چاہ

چاہ، دنیا وچ پاݨی توں مگروں سبھ توں بوہتا پیتا جاݨ والا مشروب اے۔ ایہ چاہ دے بوٹے دیاں پتیاں نوں ابال کے بنائی جاندی اے۔ ایہدا سواد کچھ کوڑا ہُندا اے جیہنوں لوک پسند کردے نیں۔

چاہ پہلی واری چین وچ دوائی لئی ورتی گئی۔ چین توں ایہنوں پرتگیزی 16ویں صدی وچ دوجے دیساں ول لے گۓ ۔ برطانیہ وچ 17ویں صدی وچ چاہ عام پیتی جان لگی ۔ انگریز چاہ نوں ہندستان لے آۓ تاں جے اِتھے اگا کے چین دے مقابلے تے بپار کیتا جاسک ۔ چاہ نوں پرانے ویلیاں توں پںڈے دے فیدے لئی ورتن دی صلاح دتی گئی اے ۔ ایہدے بارے ہن دیاں کھوجاں دسدیاں نیں جے چاہ دل دے روگ نوں گھٹاندی اے، کینسر لئی فیدا دیندی اے، دل دے دباء تے وزن گھٹاوندی اے، بیکٹیریا تے وائرس نال لڑدی اے ۔

چاہ وچ تھیانائن، اک امینو ایسڈ ہُندا اے جیہنوں ورتو تے سوچ وچ سکون تے فیدے والا کنٹرول آوندا اے ۔ ایسی سوچ گوڑی سوچ لئی چنگی اے۔

ناں

چاہ لئی مڈھلا چینی لفظ 茶 اے تے ایہ وکھریاں چینی بولیاں وچ وکھرا کرکے بولیا گیا اے۔ مینڈارین چینی بولی وچ اس نوں چاہ سدیا جاندا اے۔

لفظ چاہ پنجابی وچ پرتگیزی بولی توں آیا۔ پرتگالی 16ویں صدی وچ ایہ شبد کینٹن شہر تے بولی کینٹونی توں لیاۓ۔ اردو وِچ برتیا جان والا شبد چاۓ، فارسی توں آیا تے فارسی، ترک بولی، تے وچکارلے ایشیا وچ ایہ شبد چین توں آیا ۔ انگریزی شبد (tea) پہلی باری چین توں اوتھے دی من چینی بولی توں ڈچ لے کے آۓ تے انگریزی وچ اوہناں کولوں 1610 وچ ایہ شبد آیا ۔

چاہ دا بوٹا

چاہ دا بوٹا اک سداہرا بوٹا اے جیہڑا ٹراپیکل تے ٹراپیکل لگدے تھاں تے ہُندا اے۔ چاہ دا بوٹا، بی یا ٹاہنی توں لگدا اے تے 3 ورھے مگروں ایہدے توں پتے چاہ لئی توڑے جاسکدے نیں۔ چاہ دے بوٹے نوں 127 سینٹی میٹر یا 50 انچ دا سالانا مینھ دی لوڑ ہُندی اے ۔تیزابی زمین ودھیا رہندی اے ۔ ودھیا پدھر والے چاہ دے بوٹے 1,500 میٹر یا 4900 فٹ دی اچائی تے ودھیا اُگدے نیں تے اینی انچائی تے ہون والے بوٹیاں دی چاہ دا سواد وی ودھیا ہُندا اے ۔ پتے دا ناپ اوہدی پدھر دسدا اے ۔ اسام چاہ وچ وڈے پتے والی، کمبوڈی ٹائپ، مدری تے چینی چاہ وچ نکے پتے ہُندے نیں ۔ اگر کسے چاہ دے بوٹے نوں اپنے آپ ودھن دتا جاوے تے اوہ 16 میٹر یا 52 فٹ تک جاوے گا پرآپ اگاۓ گۓ بوٹے مگر تک ای ودھدے نیں ۔ بوٹے دے اتے دے 1 یا 2 انچ تک دے ای پتے توڑی دے نیں۔ اگن رت وچ اک بوٹا ہر 5 توں 15 دناں وچ پتے توڑن مگروں نویں پتے کڈھدا اے ۔ ہولی ودھن والے پتیاں سواد ودھیا ہُندا اے ۔

