پنجاب دیاں ونڈاں
۱۹۴۷ وچ جداں برٹش پنجاب دے دو ٹوٹے ہوئے تے پاکستان دے حصے مغربی پنجاب آیا اتے بھارت نوں مشرقی پنجاب دتا گیا۔ فیر اوس مشرقی پنجاب دے ترے ٹوٹے کیتے گئے تے گل ۱۹۸۴ تیک اپڑی۔ پنجاب دی کہانی دا ایہہ اوہ اونترا پکھ اے جس بارے پوری گل چھونی لوڑی دی اے۔
مارچ توں ستمبر ۱۹۴۷ وچکار جداں مارو ماری ودھدی گئی ، ہندو، مسلم تےسکھ قتلام دی خبراں گرم ہوئیاں اتے برٹش پنجاب دی ہشیار ایڈمنسٹریشن نے در ووٹ لتا تےپنجابیاں نوں پھیل چکی افراتفریاں توں بچن لئی پرکھاں دی تھاواں چھڈنیاں پئیا ں ۔ہڑ دے ہڑ مغربی پنجاب توں مشرقی پنجاب ول تے مشرقی پنجاب توں مغربی پنجاب ول جاون لگے۔ برٹش پنجاب دے کل ۳۰ ضلعے سن جنہاں وچوں ۱۷ ضلعے مغربی پنجاب وچ آئے تے ۱۳ تے مشرقی پنجاب بنایا گیا۔حلانکہ ۱۹۴۱ دی مانو گنتری وچ گرداس پور وچ وی مسلم اکثریت سی تے ۵۱ فیصدی توں ودھ پنجابی مسلمان ۱۹۴۱ وچ وی گرداس پور وسدے سن۔ریڈ کلف ایہہ دھرو کیوں کیتا ایس بارے وی گل ہوئے گی۔دوجی وڈی گل ایہہ سی کہ جلندھر وچ ۴۵ اعشاریہ ۲، فیروز پور وچ ۴۵ اعشاریہ اک، گرداس پور وچ ۵۱ اعشاریہ اک، تے امرتسر وچ ۴۶اعشاریہ ۵ فیصدی پنجابی مسلمان وسدسے سن اتے ایتھے مسلمان سنگل لارجسٹ آبادی سن۔انہاں چار ضلعیاں توں اڈ ۶ ضلعے اوہ سن جتھے پنجابی مسلماناں دی گنتری ۲۸ توں ۳۶ اعشاریہ ۹ تیک سی تے انہاں وچ حصار،گڑ گاوں، انبالہ، ہشیار پور،کرنال تے لدھیانہ شامل سن۔جیہڑے ۱۳ ضلعے مشرقی پنجاب دے حصے آئے انہاں وچ دس ضلعیاں وچ مسلمان پنجابیاں دی گنتری بہوں وادھو سی۔ جداں کے جیہڑے ۱۷ ضلعے مغربی پنجاب نوں ملے اتھے ہندو اوسطا ۱۵ فیصدی تے سکھ اوسطا دس فیصدی توں وی گھٹ وسدے سن۔منٹگمری (سائیوال)، لیل پور (فیصل آباد)،شیخوپورہ تے لہور وچ وڈی گنتری وچ سکھ وسدے سن پر اوہ وی نرے ۱۳ توں ۱۸ فیصدی سن۔مغربی پنجاب نوں ملے ۱۷ وچوں دس ضلعیاں وچ سکھاں دی گنتری تے ۷ فیصدی توں وی گھٹ سی۔اینج ہی ہندو پنجابیاں دی تعداد وی مغربی پنجاب وچ بہوں گھٹ سی۔مغربی پنجاب دے حصے آئے ۱۷ وچوں ۱۱ ضلعیاں وچ ہندو پنجابیاں دی گنتری ۱۳ فیصدی توں وی گھٹ سی ۔ایہہ ۱۹۴۱ دی مردم شماری دا ریکارڈ اے۔ایس توں پتہ چلدا اے کہ پردھان دھرو تے مشرقی پنجاب نال ہویا سی ۔ پر نویں بھارتی سٹیبلشمنٹ تے کانگرس نے رل مل انہاں ۱۳ ضلعیاں نوں وی توڑن دا آہر کیتا۔مشرقی پنجاب توں چن چن کے مسلمان پنجابیاں نوں مغربی پنجاب دھکیل دتا گیا تے بعد ایس دے مشرقی پنجاب وچ نویں ڈیموگرافی بن گئی۔