پنجابی ساہت تنقید:مڈھ تے ترقی

پنجابی ساہت تنقید :- مڈھ تے ترقی

ڈاکٹر۔ ہرنام سنگھ شان مطابق پنجابی ساہت-تنقید دا شروع پندرویں صدی توں ہی ہویا سی۔اوہناں مطابق پنجابی وچ پرکھ-پڑچول دا جم، پندرویں صدی وچ گرو نانک صاحب دے داخلہ نال ہی ہو گیا سی۔اوہناں نے اپنے مشرق کالی تے حال پنجابی دے آدی شاعر شیخ فرید جی دے کجھ بچناں تے وچاراں دی ویاکھیاں جاں ٹیکا ٹپنی کرکے اس دا مڈھ بنھیا ۔اوہناں نے بابا فرید بانی دھر گرو ویکتیاں ولوں کیتے گئے کنتوآں جاں دتیا گئیا ٹپنیاں نوں اپنی اپروکت اکتی دا بنیاد بنایا۔ڈاکٹر۔ ہرنام سنگھ شان نے پنجابی شاعراں، خاص طور تے قصہ کاراں ولوں کیتی گئی سویپڑچول جاں ساتھی قصہ کاراں دیاں کرتاں بارے وچاراں نوں ای پنجابی ساہت دی موڈھی تنقید منیا اے۔وارث، احمدیار وغیرہ نوں نقاد ہی نہیں منیاں سگوں احمدیار نوں اک آدرشک سمالوچک دے سارے گناں دا دھارنی کیہا اے کیونکہ اس نے وارث دی رچنا نوں چنگی طرحاں پڑھیا، گھوکھیا۔اس دیاں دل ڈونگھائیاں تک اپڑیا، اسدی کلا نوں جانچیا- پرکھیا اتے اپنے نجی تجربہ، وڈا واقفی تے امکّ مشق اتے پہلیاں حیراں دے تلناتمک مطالعہ دے بنیاد تے اسدی کرت اتے کلا- کشلتا دا جائجاں لیا جاپدا اے|

ڈاکٹر۔ شان نے ہاشم محمد بخش، فضل شاہ، پیر نیک عالم وغیرہ شاعراں نوں نقاداں دی اپروکت لسٹ وچ شامل کیتا اے۔پیارا سنگھ بھوگلے لکھدے ہن:- سبھ توں پہلاں گرو نانک نے ساہتپرکھن تے اڈیٹنگ کرن تا کم شروع کیتا سی۔پچھوں گرو ارجن دیو جی نے گرو گرنتھ دا اڈیٹنگ کرکے پنجابی تنقید دا معیار قایم کیتا۔

بھوگلے ایتھے ڈاکٹر۔ ہرنام سنگھ شان دی اس دھارنا دے حامی ہن جس مطابق پنجابی ساہت تنقید بابا فرید توں شروع ہندی اے: کجھ کنتو کیتے جا سکدے ہن جنہاں نال اپروکت دھارنا دی وقعت جاں نرارتھکتا ستے سدھ ہو جاندی اے۔پہلا کنتو تاں ایہہ کہ اسیں گرو نانک نوں ساہت سمالوچک منن نوں تیار ہاں؟ دوجے کہ گرو ارجن دیوَ ولوں آدی گرنتھ دا اڈیٹنگ تنقید دا کارن اے اتے آدی گرنتھ تنقید دا گرنتھ اے؟ اتر نشچے ہی نانہواچی ہن۔

پیارا سنگھ بھوگلے نے بڑے زوردار شبداں وچ گرو نانک دیوَ جی نوں پنجابی دا پہلا نقاد منیاں اے اتے اوہناں دی سمتی اے کہ گرو نانک دیوَ جی نے نہ صرف آپ اچے پدھر دا ساہت رچیا سگوں اپنے توں پہلاں رچے جا چکے ساہت دی چون اتے پرکھ وی کیتی۔ آپ دی دلیل دا بنیاد وی بڑا مزیدار اے۔آپ نے فرمایا اے، بابا فرید، بھگت کبیر اتے دوسرے سنتاں دی بانی نوں اکتر کرن دا کم گرو نانک نے کیتا۔کبیر دی بانی رچدیاں کبیر دی بانی توں پریرنا وی لئی، اس بنیاد تے گرو نانک جی نوں پنجابی ساہت دا موڈھی نقاد سوچ کرنا نہ صرف گرو نانک نال دھکہ اے بلکہ پنجابی ساہت تنقید نال گھور انیاں اے۔

بھاویں پیارا سنگھ بھوگلے نے گرو نانک نوں تنقید سدھ کرن لئی اوہناں دی بانی اکتر کرنا، بانی دی پرکھ کرنا آدی گنیا اے تے اسے کرکے گرو نانک نوں پنجابی ساہت دا پہلا نقاد منیاں اے، پر ایہہ بنیاد نہیں ہن۔ گرو نانک جی نوں نقاد سدھ کرن تے گرو ارجن دیوَ جی نوں وی آپ نے ایسے بنیاد اتے نقاد سدھ کیتا اے کہ گرو نانک ولوں جاری کیتی گئی تنقید دی ایہہ پرمپرا گرو ارجن دیوَ جی دے ویلے سکھر اتے پہنچدی اے۔

