چارلس ولیم فورمن
چارلس ولیم فورمن | |
---|---|
(انگریزی وچ: Charles William Forman)،(اردو وچ: چارلس ولیم فورمن) | |
جم | 3 مارچ 1821
|
وفات | 27 اگست 1894 (73 سال)
|
مدفن | گورا قبرستان، لاہور |
شہریت | امریکا |
زوجہ | مارگریٹ نیوٹن جیورجینا لوکہارٹ |
تعداد اولاد | 10 |
عملی زندگی | |
مادر علمی | سینٹر کالج پرنسٹن تھیولوجیکل سیمینری |
پیشہ | مبلغ ، واعظ ، لکھاری |
پیشہ ورانہ زبان | انگریزی ، اردو |
کارہائے نمایاں | گورنمنٹ رنگ محل ہائی اسکول ، فارمین کرسچن کالج |
ترمیم |
چارلس ولیم فورمن یا چارلس ڈبلیو۔ فورمن اک امریکی پریسبیٹیرین خادم دین، مشنری تے رنگ محل مشن اسکول تے لاہور وچ واقع نجی یونیورسٹی فورمن کرسچین کالج دا بانی سی ۔[۱] چارلس ولیم فورمن کینٹکی دا مقامی سی ۔ فورمن سینٹرل کالج کنیٹکی تے پرنسٹن تھیولوجیکل سیمینری توں گریجویٹ ہويا تے گریجویشن دے فوری بعد اوہ Ebenezer presbytery دا رکن مقرر ہويا۔ اس دے بعد اوہ بذریعہ بحری جہاز 11 اگست سنہ 1847ء نوں ہندوستان دے شہر کلکتہ پہنچیا تے مسیحیت دی تبلیغ دا باقاعدہ آغاز کیتا۔ کچھ عرصہ کلکتہ وچ رہیا اس دے بعد اوہ لدھیانہ چلا گیا، جتھے اوہدی ملاقات اوتھے پہلے توں موجود مسیحی مبلغ جان نیوٹن تے اوہدی بیوی نال ہوئی، اوتھے وی اس نے جان نیوٹن دے نال مل کے مسیحیت دی تبلیغ جاری رکھی۔
اوہ لاہور وچ مسیحیت نوں پھیلانا چاہندا سی مگر اس دور وچ اوتھے سکھ سلطنت دا راج سی تے مسیحیت دی پرچار دی اجازت نہ سی اسی لئی اوہ لدھیانہ وچ تبلیغ کردا رہیا۔ جدوں 1849ء وچ انگریزاں دا پنجاب اُتے قبضہ ہو گیا تو اوہ پادری نیوٹن دے ہمراہ لاہور آگیا۔ لاہور پادری فورمن نوں بھا گیا اسی لئی اس نے اوتھے رہائش اختیار کيتی تے اوتھے دو مشنری تعلیمی ادارے (رنگ محل مشن اسکول تے فورمن کرسچین کالج) قائم کیتے۔اس وچکار اوہ بیوی دی صحت خراب ہونے دی وجہ توں امریکا گیا۔ مگر واپس آکے لاہور وچ کافی عرصے تک تبلیغ کری۔ جدوں فورمن 73 سال دا ہويا تو اوہ 1894ء وچ موسم گرما کٹن دے لئی کسولی گیا۔ ہن فورمن چلنے توں قاصر سی تے کافی بیمار ہوچکيا سی ۔ تے بیماری دی وجہ توں پیر دے روز اوہ کسولی وچ ہی وفات پا گیا۔ فورمن نوں لاہور نال وڈی محبت سی تے اوہدی دلی خواہش سی کہ اسنوں لاہور وچ سپرد خاک کیتا جائے۔ اوہدی خواہش دے مطابق اسنوں لاہور دے گورا قبرستان وچ دفنایا گیا۔
ابتدائی زندگی