نویں ملک بھارت وچ بنن والی سٹیبلشمنٹ اتے آل انڈیا کانگرس دے پردھاناں جنج ایس ڈیموگرافی نال کھلواڑ کیتا اوہ تواریخ دے پنیاں وچوں کوئی کڈ نہیں سکتا۔اج اوہی کانگرس آپ ٹکہ ٹوکری ہو چکی اے اتے مودی دی شکل وچ اوس نوں یاد دوایا جا رہیا اے کہ اوس نوں اوہی کٹنا پئے رہیا اے جو اوس اگست ۱۹۴۷ بعدوں سال ہا سال آپ بیجیا سی۔ آپدے گریوان وچ سر نیواں کر کے جس دیہاڑ کانگرس ویکھے گی اوس نوں اگے دا راہ لبھ جائے گا۔ مشرقی پنجاب نال اپنیاں تے بیگانیاں جو کجھ اج تیک کیتااوس نوں سمجھنا لوڑی دا اے کہ پنجاب دی اجوکی تواریخ نال جڑیا ایہہ اوہ پکھ اے جس بارے سب توں گھٹ لکھیا گیا اے۔
ایس ۷۲ ورہیاں دی تواریخ نوں کجھ بھارت ماتا دی اکھ نال ویکھدے جے تے کجھ خالصتانی اکھ نال ایس نوں پھرولدے نیں۔کجھ لئی جٹادری دی اہمیتاں جے تے کجھ ایس نوں راجپوتاں دے تفاخراں نال پھرولدے نیں۔پر پنجاب،پنجابیت اتے عوامیت دے پکھاں نال ایس سب بارے جھات پاون والے تھوڑے ہی نیں۔ لکھنو پیکٹ تےگردوارہ پربندھ کمیٹی دی سیاستاں توں پنگرن والے ماسٹرتارا سنگھ،فتح سنگھ، گرمکھ سنگھ مسافرکیوں غدری بابیاں، بھگت سنگھ اتے پریت لڑی والے گربخش سنگھ نوں لانبھے کیتا اتے لالہ لاجپت رائے تے سردار پٹیل دے پچھلگ بن کے دھرمی سیاستاں دے پردھان بنے؟ایس بارے پوری گل کوئی نہیں کرنا چاہندا۔جیہڑی سیاستاں مسلم غیر مسلم پاڑ تے پنجاب وچ اساریاں گیاں سن اوہ ونڈ بعدوں ہندو سکھ پاڑ ول کیوں نہ جاندیاں؟
۱۹۴۷ بعدوں اوہ ہندواں سکھاں دی اک پنجابی پارٹی کیوں نہ کھڑی کر سکے؟ دلی سرکار تے کانگرس جے پنجابی ہندواں نوں ہلا شیریاں دے رہی سی تے سکھ لیڈر وی اک سکھ صوبے دی آساں وچ پہلے دیہاڑ توں رجھےسن۔ مسلم تے غیر مسلم دی ونڈ توں نویں ہوئے پاتراں نوں کیہہ سپ والا مزہ پئے چکیا سی کہ ۴۷ دے بعدوں اوہ ہندی پنجابی زباناں دی ونڈ دی کھیسی بنا کے مندراں تے گردواریاں ول سیاستاں نوں لے گئے۔جے ہندی اردو جیہڑیاں پاروں ہندو مسلم ونڈاں نوں ودھانا کوڑ کم سی تے ہن ہندی پنجابی جیہڑیاں نوں جن جھپا پاونا کنج پردھان ہویا۔ پر ایہہ کوئی اکلا کم نہیں سی کہ دھرمی ونڈ دے نال نال مشرقی پنجاب وچ جٹ غیر جٹ سنے نویں نویں تفاخراں وی جنم لتا۔ کجھ دھڑے تے وطنی جیہڑیاں نوں بھل کے نکسلائڈ وی ہو گئے پر پنجابی بنن لئی، پنجاب دے سارے رنگاں نوں منن لئی کوئی تیار نہ ہویا کہ پریت لڑی فیر کنج چل سکدی سی؟ مشرقی پنجاب دئ ٹٹ بھج نال جنہاں فیدے چکے اج اوہ سب دھڑے آپ وی ترٹ چکے نیں پر مڑ جھات پاون لئی تیار نہیں۔