قصہ شاعراں نوں وی بھوگل نے ڈاکٹر۔ شان سنگھ وانگ نقاد منیا اے۔وارش شاہ دی سوے-تنقید اتے اس توں وی پہلاں حافظ برخوردار دے دوجے قصہ کاراں اتے کیتیاں ٹپنیاں احمدیار دے ہم عصر تے پوروکالین قصہ شعری ول اشارہ توں چھٹّ، احمدیار آدی نوں پنجابی ساہت تنقید دی پرمپرا دے اہم ساہت-مفکر منیاں گیا اے۔میاں محمد بخش وی بھوگل مطابق پنجابی نقاد سن۔اپروکت سارے قصہ کاراں نوں پنجابی ساہت تنقید جو کوئی کیتی اے تاں اوہ صرف اپنے ہم عصر جاں پوروکالی قصہ کاراں جاں قصہ شعری متعلق عقیدت دکھاؤن ہتّ اے جاں اوہ گمبھیر تے سچیت تنقید کر راے ہن؟ ایہہ وچارن والی گل اے۔قصہ لکھاریاں دا چیتن یتن تنقید اکا نہیں اے۔(1)

پنجابی ساہت تنقید دا اتہاس:

تنقید شبد دی تشریح: تنقید پد سنسکرت دے دھاتو لچ توں بنیا اے جس دا مطلب اے ویکھنا۔ لچ توں ہی پھر لچن شبد بندا اے تے اسدا مطلب اے تولنا جاں نرنا کرنا آدی۔ کیہا جاندا اے کہ لوعدہ توں ہی تنقید شبد دی اتپتی ہوئی۔اسدا اگیتر اے جسدا مطلب اے چنگی طرحاں، چترپھیوں اؤں تنقید دا لفظی مطلب اے، چنگی طرحاں ویکھنا۔(2)

ڈاکٹر۔ پریم پرکاش سنگھ بھارتی شعری شاستر:

انگریزی وچ تنقید نوں کرٹسجم آکھیا جاندا اے جسدا سمچا مطلب اے، کسے بارے نرہیرو ٹپنی کرنی جاں فیصلہ سناؤنا آدی۔اس طرحاں تنقید دا اردو بولی وچ پریائ تنقید اے جسدا مطلب اے: تولنا آدی۔وکھ وکھ بولیاں وچ ورتے جاندے اس شبد تنقید دا مطلب کسے ساہت وستو بارے نرنا کرنا اے کہ اس وچ رچناکار نے کی آکھنا چاہیا اے تے اوہ جو کہنا چاہیا اے، اس وچ کتھوں تک کامیاب رہا اے۔

اتہاس: ساہت دے اتہاس اپر نظر ماریئے تاں پتہ چلدا اے کہ وکھرے ڈسپلن دے روپ وچ تنقید مغربی ساہت ماتحت ویہویں صدی وچ ہی پیدا ہوئی اے۔مغربی چنتکاں دی طرحاں پنجابی دے کجھ نامور ہستاکھراں نے وی اپنی زبان وچ ساہتی کھوز اتے پرکھ دا کم آرنبھیا اے۔ایہناں وچ ذکر یوگ ڈاکٹر۔ چرن سنگھ، بھائی کانھ سنگھ نابھہ اتے باوا بدھ سنگھ ہن۔پر سخت روپ وچ تنقید کھیتر وچ باوا بدھ سنگھ ہی دسدا اے۔ باوا بدھ سنگھ توں پہلاں میاں مولٰی بخش کشتہ دی رچنا چشمہ-اِ-ہیات (1931) پنجابی شاعراں بارے لکھی جا چکی سی اتے اسدا اثر وی پنجابی تنقید اتے پیا، پر ایہہ رچنا اردو وچ ہون کرکے پنجابی تنقید دی مڈھلی رچنا قبول کرنا جچدا نہیں۔نوین الوچنا دا مڈھ باوا بدھ سنگھ دیاں تن الوچنتامک کتاباں ہنس-چوگ (1914)، کوئل کوُ(1916) اتے بمبیہا بول(1925) نال ہویا منّ سکدے ہاں۔ایہناں تناں کتاباں وچ اصولی، ووہارک اتے کھوجاتمک الوچنا ہوئی ملدی اے۔ باوا بدھ سنگھ توں بعد پرو۔ پورن سنگھ نے دی سپرٹ آپھّ اؤریئینٹل پوئٹریو وچ مغربی اتے مشرقی شاعراں اتے ساہتکاراں اتے ٹپنی کیتی اے۔اس الوچنا پرمپرا دا اگے پھلار کرن والے ڈاکٹر۔ موہن سنگھ اتے پرں۔ تیجا سنگھ ہن۔ایہناں دیاں پائیاں لیہاں نوں اگے جنداں رکھن والے پرں۔ تیجا سنگھ، پرں۔ شربچن سنگھ طالب، ڈاکٹر۔ روشن لال اہوجا، پرو۔ کرپال سنگھ کسیل، ڈاکٹر۔ دیوان سنگھ، ڈاکٹر۔ جیت شیتل، ڈاکٹر۔ رتن سنگھ جگی ہن۔ایہناں توں اگلے پڑھاء وچ اسیں پرں۔ سنت سنگھ سیکھوں، ڈاکٹر۔ عطر سنگھ، ڈاکٹر۔ جسویر سنگھ آہلووالیا،پرو۔کرشن سنگھ، ڈاکٹر۔ پریم پرکاش سنگھ اتے ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ آدی نوں اس کرکے رکھ راے ہاں کہ ایہناں نے کسے نہ کسے واد نوں لے کے الوچنا دا شروع کیتا۔