[سودھو]چارلس ولیم فورمن کینٹکی دے علاقہ واشنگٹن توں آدھ میل باہر 3 مارچ 1821ء دے روز پیدا ہويا۔ اُس دے آبا و اجداد 1645ء وچ بشپ لاڈ دے مظالم توں تنگ آکے انگلستان توں امریکا نقل مکانی کر گئے سن ۔ ایتھے دے ڈچ حکام نے اُنہاں دے آبا و اجداد دا خیر مقدم کیتا تے لونگ آئی لینڈ وچ اُنہاں نوں جاگیر عطا کيتی۔ چارلس ولیم دے آبا و اجداد ابتدا ہی توں آزادی دی فضا وچ رہندے سن ۔ چارلس ولیم امریکا دی جنگ آزادی نال محبت رکھنے دے لئی مشہور سی تے گرد و نواح دے لوگ اُس نوں عزت تے قدر دی نگاہ توں دیکھدے سن اگرچہ اوہ مذہبی امور تے دین داری دی پروا نئيں کردا سی ۔[۲]
جدوں چارلس ولیم پندرہ برس دا ہويا تو اُس دا وڈا بھائی اپنے نال پادری مکابوئے نوں گھر لیایا۔ پادری مکابوئے واشنگٹن دی پریسبیٹیرین کلیسیا دا پاسبان سی ۔ اثنائے گفتگو وچ اُس دے اک ہور بھائی نے حقارت آمیز لہجہ وچ یسوع مسیح دا ذکر کیتا۔ چارلس ولیم نوں ایہ گل وڈی ناگوار معلوم ہوئی کہ اک مہمان دے جذبات نوں ٹھیس لگائی جائے۔ جدوں اُس نے اپنے مہمان دے چہرے دی طرف نظر کیتی تو اوتھے غصہ دے آثار پانے دی بجائے رنج تے دکھ لکھیا دیکھیا۔ اُس نے دل وچ خیال کیتا کہ ایہ شخص ضرور مسیح نپال یار کردا اے۔ اس واقعہ نے اُس دے دل نوں بوہت متاثر کیتا تے پنج سال دے بعد اُس نے اسی پنڈ دے گرجا وچ بپتسمہ پایا۔ اوہ لکھدا اے "میں ایہ محسوس کردا سی کہ بپتسمہ محض ایمان دا اقرار ہی نئيں بلکہ اس امر دا نشان اے کہ اسيں اپنی زندگی نوں سیدنا مسیح دی مرضی دے تابع کر دتا اے تاکہ اسيں مسیح دے لئی اپنی زندگی گزاریئے"۔[۲][۳]
حلیہ و ہیئت
[سودھو]اوہ قد وچ چھ فٹ توں زیادہ لمبا تے چوڑا سی ۔ اُس دی سفید داڑھی چھاتی توں تھلے لٹکدی سی۔ اُس دیاں اکھاں تے کشادہ پیشانی نہایت خوش نما سی۔[۳]
تبلیغ دین دا ارادہ
[سودھو]بپتسمہ دے بعد اس دے دل وچ دین مسیحیت دی خدمت کرنے دا خیال آیا۔ اُنہاں دناں غلاماں دی خرید و فروخت ہُندی سی تے فورمن دا خاندان وی غلام رکھدا سی ۔ پس اُس نے اگلے اتوار ایہ اشتہار دتا کہ جو غلام اپنے مالک دی اجازت توں پڑھنا چاہے اُس نوں ميں گرجا گھر وچ پڑھاواں گا۔ جدوں اوہ وقت مقررہ اُتے گرجے گیا تو اوتھے غلاماں دی بھیڑ کھڑی پائی۔ فورمن رفتہ رفتہ اس نتیجہ اُتے پہنچیا کہ اوہ انجیل دا خادم بنے۔ پس ست سال تک اوہ سینٹرل کالج کنیٹکی وچ تے پرنسٹن تھیولوجیکل سیمینری[۱] وچ پڑھدا رہیا۔ جس زمانہ وچ اوہ علمِ الٰہیات دا مطالعہ کر رہیا سی اُس نے ایہ فیصلہ کیتا کہ اوہ غیر ملکاں وچ جاکے انجیل دا واعظ بنے گا۔[۴][۵]