جنج انگریزاں ہشیار پالیسیاں لئی فاٹا کھڑا کیتا تے صوبہ سرحد بنایا سی اوہی کجھ ۱۹۴۸ توں ۱۹۶۶ وچکار مشرقی پنجاب نال کیتا گیا۔ جنج انگریزاں صوبہ سرحد بناون نال اوس نوں ۱۹۰۱ وچ چیف کمشنر صوبہ بنا کے چالاں کھیڈیاں سن اونج ہی ہما چل گھڑیا گیا تے دوجے پاسے نواں صوبہ بناون لئی تیاریاں شروع کیتی گیاں۔ مشرقی پنجاب وچ جو نویں وڈ ٹک ہوئی اوہ دس دی اے کہ دلی بیٹھے پردھان نرے انگریزاں دے پچھلگ ہی سن اتے کانگرس ایس وچ پردھان کوڑ کردار ادا کیتا، اک پولیٹیکل ایجنٹ والا۔ ایس سیاست وچوں خیر کتھے نکلنی سی تے فیر جو ہویا اوس مشرقی پنجاب نوں بربادیاں ول ٹوریا۔
مکدی گل ایہہ اے کہ لکھنو پیکٹ والا کھیڈ جاری رہیا اتے ۱۹۴۷ والی پنجاب دی ونڈ تے گل رکی نہیں سگوں مشرقی پنجاب نوں کجھ ورہے بعد ہی اک ہور ونڈ توں لنگنا پیا کہ کم تے ۱۹۴۸ توں ہی شروع ہو گیا سی جداں پی ای پی ایس یو تے ہما چل دی نیہاں رکھیاں گیاں۔اپنے فیض ہوری تے لکھ گئے کہ نویں ونڈ دی گل مشرقی پنجاب وچ اوس دے جمن توں وی پہلاں ۲۷ جون ۱۹۴۷ تیک رکھی جا چکی سی۔ایہہ پی ای پی ایس یو بارے جاننا لوڑی دا اے کیونجے ایہہ پرانے انگریزی مائنڈ سیٹ دا تسلسل ہی سی۔ایہہ مشرقی پنجاب دی ریاستاں سنے پٹیالہ دی یونین سی جس نوں پنجاب بارے اساری گئی بھارتی سازش دا بوتھا آکھنا غلط نہ ہوئے گا ۔چین والی تھاں تبت اتے پنجاب دے سانگے پرانے سن تے مہاراجہ دے دور تیک جاری وی سن پر نویں بھارتی ریاست نے انگریزاںوانگ ایس نوں بند رکھنا کیوں ضروری سمجھیا؟ پشمینے دی تجارتاں ایس دا ہک پرانا تگڑا حوالہ اے پر وڈی گل ایہہ سی کہ ایس دے چالو کرن وچ پنجاب کشمیر دی سانجھ وی پکی ہوندی سی جیہڑی دلی سرکار نوں منظور نہیں سی۔ ہما چل نوں وکھرا کرن دی ایڈی جلدی کیہہ سی؟کیہہ کجھ انگریزاں نال طے کیتا ہویا سی کرشنا مینن، پٹیل، نہرو ہوراں نیں؟ایس سب دے اشارے تے وادھو نیں اتے ایس بارے جو ہویا اوہ تے سب ویکھیا پر ایس بارے بہو ں گھٹ لکھیا گیا۔ جنہاں نوں ایہہ پتہ اے کہ ۱۸۱۵ وچ انہاں تھاواں ول انگریز تے مہاراجہ کیوں تیزیاں نال ودھ رہے سن تے انہاں دے ایس خطے بارے کیہہ خیال سن؟ اوس سیاست تے جھات پائے بغیر ہماچل دی ونڈ بارے پوری گل ہونی اوکھی جے۔۱۹۲۹ وچ انگریزاں اک پاسے گگلگت بلتستان دی تھاواں کشمیر دے ڈوگرے راجہ توں ۵۰ سال دی لیز تے لتا سی تے دوجے پاسے تبت نیپال نال جڑی پہاڑی ریاستاں لئی ۱۹۳۳ وچ پنجاب سٹیٹ ایجنسی بنائی سی۔ اوہ کیہہ کرنا چاہندا سی تے اوس دے کیہہ رادے سن؟ آزادیاں توں بعد انہاں ایجنڈیاں دے کون راکھے بنے، ایہہ سب جانن بعدوں ہی پوری گل پلے پئے سکدی اے۔