تنقید پرنالیاں جاں پرورتیاں:-

پنجابی تنقید کھیتر ول جے گہہ نال نظر ماریئے، تاں سانوں وکھ وکھ تنقید دیاں وکھ وکھ تنقید ونگیاں دا پرچی ملدا اے جس توں سانوں جدید تنقید دیاں پرورتیاں دے ادے ہون دا پتہ چلدا اے۔ہن تک تنقید دے کھیتر وچ جہڑیاں تنقید مطالعہ ودھیا پرچلت رہیا ہن اوہناں وچوں پرمکھ نمنلکھت ہن-

اصولی تنقید:

پنجابی ساہت توں علاوہ جے اسیں سنسکرت جاں مغربی ساہت اپر پچھلجھات ماریئے تاں پتہ لگدا اے کشرو شروع دی الوچنا کسے نظریات، اصولاں جاں آدرشاں اپر ہی ٹکی ہوئی سی۔اس آلوچلا دی ہوند توں پہلاں کوئی اہم رچنا ہوند وچ نہیں آؤندی اے(جو لوک مناں نوں متاثر کردی ہووے)، جو پورولے اتے پچھلیرے سرجکاں لئی کسوٹی دا کم دندی اے۔اس رچنا دے بنیاد تے ہی شعری مطالعہ دے نیم قائم کیتے جاندے ہن۔ایہہ نیم ہی اصول اکھواؤندے ہن تے الوچک ایہناں نظریات اپر ہر رچنا نوں پرکھدا اے۔بھارت وچ اصولی تنقید دا موڈھی ناٹی-شاستر دے بھرتمنی نوں ہی منیا جا سکدا اے، جسنے پہلی واری اس گرنتھ وچ شعری رچنا دے لئی کاوَ- مطالعہ نیماولی تیار کیتی۔اس توں بعد وکھ وکھ قوماں(رس، دھنی، ریتی، وکروکتی اتے اؤچتی) دے ستھاپکا نے وی اپنی اپنی سمپردا دے حمایت وچ کجھ اصول پیش کیتے جو اصولی تنقید دے سروپ نوں ابھاردے ہن۔اسے طرحاں ہی، یوروپ وچ بھرتمنی دے ناٹی-شاستر وانگ ارسطو دا شعری شاستر پوئٹس اے جو اصولی تنقید دی منہ بولدی تصویر اے۔اردو وچ مولانا گلی دی مکدما ناں دی کتاب وی اجیاے شعری نظریات نوں ہی پیش کردی اے۔

گلاب رائے لکھدا اے، جدوں لوک رچی سوتربدھّ ہو جاندی اے اتے یگ پلٹاؤُ شاعراں دیاں امر رچناواں دا تجزیہ کرکے اوہناں دے نمونیاں دے بنیاد تے اصول اتے نیم بنائے جاندے ہن تاں اصولی الوچنا دا جم ہندا اے۔

اس اصول دی ہولی-ہولی عینی اہمیت ودھ جاندی اے کہ ہر نقاد اپنیاں انفرادی اتے پکھپاتی رچیا دا تیاگ کرکے شعری اصولاں مطابق ہی سمالوچنا کردا اے۔اس طرحاں دی تنقید نوں سپئیکؤلیٹو کریٹسجم وی کیہا جاندا اے۔اجیہی تنقید دی آمد بابت ڈاکٹر۔ پریم پرکاش سنگھ لکھدا ہے- اصل وچ ساہت وچ جدوں کوئی لچھن گرنتھ حرمن پیارے ہو جاندے ہن اتے ساہت بارے لوکاں دی رچی پکی ہو جاندی اے تاں ساہتی گرنتھاں دا تجزیہ کرکے اصول دے نیم تھاپے جاندے ہن۔ایہہ اصول جدوں مقررہ تے ستھر ہو جاندے ہن تاں ایہناں دے بنیاد اتے تنقید کلا نوں انکت کیتا جاندا اے۔(3)

