پنجابی لوکدھارا وچ نباتات

پنجابی لوکدھارا وچ بنسپتی بارے پھلار پوروک ویروے مݪدے نیں۔ لوکدھارا اتے ادب دا تعلق اٹٹ اے۔ "لوک ادب، لوک گیت، لوک-کہانی، لوک-گاتھا، لوکوکتی، کہاوت، محاورے تے بجھارت وغیرا دے روپ وچ لوکدھارا دے اک ولکھن انگ وجوں اپݨے ہوݨ دا گرہن کردا اے۔" پنجابی لوک گیتاں، لوک-بولیاں، لوک-ادب توں بنھاں وششٹ ادب، دھرم، فلسفہ دے کھیتر وچ بنسپتی بارے گل ہوئی ملدی اے۔ "پنجابی لوک گیت دے پڑ وچ کہڑے رکھ ساڈے نال سانجھ پاؤندے ہن ؟ ہ ہن پپل تے بوہڑا، امب، بیریاں تے ککراں، توت، ٹاہلیاں، ون، کریر تے جنڈ، نمھ تے پھلاہی، املی تے نمبو۔ کتے روہی والا جنڈ وڈھن دا حوالہ آؤندا اے، کتے ویہڑے تربینی لاؤن دا، کتے 'دھنّ حصہ میرے آکھے پپل' والی گل ساڈا دھیان کھچدی اے۔" کتے پپل والی ڈھاب لوک-گیت نال ساہ وٹاؤندی اے تے پپل نال کیتیاں گلاں وچ سپاہی دی وہوٹی دا وچھوڑا ہنجھو رولدا اے:

• "پپلا وے میرے پیکے پنڈ دیا، تیریاں ٹھنڈھیاں چھاواں۔

ڈھاب تیری دا گندھلا پانی، اتوں بور ہٹاواں۔

سبھے سہیلیاں سہرے گئیاں، کسنوں ہال سناواں ؟

چٹھیاں برنگ بھیجدا، کہڑی چھاؤنی لوا لیا ناواں ؟"

"پنجاب پنڈاں دی دھرتی ہوݨ پاروں، ایتھے دے جن-جیون دا ہمیشا ای رُکھاں ناݪ اصلوں نیڑے دا رِشتا رہیا اے۔ پنجابی لوک گیتاں وچ رکھ، پاتراں ونگوں پرستت کیتے جاندے نیں۔ کلا کھڑا رکھ، لوک رہتل دیاں نظراں وچ جٹّ دے کلے پتّ ونگوں دسدا اے تے اس متعلق ترس بھاونا پیدا ہُندی اے:

"کلی ہووے ناں وناں دی لکڑی، کلا نہ ہووے پتّ جٹّ دا۔"

اتے اوہناں متعلق سہانبھوتی وی جیونت پاتراں وانگ ہی اے۔" اس طرحاں پنجابی ادب وچ بنسپتی بارے ہوئی گل اس گل دی پروڑھتا کردی اے کہ پنجابیاں دی زندگی وچ بنسپتی دا کنا زیادہ اہمیت اے۔

انسان اتے رکھ دی سانجھ

درختاں نال انسان دی سانجھ اونی ہی پرانی اے جناں کہ انسان خود۔ انسان اجے چوپایا توں دوپایا نہیں سی ہویا جدوں توں رکھاں دا اوٹ-آسرا لیندا رہا اے۔ درختاں دی چھلّ، پتے، پھل آدی کھا کے اتے جھاڑ-ملھیاں دی آڑ وچ لک کے آدی-قالین انسان نے پتہ نہیں کنھیاں صدیاں تک اپنے آپ نوں جنگلی جانوراں توں بچایا۔ پہلو-پہلو اپنا تن کجن لئی انسان نے رکھاں دے پتیاں نوں ہی ورتیا۔ اس طرحاں شروع توں ہی درخت انسان لئی رہن-بسیرا ہی نہیں بنے سگوں ایہناں نے انسان نوں قیمتی لذیذ سوغاتاں کھانے دے روپ وچ وی دتیاں، جہناں دے صدقہ انسان طاقتور ہویا اتے ترقی دے اگلے پڑاواں ول ودھیا۔ بعد وچ ہوئیاں کھوجاں توں پتہ چلیا کہ رکھ ہی ہن، جو منکھاں دے جیوندے رہن لئی سبھ توں لوڑیندی آکسیجن گیس مہیا کرواؤندے نیں تے کاربنڈائی اکسائیڈ ورگی گیس نوں اپنے اندر جذب کر لیندے ہن۔ اس طرحاں رکھ دھڑکدی زندگی دے سروت وجوں کم شیل ہن۔