۱۹۵۶ توں ۱۹۶۶ اتے ۱۹۷۱وچکارٹٹے مشرقی پنجاب دے ترے ٹوٹے ہور ہوئے کہ پنجابی صوبہ جس دا بوتھا \'\'سکھی گھٹ جٹ\'\' صوبہ سی بنیا کہ ایہہ گھیسی دیس پنجاب دے ایس نکے ٹوٹے نوں ۱۹۸۴ دے قتلام تیک لے گئی اتے لوکاں ایس نوں اک ہور ۴۷ آکھیا۔پر ایس ۴۷ دا الزام اوہ کسی باہرلے تے نہین پا سکدے سن ۔ہریانے تے ہما چل والیاں نوں تے پتہ ہی نہ چلیا کہ انہاں نوں کیوں پردھانی ملی اے۔ انگریز وانگ آزادیاں دے علم برداراں نے وی انہاں ونڈاں پاروں زباناں ، ذاتاں تے دھرماں نال کھیڈیا کہ مسلمان پنجابی تے ہن مشرقی پنجاب وچ رہے نہیں سن پر ونڈاں دا گھما اوتھے دااوتھے ہی رہیا۔ ۱۹۴۷ بعدوں مشرقی پنجاب وچ ہن دو وڈے دھرم رہ گئے سن تے دو ہی زباناں پر ٹوٹے ہوئے ترے کہ ایہہ پنجویں ونڈ وی نکمی دلیلاں دا بھنڈار سی۔کون دوشی، کون نردوش، پر اجڑیا فیر پنجاب، ۵ویں وار۔
ذرا پہلے ۱۹۴۱ دی مانو گنتری نوں ویکھ لو جس توں تہانوں پتہ چل جائے گا کہ ہندو سکھ جھیڑیاں نوں ودھان لئی پنجابی ہندی جھیڑے کیوں لوڑی دے سن۔
برٹش پنجاب وچ فیروزپور، امرتسر تے لدھیانہ ہی ۳۰ وچوں ترے ضلعے سن جتھے سکھ ۳۳ توں ۴۱ فیصدی سن کہ لدھیانہ ۴۱ اعشاریہ ۷ فیصدی گنتری پاروں سب توں وڈا سکھاں دا ضلع سی۔اینج ہی ۳۰ وچوں کل ۶ ضلعے ایسے سن جتھے ہندواں دی گنتری ۵۰ فیصدی توں ودھ سی اتے انہاں وچ کانگڑا وچ ۸۰ فیصدی ہندو سن تے روہتک، حصار،گڑگاوں، کرنال تے شملے وچ ہندواں دا تناسب ۵۱ اعشاریہ ۸ فیصدی توں ۵۸ فیصدی دے وچکار سی۔ہشیار پور تے انبالہ دو ضلعے سن جتھے ہندواں دا تناسب ۳۵ تے ۳۴ فیصدی سی۔ ایس ڈیموگرافی وچ فرق اگست ۱۹۴۷ بعد پیا جداں مغربی پنجاب توں ہندو سکھ پنجابیاں نوں مشرقی پاسے آنا پیا۔ چیتے رہے پئی مغربی پنجاب وچ کوئی اک ضلع وی ایسا نہیں سی جتھے ہندو ۲۱ فیصدی توں ودھ ہون۔ زیادہ تر اوہ ۷ توں ۱۳ فیصدی ہی سن۔ پر مغربی پنجاب وچ لیل پور، شیخوپورہ تے لہور وچ سکھاں دی گنتری ۱۸ فیصدی توں وادھو سی۔جے ۱۹۴۱اتے ۲۰۱۱ دی مانو گنتریاں نوں سامنے رکھو تے پتہ چلدا اے کہ اگست ۱۹۴۷ بعدوں مشرقی پنجاب وچ کنج دیاں تبدیلیاں آئیاں سن۔امرتسر، لدھیانہ تے فیروز پور ورگے ضلعیاں وچ سکھاں دی گنتری ۵۰ فیصدی توں ودھ گئی پر جلندھر ورگے ضلعے وچ ہندو چھا گئے جیہڑے ۱۹۴۱ وچ سکھاں توں ادھے سن اوہ اج ۶۳ فیصدی جے۔فیض احمد فیض ہوراں دی لکھت دا حوالہ پہلے دے چکیاں ہاں جنہاں ۲۷ جون ۱۹۴۷ وچ ہی دس دتا سی کہ ہن مشرقی پنجاب دے ترے ٹوٹے کیتے جان گے۔ ۲۰۰۸ وچ جداں میں بنگلہ دیش گیا ساں تے پرانے سیاسی لوکاں نال مل کے پتہ چلیا سی کہ مسلم بنگالی اشرافیہ۱۹۷۰ وچ ایہہ سمجھدی سی کہ پہلاں مشرقی بنگال دے ہندواں نال مل کے مغربی پاکستان نال لڑنا اے تے جے ایہہ لڑائی جت لتی تاں بعد وچ مشرقی بنگال دے ہندواں توں جان چھڈائی جائے گی۔۲۰۰۸ تیک ایہہ ہو چکیا سی پر ایس دا ارادہ بنگلہ دیش بنن توں پہلاں ہی بن چکیا سی۔ پہلی پاکستانی قنون ساز اسمبلی دے ممبر دریندرا ناتھ دتا دی پوتی ڈھاکے وچ بنگلہ دیشی ہندواں دی سیوا لئی تنظیم بنائے بیٹھی سی۔ اوس مینوں اک ریسرچ کتاب وی دتی جس وچ ۱۹۷۲ توں ۲۰۰۶ تیک دا ریکارڈ سی جس مطابق ۵۰ لکھ بنگلہ دیشی ہندواں نوں بنگلہ دیش بنن بعد دے نرے۳۴ ورہیاں وچ بنگلہ دیش چھڈنا پیا تے ایس دی وڈی وجہ اوہ کوڑ قنون سی جیہڑا آپ بنگلہ بندھو شیخ مجیب الرحمن نے ۱۹۷۲ وچ بنایا سی۔میں جداں دتا ہوراں دی پوتی توں پچھیا پئی تسی وی تے نویں ملک بنگلہ دیش دے پردھان بننا چاہندے سو تے اوس ٹھنڈی آہ بھر کے جواب دتا کہ ایہہ اساڈی بھل سی۔کجھ ایہو جہی بھل چک ماسٹر تارا سنگھ ورگیاں نوں وی ہو سی۔اینج جاپدا اے ایہو کجھ مشرقی پنجاب نال وی ہویا۔ جے ہندواں تے سکھاں نوں رلا کے گنتی نہ کیتی ہوندی تے ۱۹۴۷ وچ ۳۰ہ وچوں نرے ۶ ضلعے ہی سن جتھے ہندو ۵۰ فیصدی توں ودھ سن۔ جو ۱۹۸۴ وچ ہویا اوس دی آواز فیض ہوراں تے ۲۷ جون ۱۹۴۷ وچ لا دتی سی پر ویلے دی نماز کسے نہ پڑھی تے کویلے دی ٹکراں مارن والیاں اپنے متھے ہی گھسٹینے سن۔بس مشرقی پنجاب دی ہندو تے سکھ پنجابی لیڈر شپ کویلے دی ٹکراں ماریاں۔
مشرقی پنجاب بارے پہلی ہشیار پالیسی اوس لئی کپیٹل دی چون سی اتے ایس لئی نکرے لگے پہاڑی ضلعے شملے دا سٹا کڈہیا گیا۔امرتسر، لدھیانہ، جلندھر دی تھاں اسے شہر نوں چنیا گیا جس وچ ۱۹۴۱ دی مانو گنتری پاروں ترے فیصدی توں گھٹ سکھ رہندے سن تے ۵۸ فیصدی ہندو وسدے سن۔حیران نہ ہونا شملے وچ ۱۸ فیصدی مسلمان تے ۱۸ فیصدی شیڈیول کاسٹ رہندے سن۔شیڈیول کاسٹاں دا ایہہ برٹش پنجاب وچ سب توں وڈا ضلع سی آبادی دے تناسب پاروں۔اوس ویلے شملے دی آبادی نری ۳۸ ہزار سی ۔۲۰۱۱ وچ ایس شہر وچ ہندواں دی گنتری ۹۳ فیصدی ہو چکی اے۔شیڈیول کاسٹ کتھے ٹر گئے؟ انہاں دا دھرم وٹا دتا گیا یا اوہ پنجابی صوبے ٹر گئے ایس بارے کوئی لکھت سامنے نہیں آئی۔کپیٹل لئی شملے دی چون ایہہ دسدی اے کہ دال وچ اگست ۱۹۴۷ توں ہی کجھ کالا سی۔ ایہہ اکلا کم نہیں سی سگوں بھارت بنن دے اک سال تے اک مہینے بعد ۱۵ اپریل ۱۹۴۸ نوں اک حکم نامے پاروں ہماچل پردیش نوں مشرقی پنجاب توں ہشیاریاں نال وکھرا کرن دا آہر کیتا گیا۔ ۱۹۵۰ تیک شملے وچ پنجاب دا کپیٹل بناون توں اڈ دو کم کیتے گئے جس وچ اک تے ہما چل نوں فاٹا وانگ دا سٹیٹس دتا گیا تے دوجے پاسے پٹیالہ تے مشرقی پنجاب دی ریاستاں دی یونین \'\' پی ای پی ایس یو\'\' کھڑی کیتی گئی۔ پی ای پی ایس یو وچ پٹیالہ، نابھہ، کپورتھلہ، جیند، فرید کورٹ،نال گڑھ، کیسیا تے ملیر کوٹلہ رلتی سن۔ایس سب توں پتہ چلدا اے کہ کانگرس تے بھارتی سٹیبلشمنٹ تبت اتے کشمیر نال جڑے مشرقی پنجاب نوں ونڈن لئی پنجابی ہندواں نوں پہلے دن توں ورت رہی سی۔ ہورے دلی سرکار نوں ۱۹۳۱ وچ چلن والی پردھان کشمیری لہر دا چیتا سی جس نوں وڈی سپورٹ پنجاب توں ہی ملی سی تے جس وچ مشرقی پنجاب دا حصہ چوکھا سی۔بھارتی سٹیبلشمنٹ، ہندو بنیاد پرست تے کانگرس کشمیریاں تے سکھ پنجابیاں دی سانجھ توں بھارت بنن توں پہلاں ہی ڈرے ہوئے سن۔اوہ مشرقی پنجاب دے ہور ٹوٹے کرن نوں تاں مارے ضروری سمجھدے سن۔پر ایہہ گل ماسٹر تارا سنگھ، سنت فتح سنگھ وغیرہ نوں سمجھ نہیں آئی اتے نہ ہی کشمیری لیڈر شپ ویلے سر ایس دا گیان کر سکی۔
۱۹۵۱ دی مانو گنتری وچ کانگرس تے بھارتی سٹیبلشمنٹ بڑی ہشیاریاں ورتیاں تے مشرقی پنجاب سنے پورے بھارت وچ زباناں بارے دتے خانے وچ ہندی، اردو تے پنجابی نوں اک زبان ہی لکھیا۔ ایہہ نہرو رپورٹ دی ہشیاریاں دا تسلسل سی کہ بنیاد پرست ہندو یوپی سی پی توں پشور تیک بولی جاون والی زباناں نوں نہیں منیندے سن تے اج وی بہوں سارے ہندو بنیاد پرست ایہو سمجھدے نیں کہ انہاں تھاواں تے رہن والے سب لوک \'\'ہندی لینڈ\'\' دے واسی نیں تے انہاں دی ماں بولی ہندی ہی اے۔پر وڈا مسلہ نویں بھارتی سٹیبلشمنٹ دا سی جس پاروں نویں ملک بھارت وچ ہندی نوں سب توں وڈی زبان دسنا لوڑی دا سی۔بس ۱۹۵۱ دی مردم شماری وچ ہندی، اردو تے پنجابی لئی اک خانہ بنایا گیا۔ایڈا پواڑا پا کے وی ۱۹۵۱ دی مانو گنتری وچ ہندی، پنجابی تے اردو نوں رلا کے جیہڑا خانہ بنایا اوس وچ ۴۲ فیصدی بھارتیاں ٹک کیتا۔ جے اکلی ہندی لکھی ہوندی تے لگ پتہ جانا سی کہ ہندی بولن والے تے بھارت وچ ۳۰ فیصدی وی نہیں۔اجہے کم ویکھ کے سکھ پنجابیاں نوں کجھ ہوش آیا پر ویلہ نکل چکیا سی۔ ایس دے ردعمل وچ ۱۹۵۰ دے دہاکے وچ مشرقی پنجاب اندر ہندی تے پنجابی زبان دی لہراں کھڑی کیتی گیاں۔ ۱۹۵۶ وچ پی ای پی ایس یو نوں توڑ کے کجھ تھاواں ہماچل یونین ٹریٹری وچ واڑ دتیاں تے کجھ مشرقی پنجاب نوں موڑ دتیاں۔۱۹۵۶ توں ۱۹۶۶ وچکار لنگھے دس سالاں وچ مشرقی پنجاب نوں ونڈن لئی نویں گھمے کھڑے کیتے گئے جس نوں دلی سرکار دا تھاپڑا حاصل سی۔