نرناتمک تنقید

انگریزی وچ اس قسم دی تنقید دا نہ جڈیشل کریٹسجم اے۔جتھے اصولی تنقید تھیوریٹیکل ہندی اے۔اتھے نرناتمک تنقید پریکٹیکل ہندی اے۔ اصولی تنقید وچ جتھے نقاد نرے اصولاں دا ہی دھیان رکھ کے شاعر دے شعری پدھر بارے گل کردا اے، اتھے نرناتمک تنقید وچ نقاد شعری اصولاں توں علاوہ کئی واری اپنا نجی وچار وی پیش کردا اے، جو اسدی رچنا متعلق اک نرہیرو فیصلہ ہی ہندا اے۔اتھے اک پرکار دا نقاد اک ججّ جاں پریکھئک دا کم وی کردا اے۔اوہ پریکھئک جاں ججّ بن شاعری دے گناں دموضوع دے مشتمل فیصلہ سناؤندا اے۔اس تنقید دے حامی ہڈسن ہوئے ہن، جو آکھدے ہن کہ بھانوے تنقید کسے وی پینتڑے توں (اوہ پینتڑاں اصولی وی ہو سکدا اے) کیتی جاوے۔نقاد اپنی رائے دتی بناں رہِ ہی نہیں سی سکدا۔ساڈے وچار مطابق اجیہا کرن نال سگوں اہتّ نوں سیوگ اگوائی ہی ملدی اے پر لوڑ اے کہ اجیہی تنقید کرکے وات نقاد سہرد اتے آدھارچتّ بھاوی وی ہووے۔بھاویں مولٹن اس تنقید زبردست خلاف کردا آکھدا اے کہ نقاد نوں نرنا دین دا کوئی حق نہیں اوہ صرف ساہتی کرتاں دی وضاحت ہی کرے اتے نال ہی تنقید دے اوہ ماندنڈ ہی ورتے جنہاں دے سہارے شاعری دے سندر پکھاں نوں درساؤن اتے دوجیاں نوں اس خوبصورتی مانن وچ معاون سدھ ہووے۔پر ساڈی جانچے اجیہا کرنا نقاد نوں دائرے وچ بنھنا ہی ہووےگا کیونکہ اصول تاں ویلے دیاں بدلدیاں پرحالات کرکے اپنا روپ بدلدے رہندے ہن۔اس پرکار دی تنقید دا سبھ توں وڈا فائدہ ایہہ اے کہ نقاد اوہناں مدعیاں تے ہی اپنا نرنا دندا اے، جنہاں مدعیاں وچ نیرستا اخلاقی اتے نیتک ملاں دی گراوٹ کارن آئی اے، اس کرکے اس کوٹی دا نقاد نیتک اخلاقی اتے سداچارک قیمتاں دے سجیو رہن لئی ہی اجیہی تنقید کردا اے۔

ویاکھیاتمک تنقید

نرناتمک تنقید دے کٹڑ ورتکنیک مولٹن اس تنقید نظام دے حامی منے جاندے ہن۔اوہ اصولی اتے نرناتمک تنقید دی ورودھتا وچ کہندا اے کہ کسے وی کرت اپر نیم جاں نجی رائے آرودھت کرن دی بجائے تنقید نوں، اس کرت وچوں ہی سرجناتمک اصول لبھنے چاہیدے ہن۔ تنقید کسے کرت دی انتر بھاونا نوں سمجھدے ہویا اس وچوں ستئم، شوم، سندرم دے انک لبھدا اے، اس پرکار اوہ نقاد دے نال نال اک سرجک(رچنہار) دا وی کم کر رہا ہندا اے۔اس وچ کسے رچنا بارے نقاد دیاں نجی پرتیکریاواں نوں کوئی اہمیت نہیں دتا جاندا، نظریات تے آدرشاں، سماجی تے نیتک ادیساں دے بنیاد اتے اپنے ولوں کسے رچنا بارے کوئی نرنا نہیں دیندا، سگوں اس وچلے گناں رچلاتمک تے وچارگت ادیشا دی سائنسی وضاحت تے تجزیہ ہی اس تنقید دی اکو اک آسا ہندی اے۔(4)

سپیکھک جاں ویاکتیگت تنقید

اجیہی قسم دی تنقید شعری شاستر دے نہ تاں کسے اصول نال ہی بجھی ہندی اے تے نہ ہی کسے چلنت وچاردھارا ولوں پرتیبدھ۔ایہہ تنقید کرن والا ودوان انسان دی اپنی پسند دے پرسعنصر کیتے وچار ہندے ہن، جس وچ ساہتی تنقید دی گرامر تقریباً نظر انداز ہی ہندی اے۔اس کرکے اجیہی قسم دی تنقید صرف بھاوک ہی ہو نبڑدی اے تے فلسروپ ایہہ تنقید چر سدیوی جاں ساہت تنقید دی کوٹی وچ نہیں گنی جا سکدی۔ بھاوک ہون کرکے ہی اسدا جیکر کوئی بنیاد ہندا اے تاں اوہ وقتی۔بدلدیاں پرحالات وچ ایہہ تنقید اپنا سروپ گوا بیٹھدی اے۔گل دی سپیکھک تنقید دانشوری توں کوری، سدھی اتے واضع وی ہو جایا کردی اے جس کرکے ساہت دے تنقید جگت وچ اسدی اہمیت گناتمک پکھوں گھٹ اتے گناتم پکھوں زیادہ ہندی اے۔

نفسیات تنقید

اس قسم دی تنقید جدوں کوئی ودوان تنقید کردا اے تاں اوہ شاعری جاں شاعری دی سنرچنا نالوں کتے ودھ شاعر دی دماغی تنقید جاں رجھان نوں مدے نظر رکھ کے کردا اے۔کہن دا مطلب اے کہ نفسیات تنقید کردے وقت نقاد رچنا نوں رچناکار دے نجّ جاں اسدی نجی زندگی دیاں واقعے نال جوڑکے موضوع وستو دی پرمانکتا سدھ کردا اے۔ایہہ نجی زندگی دیاں اوہ واقعے ہندیاں ہن جنہاں نے رچناکار دے من تے کوئی اثر پایا ہووے جاں اوہناں کرکے من وچ اتھل-پتھل ہو رہی ہووے۔