چاہ نوں اوہدے توڑن توں مگروں سامبھن دے کم وچ وکھرے ول ورتن باہجوں وکھریاں ونڈاں وچ ونڈیا جاندا اے ۔ ایس ویلے چاہ دیاں 6 وکھریاں ونڈاں نیں: چٹی چآ، پیلی چآ، ہری چآ، اوولونگ، کالی چآ تے سکائی چآ۔ چآ دے پتے ٹٹن مگروں اجے گر چھیتی سکائے نہ جان تے اوہ کملا جاندے نیں تے اوہناں وچ ہوا پھردی اے۔ کلوروفل دے ٹٹن نال پتے دا رنگ کالا ہُندا جاندا اے۔

چاہ دیاں پتیاں ہتھاں نال توڑیاں جاندیاں نیں تے ایہ کم زیادھ سوانیاں ای کردیاں نیں۔ جاپان تے جارجیا وچ مشیناں نال پتیاں توڑیاں جاندیاں نیں ۔ ایہ کم سال وچ کئی واری ہُندا اے تے ہر تھاں دا وکھ حساب ہُندا اے۔ تازا پتیاں دا زیادہ سواد ہُندا اے۔

چاہ دے اجزاء

کیفین چاہ دے سکے وزن دا ٪3 ہُندی اے۔ اک کپ وچ 30 توں 90 ملی گرام ہوسکدی اے ۔ چاہ وچ امینو ایسڈ تھیانائن وی ہُندا اے جیہڑا کیفین دے اسرات نوں ٹھیک کردا اے ۔ ایہدے وچ تھیوبرومائن تے تھیوفائلین وی ہُندے نیں جیہڑے جوش دیندے نیں ۔

تریخ

چاہ دے بوٹے اوس تھاں بوہتے ہُندے نیں جِتھے مشرقی تے جنوبی ایشیا دی سرحد ملدی اے۔ چاہ پین دا رواج دوائی لئی 3600 ورھے پہلے چین دے شانگ ٹبر دے ویلے پیا۔ چاہ پین دی گل پہلی بار لکھتاں وچ 30 صدیاں پہلے ملدی اے تیسری صدی دی اک دوائیاں دی لکھت وچ ہوا ٹو لکھدا اے،"کوڑی چاہ پینا سوچ نوں تکھی کردا اے"۔ چن ٹبر ویلے (تیسری صدی م پ) وچ ایہ عام سی تے ٹانگ ٹبر وچ ایہ کوریا جپان تے ویتنام تک ایہدا برتنا عام ہوگیا۔ برصغیر پاک و ہند وچ وی ایہ پرانے ویلیاں توں دوائی لئی برتی جاندی سی۔ پرتگالی پادری تے بپاری پہلے یورپی سن جنہاں چین وچ ایہنوں ورتیا۔ اودوں اوہنوں چاہ کہیا جاندا سی۔ 1750 وچ ایہدے بی چین توں ازور لجاکے اکاۓ گۓ ۔ ایہ جزیرہ چاہ پرتگال پیجن دی وڈی تھاں اے ۔ 19ویں صدی وچ چآ انگینڈ وچ وی عام ہوگئی۔ ویلے نال جدوں ہندستان توں جان لگی تے ایہد ا مل وی کھٹدا گیا ۔

ایسٹ انڈیا کمپنی نے چاہ تے چین دی اجارا داری نوں مکاون لئی 1848 وچ اک بوٹا شکاری رابرٹ فارچون نوں چین پیجیا کہ اوتھے جا کے ایہدے بوٹے دے بی لیاوے ۔ اوہ اوتھے دے بوٹے دے بی تے نال کچھ چینی لوک وی لیایا جیہڑے چاہ دے بوٹے نوں اگانا تے سامبھنا جاندے سن ۔ اسام وچ ایہنوں اگایا گیا پرچاہ دی چینی ونڈ ناں چل سکی تے اسام دے اتر ولوں چاہ دا ہوررلدا بوٹا لبھ کے اگایا گیا ۔