ہندوستان آمد
[سودھو]امریکا وچ ویہہاں لوک مسیحیت دی اشاعت دا کم کرنے والے موجود سن، لیکن ہندوستان وچ کوئی نہ سی ۔ پس اُس نے خیال کیتا کہ جے اوہ خود ہندوستان نہ گیا تو اوتھے کوئی مسیحیت دی اشاعت دا کم نئيں کرے گا۔ اُنہاں دناں وچ ہندوستان دا سفر آسان نئيں سی لیکن اُس نے مصمم ارادہ کر ليا کہ اوہ ہندوستان آئے گا۔ تے اوہ 11 اگست 1847ء دے روز جہاز وچ سوار ہو کے کلکتہ پہنچ گیا۔[۱] کلکتہ آکے پادری فورمن ڈاکٹر الیگزینڈر ڈف دا مہمان ہويا۔ اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اُس نے ایہ ٹھان لئی کہ اوہ پنجاب وچ پہنچ کے مشن اسکول جاری کرے گا جس وچ تعلیم انگریزی بولی وچ ہوئے۔ اوہ کلکتہ توں پنجاب سفر کردا ہويا آیا۔ (اُنہاں دناں اس سفر وچ چار پنج ماہ لگتے سن ۔) انگریزاں دی تسخیر پنجاب توں چند ماہ پہلے 1848ء وچ اوہ لدھیانہ پہنچ گیا جتھے پادری نیوٹن تے اُس دی بیوی 1835ء وچ امریکن پریسبٹیرین مشن دے مشنری ہوکے پہلے پہل آئے سن ۔ اس شہر وچ اک سال پہلے پادری جان کیمرون لوری آیا سی ۔ اُس زمانہ وچ لدھیانہ سرحدی شہر سی تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے مقبوضات تے مہاراجہ رنجیت سنگھ دی سلطنت دے درمیان وچ دریائے ستلج حائل سی ۔ انہاں مشنری صاحبان دی ایہ خواہش سی کہ دین مسیحیت دا پیغام پنجاب دے باشندےآں نوں سنان۔ پس اُنہاں نے لدھیانہ وچ رہائش اختیار کرلی۔ تاکہ جدوں موقع ملے تو اوہ لاہور جاسکن جو مہاراجہ رنجیت سنگھ دا دار السلطنت سی ۔[۵][۶][۷]
لاہور آمد
[سودھو]1849ء وچ جونہی پنجاب انگریزاں دے قبضے وچ آیا پادری فورمن تے پادری نیوٹن لاہور روانہ ہو گئے۔ اوہ 21 نومبر نوں لاہور آئے ایہ سفر اُنہاں نے دس دن وچ طے کیتا۔ اُنہاں دے پاس روپیہ کم سی پس اُنہاں نے لاہور دے انگریز مسیحیاں دے نام اک گشتی چٹھی لکھی جس دے جواب وچ 4238 روپے جمع ہو گئے تے اسکول اسی سال شروع کر دتا گیا۔ ایہ اسکول پہلے پہل بیرونِ بھاٹی دروازہ شروع کیتا گیا۔ پادری نیوٹن مہاراجا رنجیت سنگھ دے وزیر راجا سچیت سنگھ دی حویلی وچ رہندے سن جو ہیرا منڈی وچ سی۔ اس گھر وچ اوہ اک سال دے قریب رہے۔ لیکن ایہ گھر صحت دے لحاظ توں انہاں نوں پسند نہ آیا۔ پس اک ہور گھر کرایہ اُتے لیا گیا جو مہاراجا رنجیت سنگھ نے اپنے فرانسیسی تے اطالوی جرنیلاں دے لئی بنوایا سی ۔ اس دے احاطہ دے اندر اک پُرانی قبر سی جس اُتے اک وڈا گنبد سی ۔ اس قبر دے چوگرد اٹھ محراب دار کمرے سن ۔ ایہ محراباں بند کيتیاں گئیاں تے انہاں وچ ناپختہ اینٹاں تے کھڑکیاں وغیرہ لگادتیاں گئیاں۔ انہاں کمرےآں وچ پادری فورمن نے رہائش اختیار کيتی۔[۱]
