کالاباغ ڈیم

کالاباغ ڈیم
منسوب بنام	کالا باغ
نقشہ	32.95638889°N 71.61361111°E / 32.95638889; 71.61361111
انتظامی تقسیم
ملک	پاکستان
حصہ	بند
وقوع تھاں	ضلع میانوالی
تقسیم اعلیٰ	ضلع میانوالی
متناسقات	32°57′23″N 71°36′49″E
[مکمل اسکرین پر]

کالا باغ ڈیم، پاکستان دا پاݨی نوں ذخیرہ کرن تے بجلی دی پیداوار و زرعی زمیناں نوں سیراب کرن لئی اک وڈا منصوبا اے۔ اس منصوبے لئی منتخب کیتا گیا مقام کالا باغ اے جو ضلع میان٘والی وچ واقع اے۔

کالا باغ ڈیم دا منصوبا ایہدی تیاری دے مراحل توں ای متنازع کر دتا گیا۔ دسمبر 2005ء وچ اس وقت دے صدر جنرل پرویز مشرف نے اعلان کیتا کہ “اوہ پاکستان دے وسیع تر مفاد وچ کالا باغ ڈیم تعمیر کر کے رہݨ گے“۔ جد 26 مئی 2008ء نوں وفاقی وزیر برائے پانی و بجلی راجا پرویز اشرف نے اک اخباری بیان وچ کہیا، “کالاباغ ڈیم کدی تعمیر نہ کیتا جائے گا“ اوہنے ہور کہیا، “صوبہ سرحد، سندھ تے دوسرے متعلقہ فریقین دی مخالفت دی وجہ توں ایہ منصوبہ قابل عمل نئی‏‏ں ۔“ >

منصوبے تے اعتراضات

کالاباغ ڈیم دی تعمیر دے منصوبے دے پیش ہُندے ای پاکستان دے صوبہ سرحد تے سندھ نوں تلخی دا سامنا کرنا پیا ۔ پنجاب اس منصوبے دی تعمیر دے حق وچ اے جو تمام صوبیاں وچ سیاسی و معاشی لحاظ توں انتہائی مستحکم اے۔ مرکزی حکومت دی تشکیل وی عام طور اُتے صوبہ پنجاب دی سیاست دے گرد گھمدی اے۔ پنجاب دے علاوہ دوسرے صوبےآں نے اس منصوبہ دی تعمیر دے خلاف صوبائی اسمبلیاں وچ متفقہ قرارداداں منظور کیتیاں تے سخت تحفظات دا اظہار کیتا۔ تد توں ایہ منصوبہ کھٹائی وچ پیا رہیا تے اس اُتے کوئی وی تعمیری کم ممکن نہ ہو سکیا۔
سیاسی و علاقائی مخالفتاں دے علاوہ اک وڈی رکاوٹ جو اس منصوبہ دی راہ وچ حائل اے اوہ عالمی قانون برائے تقسیم پانی دی اے، جس دے مطابق کسے وی دریا دے آخری حصہ اُتے موجود فریق دا ایہ نہ صرف قانونی بلکہ قدرتی حق اے کہ پانی دی ترسیل اس تک ممکن رہے۔ اسی وجہ توں دریائے سندھ دے آخری حصہ اُتے موجود فریق یعنی صوبہ سندھ دی مرضی دے بغیر اس منصوبہ دی تعمیر ممکن نئی‏‏ں اے۔ البتہ اس قنون وچ ایہ وی شامل اے کہ اگر دریا دے آخری حصہ اُتے موجود فریق دریا دے پانی نوں استعمال وچ نئی‏‏ں لیاندا تے ڈیم دی تعمیر ممکن بنائی جا سکدی اے۔
گو اس منصوبہ توں حاصل ہونے والے فوائد وچ بجلی دی پیداوار تے پانی دا ذخیرہ کرنا، جس توں زرعی زمین سیراب ہو سکدی اے شامل اے مگر اس دے ماحول اُتے وی کئی مضر اثرات نیں، جو کسے وی ایسے ای وڈے منصوبے دی وجہ توں ماحول نوں لاحق ہو سکدے نیں۔ اس دے علاوہ ایہ منصوبہ اک وڈی آبادی دی ہجرت دا وی سبب بنے گا۔ اس منصوبہ دے مخالفین نے حاصل ہونے والے فوائد دی نسبت اس دے نقصانات نوں واضع طور اُتے اجاگر کیتا اے جس دی وجہ توں تیناں مخالف صوبےآں وچ عوامی رائے عامہ اس منصوبہ دی تعمیر دے حوالے توں ہموار نئی‏‏ں اے۔ عالمی قانون برائے تقسیم پانی، عوامی رائے عامہ تے فریقین دا نقطہ نظر اوہ چند عوامل نیں جنہاں دے سبب 1984ء توں ہن تک اس منصوبہ نوں عملی جامہ نہ پہنایا جا سکیا۔
اس حوالے توں اعتراضات تے اس منصوبہ اُتے تحفظات نوں سمجھنے دے لئی صوبےآں دے نقطہ نظر دا مطالعہ سودمند رہے گا۔