صحت تے اسر

چاہ وچ کئی کیمیکل نیں جِویں فلونوئڈ، کیفین، وٹامن تے امینو ایسڈ کئی پولیسیکرائڈ نیں جیہڑے پین والے تے اسر پاندے نیں ۔ ایہ وی دسیا جاندا اے کہ ہری چاہ تے کالی چاہ کینسر توں بچاندیاں نیں ۔ کیٹچن جیہڑی ہری چاہ وچ ہُندی اے جگر دے کینسر لئی وی ودھیا منی گئی اے ۔ کالی تے ہری چاہواں دل دے روگاں لئی وی ودھیا منیاں گیاں نیں۔ لیباٹریاں وچ ایہ دیکھیا گیا اے کہ چاہ وائرس نوں یا تے ماردیندی اے یا کسے جوگا نہیں چھڈدی۔

محول وچ گند باہجوں چاہ وچ فلورائڈ تے المونیم ہوسکدے نیں ۔ ایہ چاہ دے پرانے پتیاں وچ ہوسکدے نیں۔

ونڈاں

کالی چاہ چاہ دی اک ونڈ اے جیہڑی چاہ دے بوٹے دے پتیاں توں بنائی جاندی اے ۔ ایہ دوجیاں چاہواں جیویوں ہری چاہ تے اولونگ توں تکڑی ہُندی اے ۔ ایہدے وچ کیفین چوکھی ہُنندی اے ۔ ایہدا ایہ ناں ایہدے کالے پتیاں باہجوں اے ۔ ایہدا بپارایس لئی وی زیادا ہُندا اے کیوں کہ ایہ چوکھا چِررکھی جاسکدی اے۔ لیہندے وچ ایہنوں بنان لئی پہلے پانی نوں 99 °C تک ابالیا جاندا اے ۔ کالی چاہ وچ ہون والے کئی کیمیکل 90 د گرمی ناپ تون تھلے اپنا آپ نئیں دسدے۔ اتلے تھانواواں تے گرمی ناپ وی اچا ہوجاندا اے ۔ کالی چآ نوں 4 منٹ تک ابالی دا اے ۔ ہندستان وچ چوکھے چر تک ابالا دتا جاندا اے۔

اولونگ چاہ دی اک چینی ونڈ اے۔ ایہ ہری چاہ تے کالی چاہ دے وچکار اے۔ ایہنوں بنان ویلے 80 توں 100 °C تک پانی گرم کیتا جاندا اے۔ ایہدے لئی اچیچے پانڈے ہُندے نیں تے منرل پاݨی وی ودھیا سواد لئی ورتیا جاندا اے۔

ہری چاہ نوں زیادا تیار نہیں کیتا جاندا ۔ ایہ چاہ 80 دے گرمی ناپ تک ابالی دی اے۔ جنی چاہ ودھیا ہووی گی گرمی ناپ اونا تھورا ہونا چاہیدا اے ۔ چوکھے گرم پانی نال سواد کوڑا ہوسکدا اے ۔

چٹی چاہ نوں گھٹ آکسیجن لگائی جاندی اے۔

تجارت

چاہ دے اگان وچ وڈے دیس چین ، ہندستان ، کینیا ، سرلنکا تے تنزانیا نیں ۔ ورتن نال چاہ دنیا دا سب توں چوکھا پسند کیتا جان والا پین اے ۔ ایہدا ورتن دوجے ساریاں پیناں کافی چاکلیٹ، شراب تے سوفٹ ڈرنکس نوں رلا کے وی ودھ بندا اے ۔ ہندستان چاہ ورتن والا سبھ توں وڈا دیس اے پر ہر بندا اِتھے 750 گرام چاہ سالانا پیندا اے ۔ ترکی 2.5 کلوگرام سالانا اک بندے دے حساب نال دنیا وچ سبھ توں اگے اے۔ روس سبھ توں وڈا چاہ منگواؤن والا دیس اے اوس مگروں برطانیا، پاکستان تے امریکا آوندے نیں۔

