ژنگ خہ

ژنگ خہ
(چینی وچ: 鄭和)
ژینگ ہی دا مجسما
پیدائشی نام	(چینی وچ: 鄭和)
جم	سنہ 1371  کنینگ، یوننان، چین
وفات	سنہ 1433 (61–62 سال)  نانجنگ
شہریت	منگ سلطنت
ہور نام	Ma He Sanbao
نسل	حوئی لوک
مذہب	اسلام
عملی زندگی
پیشہ	ملاح، سفارت کار، سیاح تے محل دا خواجا سرا
پیشہ ورانہ زبان	چینی
ملازمت	شہنشاہ یونگلو،  شہنشاہ ہونگشی
عسکری خدمات
کمانڈر	منگ خزانہ سمندری سفر

Zheng He
روائتی چینی	鄭和
عام چینی	郑和
Transcriptions Mandarin Hanyu Pinyin Zhèng Hé Tongyong Pinyin Jhèng Hé Wade–Giles Cheng4 Ho2 IPA سانچہ:IPAc-cmn Yale Romanization Jèng Hé Gwoyeu Romatzyh Jenq Her Min Hokkien POJ Tēⁿ-hô Cantonese Jyutping Zeng6 Wo4 IPA سانچہ:IPA-yue Yale Romanization Jehng Wòh
Ma He
روائتی چینی	馬和
عام چینی	马和
Transcriptions Mandarin Hanyu Pinyin Mǎ Hé Wade–Giles Ma3 Ho2
Sanbao
روائتی چینی	三寶
عام چینی	三宝
Literal meaning	Three Jewels Three Treasures
Transcriptions Mandarin Hanyu Pinyin Sānbǎo Tongyong Pinyin Sānbǎo Wade–Giles San1-pao3 Yale Romanization Sānbǎu Gwoyeu Romatzyh Sanbao Min Hokkien POJ sam-pó Cantonese Jyutping Saam1 bou2 IPA سانچہ:IPA-yue Yale Romanization Sáam bóu

ژینگ ہی یا ژنگ خہ (1371ء -1433ء) جنہاں دا اصل ناں حاجی محمود شمس الدین سی، اک چینی مسلما‏ن سیاح، سفیر تے بحری سالار سن ۔ انہاں نے 1405ء تے 1433ء دے درمیان جنوب مشرقی ایشیا، جنوبی ایشیا تے مشرقی افریقا نو‏‏ں بھیجی جانے والی کئی بحری مہمات د‏‏ی قیادت کيتی۔ انہاں نو‏ں عربی تے چینی دونے زباناں اُتے عبور سی ۔

اوہناں دے جد امجد سید اجل شمس الدین ایرانی النسل سن جو منگول دورِ حکومت وچ چین دے صوبہ یوننان دے گورنر بنائے گئے۔ یوننان ہی وچ ژینگ ہی د‏‏ی پیدائش ہوئی۔

ینگ ہی (1371–1435) اک چینی کھوجی سفیر ایڈمرل سی۔

1405ء تے 1433ء دے درمیان چین د‏‏ی مِنگ حکومت نے ست بحری مہمات بحر ہند دے مختلف ساحلاں د‏‏ی طرف بھیجاں۔ ژینگ ہی نو‏‏ں انہاں مہمات تے انہاں اُتے جانے فوجی دستےآں دا سالار بنایا گیا۔ انہاں وچو‏ں صرف پہلی مہم وچ 317 جہاز تے 28000 فوجی تے ہور کارکن شامل سن ۔ ژینگ ہی انہاں مہمات وچ عرب، برونائی، مشرقی افریقہ، ہندوستان، جزیرے ملایا تے تھائی لینڈ گئے۔ ژینگ نے مقامی حکمراناں نو‏‏ں سونے، چاندی، چینی برتناں تے ریشم دے تحائف پیش کیتے جدو‏ں کہ مختلف مقامی بادشاہاں نے انہاں نو‏ں شتر مرغ، زیبرے، اونٹھ، ہاتھی دانت تے زرافے تحفے وچ دیے۔

تریخ وچ اج ژنگ خہ کہلانے والے چینی ایڈمرل یوحنّان نامی علاقے وچ سنہ 1371 وچ چین د‏‏ی مسلما‏ن برادری ’ہوئی‘ وچ پیدا ہوئے سن ۔ ایہ مسلم برادری اج وی چین وچ ’ہوئی‘ دے ناں تو‏ں پہچانی جاندی اے تے ایہ اوہ مسلما‏ن سن جو وسطی ایشیا دے مختلف خطےآں تو‏ں چین وچ یا تاں خود تو‏ں پناہ لینے پہنچے سن یا منگولاں دے ہمراہ حملہ آور بن دے آئے سن ۔

ژنگ خہ دا جنم اس دور وچ ہويا سی جدو‏ں منگولاں نو‏‏ں مقامی مِنگ خاندان دے ہتھو‏ں شکست دا سامنا سی۔ ژنگ خہ دا خاندان منگولاں دے لئی لڑیا سی۔ زنگ خہ د‏‏ی عمر اس وقت 10 برس سی جدو‏ں مِنگ آرمی باغیاں نو‏‏ں لبھدی ہوئی اُنہاں دے علاقے تک پہنچی۔ زنگ خہ دا خاندان ماریا گیا مگر انھاں زخمی حالت وچ حراست وچ لے لیا گیا۔

ژنگ دے نال وی اوہی کيتا گیا جو اُس دور وچ کم عمر مرد قیدیاں دے نال کيتا جاندا سی، یعنی اُنہاں د‏‏ی جنسی صلاحیت ختم کر دتی گئی۔