اجکل پاکستانی پنجاب وچ وی کجھ سالاں توں ایہو کجھ کیتا جا رہیا اے۔جیہڑے اردو ہندی جھگڑے نوں انگریزاں دی سازش آکھدے سن اوہ اگست ۱۹۴۷ بعد آپ ہندی پنجابی جھیڑیاں نوں چلاون لگے۔پڑی ہشیاریاں نال اک نویں زبان ہریانوی بنائی گئی تے ایس نوں ہندی دا لہجہ آکھیا گیا۔مشرقی پنجاب دی ریاستاں وچ بولی جاون والی پنجابی نوں پہاڑی آکھ کے وکھرا کیتا گیا۔ تواریخ گواہ اے کہ ہشیار پور کول اک پرانی تھاں اے جس دا ناں ہریانہ سی تے ایس ایسٹیٹ تے رانا سانگا دی نسل وچوں رانا ہری سنگھ دے پوتے رانا نور محمد دی حکمرانی سی تے ایہہ سب ۴۰۰ سال توں ایس تھاں رہ رہے سن تے پنجابی بولدے سن۔دھرمی ونڈ نوں پکا کرن لئی راجپوت تے جٹ شناختاں نوں ورتن دا ایجنڈا بنایا گیا۔ ہریانہ ناں رکھن والیاں راجپوت شناخت نال سانگا جوڑیا تے پنجابی صوبے دے حامیاں جٹ شناختاں نوں ورتیا۔ یوپی پنجاب دی سرحدی تھاواں تے رلدے ملدے علاقیاں وچ جیہڑی پنجابی بولی جاندی اے اوہ اوہی اے جس دی چھاپ بابا فرید تے بابا نانک دی شاعری وچ وی نمایاں اے۔ اوس نوں کدی میواتی، رہنگڑی، ہریانوی آکھ کے ہندی یا اردو دا لہجہ آکہنا اوسے ہشیار ایجنڈے دا بوتھا سی جس دا انجام مشرقی پنجاب دی ونڈ تے مکانا طے سی۔ ایہہ سب جھیڑےاگست ۱۹۴۷ بعدوں مشرقی پنجاب بنن دے نتیجےوچ پنگرن والی سیاستاں نال جمے سن جس وچ مشرقی پنجاب دی ونڈ اتے ہما چل نوں فاٹا وانگ چلانا سی۔ ایس سیاست نال کیونجے کجھ لوکل کھڈاریاں دے مفاد پورے ہوندے سن تاں مارے بونے وی وڈے ہون لگے۔ پریت لڑی والا پنجاب ۱۹۴۷ بعدوں چل سکدا سی پر اگست ۱۹۴۷ بعدوں مشرقی پنجاب وچ چلائی جاون والی سیاستاں ایس تے پانی پھیر دتا۔ ۱۹۵۶ وچ ٹیچا سدھا کیتا گیا تے ۱۹۶۶ وچ مہر لا دتی گئی۔ پریت لڑی والے گربخش سنگھ دے پوتے سکیرت ہوراں دسیا کہ کنج ۱۹۵۱ توں بعد بہوں سارے پنجابی ہندواں نوں دسیا گیا کہ تہاڈی ماں بولی پنجابی نہیں سگوں ہندی اے۔ سکھی، جٹادری تے پنجابی اک پاسے کھڑی کیتی گئی تے ہندی، ہریانوی ،راجپوتی تے ہندوتا دوجے پاسے ۔ ایس ساری سیاستاں وچ دو گلاں گواچ گیاں۔ اک تے پنجاب، پنجابیت دا کانڈ بچہ کوہلو ہویا تے دوجا ماڑیاں، چوہڑیاں، مصلیاں تے پچھڑے ہویاں دے حقاں دی گل کراہے پئے گئی۔ ایہہ اوہ صورت سی جس وچ کجھ پنجابی دھڑے ۱۹۶۰ دے دہاکے دے دوجے ادھ وچ نکسلائڈ ہو گئے۔۱۹۴۷ اتے ۱۹۶۶ دی ونڈاں وچ انہاں دلتاں، چوہڑیاں پنجابیاں نوں کسے نہ پچھیا کہ اوہ کیہہ چاہندے نیں۔ ہماچل تے ہریانے دے وکھ ہون بعد بنن والے پنجابی صوبہ وچ ۲۰۱۱ دی مانو گنتری پاروں دلتاں دا تناسب ۳۲ فیصدی اے۔