تعلیمی مشن
[سودھو]انہاں دناں سر ہنری لارنس، جان لارنس، رابرٹ منٹگمری، ڈانلڈ میکلوڈ، ہربرٹ ایڈورڈز، رینل ٹیلر تے جان نکلسن ورگے حکام پنجاب وچ رہندے سن ۔ اُنہاں نے نیوٹن تے فورمن دا وڈے تپاک نال خیر مقدم کیتا۔ اوہ حکام سمجھدے سن کہ پنجاب دے باشندےآں نوں مسیحی مذہبی تعلیم تے بائبل دی ضرورت اے اسی لئی لاہور دے انگریزاں نے وڈی فراخدلی توں مشن دے کم دے لئی چندہ دتا۔ پنج سال دے اندر اندر زمین خریدی گئی تے اسکول تے گھر وغیرہ تعمیر کرلئی گئے۔ جنوری 1850ء وچ اسکول دی ابتدا ہوئی تے اس وچ تن طلبہ داخل ہوئے۔ دس روز دے بعد طلبہ دی تعداد ست تک پہنچ گئی۔ انہاں ست لڑکےآں نوں پادری فورمن ساڈھے چار گھنٹے تے پادری نیوٹن ڈھائی گھنٹے پڑھاندے سن ۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدوں لاہور دے لڑکے اسکول وچ پڑھنا نئيں چاہندے سن ۔ اُس نے طلبہ نوں وظائف دتے تاکہ اوہ اسکول وچ پڑھن۔ غرض اس دے سامنے بوہت ساریاں مشکلاں حائل سن۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ اُس نے شہر دے مختلف حصےآں وچ رفتہ رفتہ اک درجن توں زیادہ برانچ اسکول کھول دتے تاکہ بچے اُنہاں وچ تعلیم حاصل کرن۔ اس نے مزدوراں دے لئی اک نائٹ اسکول کھولیا تاکہ اوہ لوگ جو دن دے وقت مزدوری کرنے دی وجہ توں نئيں پڑھ سکدے رات نوں پڑھیا کرن۔ 1850ء وچ ایسی شدت دی گرمی پئی کہ الامان لاہور دے گورے سپاہیاں دا دسواں حصہ گرمی دی وجہ توں لقمہ اجل ہو گیا۔ پادری نیوٹن تے اُنہاں دے بیوی بچے تے پادری فورمن کئی دفعہ بیمار ہو گئے۔ لاہور دا سول سرجن پادری فورمن نوں اپنے گھر لے گیا تے سر ہنری لارنس نے پادری نیوٹن تے اُس دے بیوی بچےآں نوں اپنے گھر رکھیا۔ چونکہ پادری نیوٹن تے اُس دی بیوی سخت بیمار ہو گئے سن لہٰذا اوہ سولہ سال دے بعد 1850ء وچ امریکا رخصت اُتے چلے گئے ہن پادری فورمن اکیلا رہ گیا۔ اوہ پنج گھنٹے اسکول وچ پڑھاندا تے اسکول توں پہلے تے اُس دے بعد گھنٹے لوگاں نال بحث مباحثہ کردا رہندا سی ۔ اسکول دے طلبہ دی تعداد تن ماہ وچ 57 ہو گئی سی۔ مسٹر گوروداس مترا جو اک بنگالی مسیحی سی اس اسکول دا ہیڈ ماسٹر مقرر ہويا۔ 1856ء وچ ”رنگ محل“ خریدا گیا تے مشن اسکول اوتھے منتقل کر دتا گیا۔ 