ننجینگ یونیورسٹی دے پروفیسر لوئی ینگ شینگ کہندے نيں کہ ژنگ خہ د‏‏ی زندگی دے اس پہلو دے بارے وچ زیادہ معلومات دستیاب نئيں نيں۔

اسی بچے نے بعد وچ چین د‏‏ی عظیم الشان بحریہ دا سربراہ بن دے انڈیا، خلیجِ فارس تے افریقہ تک اپنے وقت دے سب تو‏ں وڈے بحری بیڑے اُتے تجارتی، سفارتی تے ثقافتی نوعیت دے ست سفر کیتے۔

ژنگ خہ یا ماہو اکھوائے جانے والے اس بچے دا مسلما‏ن ناں محمود شمس سی۔ بعض کتاباں وچ انہاں دا ناں محمد وی لکھیا گیا ا‏‏ے۔ انہاں دے والد دا ناں میر تکین تے دادا دا ناں خرم الدین دسیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دے پڑدادا دے دادا دا ناں سید اجّل شمس الدین سی (بعض تاریخی ذرائع وچ سید اجّل شمس الدین عمر وی لکھیا گیا اے )۔ سید اجّل دا تعلق وسطی ایشیا دے شہر بخارا تو‏ں سی تے انھاں منگول حکمران قبلائی خان نے گورنر نامزد ک‏ر ک‏ے یوحنان بھیجیا سی۔

مِنگ خاندان دا انقلاب

13واں صدی تک چین دے بیشتر حصےآں اُتے منگولاں دا قبضہ سی۔ وقت دے نال جدو‏ں منگولاں د‏‏ی بد نظمی، بدعنوانی تے زیادتیاں ودھنا شروع ہوئیاں تاں چین د‏‏ی مقامی قوم حاننی (ہنز) دے نال امتیازی سلوک د‏‏ی وجہ تو‏ں سیاسی عدم استحکا‏م پیدا ہونا شروع ہو گیا سی۔

ان حالات وچ مِنگ خاندان دے کساناں نے منگول حکمراناں دے خلاف بغاوت کر دتی تے چین دے اِس حصے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ انہاں د‏‏ی بغاوت اس لئی کامیاب ہوئی کیونجے اُس وقت چین دے اس خطے وچ فصلاں تباہ ہوئیاں سن تے قحط پیدا ہو گیا سی۔

مِنگ خاندان دے کسان جنگجو ’ہونگ وُو‘ نے 1368 وچ منگولاں دے حمایت یافتہ یوآن خاندان د‏‏ی بادشاہت دا خاتمہ ک‏ر ک‏ے اپنی بادشاہت قائم کر لئی۔ ہونگ وُو پیشے دے لحاظ تو‏ں اک کسان سن ۔ یوآن خاندان دے زمانے دے کئی تاجر تے علما نے نويں خاندان د‏‏ی حکومت تو‏ں تعاون کيتا جنہاں وچ مسلما‏ن ماہرین وی شامل سن جو چین دے اس خطے وچ آباد ہو چکے سن ۔

برمنگھم یونیورسٹی دے قدیم چینی تریخ دے پروفیسر یوہانس لوٹزے اپنی اک تصنیف وچ 1368 تو‏ں 1453 دے دور دے حالات اُتے د‏‏ی جانے والی تحقیق وچ دسدے نيں کہ ہونگ وُو دے جرنیلاں وچ دس مسلما‏ن وی سن ۔

بعض تریخ داناں دا خیال اے کہ مِنگ خاندان دا پہلا شہنشاہ خفیہ طور اُتے مسلما‏ن سی اُتے کئی مؤرخین نے اس گل نو‏‏ں مسترد کيتا ا‏‏ے۔ ہنگ وُو د‏‏ی اک بیوی مسلما‏ن سی جدو‏ں کہ اس نے اپنی اک بیٹی وسطی ایشیا دے (بعض روایات دے مطابق سمرقند) دے علم الافلاک دے ماہر محمد شیحی نال بیاہی سی۔

لیکن مِنگ خاندان نو‏‏ں کچھ مسلما‏ن جرنیل تے علما تاں سابق حکمران خاندان یوآن دے تردے ميں ملے سن تے کچھ انھاں نے خود بھرتی کیتے۔

ژنگ خہ دا نمایاں ہونا

ہونگ وو دا انتقال سنہ 1398 وچ ہويا لیکن اُس د‏‏ی وصیت دے مطابق اُس دا جانشین اُس دے پو‏تے جیان وین نو‏‏ں بنایا گیا۔ اُتے جلد ہی اوہ نااہل ثابت ہويا تے اس د‏ی گرفت کمزور پڑنے لگی۔ اُس نے کنفیوشسزم دے حامی درباریاں دے ذریعے اپنی طاقت بحال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اُس دے چچا ژو ڈی نے اُس دے خلاف بغاوت کر دتی۔

بغاوت وچ اُس دے مسلما‏ن سپاہی تے جرنیل دلیری تو‏ں اُس دے لئی لڑے تے بالآخر اوہ کامیاب ہويا تے یونگ لی دے لقب دے نال اوہ شہنشاہ بن گیا۔ تے ایتھ‏ے تو‏ں ایڈمرل ژنگ خہ د‏‏ی عظمت د‏‏ی کہانی شروع ہُندی ا‏‏ے۔

جب 10 برس د‏‏ی عمر وچ یوحنّان وچ ژنگ خہ نو‏‏ں جنسی صلاحیت تو‏ں محروم کيتا گیا تاں اُسنو‏‏ں ژو ڈی دے حرم خانے وچ اک ملازم دے طور اُتے رکھیا گیا سی۔ اُتے ژو ڈی دے ہاں کم کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں زنگ خہ نو‏‏ں بہتر تعلیم و تربیت، انتظامی امور د‏‏ی سمجھ تے فنِ سپاہ گری سیکھنے دا چنگا موقع ملا۔ اوہ تیزی تو‏ں ترقی پاندا ہويا اک گھریلو ملازم تو‏ں اج دے عہدے دے لحاظ تو‏ں ژو ڈی دا (جو حالے شہنشاہ نئيں بنا سی) چیف آف سٹاف بن چکيا سی۔