کئی نقاد اس تنقید نوں ویاکھیاتمک تنقید وی کہندے ہن کیونکہ ویاکھیاتمک تنقید راہیں نقاد اک رچناکار دی انتر بھاونا نوں سمجھدا ہویا ہی تنقید کردا اے۔پر ساڈی جانچے دوہاں ویاکھیاتمک تنقید پرنالیاں کجھ انتر ضرور اے۔جویں کہ اپر دسیا جا چکا اے کہ نقاد رچناکار دے روپ وچ ہندا ہویا نال نال رچناکار دی جیون نظر اتے اسدے من دی تنقید دا وی خیال رکھدا اے، اس تنقید میتھڈ دے بنیاد تے مشہور منووسلیشن ساشتری ٹرائڈ ایڈلر تے ینگ آدی ہن، ایہناں ہی انسانی من دیاں ابھرپت اچھاواں نوں ساہت دا سروت دسیا اے۔ اس لئی ایہناں وچاراں دے سارتھک نقاد ایہہ کہندے ہن کہ ساہتکار نوں پورنبھانت سمجھن لئی ساہتکار دی نفسیات دے سبھاء دا وشلیسن ضروری اے۔(5)

اس تنقید دا الزام ایہہ اے کہ ساہتکار دی نفسیات نال جڑی ہون کرکے سماج دے سمچے ورتارے نالوں ٹٹکے انحقیقی سٹے کڈھدی اے۔ساہتکار دے جیون نال متعلق ہون کرکے ہی ایہہ نقاد ساہتی تنقید نہ رہِ کے اک جیونتمک تنقید بن کے رہِ جاندی اے۔

پربھاووادی تنقید

اس تنقید نوں آتمنشٹھ تنقید وی کیہا جاندا اے۔کیونکہ اس راہیں نقاد کوئی رچنا پڑھکے اینا انترمکھی ہو جاندا اے کہ اوہ رچناکار توں کوئی اثر اپنے من تے پوا بیٹھدا اے۔پھر اوہناں پرجذبات دی ہی وضاحت کردا اے تاں اسیں کہندے ہاں کہ ایہہ پربھاووادی تنقید اے۔کہن دا مطلب اے کہ پہلے نقاد کسے دی رچنا پڑھدا اے اتے پھر اس وچوں اسنوں چمتکاری گل اپیل کردی اے تے اس اپیل کیتی گل تے ردعمل وجوں من وچ اپجے پرجذبات دا نروپن کردا اے۔ایہہ نروپت اثر ہی اسدی پربھاووادی تنقید ول اشارہ کردے ہن۔ایہہ تنقید نقاد دی انفرادی انوبھوتی دی پرتیک ہندی اے۔جو شاعر دی فنی سٹائل توں متاثر ہو کے کیتی ہندی اے۔اس تنقید راہیں رچنا دا تنقیدی تجزیہ نہیں کیتا جاندا، سگوں رچنا وچلے جو اثر نقاد دے من تے پئے ہندے ہن، اوہناں دا ردعمل ہی ابھویکت ہندا اے۔

ترقی پسند جاں مارکسسٹ تنقید

اس تنقید نظام نوں اسیں سماج وادی حقیقت دے دوران وی وچاردے راے ہاں۔اس تنقید نوں ترقی یافتہ کرن والا پرمکھ روپ وچ کارل مارکس ہی اے جو سماجی انتظام دا مول بنیاد معیشت نوں ہی مندا اے۔ایہہ معیشت ہی اے جس نے دنیا وچ دو دھڑے سادھنہین اتے سادھنشیل بنائے ہن۔ایہناں دو دھڑیاں جاں ورگا نوں اک پلینپھارم تے لیاؤن لئی مارکس وشرینیرہت سماجودا تجویز رکھدا اے جسدی پلبدھی سرینی جدوجہد وچ ہی ہو سکدی اے۔اجہیالوچنا دے انکرگت لکھیا ساہت گٹھ جدوجہد نوں پہل دتی اے۔اس قسم دا نقاد کسے وی رچنا نوں سرووتم کہن لئی رچنا وچوں کرتی جماعت دیاں سمسیاواں اتے اوہناں دے گھولاں بارے کیتیاں غلہّ دا لیکھا جوکھا کردا اے۔اوہ کرتی گٹھ نوں شوست دھر توں اپنے حق کھوہن لئی جتھیبند ہون دی پریرنا دین والے کتھناں نوں ڈھونڈدا اے۔مارکس دے اس اصول دونداتمک بھوتکواد مطابق سرشٹی دا بنیاد مادہ اے جو پرورتلشیل وی اے اتے جہڑا پہلا ہی سرشٹی وچ موجود ہندا اے۔مادہ اتے چتّ دے آپسی داوند کرکے ہی اس نوں داونداتمک بھوتکواد دا نام دتا گیا اے۔مارکس دی اس تنقید میتھڈ دا مگروں میکلم گورکی تے پلیکھانوو ورگیا پھلار کیتا۔پنجابی وچ پرں۔ سنت سنگھ سینکھو اتے پرو۔ کشن سنگھ دی تنقید اس پدھر دی منی گئی اے۔