صوبہ پنجاب دا نقطہ نظر

پاکستان دی ودھدی آبادی، صنعت و زراعت دی ضروریات نوں پورا کرن لئی پانی درکار اے، کالاباغ ڈیم دا منصوبہ بلاشبہ اس دی انہاں ضروریات نوں نہ صرف پورا کر سکدا اے بلکہ ایہ پورے ملک دے لئی سستی بجلی دا اک مستقل ذریعہ وی ثابت ہو سکدا اے۔
پنجاب وچ اک عام رائے ایہ اے کہ بحیرہ عرب وچ دریائے سندھ دا شامل ہونا اصل وچ پانی دے ذخیرے دا “ضائع“ ہو جانا اے۔ ایہ پانی ملک وچ انہاں زمیناں نوں سیراب کر سکدا اے جو پانی دی عدم دستیابی دی وجہ توں بنجر نیں۔
پنجاب دے نقطہ نظر وچ کالاباغ ڈیم دے علاوہ وی دو وڈے منصوبے دیامیر بھاشا ڈیم تے سکردو ڈیم وی تعمیر کیتے جانے چاہیدے نیں ۔ کالاباغ ڈیم چونکہ انہاں تناں منصوبےآں وچ بہتر وسائل دی دستیابی دی وجہ توں قابل عمل اے تے اسنوں سب توں پہلے تعمیر ہونا چاہیدا۔ بہاولپور تے ملتان دے علاقے کالاباغ ڈیم دے ذخیرے توں سب توں زیادہ مستفید ہون گے۔
پنجاب وچ کالاباغ ڈیم دی تعمیر دے حق وچ کئی مظاہرے وی کیتے گئے نیں، بلکہ وقتاً فوقتاً عوامی سطح اُتے ایسے مظاہرے نقض امن دی وجہ وی بنے نیں۔ 1960ء دے اوائل وچ بھارت دے نال پانی دی تقسیم دے معاہدےآں اُتے پاکستان نے دستخط کیتے۔ اس معاہدے دے تحت ستلج تے بیاس دے حقوق بھارت نوں دے دتے گئے۔ تد توں بھارت دریائے راوی، ستلج تے بیاس نوں صرف سیلابی پانی دے اخراج دے لئی استعمال کردا آیا اے۔ پاکستان تے بھارت دے وچکار ہونے والے معاہدے دی رو توں انہاں دریاواں اُتے ڈیم دی تعمیر دا حق رکھدا اے۔ پاکستان دی وفاقی حکومت انہاں وچوں کسے وی منصوبے اُتے واضع کامیابی حاصل نئی‏‏ں کر سکی جس دے نتیجے وچ صوبہ پنجاب نوں فراہم کیتا جانے والا پانی صرف تن دریاواں تک محدود ہو گیا۔ پنجاب دے نقطہ نظر وچ کالا باغ ڈیم دو دریاواں یعنی دریائے ستلج تے بیاس دی بھارت نوں حوالگی دے نتیجے وچ ہونے والے صوبائی نقصانات دا بہتر نعم البدل ثابت ہو سکدا اے،ایہ صوبائی نقصان بلاشبہ وفاقی سطح اُتے ہونے والی زیادتی اے، جس دے ذمہ دار دوسرے صوبے وی نیں۔
صوبہ پنجاب دی اس منصوبہ دی حمایت اصل وچ اس حقیقت نال وی جڑی ہوئی اے کہ کالا باغ ڈیم توں تقریباً 3600 میگا واٹ بجلی حاصل ہو سکدی اے جو پاکستان دی توانائی دے مسائل ہمیشہ دے لئی ختم کرنے دے لئی کافی اے۔ ایہ نہ صرف پنجاب بلکہ پورے پاکستان وچ ترقی دے نویں دور دا پیش خیمہ ثابت ہوۓ گی کیونجے پانی توں پیدا ہونے والی بجلی ہور ذرائع توں حاصل ہونے والی توانائی دی نسبت انتہائی سستی اے۔
پنجاب نے اس منصوبہ اُتے اپنے موقف وچ لچکداری دا مظاہرہ کیتا اے تے کالا باغ منصوبہ توں حاصل ہونے والی وفاقی سطح اُتے آمدنی توں حصہ وصول نہ کرنے دا اعلان کیتا لیکن فیر وی دوسرے صوبےآں دا اعتماد حاصل کرنے وچ ناکامی ہوئی۔ بدقسمتی توں پورے پاکستان وچ اک تکنیکی مسئلے نوں سیاسی رنگ دے دتا گیا۔