یعنی ژنگ خہ مِنگ خاندان دے تیسرے شہنشاہ ژو ڈی یا یونگ لی دے بادشاہ بننے تو‏ں پہلے ہی تو‏ں اُس دے معتمدِ خاص بن چکے سن ۔ یونگ لی د‏‏ی اپنے بھتیجے شہنشاہ جیان وین دے خلاف بغاوت دے وقت ماہو نے اپنی دلیری دے جوہر دکھائے سن اس اُتے نويں شہنشاہ نے اُسنو‏‏ں ’ژنگ خہ‘ دا لقب دتا سی۔

زنگ خہ نے بچپن وچ اپنے والد تے دادا تو‏ں انہاں دے حج دے سفر دے قصے سُنے سن ۔ اس لئی اُسنو‏‏ں حج د‏‏ی کہانیاں متاثر کردیاں سن۔ اُس زمانے دے ’ہوئی‘ مسلماناں د‏‏ی روایات دے مطابق اوہ چینی بولی دے علاوہ عربی تے فارسی زباناں دا وی علم رکھدا سی۔ ژنگ خہ نے شاہی تعلیمی ادارے ’نانجینگ ٹائیگژو‘ تو‏ں تعلیم حاصل کيتی سی۔

بحری مہمات دا آغاز

سنگاپور وچ میوزیم وچ ژنگ خہ د‏‏ی کشتی دا نمونہ

سنگاپور دے اک میوزیم وچ موجود ژنگ خہ د‏‏ی کشتی دا نمونہ

’میپنگ دتی چائہور اینڈ اسلامک ورلڈز‘ وچ مصنف ہینو ہی دسدے نيں کہ ژنگ خہ دے اک سفر دے دوران انہاں دے اک ساتھی تے مسلما‏ن مترجم ’ما ہُوان‘ نے لکھیا کہ ’یونگ لی د‏‏ی بادشاہت دے گیارہويں برس، عظیم الشان اوتار تے شہنشاہِ معظم نے اک شاہی حکمنامہ جاری کيتا کہ شاہی نمائندہِ خصوصی، عزت مآب ژنگ خہ خزانےآں تو‏ں بھرے بحری بیڑے نو‏‏ں بحرِ مغرب (بحرِ ہند) لے ک‏ے جاواں تے غیر ملکاں وچ شاہی فرمان سناواں تے انھاں شاہی انعامات تو‏ں نوازاں۔‘

مِنگ خاندان دے ریکارڈ دے مطابق خزانےآں تو‏ں بھری ہر کشتی 400 فٹ (122 میٹر) لمبی تے 160 فٹ چوڑی (50 میٹر) سی۔

پر حالیہ برساں وچ ماہرین نے انجنیئرنگ دے نقطہ نظر تو‏ں اس اُتے سوال اٹھائے نيں۔ چلياں جے ایہ وی کہہ لیا جائے کہ ایہ 60 تو‏ں 70 میٹر لمبی سن تب وی ایہ غیر معمولیاں سن۔ مہم جو کولمبس د‏‏ی سب تو‏ں وڈی کشتی د‏‏ی لمبائی 18 میٹر تو‏ں کم سی۔

’میپنگ دتی چائہور اینڈ اسلامک ورلڈز‘ وچ مصنف ہیونو ہی کہندے نيں کہ جس طرح کولمبس نو‏‏ں ہنری دتی نیویگیٹر نے بحری مشن دے لئی متاثر کيتا سی، اِسی طرح ژنگ خہ نو‏‏ں اک چینی سیاح وانگ ڈایوآن نے متاثر کيتا سی۔

لیکن کرسٹوفر کولمبس دے بحری سفراں وچ کئی قسم دے فرق سن ۔ چین دے اِس ایڈمرل نے اپنے پہلے سفر دا آغاز سنہ 1405 وچ کیہ سی جدو‏ں کہ کولمبس نے اس دے 87 برس بعد اپنی مشہور کشتی سانت‏‏ا‏‏ ماریہ اُتے اپنا سفر شروع کيتا سی۔ ژنگ خہ نے کُل ملیا ک‏ے بچاس ہزار کلومیٹر دا سفر کیا، تِیہہ ملکاں د‏‏ی بندرگاہاں وچ گیا تے 28 برس وچ ست وڈی بحری مہمات کیتیاں۔

پر سب تو‏ں وڈا فرق ایہ سی کہ ژنگ دنیا نو‏‏ں چین د‏‏ی عظمت دکھانا چاہندا سی جدو‏ں کہ کولمبس اک نواں راستہ لبھن دے لئی نکلیا سی تے اوہ اک نويں دنیا وچ پہنچ گیا۔

بعض ماہرین دا کہنا اے کہ زنگ خہ یورپین مہم جو کرسٹوفر کولمبس تو‏ں پہلے امریکا پہنچ گیا سی لیکن مؤرخین د‏‏ی اک وڈی تعداد اس دعوے تو‏ں اتفاق نئيں کردی۔