اس تنقید دا الزام ایہہ اے کہ ایہہ سہج سواد اتے کلا پکھ نوں بالکل نظر انداز کرکے وستو مادہ اپر بل دتا جاندا اے۔دوسرا اس وچ انفرادی صلاحیت دے چمتکاری اثر نوں پہل دین دی تھاں اجتمائی ہتّ ہی پرکھے جاندے ہن۔انجھ کئی وار تنقید کردیاں شاعری وچوں شاعر دی شخصیت ختم ہو جاندی اے۔اس توں علاوہ اس تنقید میتھڈ دا اک ہور نقص ایہہ وی اے کہ اوہ معاشی ملاں نوں ایناں اہم مندی اے کہ اسدے دباء ہیٹھ آ کے سماج دے دوسرے ملّ اتے سروکار غائب ہو کے رہِ جاندے ہن۔پر اسدی جو وڈی دین اے اوہ ایہہ اے کہ اس تنقید نے ساہت وچ داخلہ پلائنوادی رچیاں دا ناکارن کیتا۔

سنرچناوادی تنقید

سنرچناواد دا انگریزی پریائ اے:سٹرکچالجم جسدا دوسرا مطلب اے: سسٹم۔اس تنقید دے حامی ایہہ کہندے ہن کہ علم دی حصول اوہناں چر آدھوری اے جنہاں چر شاعری دے ساریا انگاں دا اک دجے نال تعلقات نہ جڑدا ہووے۔اک انگ تجزیہ دی وقعت تاں ہی گرہن ہوویگی جیکر اسدا رشتہ شاعری دے دوجے انگ نال وی ہووے۔ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ مطابق، سنرچناواد کوئی اصول نہیں، صرف اک نظر نقطہ اے علم حصول دا۔اسدی مول قیام ایہہ اے کہ کسے وستو وشیس نوں اک سنرچنا دے روپ وچ دیکھیا جا سکدا اے۔سنرچنا اک سمچّ اے جسدے انگ اک دوجے نال سارتھک روپ وچ انتر متعلق رہندے ہن تے سمچّ دے سارتھک روپ وچ اسدا وڈیرے سماجی پسارے وچ اک سارتھک مقصد ہندا اے۔

روپکی:

اس تنقید نظام دا مکھ فائدہ ایہہ اے کہ شاعر دے نجّ نالوں شاعری دا ناطہ توڑ کے نقاد اسدی شاعری دا ملانکن کردا اے۔اس نظام وچ بولی سائنس، مانو سائنس اتے گنت سائنس آدی دیاں کئی سائنسی تکنیکاں نوں نظر گوچرے رکھیا جاندا اے۔اس تنقید دے سپوٹراں نے پنجابی ساہت وچ اک اجیہی تنقید دی دھرت پائی جسدا بنیاد بالکل سائنس سی۔پر پھر وی اس تنقید دا ایہہ الزام منیا گیا اے کہ اس ساماج دے سمچے ورتارے اپر کوئی تنقیدی ٹپنی نہیں کردی۔اس توں بعد کئی تنقید ودھیاں ہوند وچ آ چکیا ہن۔سٹائل سائنس، بولی سائنس اتے چنہ سائنس آدی کئی تجزیہ ودھیا اج کل کارز شیل ہن جو پنجابی تجزیہ دا کھیتر کھوکھلا کر رہیا ہن۔

جدید پنجابی تنقید: پرمکھ پرورتیاں

() ترقی پسند پنجابی تنقید

ترقی پسند پنجابی تنقید پنجابی تنقید دے اتہاس وچ پہلی تکنیک وت تنقید نظام اے۔ استوں پہلاں دی تنقید انگریزی کلونیکل نال اتے ساہت سدھانتا دی پیتلی جہی جانکاری والی سی، جس وچ بھارتی کاوی شاستر دے وکھ وکھ نظریات دا وی دخل سی۔ ایہہ ساری تنقید مثالی اتے سمیت نوں منورنجن توں اپر اٹھ کے نہیں دیکھ سکی۔ ترقی پسند پنجابی تنقید پہلی پنجابی تنقید نالوں اس پکھ تو نویکلی اے کہ اسنے ساہت نوں اک تہذیبی سرجنا بناؤندے ساہتکار نوں وچاردھاری کاما کہہ کے اسدی رچنا نوں سماجی جدوجہد دا اک انکھڑ انگ بنا کے ویکھیا۔ اس نال ساہت دی ہوند، مقصد اتے حوالہ آدی نوں نویں مطلب حاصل کیتے۔ ترقی پسند بناں شرط ماکسوادی وچارا دا اصولی پرپیکھ اے مگر پنجابی وچ چلی ترقی پسند ساہتدھارا نال ساڈے کجھ مفکر اسنوں سنبودھت کر لیندے ہن، جدوں کہ ترقی پسند ساہتی دھارا وچ اکلی مارکسی نظر نہیں سی، سگوں ہور وچار وی نال نال چل راے ہن۔