پنجابی لوکدھارا وچ بنسپتی دی اہمیت

آدی انسان توں لے کے جدید انسان تک ہر دیش، قوم، دھرم، جاتی لئی رکھاں دی بہت اہمیت اے اتے ایہہ کویں ہو سکدا اے کہ پنجابی لوکدھارا وچ رکھاں دی اہمیت دا الیکھ نہ ہووے۔ جم توں موت تک دیاں کئی ریتاں-رسماں وچ درخت اپنا اہم یوگدان پاؤندے ہن۔ پنجابی دا مشہور شاعر شو کمار بٹالوی رکھاں دے تعلق وچ کجھ اس طرحاں اپݨے وچار پیش کردا اے:

"کچھ رکھ مینوں پتّ لگدے نیں، کچھ رکھ لگدے ماواں۔

کچھ رکھ نونہاں دھیاں لگدے، کچھ رکھ وانگ پعھراواں۔"

پنجابیاں دا رکھاں ناݪ شروع توں ہی لگاؤ رہیا اے، جیکر پنجابی ثقافت وچ نظر ماریئے تاں پنجابیاں دی رکھاں متعلق نیڑتا ڈریکٹ روپ وچ ساہمنے آ جاندی اے۔ رکھ ساڈے جیون، دھرم، ادب اتے سبھیاچار دا اٹٹ حصا نیں۔ پنجاب وچ رکھاں دی پوجا دا رواج بہت پرانا اے۔ ہندو مت وچ پپل، بوہڑ آدی رکھاں دی پوجا ہندی اے۔ بھاویں کہ سکھ دھرم وچ رکھ پوجا دی مناہی اے پر پھر وی سکھ لوک سکھ اتہاس نال متعلق درختاں اگے اپنا سر جھکاؤندے ویکھے جا سکدے ہن۔ پنجاب ہی نہیں لگبھگ سارے اتری بھارت وچ منڈے دے جم موقعے گھر دے مکھ دروازے اُتے نمھ دے پتے شگن وجوں لٹکائے جاندے ہن۔ اسدا اک کارن نمھ دا خالص ہونا اے (تاں کہ گھر دی کیٹانوآں توں سرکھیا کیتی جا سکے) جاں شلے والے گھر دی نشانی منی جا سکدی اے۔ نمھ توں بنھاں کئی تھاواں اُتے امب جاں سرینہ دے پتے وی ٹنگے جاندے ہن۔ ویاہ ویلے منڈے دے بارات چڑھن توں پہلاں سارا میل گیت گاؤندا جنڈ ول جاندا تے لاڑا جنڈ دے دوآلے ستّ چکر لا کے کرپان نال جنڈ نوں ٹکّ لاؤندا۔ لاڑے دیاں بھیناں اتھے ایہہ لوک گیت گاؤندیاں:

"ویرا جے توں وڈھی جنڈی، تیری ماں نے شکر ونڈی۔"
اسے طرحاں پنجابی جیون وچ موت دے ویلے وی رکھ وڈی کردار ادا کردے ہن۔ ہندو اتے سکھ سماج دے لوک اج وی مردے نوں ساڑن لئی درختاں دی لکڑ ہی ورتوں وچ لیاؤندے ہن۔ جیون دیاں تن پرمکھ حالتاں (جم، ویاہ اتے موت) وچ رکھاں دی اہمیت اسیں اپر ذکر کر چکے ہاں۔ اس توں بنھاں پنجابیاں دی نت ورتوں وچ آؤن والیاں کنھیاں ہی وستاں سانوں رکھاں توں ہی حاصل ہندیاں ہن۔ مثال دے طور اُتے چٹائیاں، چرکھا، منجے، گڈے، فرنیچر، دروازے، کسانی دے سند آدی درختاں توں حاصل ہوئی لکڑ توں بنائے جاندے ہن۔ کیونکہ پھوکلور دا کھیتر اتی مکمل اے، "پھوکلور لوک جیون دے ساریاں کار-وہاراں تے گتی-ودھیاں وچ حاصل ہندا اے" اس کرکے رکھاں بارے کیتی اُتلے چرچہ توں ایہہ واضع ہو جاندا اے کہ پنجابی لوکدھارا وچ رکھاں دی بہت اہمیت اے۔

