مالوا

مالوا پنجاب دا اک جغرافیائی تھاں اے۔ ایہ چڑھدے پنجاب چ اے۔ ایہدے اُبھے ج دریاۓ ستلج چڑھدے تے لہندے پاسے ہریاݨا لمے لہندے پاسے راجستھان اے۔ چڑھدے پنجاب دے 12 ضلعے مالوے وچ نیں ۔ اوہ ضلعے ایہ نیں: ضلع فیروزپور، ضلع فریدکوٹ، ضلع موگا، ضلع مکتسر، ضلع بٹھنڈا، ضلع سنگرور، ضلع مانسا، ضلع لدھیاݨا، ضلع پٹیالا، ضلع فتح گڑھ صاحب، ضلع برنالا تے ضلع فاضلکا ۔ مالوا 32,808 مربع کلومیٹر تھاں تے پھیلیا ہویا اے تے ایہدی لوک گݨتی تقریبن 11,817,142 اے ۔

مالوے دا پنجابی ادب

پنجابی ادب دے پکھ توں پہلا حوالہ بابا فرید دا مالوے دی دھرتی نال جُڑدا اے کیونکہ دند کتھا انوسار بابا فرید پاکپتن توں اجمیر جاندیاں فریدکوٹ رکے سن پر اصل وچ مالوا ادبی چترپٹ تے گورو گوبند سنگھ جی دی آمد نال ہی آیا۔ اوہناں دی زندگی دا بہت مہتوپورن بھاگ مالوے علاقے وچ بیتیا۔ اوہناں نے اپنی پرسدھ تریخی رچنا ظفرنامہ فارسی زبان وچ دینا کانگڑ وکھے رچی تے دمدما صاحب نوں اوہناں دے گرواک انوسار ای گورو کی کاشی ہون دا مان پراپت ہویا تے ایہہ سارا علاقہ گورو دا مالوا اکھوایا۔ مدھکال دے باقی ادبی روپ قصا، ویر کاوَ تے وارتک وچ وی دوسرے جغرافیائی خطےآں دا ای زور رہیا پر گورو گوبند سنگھ جی دے آون توں بعد ایس خطے نوں وی بھاگ لگ گئے۔ پہلے پنجے گورو صاحبان، بھائی گرداس، پرمکھ قصا کار دمودر، پیلو، وارث شاہ، ہاشم شاہ تے اسے پرکار وارکار ماجھے دے علاقے نال ای سمبندھت رہے نیں۔ انگریزاں دے آون توں بعد اک پاسے تاں مالوا خطہ بوہتا ریاستی پربندھ ادھین رہیا جتھے سدھی انگریزی سکھیا تے ثقافت دا اثر گھٹ سی۔ دوجے پاسے غیر مالوئی علاقے جینہاں دے مرکزامبرسر تے لہور بنے، سدھے انگریزی پربھاو ادھین آئے تے اتھے آدھونک وچاراں دا پربھاو وی ودھیرا پیا۔ سٹے وجوں جیس سمیں آدھونک کویتا اپنا مونھ متھا نخار رہی سی، ایس سمے ای مالوے وچّکویشراں دا زور سی۔ بابو رجب علی نوں ایہدا سکھر منیا جا سکدا اے۔ ایہ وی کہیا جا سکدا اے کہ دیس دی آزادی توں پہلاں مالوے علاقے وچ کچھ پڑھیاں لکھیاں نوں چھڈ کے عامَ لوکاں وچ تاں شاعری دا روپ کویشری ای سی۔ ایہ مالوے دی ولکھنتا بندی اے۔ آدھونک ادب وچ آزادی توں پہلاں پنجاب دے غیر مالؤئی خطےآں دا ای بول بالا رہیا۔ بلونت گارگی، دوندر ستیارتھی تے جسونت سنگھ کنول توں بغیر باقی ادب نگار ستلج توں پار ای جمے سن۔ دیس دی آزادی توں بعد تے خاص کرکے چڑھدے پنجاب دی پنر گٹھنر توں پچھوں آدھونک ادب وچ مالؤئی پنجابی دی اک دم ہی چڑھائی ہو گئی۔ ایہدے کئی کارن سن پر سبھ توں ودھ موجودہ پنجاب وچ رقبے پکھوں تے آبادی پکھوں مالؤئی کھیتر بوہتا سی۔ دوسرا کارن ایہہ وی بنیا کہ مالؤئی علاقے وچ وی سکھیا دا پسار ہویا جیہدے سٹے وجوں نویں قسم دی ادبی چیتنا پیدا ہوئی۔ پنجابی یونیورسٹی، پٹیالا دی ستھاپنا، بولی وبھاگ،پنجاب دا مکھ دفتر پٹیالہ وکھے ستھت ہونا وی پنجابی دے مالؤئی لہجے لئی چنگا ثابت ہویا۔ ایس توں علاوہ نویں وکست ہو رہے صوبے وچ لدھیانہ تے بٹھنڈے دا آدھونک ادیوگک شہری وکاس وی شامل اے۔ ایس پرکار اک طرحاں نال دیس دی آزادی دی اک چوتھائی پوری ہون تے موجودہ پنجاب دا ادبی درش ای بدل گیا۔ ایہدے وچ ناول لکھاریاں وچوں جسونت سنگھ کنول، دلیپ کور ٹوانا، گردیال سنگھ تے رام سروپ انکھی، کہانی کاراں وچوں گردیو رپانا، گربچن بھلر، جسبیر بھلر تے ناٹک کاراں وچوں بلونت گارگی توں بعد اجمیر اؤلکھ نے اک طرحاں نال مالؤئی پنجابی دی جھنڈی کر دتی۔ ایہدے وچ پنجاب دے لوک گائیکاں ولوں گائے جان والے گانیاں نوں لکھن والے اندرجیت ہسنپری، بابو سنگھ مان مراڑانوالا، گرداس مان، ہردیو تھریکیاں والے توں لے کے امردیپ گل تک مالوے دی دھرتی اپر ہی پیدا ہوئے۔ ایس پرکار اک طرحاں نال سارا ادبی درش مالؤئی روپ لے گیا۔ ایسے پرکار ستلج تے بیاس اپر پل بنن نال آواجائی وی سوکھی ہوگئی۔ اداہرن وجوں پنجابی غزل دے شاہ اسوار سرجیت پاتر لما سماں مالوے وچ وچردے رہے تے اخیر پٹیالے پڑھن توں بعد لدھیانے ی پکے طور تے رہن لگ پئے۔