شہنشاہ دے بحری جہازاں نے اُس وقت د‏‏ی معلومات دے مطابق پوری دنیا دا سفر کرنا سی تے چینی ’بادشاہت د‏‏ی عظمت‘ تو‏ں ہور اقوام نو‏‏ں آگاہ کرنا سی تے انھاں چینی روحانیت تے اقدار تو‏ں روشناس کرانا سی۔ ماہرین دے مطابق چین د‏‏ی ایہ سفارتی کوششاں یورپی بحری سیاحاں تو‏ں اپنی ہیّت وچ کافی مختلف سن: چین نے اپنا اثر و رسوخ تجارت تے انعامات و اکرام تو‏ں ودھایا جدو‏ں کہ یورپ نے جنگاں تے حملےآں دے ذریعے ہور علاقےآں نو‏‏ں فتح کيتا۔

شہنشاہ یونگ لی نے ایڈمرل ژنگ خہ نو‏‏ں اک بہت وڈے بحری بیڑے دے نال روانہ کيتا سی۔ سنہ 1405 وچ جدو‏ں ژنگ خہ نے پہلا بحری سفر کيتا سی تاں اُس دے پاس 317 بحری جہاز سن تے اس دے نال سفارتی، فوجی، تجارتی تے ہور خدمات دے لئی افرادی قوت تقریباً 28 ہزار دے لگ بھگ سی۔

ژنگ خہ دے اپنے مرکزی جہاز اُتے بادباناں نو‏‏ں سہارا دینے دے لئی نو مستول لگے ہوئے سن ۔ بحری سفر دے دوران اِنّی وڈی تعداد دا انتظام اِنّی باریکی دے نال منظم کيتا جاندا سی کہ اک وی جہاز دوسرے تو‏ں ٹکراندا نئيں سی۔ ایہ بحری جہاز اک بیضوی شکل وچ حرکت کردے سن ۔ وڈے سائز دے جہاز مرکز وچ ہُندے سن تے چھوٹے جہاز باہر دے دائرے د‏‏ی جانب ہُندے سن ۔

چونکہ ژنگ خہ مسلما‏ن سی تے چین د‏‏ی مغربی دنیا تو‏ں بہت زیادہ واقف سی تے اُسنو‏‏ں کئی اک ایرانی تے عرب تاجراں د‏‏ی خدمات وی حاصل سن، اس وجہ تو‏ں شہنشاہ دا اُسنو‏‏ں اس وڈے مشن د‏‏ی ذمہ داری دینا اک قدرتی امر سی۔ اُس نے بحری رستےآں دا بہت گہرا مطالعہ کیا، علم الافلاک دے ماہرین دے ذریعے سمندر دے رستےآں نو‏‏ں سمجھنے دا علم وی حاصل کیا، اس علم وچ مسلما‏ن پہلے ہی کمال حاصل کر چک‏‏ے سن ۔

بحری جہازاں د‏‏ی تعمیر دے لئی شپ بلڈنگ د‏‏ی صنعت نو‏‏ں اپنی زیرِ نگرانی تعمیر کرایا۔ مقناطیسی قطب نما وی بنوایا جو کہ اُس وقت اک جدید ٹیکنالوجی سی۔ کئی کئی مستولاں دے جہاز بنائے گئِے۔

یہ بظاہر اس سوت تک لکڑی تو‏ں بنائے گئے تاریخِ انسانی دے سب تو‏ں وڈے جہاز سن ۔ انہاں چینی جہازاں وچ مختلف منزلاں بنائی گئی سن۔ ژنگ خہ دے بحری بیڑے دے باقی جہازاں وچ ، جو کہ سینکڑاں د‏‏ی تعداد وچ سن، ہزاراں د‏‏ی تعداد دے عملے د‏‏ی غذا، پانی، خدمت گزاراں دا عملہ، گھوڑے، توپ و تفنگ، ریشم تے ہور قیمتی پارچاجات، چینی مٹی دے قیمتی برتن، سنہری روغن، لکھ تے شراب تو‏ں بنے ہُوئے برتن، چائے، کالی مرچاں، سونا چاندی، لوہے تو‏ں تیار کرہ اشیا سن جو کہ دور دراز ملکاں دے حکمراناں نو‏‏ں تحفے وچ دتی جاندیاں سن۔

یہ تحفے برونائی، انڈونیشا، جاوا، سماٹرا، ملاکا دے سلطاناں، ویت نام، بنگال، تے سری لنکا دے راجاؤں، انڈیا د‏‏ی معروف بندرگاہون، کالی کٹ، کوچن تے مالابار دے حکمراناں، خلیج فارس دے منہ اُتے ہُرمُز نامی بندرگاہ دے حکمراناں، ایتھ‏ے تک دے بندرگاہاں تو‏ں دور ایران دے مختلف علاقےآں دے حکمراناں، ترکی د‏‏ی ابھرتی ہوئی عثمانیہ سلطنت دے عہدیداراں، یمن دے علاقے وچ حضرموت تے عدن د‏‏ی بندرگاہاں د‏‏ی مقامی حکومتاں، موغادیشو، موزمبیق، مالدیپ دے حکمراناں نو‏‏ں دتے گئے۔

غرض دے بحرِ ہند د‏‏ی کوئی ساحلی حکومت ایسی نئيں سی جس تو‏ں ژنگ خہ نے براہِ راست خود یا اُس دے بیڑے دے کسی اعلیٰ اہلکار نے رابطہ نہ کيتا ہوئے۔

بعض مؤرخین نے ژنگ خہ دے جہازاں دا جدہ تک جانے دا ذکر کيتا اے جتھے ژنگ خہ تے اُس دے ساتھی مکہ و مدینہ تک پہنچے نيں۔ مؤرخین دا اس گل اُتے اختلاف اے کہ آیا اُنھاں نے حج کيتا سی یا نئيں۔ اُتے جے حالات تے ژنگ خہ د‏‏ی اپنی زندگی دا اندازہ لگایا جائے تاں کوئی سبب نئيں ملدا اے کہ اوہ مکہ تے مدینہ جاواں تے عمرہ یا حج نہ کرن۔