لوک ادب وچ بنسپتی دا ذکر

مکھ روپ وچ پنجاب وچ ہون والی بنسپتی نوں دو حصےآں وچ ونڈیا جا سکدا اے:

1. بھاری بنسپتی
2. ہلکی بنسپتی

بھاری بنسپتی

اس طرحاں دی بنسپتی وچ وڈے بھاری درختاں جویں جنڈ، ریرو، ککر، پھرمانہ، کریر، ون، رہوڑا، توت، پھلاہی، بوہڑ، پپل، نمھ، ٹاہلی،امب، بیری آدی نوں رکھیا جا سکدا اے۔ ایہناں رکھاں نے وڈے پدھر اُتے پنجابیاں دیاں لوڑاں نوں پوریاں کیتا۔ ایہناں رکھاں متعلق پنجابی لوک ادب وچ بہت ساریاں بولیاں، بجھارتاں، کہانیاں حاصل ہندیاں ہن۔ ایہناں رکھاں وچوں پرمکھ دا ذکر ہیٹھاں کیتا جا رہا اے:

جنڈ

• "روہی والا جنڈ وڈھّ کے، مینوں کلی نوں چوبارا پا دے۔

ویہڑے لا تربینی، چھاویں بہہ کے کتیا کروں۔"

جنڈ بھرویں چھاں والا بھاری درخت اے۔ ایہہ پنجاب وچ زیادہ تر مالوا علاقے وچ ہندا اے۔ "پیلو دی امر رچنا 'مرزا صاحباں' نے جنڈ دے رکھ نوں خاص معنےآں دا دھارنی بنا دتا اے۔" جنڈ نوں نہورا دندی صاحباں ایہہ کہندی کدے نہیں بھلیگی:

• "تیرے ہیٹھ جنڈوریا وے میں ہو گئی رنڈی۔"

پراݨے ویلے وچ جنج چڑھن ویلے لاڑا پہلاں اپنی کرپان نال جنڈ نوں ٹکّ لاؤندا سی۔ لاڑے دیاں بھیناں اتھے ایہہ لوک-گیت گاؤندیاں:

• "ویرا جے توں وڈھی جنڈی، تیری ماں نے شکر ونڈی۔"

کیکر

کیکر دے رکھ توں کھیتی لئی ورتے جاندے کئیاں سند بنائے جاندے ہن۔ پھلّ پین توں بعد ککر نوں 'تکے' لگدے ہن اتے سوانیاں ایہناں دا آچار پاؤندیاں ہن۔ ککر دی داتن دی ورتوں دنداں نوں صاف کرن لئی اج-کل وی کر لئی جاندی اے۔ اس رکھ بارے کئیاں لوک-تکاں ملدیاں ہن، جو اس دی اہمیت نوں ظاہر کردیاں ہن۔ جد کالے رنگ دا گھٹ سوہنا گبھرو خوبصورت مٹیار نوں ویاہیا جاندا تاں کڑی نہورے وجوں کہندی:

• "منڈا روہی دی ککر توں کالا، باپو دے پسند آ گیا۔"

نوَ-ویاہی مٹیار رات-براتے کھیت-بنھے پانی لاؤن گئے اپنے ماہی دے وچھوڑے توں تنگ آ کے اکثر ہی آکھ دندی:

• "ککر اُتے کاٹو رہندی، کلا نہ جاویں کھیت نوں۔"

پنجاب دے اہم خطے مالوے وچ ایہہ تک بہت مشہور رہی، کیونکہ کوئی ہور قدرتی میوہ نہ ہون کرکے ککر توں ہی لوکاں نوں بہت کجھ ملدا سی۔

• "چل مالوے دیس نوں چلیئے، جتھے ککراں نوں امب لگدے۔"

بیری

بیری دی اہمیت دا پتہ اس لوک-بولی توں لگدا اے، جدوں دیور مٹھے بیر لے گھر اپنی بھرجائی کول جاندا اے:

• "میں بیریاں توں بیر لیایا، بھابی تیرے رنگ ورگا۔"