1856ء وچ اسکول دے طلبہ دی تعداد ساڑھے ست سو سی۔ فورمن کہندا سی کہ مشن اسکول تے کالج انجیل دی اشاعت دے وسیلے نيں کیونکہ انہاں ادارےآں دے طلبہ تے طالبات گھراں وچ جاکر اپنے والدین تے بھائیاں بہناں نوں انجیل دے پیغام دی خبر سناندے سن ۔ جدوں پنجاب دے حکام نے دیکھیا کہ فورمن نوں اسکول چلانے وچ کامیابی حاصل ہو رہی اے تو گجرات تے گجرانوالہ دے ڈپٹی کمشنراں نے درخواست کيتی کہ اوہ اُنہاں جگہاں دے مدرسےآں دی وی نگرانی کرے۔ فورمن نے اس تجویز نوں خوشی نال منظور کیتا۔ اک دفعہ جدوں اوہ منادی کردا ہويا راولپنڈی نکل گیا تو اوتھے دے ڈپٹی کمشنر نے اُس شہر دے تن اسکول وی اُس دی زیرِ نگرانی کردتے۔ گویا اوہ پنجاب دے تعلیمی محکمہ دا پہلا ڈائرکٹر سی ۔[۳][۸]
مشنری زندگی
[سودھو]فورمن نے لاہور وچ 45 سال[۸] تک تعلیمی کم کیتا لیکن اوہدی خوشی انجیل دی اشاعت وچ سی۔ اوہ روزانہ انجیل دی منادی کیتا کردا سی تے لوہاری دروازہ، دہلی دروازہ، چوک جھنڈا، رنگ محل، ہیرا منڈی وچ تے شارع عام اُتے کھڑے ہوکے لوگاں نوں مسیحیت دا پیغام روز سناندا سی ۔ جدوں اوہ تھک کے چور ہوجاندا تو انجیل دا پیغام سنانے وچ اُس نوں تازگی ملدی سی۔ چنانچہ جدوں دن بھر دا کم کرکے اوہ تھک جاندا تو شام نوں شہر دی کسی طرف نکل جاندا تے منادی کرکے تازہ دم ہوکے خوش و خرم واپس آندا۔ مابعد دے ایام وچ جدوں اُس دے طلبہ وڈے عہدیاں اُتے مامور ہوئے تو اوہ منادی دے بعد باہر توں بینچ اٹھا کے اندر رکھنے وچ فورمن دی مدد کرنا فخر سمجھدے سن ۔ اسکول تے منادی دے کم دے علاوہ شہر دے گلی کوچےآں وچ ہینڈبل تے کتاباں تقسیم کیتا کردا سی ۔ اوہ دکانداراں دیاں دُکاناں اُتے بیٹھ جاندا تے اُنہاں توں مذہبی تے دینی مسائل اُتے گل بات شروع کردیندا سی ۔ شہر دے اندر اُس نے دہلی دروازے دے نزدیک اک شفا خانہ وی اسی غرض دے لئی کھولیا۔ اُس نے عورتاں دے لئی وی اک شفا خانہ کھول دتا۔ فورمن دی منادی کرنے دا اس قدر شوق سی کہ بعض اوقات اوہ ہردوار تک تے راولپنڈی تک منادی کردا ہويا نکل جاندا سی ۔ لاہور دے ضلع دے مختلف پنڈ تے شہراں وچ اُس نے کئی بار دورہ کیتا تاکہ انجیل دا پیغام لوگاں نوں سنائے۔ فورمن فصیح البیان شخص نئيں سی لیکن اُس دیاں گلاں وچ تاثیر سی کیونکہ اُس دے الفاظ اُس دے دلی جذبات دے ترجمان ہُندے سن ۔ لوگ عموماً خاموشی تے سکون اُس دی منادی نوں سندے سن کیونکہ اوہ "بابا فورمن" دی عزت کردے سن ۔ لیکن بعض اوقات اسنوں غیر مسیحی تنقید دا نشانہ بناندے سن ۔[۳][۵]