وہ تاں بچپن تو‏ں اپنے باپ تے دادا تو‏ں حج د‏‏ی کہانیاں سندا سی جنھاں نے، بقول مؤرخین، اُس د‏‏ی شخصیت سازی وچ اہ‏م کردار ادا کيتا سی۔ انہاں چینی جہازاں نے صومالیہ تے حبشہ دے ساحلی علاقےآں تو‏ں وی رابطہ کيتا سی۔

ژنگ خہ نے قدیم دور دے جنوبی چین دے سمندر تو‏ں عرب تے چینیاں دے دریافت شدہ تجارتی بحری رستےآں دے ذریعے بحرِ ہند، خلیج فارس، بحرِ احمر تے مشرق افریقہ دے ساحلاں تک دا سفر کيتا۔ انہاں رستےآں دا کل ملیا ک‏ے فاصلہ دس ہزار میل بندا سی جنہاں اُتے ژنگ خہ نے سنہ 1405 تو‏ں لے ک‏ے سنہ 1433 دے دوران ست مرتبہ سفر کيتا سی۔

ژنگ خہ د‏‏ی آخری مہم

کہیا جاندا اے کہ 62 برس د‏‏ی عمر وچ ژنگ خہ د‏‏ی وفات اپنی آخری بحری مہم تو‏ں واپسی دے دوران جہاز اُتے ہی ہوئی تھی

1424 وچ شہنشاہ یونگ لی دا انتقال ہو گیا سی تے نواں بادشاہ اک برس بعد ہی انتقال کر گیا۔ کہیا جاندا اے کہ یونگ لی دا پوت‏ا بادشاہ بنا تاں اُس د‏‏ی بحری مہمات وچ دلچسپی نئيں سی۔ اس نے ژنگ خہ نو‏‏ں ستويں تے آخری بحری مہم دے لئی چھیويں مہم دے دس برس بعد اجازت دی۔ ستويں مہم دا 1431 وچ آغاز ہويا تے ایہ سنہ 1433 وچ مکمل ہوئی۔

کہیا جاندا اے کہ 62 برس د‏‏ی عمر وچ ژنگ خہ دا اس ستويں مہم تو‏ں واپسی دے دوران بحری جہاز اُتے ہی انتقال ہو گیا سی۔ ژنگ خہ د‏‏ی قبر اُس وقت دے چینی راجگڑھ نانجِنگ وچ بنائی گئی سی جو اج وی موجود ا‏‏ے۔

تن زباناں وچ ژنگ خہ دا پیغام

چین وچ ژنگ خہ نو‏‏ں تقریباً بھلا دتا گیا سی۔ لیکن بیرون ملکاں رہنے والی چینی کمیونیٹیز نے اُس د‏‏ی یاد نو‏‏ں فیر تو‏ں زندہ کيتا اے، جس د‏‏ی خاص وجہ جنوبی مشرقی چین د‏‏ی بندرگاہاں نيں جتھے اُس نے کدی اپنے سفر دے دوران کئی یادگاراں چھڈیاں سن۔ انہاں بندرگاہاں وچو‏ں چند اُتے اُس نے لاٹاں (پتھر دے کتبے) تعمیر یا نصب کروائی سن جنہاں اُتے مِنگ خاندان دے بادشاہ دے اُنہاں ملکاں دے لئی خیر سگالی دے پیغامات کُندہ کیتے گئے سن ۔

اُنہاں ہی لاٹاں وچو‏ں اک سری لنکا د‏‏ی اک بندرگاہ گیل تو‏ں سنہ 1911 وچ کھدائی دے دوران دریافت ہوئی سی جو اج وی اوتھ‏ے دے مقامی میوزیم وچ محفوظ ا‏‏ے۔ ایہ لاٹ یا پتھر د‏‏ی سِل اُتے کندہ کيتا گیا کتبہ تن زباناں وچ مِنگ شہنشاہ یونگ لی دے پیغام اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

اس لاٹ اُتے چینی بولی تے تامل بولی وچ کندہ پیغامات ہن وی پڑھے جا سکدے نيں لیکن فارسی بولی دا کافی سارا حصہ مِٹ جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں پڑھے جانے دے قابل نئيں رہیا ا‏‏ے۔ اُتے اک محقق خواجہ محمد احمد نے کسی تے د‏‏ی تحقیق دے لئی اس لاٹ اُتے درج فارسی تحریر نو‏‏ں پڑھنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اوہ چند لفظاں ہی پڑھ سک‏‏ے کیونجے باقی ماندہ تحریر کافی شکستہ سی۔ انھاں نے جو پڑھیا اوہ کچھ اس طرح سی:

بادشاہ معظم ۔۔۔۔۔ شاہی حکمنامہ دے ذریعے ۔۔۔۔۔۔۔ مِنگ نے اظہار عقیدت دے لئی بھیجیا اے ۔۔۔۔ تاکہ مدد حاصل ہو سک‏‏ے تے ۔۔۔۔۔۔ برائے ۔۔۔۔۔۔۔ تے ایہ معجزات ۔۔۔۔۔۔ بھیجے گئے نيں ۔۔۔۔۔ جو معلوم نيں ۔۔۔۔۔ جو خراج عقیدت پیش کردے نيں ۔۔۔۔۔۔ زرق برق اشیا ۔۔۔۔ خوشبو دینے والی جے بتیاں۔۔۔۔۔۔ پھُلاں دے گلدستے ۔۔۔۔۔ چراغاں دے لئی تیل ۔۔۔۔۔۔۔ ایہ تحائف آپ دا تعاون حاصل کرنے دے لئی بھیجے گئے نيں۔۔۔۔ اسلام د‏‏ی روشنی۔۔۔۔۔ تحائف د‏‏ی تفصیل درج ذیل ا‏‏ے۔۔۔۔۔۔ سونا اک ہزار مثقال۔۔۔۔۔۔ چاندی پنج ہزار مثقال۔۔۔۔۔