کوئی عاشق اپنی پریمکا نوں ایہہ کہہ کے اپنے مطلب ظاہر کردا اے:

• "گورے رنگ اُتے جھریٹاں آئیاں، بیریاں دے بیر کھانیئے۔"

بیریاں توں بیر توڑن دے بہانے گھروں اپنے پریمی نوں ملن آؤن والی مٹیار وی بولی راہیں اپنے مطلب اپنے پریمی نال سانجھے کردی:

• "دسّ کہڑے میں بہانے آواں، بیریاں دے بیر مکّ گئے۔"

کریر

کریر مدھرے قد والا جھاڑیدار بنھاں پتیاں والا درخت اے تے پنڈاں وچ روہی-بیاباناں آدی تھاواں اُتے ویکھیا جا سکدا اے۔ "کریر نوں پھل لگن توں پہلاں لال-سنتری بھاء ماردے پھلّ لگدے ہن، جنھاں نوں باٹا آکھیا جاندا اے۔ اسدے پھل نوں 'ڈیلے' آکھیا جاندا اے، جنھاں دا آچار پایا جاندا اے۔" اس رکھ متعلق ہیٹھ لکھیاں لوک-بولیاں مل جاندیاں ہن:

• "چھولیاں نوں تاں بور پے گیا، کریریں پے گیا باٹا۔ نچدی میلن دا، لے لا گبھروآ جھاکا۔"
• "کریر دا ویلنا نیں میں ویل-ویل تھکی، آپ تاں کھاندے چھ-چھ منھیاں، مینوں ادھی ٹکی۔"
• "کلم کلی توڑاں میں کریراں نالوں ڈیلے، کھڑ جا ظالماں سببیں ہو گئے میلے۔"

توت

توت دا جیون وچ بہت اہمیت اے۔ توت توں بہت سوادلا پھل 'توتیاں' ملدا اے۔ توت دی چھاں دا پنجابی کسانی جیون وچ اپنا ہی اہمیت اے۔ آپسی سانجھ، پیار دا پرگٹاوا کرن لئی یاری نوں توت دے موچھے نال تلنایا جاندا اے۔ لوک کہاوتاں وچ توت دی چھٹی دا ملانکن خوبصورت مٹیار نال کیتا جاندا اے، اسے لئی:

• "لچھی، بنتو دھرم دیاں بھیناں-لگراں توت دیاں۔"
• "یاری جٹّ دی توت دا موچھا، کدے نہ وچالؤں ٹٹدی۔"

خوبصورت مٹیار جدوں گھٹ سنکھے نوجوان نال ویاہی جاندی تاں کرلا اٹھدی:

• "غل ریٹھڑے جہے دے لائی، وے میں توت دی چھٹی۔"

بوہڑ - پپل

پپل دا درخت

بوہڑ تے پپل درختاں دی پنجابی جن-جیون وچ خاص تھاں اے۔ ہندو دھرم وچ ایہناں نوں پوجیا جاندا اے۔ پپل نوں ہندو دھرم وچ برہما دا اوتار منّ کے پوجیا جاندا اے۔ پنجاب وچ جیکر کسے انسان دی وڈیائی کرنی ہووے تاں عام ہی 'بابا بوہڑ' آکھ کے ستکار دتا جاندا اے۔ ایہناں رکھاں نال متعلق لوک-تکاں ہیٹھ لکھے مطابق ہن:

• "پتے پتے گوبند بیٹھا، ٹاہنی ٹاہنی دیوتا۔ مڈھ تے شری کرشن بیٹھا، دھنّ برہما دیوتا۔" (بجھارت)
• "پپلاں اتے آئیاں بہاراں،

بوہڑاں نوں لگ گئیاں گولھاں،

جنگ نوں نہ جاوی، دل دے بول میں بولاں۔"

نمھ

نمھ اوہ درخت اے، جس دا تاں پتے، پھلّ، پھل، جڑھاں، تنا سبھ کجھ گن کاری اے۔ پنڈاں وچ نمھ دی داتن، نمھ دا گھوٹنا، نمھ دا صندوکھ بہت مشہور اے۔ جس گھر وچ منڈے نے جم لیا ہووے اس گھر دے مکھ دروازے اُتے نمھ دے پتے بنھے جاندے ہن۔ ڈیک، برکین، برمی ڈیک آدی نمھ جاتی دیاں ہی قسماں ہن۔ لوکدھارا وچ نمھ متعلق جو بولیاں جاں تکاں ملدیاں ہن اوہناں 'چوں کجھ دا ذکر ہیٹھاں اے:

• "نچھترا سسّ کٹنی، اک نمھ دا گھوٹنا لیائیں۔"
• "نمھ ہیٹھ کتیا کروں، لے دے چرکھا شیشیاں والا۔"
• "کہڑے پنڈ مکلاوے جانا، نمّ دے صندوکھ والیئے۔"
• "نمھ دا گھڑھا دے گھوٹنا، سسّ کٹنی سندوکھاں اہلے۔"
• "کوڑھی نمھ نوں پتاسے لگدے، جتھوں میرا ویر لنگھ جے۔"
• "نمھ نال جھوٹدیئے، تیری سخروں پینگھ ٹٹ جاوے۔"

ٹاہلی دا رکھ

ٹالھی

ٹالھی دا درخت اپنی چھاں لئی جانیا جاندا اے۔ ٹاہلی دی لکڑ چگاٹھاں اتے فرنیچر توں علاوہ کھیتی دے سنداں آدی لئی بہت مقید ہندی اے۔ گھریلو جیون وچ چرکھا آدی بناؤن لئی ٹاہلی دی لکڑ دی ورتوں کیتی جاندی رہی اے۔ اسے کرکے لوک-بولی اے:

• "ویر جا کے سناموں لیایا، چرکھا ٹاہلی دا۔"

اک ہور لوک-بولی، جو پنجابیاں دا اس درخت نال پیار درسا رہی اے:

• "اوٹھاں والیاں چھانگ لئی ٹاہلی، تپّ-تپّ رون اکھیاں۔"

امب

پنجاب وچ امب دا رکھ پرمکھ طور اُتے دوابا اپحصہ وچ ہندا اے۔ اپنی مٹھاس کرکے اس رکھ دے پھل نے ہریک پنجابی دے دل وچ اپنی اک خاص جگہ ملی ہوئی اے۔ امباں توں وروے رہن دا جھورا اس لوک-بولی 'چوں ظاہر ہندا اے:

• "نی امبیاں نوں ترسیں گی، چھڈّ کے دیس دوآبا۔"

ہلکی بنسپتی

اس ونگی وچ اوہ ساریاں جڑھی-بوٹیاں اتے فصلاں رکھیاں جا سکدیاں ہن، جو درخت نہ ہو کے صرف بوٹیاں سامان ہن۔ پرمکھ روپ وچ کوڑتومے دیاں ویلاں، چبڑھ، واڑ کریلا، چلائی، تاندلا، بھکھڑا، باتھو، بھسرا، بھگتل، پٹھّ-کنڈا، اکّ، اکسن (اسوگندھا)، اٹسٹ، پوہلی، برہمبوٹی، لیہا، بوئی، چھنک-نمولی، تھوہر، چوڑھی-سلوٹی، ککڑچھدی، ملوء، ہالوں، بانسی، پیازی، موتھرا، مکڑا، دھتورا، کاہی گھاہ، سرکڑا، برو، کمار (ایلوویرا)، پتھرچٹّ ادِ توں بنھاں کنک، چھولے، جوں، باجرہ، کماد آدی فصلاں آ جاندیاں ہن، جنہاں نے پنجابی لوکدھارا، لوک-چکتسا نوں لگاتار متاثر کیتا اے۔ ایہناں وچوں اہم جڑھی-بوٹیاں اتے فصلاں دا کجھ ویروا ہیٹھ لکھے مطابق اے:

کݨک دی بالی

پکی کݨک دی فصل دا نظارا

کݨک، چنے، جؤ، باجرا

کݨک پنجاب دی مکھ فصل اے۔ اج پنجاب وچ کݨک دے آٹے دی ہی روٹی کھادھی جاندی اے۔ اس توں علاوہ چنے، باجرا، جؤ وی اتھوں دیاں پرمکھ فصلاں ہن۔ ایہناں فصلاں نے پنجاب دے جیون نوں بہت متاثر کیتا۔

• "ادھر کنکاں ادھر کنکاں، وچ کنکاں دے سڑھکاں۔

نی ماں میننوں توریں نہ، کڈھ لے جوائی دیاں رڑکاں۔"