پدھر	دیس	2008	2009	2010	2011
1	چین	۱,۲۷۴,۹۸۴	۱,۳۷۵,۷۸۰	۱,۴۶۷,۴۶۷	۱,۶۴۰,۳۱۰
2	بھارت	۹۸۷,۰۰۰	۹۷۲,۷۰۰	۹۹۱,۱۸۰	۹۶۶,۷۳۳
3	کینیا	۳۴۵,۸۰۰	۳۱۴,۱۰۰	۳۹۹,۰۰۰	۳۷۷,۹۱۲
4	سری لنکا	۳۱۸,۷۰۰	۲۹۰,۰۰۰	۲۸۲,۳۰۰	۳۲۷,۵۰۰
5	ترکی	۱۹۸,۰۴۶	۱۹۸,۶۰۱	۲۳۵,۰۰۰	۲۲۱,۶۰۰
6	ویتنام	۱۷۳,۵۰۰	۱۸۵,۷۰۰	۱۹۸,۴۶۶	۲۰۶,۶۰۰
7	ایران	۱۶۵,۷۱۷	۱۶۵,۷۱۷	۱۶۵,۷۱۷	۱۶۲,۵۱۷
8	انڈونیشیا	۱۵۰,۸۵۱	۱۴۶,۴۴۰	۱۵۰,۰۰۰	۱۴۲,۴۰۰
9	ارجنٹائن	۸۰,۱۴۲	۷۱,۷۱۵	۸۸,۵۷۴	۹۶,۵۷۲
10	جاپان	۹۶,۵۰۰	۸۶,۰۰۰	۸۵,۰۰۰	۸۲,۱۰۰
کل	دنیا	۴,۲۱۱,۳۹۷	۴,۲۴۲,۲۸۰	۴,۵۱۸,۰۶۰	۴,۵۷۹,۹۵۰

آمیزش

کئی رہتلاں وچ جیہناں وچ پنجابی وی آندیاے، چاہ وچ ددھ رلایا جاندا اے۔ ایس دا لکھتاں وچ پہلی واری 1680 وچ آیا جدوں یورپ دی اک سوانی میڈم ڈی سیوگنی نے کیتا۔ ہندستانی مسالہ چآ وچ چآ نال لاچی، ادرک تے ہور مسالے رلاۓ جاندے نیں۔ دد، چآ وچ تیزابی اسر گھٹ کردا اے۔ ہان چینی دد نہیں ملاندے پر مانچو ملاندے نیں۔ تبتی لوک چآ وچ ددھ، یاک مکھن تے لون رلا کے پیندے نیں ۔ روس، پولینڈ، ہنگری تے اٹلی وچ چاہوچ نمبو رلایا جاندا اے ۔

یاسمین چاہ چین وچ پیتی جاندی اے۔ ایہدے وچ شروع وچ ای یاسمین دے پھلاں دی خشبو یا تیل رلائے جاندے نیں ۔ سری لنکی ابالدے ہوۓ ادرک رلاندے نیں ۔ اتلے پاکستان وچ لونی چاہ دا رواج اے۔

پنجابی چاہ

پنجابی چاہ وچ پہلے پاݨی نوں گرم کیتا جاندا اے تے گرم پاݨی وچ چاہ دی پتی سٹی دی اے ۔ ایہدے نال ای پاݨی دا رنگ پتی باہجوں کالا ہوجاندا اے تے ایس نوں قاہوا کیہندے نیں۔ فیر ایہدے وچ ددھ تے چینی رلائی دی اے۔ مزے لئی کچھ لوک ملائی وی رلاندے نیں ۔ لیچی وی سواد لئی کدے کدے پائی جاندی اے۔ مریضاں نوں پتی پاݨی وچ رلا کے قہوا دتا جاندا اے۔