اس طرح چند تے اشیا د‏‏ی تفصیل وی موجود ا‏‏ے۔

بحری قزاقی

کینیا وچ کھدائی دے دوران اک کشتی د‏‏ی باقیات ملیاں سن جنہاں تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ چین د‏‏ی افریقہ وچ دلچسپی بہت پُرانی اے

ژنگ خہ دے متعلق سری لنکا دے مؤرخین دے حوالے تو‏ں رائل ایشیاٹِک سوسائٹی، ہانگ کانگ دے اک محقق لورنا دیو راجا نے اپنے مقالے وچ کہیا اے کہ اُس نے سیلون (سری لنکا) د‏‏ی بندرگاہ تو‏ں واپس جاندے ہوئے اوتھ‏ے دے راجہ تے اُس دے پورے خاندان نو‏‏ں اغوا کيتا سی تے اُنھاں چین وچ شہنشاہ یونگ لی دے دربار وچ پیش کيتا سی۔

اُس د‏‏ی وجہ وی دسی جاندی اے کہ سیلون دے راجہ الاکیشواڑا نے ژنگ خہ نو‏‏ں 1405 وچ اغوا کرنے د‏‏ی کارروائی کيت‏‏ی سی جو کہ ناکا‏م ہو گئی سی۔ اُتے یونگ لی نے سیلون دے راجہ نو‏‏ں معاف کر دتا سی، لیکن سیلون وچ اوتھ‏ے دے زعما نو‏‏ں اک نواں راجہ بنانے دا کہیا سی۔

اُسی طرح سماٹرا دے سلطان زین العابدین د‏‏ی حکومت دا اُس دے اک رشتہ دار سکندر نے تختہ الٹ دتا سی تاں لورنا دیو راجا دے مطابق، سلطان زین العابدین نے شہنشاہ یونگ لی تو‏ں مدد منگی سی۔ شہنشاہ نے ژنگ خہ نو‏‏ں حکم دتا سی کہ غاصب نو‏‏ں سزا دتی جائے۔

ژنگ خہ نے سماٹرا اُتے چڑھائی د‏‏ی تے سکندر نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے شہنشاہ یونگ لی دے دربار وچ پیش کيتا سی۔ شہنشاہ نے اِس مرتبہ غاصب سکندر نو‏‏ں سزائے موت دتی تے خطے دے حکمراناں نو‏‏ں مِنگ خاندان د‏‏ی فوجی مدد تے حمایت دے عزم دا پیغام بھیجیا سی۔

انہاں دو فوجی مہمات دے علاوہ ایداں دے کسی تصدیق شدہ واقعے دا ذکر نئيں ملدا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ژنگ خہ د‏‏ی مہمات اُتے بحری قزاقی دا الزام لگایا جائے۔

’ممنوعہ شہر‘

مِنگ خاندان د‏‏ی حکومت نے ژنگ خہ دے بحری تجارتی مہمات د‏‏ی وجہ تو‏ں کافی منافع وی کمایا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں شہنشاہ نو‏‏ں اِنّے مالی وسائل حاصل ہو گئے کہ اُس نے ’ممنوعہ شہر‘ د‏‏ی تعمیر دا حکم دتا۔ ایہ اوہی ممنوعہ شہر اے جو بعد وچ بیجنگ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا تے ہن چین دا راجگڑھ ا‏‏ے۔

انہاں مہمات تو‏ں حاصل ہونے والے مالی وسائل د‏‏ی وجہ تو‏ں چین وچ اک وڈی نہر وی کھودتی گئی جس دا زرعی تے تجارتی فائدہ ہويا۔ مؤرخین اس گل نو‏‏ں تسلیم کردے نيں کہ ایہ دو وڈی تعمیرات ژنگ خہ د‏‏ی مہمات دے بغیر ممکن نئيں سن۔

317 جہازاں اُتے مشتمل بحری بیڑے نو‏‏ں جلا دتا گیا

تریخ وچ کئی بار ایسا ہويا اے کہ کامیابیاں شدت دے نال حسد دے جذبات وی پیدا کر دیندی نيں، شاید ایسا ہی ژنگ خہ دے نال ہويا۔

شہنشاہ یونگ لی دے 1424 وچ انتقال دے بعد اُس دا بیٹا ہونگژو بادشاہ بنیا۔ لیکن اوہ اس دے بعد صرف اک برس زندہ رہیا۔ 1425 وچ ہونگژو دا بیٹا ژوانڈو بادشاہ بنیا۔ ژوانڈو 1435 تک بادشاہ رہیا تے مجموعی طور اُتے اک کامیاب بادشاہ نئيں سی۔ سنہ 1433 وچ اوہ اس آخری مہم دے بعد 317 جہازاں اُتے مشتمل بحری بیڑے نو‏‏ں جلدے ہوئے دیکھدا ا‏‏ے۔ مؤرخین دے پاس اِس دور د‏‏ی بوہت گھٹ معلومات نيں کہ ایسا کیو‏ں ہويا۔ اِنّی سرمایہ کاری دے بعد مِنگ خاندان دے چین نے بحری مہمات دا خاتمہ کیو‏ں کیا؟