کماد

اس نوں گنا وی کیہا جاندا اے۔ ایہہ پنج توں اٹھ فٹ لمبا مٹھاس نال لبریز ریشیدار پودا اے۔ اس دے رس نوں رہُ آکھدے ہن جو کہ گرمیاں وچ لوکاں ولوں عام ہی پیتا جاندا اے۔ کلاڑھیاں اُتے گنے دے رہُ توں گڑ تیار کیتا جاندا اے، جو کہ ساڈی پاچن طاقت نوں تیز کردا اے۔ اج-کل گنے دی فصل کھنڈ بناؤن لئی اچیچے طور اُتے اگائی جاندی اے۔

اکّ دا پودا

اکّ

اکّ خشک علاقے وچ اگن والا بے حدّ اہم پودا اے۔ اس پودے دا لونگ توں لے کے جڑھ تک سبھ کجھ بہت ساریاں دوائیاں دے علاج لئی ورتیا جاندا اے۔

کوڑتما

ایہہ پودا ویل دی شکل وچ ٹبیاں اُتے ہندا اے۔ کوڑتمےّ دا آچار، مربع، چورن جو کہ پیٹ دے ہاضمے لئی بہت ودھیا ہندا اے، بنایا جاندا اے۔ پشواں دے پیٹ ہاضمے لئی 'ساڑا' بنایا جاندا اے۔ کوڑتمےّ دا سواد کوڑا اتے تاثیر گرم ہندی اے۔

تلسی

تلسی پنجاب وچ پایا جان والا اک اہم روگانوناشک پودا اے۔ کئی طرحاں دیاں بیماریاں دے علاج لئی تلسی دی ورتوں کیتی جاندی اے۔ عام ہی لوکاں دے گھراں وچ لگیا دکھائی دندا اے۔ ہندو دھرم وچ اس پودے نوں پوجن اتے اس دا ویاہ کرن دی پرتھا وی پرچلت اے۔

چبڑھ

چبڑھ ساؤنی دی فصل اے۔ چبڑھ دی چٹنی دا پنجابیاں دے کھانے وچ اپنا ہی اہمیت اے۔ نومبر مہینے تک ایہہ چٹنی بناؤن دے یوگ ہو جاندے ہن، اسے کرکے کیہا جاندا اے:

• "دیوالی دیوا مچیا، چبڑھ چونا پکیا۔"

واڑ-کریلا

دیسی کریلیاں دیاں ویلاں جھاڑ-ملھیاں وچ اگدیاں ہن۔ مالوے وچ اک خاص طرحاں دا کریلا ملدا اے، جس نوں واڑ کریلا آکھیا جاندا اے۔ شوگر اتے یورک ایسڈ دے مریضاں لئی اس دی سبزی بہت گن کاری اے۔ لوک بولی وچ اسدا ذکر کجھ اس طرحاں آؤندا اے:

• "ہائے ہائے ٹھونہا لڑھ گیا وے، کریلیاں والی واڑ 'چوں۔"

بھکھڑا

بھکھڑا خشک علاقے وچ ہون والا اک پرکار دا ندین اے۔ بھکھڑے دے کنڈے نوں پیس کے پنجیری وچ پایا جاندا اے، وید اسنوں بہت گن کاری مَندے نیں۔ عام لوک اسدے پتیاں نوں توڑ کے ساگ وچ پاؤندے ہن تاں کہ کراراپن آ سکے۔ "اس دا کاڑھا موتر روگاں نوں دور کردا اے۔ اس دے بیجاں دی سواہ کھنڈ وچ ملا کے پھکن توں کھنگھ ہٹدی اے۔"

زندگی دی روہی وچ نت اؤں

 ودھدیاں جان اجاڑاں وے۔

 جیوں بھکھڑے دا اک پھل پکّ کے

 سولاں چار بنائے وے۔  -شو کمار

چوڑھیسلوٹ

"اسنوں سونیسلوٹ جاں جواسا وی آکھیا جاندا اے۔ اس دے بیج وستاں وچ رکھن نال کیڑا نہیں لگدا۔ ایہہ پودا گھر وچ لگاؤن نال چھوٹیاں-وڈیاں ٹڈیاں گھر وچ نہیں آؤندیاں۔ اج-کل ایہہ بوٹا اپنی پچھان اتے ہوند دوویں گوا چکا اے۔" پشواں نوں لگی موک ہٹاؤن لئی اس پودے نوں رگڑ کے پیایا جاندا اے۔