مالوا تے گورو گوبند سنگھ

مالوے دے علاقے نوں پرانے زمانے وچ، پنجاب دے دوسرے علاقیاں دے لوک ‘جنگل’ کہندے سن۔ اس دے کجھ پرمان وی ملدے نیں۔ جدوں گورو گوبند سنگھ، کھدرانے دی ڈھاب (مکتسر) توں تلونڈی صابو ولّ جا رہے سن تاں گونیانا منڈی دے نزدیک جتھے کجھ سماں رکے، اتھے جو گرودوارہ بنیا اے اوہدا ناں ‘‘لکھ جنگل‘‘ اے۔ دوسری تلونڈی صابو دے بھائی ڈلے دی کتھا وی پرسدھ اے کہ اوہنوں گورو صاحب نے کہیا، ‘بھائی ڈلے دیکھ کنے امباں دے رکھ تے کنک دے بوٹے کنجھ لہلہا رہے نیں۔’ تاں ڈلے نے اتر دتا، ‘سچے بادشاہ ایہ امب نئیں اکاں دیاں ککڑیاں، جیہنوں آپ کنک کہندے آں اوہ تاں سرکڑا اے۔ لوکاں دا نظریا اے کہ گورو صاحب دے وچار تنّ صدیاں مگروں سچ ہوئے۔ ہن صرف تلونڈی صابو ای نہیں، مالوے دے بہت علاقے وچ، کنک، جھونا، کپاہ، نرما آدی فصلاں دی اپج دوآبے تے ماجھے توں ای نئیں۔ پورے دیس دے کسے وی اینے علاقے دی پیداوار توں کئی گناں ودھیرے ہو رہی اے۔ ایس علاقے دا پرسدھ مرکزی شہر بٹھنڈا، جیہڑا چار پنج دہاکے پہلاں صرف ریلاں دا جنکشن تے ہزار سال پرانے قلعے کرکے ی پرسدھ سی، (انج بہت ای معمولی پنڈ ورگا قصبہ سی) اج پنجاب دے مکھ شہراں وچ شامل اے۔

باہرلے جوڑ

• [۱]
• [۲] Archived 2010-05-16 at the وے بیک مشین