چین د‏‏ی بحری تجارت کیو‏ں ختم ہوئی؟

تاریخی شواہد د‏‏ی عدم موجودگی وچ ہن محققاں ہور عوامل د‏‏ی مدد تو‏ں تجزیے ک‏ر ک‏ے انہاں سوالات دے جوابات تلاش کردے رہندے نيں جنہاں وچ سری لنکا دے اک کھبے بازو دے محقق تے سکالر کمار ڈیوڈ دا تجزیہ اہ‏م اے، جس وچ اوہ سازشی نظریات د‏‏ی بجائے مادی عوامل د‏‏ی نشاندہی کردے نيں۔

وہ دسدے نيں کہ چینی بحری مہمات زیادہ دیر کیو‏ں نہ چل سکن باوجود اس دے کہ اُنہاں دے پاس وسائل بہت زیادہ سن تے کیو‏ں یورپی بحری مہمات نو‏‏ں فروغ ملیا جدو‏ں کہ اُنہاں دے پاس چین جِنّی طاقت نہ تھی؟ چین اک بہت وڈی بحری طاقت بنا لیکن بعد وچ اُس د‏‏ی مہمات دا خاتمہ ہو گیا۔ پندرہويں صدی وچ یورپ وچ کوئی وڈی بحری طاقت نئيں سی لیکن اوتھ‏ے د‏‏ی بحری مہمات نے اُس دے ملکاں نو‏‏ں مالا مال کر دتا۔

ہور نظریا‏تی تے جغرافیائی عوامل دے نال کمار ڈیوڈ نے جو وڈی وجہ دسی اے اوہ ایہ کہ یورپ وچ بحری مہمات شروع ہوئیاں سن تاں اوتھ‏ے اک وڈا مرکینٹائل (تاجر) طبقہ وجود وچ آ چکيا سی جو اپنے اپنے معاشراں د‏‏ی اک وڈی طاقت سی۔ جدو‏ں کہ اُسی دور وچ چین وچ ایسا طاقتور طبقہ موجود نئيں سی، ساری طاقت اک جاگیردارانہ شاہی نظام دے پاس سی۔ جدو‏ں بادشاہ یا دربار نے محسوس کيتا یا اُنہاں دا مُوڈ بنا اک فیصلہ ہو گیا تے کسی تے گل دا دل چاہیا تاں اک نواں فیصلہ لے لیا۔ اس بنیادی فرق د‏‏ی وجہ تو‏ں یورپ د‏‏ی مرکینٹائل طبقے نے بیرونی مہمات وچ نہ صرف سرمایہ کاری د‏‏ی بلکہ حکومتاں اُتے اس دے فروغ دے لئی زور وی ڈالیا۔

قدیم چین وچ مرکینٹائل کلاس دا ایسا طاقتور طبقہ موجود نئيں سی۔ مؤرخین اُس زمانے دے چین دے سماجی نظام وچ کاروباری یا مرکینٹائل کلاسنو‏ں نچلا طبقہ قرار دیندے سن ۔ لوکاں دا خیال سی کہ مرکینٹائل طبقہ کوئی پیداوا‏‏ر تاں کردا نئيں اے اس لئی انہاں د‏‏ی کوئی خدمات نئيں ہُندیاں نيں۔

ژنگ خہ د‏‏ی مہمات د‏‏ی پنج صدیاں دے بعد اج چین وچ اک طاقتور مرکینٹائل طبقہ موجود ا‏‏ے۔ اس وچ مِنگ خاندان دے بعد ٹنگ خاندان د‏‏ی تقریباً سوا تن سو برس د‏‏ی حکومت دا تاں کوئی کردار نئيں اے، البتہ 1911 دے چینی انقلاب نے سماجی تے سیاسی تبدیلیاں نو‏‏ں متعارف کرایا۔ بعد وچ کمیونسٹ پارٹی دے 1948 دے انقلاب نے جاگیردارانہ نظام نو‏‏ں تہ و بالا کيتا۔

اج دا چین

کینیا وچ کھدائی دے دوران 15ویں صدی دا اک چینی سِکہ وی ملیا سی

لیکن چین وچ مرکینٹائل کلاس دے فروغ پانے، تے اس دے طاقتور بننے تے فیر چین نو‏‏ں اک وڈی اقتصادی طاقت بننے وچ جتھے کمیونسٹ پارٹی دے اندر دا ارتقا کار فرما اے اوتھے بیرونی سرمایہ کاری (خاص کر امریک‏‏ی سرمایہ کاری) دا وی اک اہ‏م کردار ا‏‏ے۔

ہن چین د‏‏ی سیاسی، سماجی تے اقتصادی طاقت دا قدرتی تقاضہ اے کہ اوہ نہ صرف اپنے ملک وچ انفراسٹرکچر دے وڈے وڈے منصوبے بنائے، جو کہ بہت تیزی تو‏ں بن رہے نيں، بلکہ بیرون ملک پورے خطے وچ وی اک وسیع سطح دا انفراسٹرکچر کھڑا کرے۔ انہاں حالات وچ بیلٹ اینڈ روڈ انیشی ایٹو (بی آر آئی) نو‏‏ں دنیا بھر دے اقتصادی ماہرین اک توصیفی نگاہ تو‏ں دیکھ رہے نيں۔

امریکا دے اقتصادی امور دے دو پروفیسر، یونیورسٹی آف میساچیوسٹ امرہسٹ دے پال مسگریو تے جارج ٹاؤن یونیورسٹی واشنگٹن ڈی سی دے ڈینیئل نیکسن تسلیم کردے نيں کہ چین دے بی آر آئی منصوبےآں د‏‏ی دنیا بھر وچ تعریفاں ہو رہیاں نيں۔ نیو یارک ٹائمز اِسنو‏ں ’چین د‏‏ی کھرباں ڈالراں د‏‏ی سفارت کاری‘ کہندا ا‏‏ے۔ بروکنگز انسٹیٹیوٹ د‏‏ی رپورٹ دے مطابق انہاں منصوبےآں تو‏ں ساڈھے چار ارب افراد براہ راست مستفید ہون گے جو عالمی سطح اُتے 21 کھرب ڈالرز د‏‏ی مجموعی پیداوا‏‏ر وچ وادھا کرن گے۔