1856ء دی ابتدا وچ پادری نیوٹن لدھیانہ دے ضلع دے مختلف پنڈاں وچ انجیل دا پیغام دیندا گیا۔ فیر اوہ لاہور گیا تے اپنے خاندان نوں فورمن دی بیوی (مارگریٹ فورمن) دے پاس چھڈ کے تے پادری بارنس (Rev. Barnes) تے پادری لونٹال (Rev. Lowenthall) نوں نال لے کے اردگرد دے پنڈاں وچ چلا گیا تاکہ اُنہاں نوجوان مشنریاں نوں تبلیغی کم کرنے دا سبق دے۔ پادری فورمن اِنہاں دناں اک پُرانی مسجد وچ رہندا سی ۔ اس زمانہ وچ لاہور شہر دے مشرق دی جانب کھنڈر سن جنہاں وچوں چند پادری فورمن نے خرید لئے سن ۔ ایہ مسجد اُنہاں کھنڈر وچوں اک سی۔ جدوں ریلوے نے ایہ زمین مشن توں کُل ستاراں ہزار روپیہ دے عوض خریدلی۔ تو مشن نے موجودہ مشن احاطہ خرید لیا۔[۳]
ازواج تے اولاداں
[سودھو]مارگریٹ نیوٹن
[سودھو]جولائی 1855ء وچ فورمن نے پادری جان نیوٹن دی سب توں وڈی لڑکی مارگریٹ دے نال بیاہ کیتا۔ اس دا گھر مہمان نوازی دے لئی مشہور سی ۔ اس وقت فورمن 35 برس دا تے اوہدی بیوی ویہہ برس دی عمر دی سی۔ اس توں ست اولاداں ہوئیاں۔[۳]
جیورجینا لوکہارٹ
[سودھو]1878ء وچ فورمن دی پہلی بیوی مارگریٹ نیوٹن انتقال کر گئی جس دے پانج سال بعد 1882ء وچ اُس نے جیورجینا لوکہارٹ نامی خاتون نال دوسری شادی کرلی، جس توں تن اولاداں ہوئیاں۔[۳]
لاہور توں رخصتی
[سودھو]1862ء وچ کالج قائم ہويا تے فورمن نے نہایت سرگرمی تے جوش توں اسنوں شروع کیتا۔[۸]
1864ء وچ پادری فورمن دے پاس اک وڈا اسکول 20 برانچ اسکول تے اک نائٹ اسکول سن جنہاں وچ 1800 طلبہ پڑھدے سن ۔ اسی سال گورنمنٹ کالج قائم ہويا تے اسی سال مشن کالج کھولیا گیا۔ ڈاکٹر کے۔ سی۔ چیٹرجی، پادری ڈبلیو۔ جے۔ موریسین، پادری جان نیوٹن تے پادری سی۔ بی نیوٹن کالج دے ابتدائی سالاں وچ کالج دے پروفیسر سن ۔ انہاں دناں وچ لاہور دی آب و ہوا صحت دے لئی بوہت مضر سی تے طلبہ اکثر بیماری دی وجہ توں غیر حاضر رہندے سن ۔ 1866ء وچ مشن اسکول دے تن لڑکے مسیحی ہو گئے۔[۵] لاہور دے باشندےآں وچوں ایہ پہلے پہل سن ۔ پادری پی۔ سی۔ اُپل اُنہاں وچوں اک سی ۔ اس اُتے لاہور شہر وچ وڈا شور و غوغا ہويا۔ کالج دے طلبہ نے پڑھنا چھڈ دتا تے کالج وچ صرف ست طلبہ رہ گئے۔ ہندو، مسلمان ہزاراں دی تعداد وچ مشن احاطہ وچ جمع ہو گئے تے احتجاج کیتا۔ جس دا ایہ نتیجہ ہويا کہ بابا فورمن 1867ء وچ اُنیس سال دے بعد پہلی دفعہ امریکا رخصت اُتے گیا۔[۸]
دوبارہ لاہور آمد