صوبہ سندھ دا نقطہ نظر

صوبہ سندھ جس نے کالا باغ منصوبے دی سب توں پہلے مخالفت کیتی. اس منصوبہ توں متاثر ہونے والا اہم فریق اے۔ گو صوبہ سندھ اس منصوبہ دی کٹر مخالفت کردا اے لیکن اس دا نقطہ نظر “پنجاب دے ہاتھاں پانی دی چوری“ دے نظریہ اُتے قائم اے۔ اس نظریہ دی انتہائی حمایت صوبہ سندھ وچ دیکھنے وچ آندی اے لیکن کسے وی طرح توں اس چوری نوں ثابت نئی‏‏ں کیتا جا سکیا اے۔ صوبہ سندھ اصل وچ تاریخی لحاظ توں دریائے سندھ اُتے اپنا حق تسلیم کردا اے تے عوامی رائے وچ دریائے سندھ اُتے صوبے دا حق تریخ تے اس دے ناں توں عیاں اے۔ تربیلہ ڈیم تے منگلا ڈیم دی تعمیر نوں صوبہ سندھ اصل وچ پنجاب دے ہاتھاں پانی چوری دا نقطہ سمجھتے ہوئے ہن کالا باغ ڈیم دی تعمیر دی اجازت دینے توں انکار کردا آیا اے، جس دی قیمت سندھ دی زرعی زمین دی تباہی دی صورت وچ ادا کرنی پئی اے۔ اس کلیدی نقطہ دے علاوہ صوبہ سندھ اس منصوبہ دی مخالفت وچ مندرجہ زیل نکات پیش کردا اے،

