – Times of India Videos" (in en). The Times of India. Feb 21, 2023. https://timesofindia.indiatimes.com/videos/news/descendent-objects-to-use-of-tipu-sultans-name-for-polarising-votes/videoshow/98128971.cms?from=mdr.
- ↑ "Misuse His Name and We'll Sue for Defamation, Say Tipu Sultan's Descendants as Karnataka Poll Heat Rises" (in en). News18. 14 فروری 2023. https://www.news18.com/news/india/misuse-his-name-and-well-sue-for-defamation-say-tipu-sultans-descendants-as-karnataka-poll-heat-rises-7075579.html.
- ↑ "Karunanidhi to release stamp on Vellore sepoy mutiny" (in en-IN). The Hindu. 9 جولائی 2006. https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-tamilnadu/karunanidhi-to-release-stamp-on-vellore-sepoy-mutiny/article3102882.ece.
وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: ٹیپو سلطان |
- مضامین جنہاں وچ انگریزی بولی دا متن شامل اے
- مضامین جنہاں وچ لاطینی بولی دا متن شامل اے
- صفحههای دارای ارجاع با پارامتر پشتیبانینشده
- خطاهای یادکرد: تاریخ
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- یادکردهای دارای منبع به زبان Urdu
- یادکردهای دارای منبع به زبان English
- 1750 دے جم
- 20 نومبر دے جم
- 1799 دیاں موتاں
- 4 مئی دیاں موتاں
- ٹیپو سلطان
- اٹھارہويں صدی دے ہندوستانی بادشاہ
- اٹھارہويں صدی دے ہندوستانی مصنف
- سلطنت میسور
- کرناٹک دیاں شخصیتاں
- جنوبی ایشیا دی تریخ
- تریخ اسلام
- پنجابی شخصیتاں
- جٹ
- ہندوستانی جرنیل
- مسلم جوامع
- تریخی شخصیتاں
- مشہور لوک
- مسلم شخصیتاں
- مسلم جرنیل
- بادشاہ