[سودھو]1869ء وچ خبر آئی کہ مسٹر ہنری جو فورمن دی جگہ کالج دا پرنسپل ہويا سی بعارضہ ہیضہ راہی ملکِ عدم ہو گیا اے۔ پس فورمن نے واپس آنے دی تیاری کيتی۔ اُس دے اس وقت ست بچے سن جنہاں وچوں چار نوں اوہ امریکا چھڈ آیا۔ اُس دی بیوی نے انہاں چار بچےآں وچوں تن نوں فیر کدی نہ دیکھیا۔ کیونکہ اوہ 1878ء وفات پاگئی۔ دوسال دے بعد فورمن نو ماہ دے لئی دوسری دفعہ رخصت پرگیا تے واپس آکے 1882ء وچ اُس نے جیورجینا لوکہارٹ نامی خاتون نال دوسری شادی کرلی، جس توں تن اولاداں ہوئیاں۔[۳]
وفات تے تدفین
[سودھو]جدوں فورمن 73 سال دا ہويا تو اوہ 1894ء وچ موسم گرما کٹن دے لئی کسولی گیا۔ اوتھے اوہ بیمار ہو گیا۔ لیکن انہاں آخری ایام وچ وی پادری فورمن منادی دے کم وچ منہمک سی ۔ اُس دا خیال سی کہ چونکہ اوہ کمزوری دی وجہ توں بہت نہ چل سکے گا اوہ کسولی توں لاہور جاندے ہی اک رکشا بنوائے گا تاکہ اُس وچ بیٹھ کے شہر جائے تے ہینڈبل تے ٹریکٹ تقسیم کیتا کرے۔ اسی آخری بیماری دے ایام وچ جدوں اوہ تھوڑا بہت چلنے دے قابل ہويا تو اُس نے اپنی کتاب ”تیغ و سپر عیسوی“ دی نظر ثانی شروع کيتی۔ اُس دی طبعیت اچانک خراب ہو گئی۔ اُس دے بیٹےآں تے بیٹیاں نوں بذریعہ تار بُلایا گیا۔ تے اوہ اُس دی وفات توں پہلے پہنچ گئے۔ پادری فورمن سوموار دے روز 27 اگست دے دن وفات پاگیا۔[۹] فورمن نوں لاہور نال بوہت محبت سی۔ اوہ کہیا کردا سی مینوں لاہور دی خاک نال وی محبت اے۔ کاش کہ میرا بدن اسی خاک دے سپرد ہوئے۔ پس اوہدی لاش کسولی توں جمعرات دے روز 3 بجے بعد از دوپہر لاہور لیائی گئی۔ لاہور دے اسٹیشن اُتے ہزاراں دا اجتماع سی ۔ اوتھے توں اُس نوں کندھےآں اُتے اٹھا کے مشن احاطہ وچ لے آیا گیا۔ گرجا گھر وچ جنازہ دی نماز پڑھی گئی تے مرحوم دی یادگار وچ چند تقریراں ہوئیاں۔ ہزاراں ہندو، مسلمان، بوڑھے تے جوان حاضر سن ۔ ہندوواں تے مسلماناں نے اُس دی لاش نوں کندھےآں اُتے اٹھا کے گورا قبرستان پہنچایا تے اسنوں اوتھے سپرد خاک کیتا گیا۔ اُس دی یادگار وچ لاہوری دروازہ دے نزدیک جتھے اوہ انجیل دی منادی کیتا کردا سی ”فورمن چیپل“ بنوایا گیا۔[۳]
تصنیفات
[سودھو]ڈاکٹر فورمن دی شائع شدہ تحریراں مع سالِ اشاعت دی اک فہرست[۱۰] ذیل وچ دتی گئی اے:
- ذکرِ اسٹیفن 1867ء
- التماس 1868ء
- راہِ سلامت 1868ء
- امیدِ جنت 1868ء
- سحر گاہ در انگلستان 1868ء
- کشفِ جرمِ آدم 1870ء
- پولس دا قصہ 1870ء
- احوال مسیح 1874ء
- ایلیاہ دا قصہ 1875ء