۱۹۴۱ دی مانوں گنتری وچ وی جے تساں مسیحاں تے شیڈیول کاسٹاں دا تناسب ویکھو تے اوہ ساڈے ست فیصدی سی جس وچ پونے دو فیصدی مسیحی پنجابی سن۔ شیڈیول کاسٹ پنجابیاں دا وڈا حصہ مشرقی پنجاب وچ رہندا سی اتے روہتک، حصار، گڑگاوں، گانگڑہ، شملہ، انبالہ، کرنال، ہوشیار پور جلندھر تے لدھیانہ وچ انہاں دا تناسب ۹ توں ۱۸ فیصدی تیک سی۔ مغربی پنجاب وچ پنجابی مسیحاں دا تناسب ودھ سی اتے سیالکوٹ، گرداس پور، شیخوپورہ ورگے ضلعیاں وچ ایہہ دونوں دھڑے مل کے دس توں ۱۲ فیصدی ہو جاندے سن۔ ۲۰۱۱ دی مانو گنتری وچ ہریانہ تے ہماچل وچ ایہہ نظر ہی نہیں آندے۔شملے دی مثال دتی گئی اے جتھے ۱۹۴۱ تیک ساڈھے ۱۸ فیصدی شیڈیول کاسٹ اتے ڈیڑھ فی صدی مسیحی سن پر ۲۰۱۱ وچ ایہہ دونوں اے ہی نہیں۔ سنت جرنیل سنگھ بھنڈراں والہ دی وجہ توں سانوں پتہ چلدا اے کہ پنجاب وچ کجھ اونترا کم ہو رہیا سی پر اوہ طوفان دی نری ہک چھل سی۔ وڈا دھرو تے مشرقی پنجاب نال ہویا سی جس دا نیہہ پتھر تے ۱۹۴۸ وچ رکھیا گیا سی پر ۱۹۶۶ بعدوں ایہہ کم تیز ہویا سی۔۱۹۸۴ تے آنا ہی سی کہ جو نیواںرستہ یا ڈھلوان ۱۹۴۷بعدوں بنائی جا رہی سی اوس کھائی وچ کسے نیں تے ڈگنا سی۔
مشرقی پنجاب وچوں ہما چل تے ہریانہ وکھ ہویا تے باقی رہ گیا پنجابی صوبہ۔ایس پنجابی صوبے وچ ایڈی ونڈاں توں بعد جا کے پہلی وار سکھ کسی صوبے وچ ۵۰ فیصدی توں ودھے۔چیتے رہے پئی ۱۹۴۱ وچ سکھاں دا برٹش پنجاب وچ تناسب نرا ۱۳ فیصدی سی جس وچ کجھ وادھا ۱۹۴۷ وچ ہویا جداں مشرقی پنجاب بنیا تے ۱۹۶۶ بعدوں انہاں نوں اک سکھ اکثریتی صوبہ ملیا۔ پر ایس سب دی قیمت سی پنجابیت دے ٹوٹے۔ ۲۰۱۱ دی مانو گنتری وچ سکھ پنجابی صوبے وچ کوئی ۵۸ فیصدی نیں پر ایس صوبے وچ پنجابی بولن والیاں دی گنتری ۹۰ فیصدی اے۔ ایس پنجابی صوبے وچ وی پنجابی زبان بولن والے نرے سکھ نہیں۔ ہریانے وچ ہندواں دی وڈی اکثریت اے پر ہریانوی نوں ہندی دا لہجہ آکھ کے زبردستی ہندی نوں ۸۷ فیصدی لوکاں دی زبان لکھیا اے اتے ہندی ہی سرکاری زبان اے۔ ایس توں اڈ میواتی نوں وی ہندی دا ہی لہجہ لکھیا اے۔ایس صوبے وچ فرید آباد، حصار، کرنال، روہتک، گڑگاؤں تے انبالہ دیاں ڈویژناں نیں۔ ایہہ مشرقی پنجاب دی ونڈ دی کہانی اے جس نوں پنجاب دی ۵ویں ونڈ کہنا غلط نہ ہوئے گا۔ایسے ونڈ دی دین اوہ سکھ کارڈ وی اے جس نوں خالصتانی آکھ کے بھارتی سٹیبلشمنٹ رگید رہی اے پر اوہ ایہہ منن لئی تیار نہیں کہ ایس دا نیہہ پتھر تے مشرقی پنجاب دے ٹوٹے کرن والیاں ہی رکھیا سی جیہڑے دلی سرکار دے پاسداران سن۔