چلائی

اس پودے دے پتیاں دی ورتوں ساگ بناؤن وچ کیتی جاندی اے۔ جیٹھ-ہاڑھ وچ جدوں سرہوں نہیں ہندی تاں کجھ لوک اس دا ساگ وی رنھ لیندے ہن۔ اسے کرکے اس طرحاں کیہا جاندا اے:

• " ہرا ہرا ساگ چلائی دا وے، لاواں لئیاں تے لین کیوں نیں آئیدا وے۔"

باتھو

تاندݪا، باتھو

اُتلے دے وانگ ایہہ دوویں پودے ساگ وچ ورتے جاندے ہن۔

"جتھے جاوے تتّ-بھڑتی، تاندݪا وکے اسے ہٹی"

ارنڈ

ارنڈ

• "جتھے درخت نہ ہون، اتھے ارنڈ پردھان۔"

ایہہ کتھن اس کرکے ہی کیہا جاندا اے کیونکہ اگن لئی اجاڑ جگہ اس پودے دی منبھاؤندی تھاں اے۔ پرانے ویلے وچ ارنڈ دی گری دی صابن بنائی جاندی دی۔ اس دا تیل وی کافی گن کاری منیا جاندا اے۔

سرکڑا

سویاں، نہراں آدی دے کنڈھے جاں روہی بیاباناں وچ ایہہ اکثر ویکھیا جا سکدا اے۔ پہلاں لوک اس نوں گھر دیاں چھتاں پاؤن لئی ورتدے۔ سرکڑے دیاں تیلاں دے چھجّ اج وی بنائے جاندے ہن۔

سکھا

بھنگ یا سکھا

پنجاب پردیش وچ ایہہ پودا وی عام ہی ویکھیا جا سکدا اے۔ اس دے پتے اتے بیج کجھ دیسی دوائیاں وچ ورتے جاندے ہن۔ نشئی لوک اس دی ورتوں نشے دی تکمیل ہتّ کردے ہن۔ پنجابی لوکدھارا وچ وی اس دا خاص اہمیت اے۔ ہندو دھرم دے بھگوان شو جہناں نوں بھولا جاں بھولے شنکر وی آکھیا جاندا اے، بارے لوکدھارا وچ اک اکتی اؤ ملدی اے:

• "بھولے کی برات چڑی ہسّ ہسّ کے۔

ساریاں نے بھنگ پیتی رجّ رجّ کے۔"

چھمک-نمولی، پٹھکنڈا، اکسن، کمار

ایہہ چارے پودے پنجاب دے مالوا کھیتر وچ زیادہ پائے جاندے ہن۔ ایہناں دا ورتوں وکھ-وکھ دوائیاں بناؤن لئی کیتا جاندا اے۔ کمار دی ورتوں عام ہی گھراں وچ چہرے، والاں آدی اُتے لگاؤن لئی کر لئی جاندی اے۔ پنجاب دے بہتے گھراں وچ کمار دے گدے دی شبزی بنائی جاندی اے۔

رکھاں دے متعلق کچھ ہور

اُتلے چرچا توں ایہہ بالکل واضع اے کہ رکھاں دی ساڈی زندگی وچ بہت اہمیت اے۔ اسیں اس گل توں انکاری نہیں ہو سکدے کہ درختاں نے ساڈے سبھیاچار، لوکدھارا، لوک چکتسا آدی نوں متاثر نہیں کیتا۔ "لوک-گیتاں توں علاوہ رکھاں دا ذکر لکوکتیاں، اکھاؤتاں، بجھارتاں آدی وچ عام ملدا اے۔ ایوں بھاسدا اے جے رکھ نہ ہندے تاں اسیں اپنے ادب ورثے دے انگنت رنگاں، سگندھاں، سراں، پھلاں، چھاواں آدی توں وانجھے رہِ جانا سی اتے ساڈی رہتل رکھی، مطلب ہین اتے بے رنگ لگنی سی۔"

ہور دیکھو

• پنجاب دے وَݨ بوٹے
• پنجابی لوکدھارا وچ نباتات