- قصۂ مارِ برنجی 1875ء
- رسالۂ بیانِ فارقلیط 1875ء
- رسالۂ وفاتِ مسیح 1875ء
- تحفۃ المصلحین 1875ء
- قصۂ طوفان 1875ء
- سوال و جواب 1875ء
- تیغ و سپر عیسوی 1875ء
- رسالۂ تحریف 1876ء
- قصۂ قرض دار 1877ء
- طریق تحقیق 1877ء
ہور ویکھو
[سودھو]حوالے
[سودھو]- ↑ ۱.۰ ۱.۱ ۱.۲ ۱.۳ Gerald H., Anderson. Biographical Dictionary of Christian Missions. Wm. B. Eerdmans Publishing, 1999, 219. ISBN 0-8028-4680-7.
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ D.A., Spottswood. The Forman Genelogy. Рипол Классик, 123. ISBN 1-177-23476-9.
- ↑ ۳.۰ ۳.۱ ۳.۲ ۳.۳ ۳.۴ ۳.۵ ۳.۶ ۳.۷ ۳.۸ صلیب دے علمبردار از علامہ برکت اللہ (Servants of the Cross by Allama Barkat Ullah)
- ↑ Forman, Charles W. “The Legacy of Charles W. Forman.” International Bulletin of Missionary Research 38.4 (2014): 202–6
- ↑ ۵.۰ ۵.۱ ۵.۲ ۵.۳ Stanley E. Brush, "Protestants in Punjab: Religion and Social Change in an Indian Province in the Nineteenth Century" (Ph.D. diss.,Univ. of California, Barkeley, 1971)
- ↑ John C.B. Webster, The Christian Community and Change Nineteenth Century North in India (1976)
- ↑ یعقوب خان بنگش (21 جون 2015ء)، First Impressions of India۔ دتی نیوز آن سنڈے۔
- ↑ ۸.۰ ۸.۱ ۸.۲ ۸.۳ S.K. Datta, The History of Forman Christian College: Selections from the Records of the College (1936)
- ↑ William, Rankin. Memorials of Foreign Missionaries of the Presbyterian Church, U. S. A.. Presbyterian board of publication and Sabbath-school work, 1895, 101-102.
- ↑ طاہر مسعود (12 مارچ 2014ء)، Urdu works of Dr Charles W Forman، پاکستان ٹودے۔
ہور پڑھو
[سودھو]- Forman, Henry. “A Sketch of the Life of Dr. Forman,” The Forman Christian College Monthly (March–April 1921): 29–42.
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- مضامین جنہاں وچ انگریزی بولی دا متن شامل اے
- 1821 دے جم
- 3 مارچ دے جم
- 1894 دیاں موتاں
- 27 اگست دیاں موتاں
- ویکی ڈیٹا توں ماخوذ کارہائے نمایاں
- پاکستان وچ امریکی تارکین وطن
- پاکستانی اسکولاں تے کالجاں دے بانیان
- فضلا سینٹر کالج
- لاہوری شخصیتاں
- پاکستانی شخصیتاں
- پنجابی شخصیتاں
- پنجابی لوک
- واشنگٹن، کینٹکی دیاں شخصیتاں