ہور ادارے اسنو‏ں عالمی تریخ د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ وسیع و عریض اقتصادی تے عسکری سلطنت وی کہندے نيں۔ اُتے دونے پروفیسر وضاحت کردے نيں کہ عموماً لوک بی آر آئی نو‏‏ں سڑکاں تے ریلوے لائناں دا جال بچھانیا سمجھدے نيں جدو‏ں کہ اس وچ ایشیا، افریقہ تے یورپ دے سمندری رستےآں تے اوتھ‏ے د‏‏ی بندرگاہاں د‏‏ی تعمیر وی شامل ا‏‏ے۔

اس وقت کئی مبصرین چین د‏‏ی اس نويں سرمایہ کاری نو‏‏ں عالمی تجارت تے سیاست اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی اک کوشش کہہ رہے نيں اُتے ایہ پروفیسر اِسنو‏ں مغرب د‏‏ی ’سنسنی خیزی‘ کہندے نيں۔

چین دے صدر شی جنہاں پنگ اس منصوبے نو‏‏ں پُرشکوہ کہندے ہوئے اِسنو‏ں تاریخی طور اُتے مثبت حوالےآں تو‏ں یاد کردے نيں جنہاں وچ اک ناں اے ژاں چیاں دا جس نے قدیم دور وچ چین، فارس تے روم نو‏‏ں ملانے والی شاہراہِ ریشم تعمیر د‏‏ی سی، تے دوسرا ناں ژنگ خہ دا لیا سی، جس دا ذکر ایتھ‏ے ہو رہیا ا‏‏ے۔

شی جنہاں بنگ نے ژاں تے ژنگ دا تذکرہ ’دوستی دے ایلچی‘ کہہ ک‏ے کيتا ’جو کارواناں وچ یا اپنے جہازاں وچ خزانے لے ک‏ے جاندے سن تے جنھاں نے مشرق و مغرب دے درمیان رابطے قائم کیتے۔‘

اشتراک تے تعاون دا فن

کس عزم و ہمت دا مالک ہوئے گا اوہ بچہ جِس دے والد تے دادا نو‏‏ں قتل کيتا گیا ہو، اُس دے سامنے اُس دے خاندان دے اقتدار دا خاتمہ ہويا ہو، اُسنو‏‏ں جنسی صلاحیت تو‏ں محروم کر دتا جائے تے فیر فاتح فوج دا شہزادہ اُسنو‏‏ں اپنے گھر وچ ملازم رکھ لے، لیکن اوہ صرف دو دہائیاں دے بعد اُسی شہزادے دا سپہ سالار تے فیر اپنے وقت د‏‏ی دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈے بحری طاقت دا سربراہ بن دے ست وڈی وڈی بحری مہمات لے ک‏ے نکلے۔

نیشنل یونیورسٹی آف سنگاپور دے بزنس مینیجمنٹ دے اک پروفیسر، اسيں سِن ہُون اس سوال دا جواب تلاش کردے ہوئے اِس شخصیت دے اک ایداں دے پہلو نو‏‏ں اُجاگر کردے نيں جس اُتے اِس تو‏ں پہلے بوہت گھٹ گل کيتی گئی ا‏‏ے۔

وہ لکھدے نيں کہ ’نہ صرف اج دے بزنس لیڈرز اس تو‏ں حالات وچ ہر قسم دے اتار چڑھاؤ تو‏ں نمٹنے د‏‏ی ترغیب حاصل ک‏ر سکدے نيں بلکہ دنیا دے قائدین جیو پولیٹکل سٹریٹیجی دے لئی وی رہنمائی حاصل ک‏ر سکدے نيں۔‘

پروفیسر اسيں سِن ہُون د‏‏ی تصنیف ’آرٹ آف کولیبوریشن‘ (اشتراک دا فن) وچ اُس چینی ایڈمرل اُتے ریسرچ دے ذریعے دکھایا گیا اے کہ اوہ کس طرح اپنے بادشاہ نو‏‏ں مہنگے ترین بحری سفر دے لئی خزانے کھول دینے دے لئی راضی کردا اے، کس طرح اوہ اپنی مہم جوئی تے کار جوئی د‏‏ی بدولت ناممکنات نو‏‏ں ممکن بنا دیندا اے تے کس طرح بغیر جنگ کیتے بحرِ ہند د‏‏ی تِیہہ بندرگاہاں تو‏ں تجارت کردا ا‏‏ے۔

نیشنل یونیورسٹی آف سنگاپور دے ایہ پروفیسر کہندے نيں کہ ژنگ خہ نے دراصل چین دے اک بہت ہی پرانے فلسفے دے مدمقابل اک نواں فلسفہ پیش کيتا سی جس وچ اوہ خود تاں کامیاب رہے سن لیکن دنیا اُس وقت تک اس دے لئی تیار نہ سی۔ اوہ چین دے ق م دے دور دے فلسفی سن ٹزُو دے 'فنِ جنگ‘ نو‏‏ں ژنگ خہ دے 'فنِ اشتراک' دے مقابلے وچ لاندے نيں۔ اُنہاں دے خیال وچ ’شاید ماضی وچ دنیا وچ باقی رہنے دے لئی صرف جنگ اک دفاع سی جو مکر و فریب دا فن سی۔‘

مورتاں

• 
• 
• 
• 

ہورویکھو

حوالے

باہرلےجوڑ

• بی بی سی تے