اس طرحاں بھارتی سماجی سیاسی داخلہ وچوں جہڑا ترقی پسند ساہتی تحریک اتپن ہندا اے۔ اسنے پنجابی ساہت سرجندھارا نوں پنجابی ساہت تنقید نالوں وکھری طرحاں نال متاثر کیتا اے۔

ترقی پسند پنجابی تنقید دا پہلا بانی نقاد سنت سنگھ سیکھوں اے۔ سنت سنگھ سیکھوں دی کتاب ‘ساہتیارتھ’ نال جتھے ترقی پسند پنجابی تنقید دا ادے ہندا اے، اتھے پنجابی تنقید دے اتہاس وچ اصولی اتے سچیت وچاردھاری تنقید دا دور وی شروع ہندا اے۔

سنت سنگھ سیکھوں توں بعد ترقی پسند پنجابی تنقید دی ترقی ریکھا وچ اگلا اہم نقاد پنجابی پرو۔ کشن سنگھ اے۔ پرو۔ کشن سنگھ توں بعد ترقی پسند پنجابی تنقید دے تریخی ترقی وچ اگلا اہم ناں ڈاکٹر۔ عطر سنگھ دا اے۔ ایہناں توں بعد ڈاکٹر۔ تیجونت سنگھ گل، ڈاکٹر۔ ٹی۔آر ونود اتے ڈاکٹر۔ کیسر سنگھ کیسر تریخی کرم مطابق ساہمنے آؤندے ہن۔ ترقی پسند پنجابی تنقید وچ ہور وی کجھ آلوچکاں دے ناں شامل کیتے جا سکدے ہن جنہاں نے اس وچاردھاری نظر توں ساہت اتے سبھیاچار دے وکھ وکھ روپاں وچ کم کیتا اے۔ ایہناں آلوچکاں وچ ڈاکٹر۔ گربخش سنگھ پھرینک، ڈاکٹر۔ رگھبیر سنگھ، ڈاکٹر۔ کرمجیت سنگھ اتے ڈاکٹر۔ کلبیر سنگھ کانگ دے ناں شامل کیتے جا سکدے ہن۔ ایہناں نے فکشن، سبھیاچار اتے شاعری دے کھیتر وچ خاص کم کرکے ترقی پسند پنجابی تنقید نوں ترقی یافتہ کیتا اے اتے اسنوں سمردھ تنقید دھارا بنایا اے۔

(ا) روپوادی پنجابی تنقید

   روپ سائنس دا تعلقات ساہت مطالعہ نال اے۔ ایہہ مطالعہ دی ایسی تکنیک اے جسدا تعلقات ارسطو دے روپ تجزیہ نال قائم کیتا جا سکدا کیونکہ اسنے کئی کرتاں دا مطالعہ ‘روپ’ دی نظر توں کیتا سی جس دا بنیاد اسدے ساہت اصول منیا۔

   روپ دی نظر توں ساہت نوں پچھانن دا شروع ارسطو توں ہی شروع ہو گیا سی۔ مگر اس توں بعد رچنا نوں وستو اتے روپ دی دویت وچ ونڈ دین کرکے ساہتی رچنا، کھنڈت ہو گئی۔ 1925 توں 1960 تک وکھریاں-وکھ تنقید ودھیاں اکادمک کھیتر وچ آؤندیاں ہن۔ ایہناں نوں عالمی وچ نوَ-تنقید کیہا جان لگا۔ اس نوَ-تنقید دے دو وڈے مرکز روس اتے امریکہ سن۔ روس وچ روپوادی تنقید اتے امریکہ وچ روپوادی تنقید نوں نوَ-تنقید کیہا گیا۔ ایہہ ویہویں صدی دے روپوار نے اپنے توں پہلے مثالی سوچ وچار نوں ردّ کرکے نواں ‘روپ’ تجزیہ پیدا کیتا۔ مثالی سوچ وچار مطابق ‘روپ’ بھانڈا اے اتے وستو اس وچ پائی جان والی سامان۔ مگر ویہویں صدی دے روپواد نے اپنا بنیاد بولی سائنسی لبھتا نوں بنایا اس کرکے ویہویں صدی دیاں بہہتیاں تنقید پرنالیاں اپنے وچ کجھ سمانتاواں رکھدیاں ہن۔ روپوادیاں نے جس روپ دے تجزیہ نوں ہوند وچ لیاندا اسدا مقصد ساہتی رچناواں نوں روپ دی نظر توں پڑھن سمجھ دا سی۔ ایہناں نے جو ساہت رچنا لئی اصول بنائے، اوہ نرول رچنا دے اندرونی اصولاں اپر مرتکز رہندے ہن۔

روپوادی سوچ وچار نوں عالمی وچ دو کوٹیاں وچ سمجھیا گیا اے:

1. امریکی نوَ-تنقید

2. روسی روپواد

1. امریکی نوَ-تنقید : امریکی نوَ-تنقید دا شروع 20ویں صدی دے دوجے دہاکے وچ ہندا اے۔ مگر ایہہ ارسطو کانت، کالرج اتے کوچے توں عامَ طور شاستر سی۔ امریکہ نوَ-تنقید نے ارسطو دیاں اوہناں دھارناواں اپر ودھیرے بل دتا، جہڑیاں رچنا دیاں انترنگ خاصیتاں نال متعلق سی۔ امریکی نوَ-تنقید جاں کروء رینسم، ایلن ٹیٹ، کلنتھ برکس، آر۔پی۔ بلیکمر دی تنقید وچ ایہہ اثر ڈریکٹ روپ وچ ویکھیا جا سکدا اے۔

   ٹی۔ای۔ ہیوس اتے ٹی۔ایس۔ الیئٹ دے وچاراں نوں امریکی نوَ-تنقید وچ خاص طور تے وچاریا گیا۔ الیئٹ دے تن مول تجزیہ اس تنقید وچ مرکزی اہمیت رکھدے ہن:

1) نویاں رچناواں دے ہوند وچ آؤن نال ساہتی پرمپرا اتے ساہت اتہاس پرورعنصر ہندا اے۔

2) لکھاری دا تجربہ اس دی کلا کرت وچ ہی ہندا اے۔ اس کرکے لکھاری اپر نقاد نوں مرتکز رہنا چاہیدا اے۔

3) کلا جیون-پرک حوالیاں توں رہت ہندی اے۔

آئی۔اے۔ رچرڈس نے وہارک تجزیہ وچ اس تکنیک نوں اپنا کے تنقید کیتی، جس نال اس دھارا دا پرچلن ہویا۔ امریکی آلوچکاں نے وکھرے-وکھرے نقطیاں نوں اتاریا۔ رینسم نے ‘بنتر اتے بنتر’ دا تجزیہ پیش کیتا۔ کلنتھ برکس نے ‘روپ’ نوں ‘کاوَ’ وی ہوند تکنیک دا مکھ بنیاد منیا۔

2. روسی روپواد : روپوادی سوچ وچار وچ دوسرا اہم باب ‘روسی روپواد’ دا اے۔ روسی روپواد 1915–16 وچ روس وچ شروع ہویا۔ 1930 دے نیڑے تیڑے جوزپھ سٹالن دے راج ویلے اس نوں جبری طور اُتے کچل دتا گیا۔ روسی روپوادیاں وچ مکھ مفکر وکٹر شکلووسکی، رمن جیکبسن، بورس تماسیوسدی، بورس اکھسباکھ اتے جوری تنیاکون شام ہن۔ روسی روپوادی ودھیرے کرکے ساہت دی بولی اپر زور دندے سن۔ اوہناں نے ساہت دا مطالعہ ساہت وجوں کردیاں ہویا ‘بھاشا’ تے خاص زور دتا۔ اوہناں دا بنیادی نکھیڑا ‘شعری بھاشا’ تے وہارک بولی دا سی۔ وہارک بولی جیون دے وہار نوں صرف سنچارن وچ مدد دندی اے، جدوں کہ ‘شعری بھاشا’ سماجی حقیقت دا مہاں مورت پیش کردی اے۔

روسی روپواد دا دوسرا پہلو ‘تھیم’ سی۔ توماسیوسکی دا وچار سی کہ ساہتی کرت نوں ایکتا اسدے تھیم توں ملدی اے، جو اسدے اندر باہر آدی توں انت تک حاضر رہندا اے۔ اس مطابق تھیم دی چون سہج شاستر دا بنیادی سمسیاکار اے۔ اسنے تھیم نوں واک-سائنس تک لیا کے رچنا نوں ٹکڑیاں وچ سمجھن دا بنیاد حاصل کیتا۔ تیسرا اوہناں دا ساہت سوچ وچار نوں موٹف توں واقف کراؤناسی۔ کھلھے اتے بند موٹف روسی روپواد دا پچھانیوگ پہلو ہن۔

ہربھجن سنگھ اس سوچ وچار دا پہلا پروکتا اے۔ اس دی تنقید دے روپواد دی سر ودھیرے بھارو سی۔ سنرچناواد چہن سائنس، سسٹمی فکر، تھیم سائنس آدک رلویں-ملویں روپ سن۔ اس دی پہلی وفا روپوادی سوچ وچار نال اے۔ آرنبھک روپ وچ ڈاکٹر۔ ترلوک سنگھ کنور، ڈاکٹر۔ ستندر سنگھ نور، ڈاکٹر۔ ستندر سنگھ، ڈاکٹر۔ آتمجیت سنگھ اتے ڈاکٹر۔ جگبیر سنگھ اس سوچ وچار نال جڑدے ہن۔

حوالے-

1) مغربی تے بھارتی ساہتالوچنا دے مکھ اصول(گردیو سنگھ)،پنہ 34

2) بھارت شعری شاستر: پریم پرکاش سنگھ(ڈاکٹر۔)،پنہ 373

3) بھارتی شعری شاستر: پریم پرکاش سنگھ(ڈاکٹر۔)،پنہ 38

4)پنجابی دنیا تنقید اصولی پکھ،پنہ 76

5) نقاد اصولی وشیس انک پنجابی دوار ،پنہ 73

6) جدید تنقید: نوَ-پرپیکھ، بھپندر دھالیوال (ڈاکٹر۔)، پنہ 40-59