1. صوبہ سندھ دے مطابق کالا باغ ڈیم وچ ذخیرہ ہونے والا پانی صوبہ پنجاب تے صوبہ سرحد دی زرعی زمیناں نوں سیراب کرے گا جدونکہ ایہی پانی سندھ دی زرعی زمیناں نوں سیراب کر رہیا اے۔ ہور ایہ کہ عالمی قانون برائے تقسیم پانی دی رو توں دریائے سندھ اُتے صوبہ سندھ دا حق تسلیم کیتا جانا چاہیدا۔
2. صوبہ سندھ دے ساحلی علاقہ وچ دریائے سندھ دا بہنا انتہائی ضروری اے تاکہ ایہ دریا سمندری پانی نوں ساحل ول ودھنے توں روک سکے۔ اگر دریائے سندھ وچ پانی دے بہاؤ وچ کمی واقع ہُندی اے تو ایہ سندھ دے ساحل تے اس اُتے موجود جنگلات تے زرعی زمیناں نوں صحرا وچ تبدیل کر دے گا۔ ایہ نہ صرف ماحول دے لئی خطرناک اے بلکہ ایہ ماحولیاتی رو توں انتہائی نامناسب وی اے۔
3. تربیلہ ڈیم تے منگلا ڈیم دی تعمیر دے بعد صوبہ سندھ وچ پانی دی کمی واقع ہوئی اے جس دا ثبوت کوٹری بیراج تے حیدر آباد وچ دریائے سندھ دی موجودہ حالت دا ماضی توں موازنہ کر کے لایا جاسکدا اے۔ صوبہ سندھ نوں خدشہ اے کہ دریائے انڈس اُتے اک تے ڈیم دی تعمیر دے نتیجے صوبے وچ انتہائی خطرناک ہو سکدے نیں۔
4. کالا باغ ڈیم زلزلےآں دے لحاظ توں انتہائی خطرناک جگہ اُتے واقع ہوۓ گا جس دے قریب انتہائی خطرناک فالٹ لائناں موجود نیں تے ایتھے ای زیر زمین دراڑاں ذخیرہ کیتے گئے پانی نوں سمو لین گیاں تے وگدے ہوئے دریائے سندھ وچ پانی دا بہاؤ کم ہو جائے گا جو کسے صورت وچ وی کسے فریق دے لئی سودمند نئی‏‏ں اے۔
5. دریائے سندھ اُتے تعمیر کیتے جانے والے ڈیم پہلے توں ای کئی ماحولیاتی مسائل دا سبب بن رہے نیں، جن نوں حالے تک وفاقی و صوبائی سطح اُتے زیر بحث نئی‏‏ں لیایا گیا اے۔ کالاباغ ڈیم وچ جمع ہونے والی ریت دا مسئلہ ماحولیاتی مسائل وچ نہ صرف اضافہ کرے گا بلکہ ایہ منچھر جھیل تے ہالیجی جھیل وچ پانی دی عدم دستیابی دا وی سبب بنے گا، جس توں آبی حیات نوں انتہائی خطرات درپیش ہون گے۔
6. گو سابق صدر پرویز مشرف، سابق وزیر اعظم شوکت عزیز تے دوسرے قومی و صوبائی راہنماواں نے اس بات دا یقین دلایا اے کہ صوبہ سندھ نوں پانی وچ پورا حصہ ملے گا مگر ایہ یقین دہانیاں صوبہ سندھ دے لئی کافی نئی‏‏ں نیں۔ صوبہ سندھ ایہ سمجھدا اے کہ 1991ء وچ ہونے والے دریائے سندھ دے پانی دی تقسیم دے معاہدے جس دی تصدیق آئینی کمیٹی نے کیتی سی، اس اُتے وی عمل درآمد نئی‏‏ں کیتا گیا، یعنی صوبہ پنجاب اصل وچ دریائے سندھ دے پانی دی چوری دا مرتکب ہویا اے۔
7. کالا باغ ڈیم بارے صوبہ سندھ وچ عوامی رائے انتہائی ناہموار اے۔ صوبہ سندھ دی قوم پرست سیاسی جماعتاں تے پارلیمانی سیاسی جماعتاں بشمول متحدہ قومی موومنٹ تے حکمران جماعت متفقہ طور اُتے اس منصوبہ دی مخالفت کردیاں نیں۔ اُنہاں جماعتاں دا وفاق توں مطالبہ اے کہ اس صورت حال وچ کالا باغ ڈیم دی تعمیر بارے اپنی رائے اُتے نظر ثانی کرے کیونجے ایہ صوبہ سندھ وچ نقض امن تے وفاق توں علیحدگی دا سبب بن سکدا اے۔

صوبہ سرحد دا نقطہ نظر

صوبہ سرحد دے کالا باغ ڈیم اُتے دو وڈے تحفظات نیں،

1. گو کالا باغ ڈیم دا ذخیرہ صوبہ سرحد وچ واقع ہوۓ گا، لیکن بجلی پیدا کرنے والےٹربائن تے تعمیرات صوبائی سرحد دے باہر صوبہ پنجاب وچ واقع ہون گیاں۔ صوبہ پنجاب وفاق توں پیدا ہونے والی بجلی اُتے رائلٹی دا حقدار تصور ہوۓ گا۔ اسی اعتراض نوں رفع کرنے دے لئی اصل وچ صوبہ پنجاب نے وفاقی رائلٹی توں دستبردار ہونے دا فیصلہ کیتا سی۔ صوبہ سرحد نے بہرحال اس امر دا اظہار کیتا اے کہ صوبہ سرحد نوں وفاقی رائلٹی وچ حصہ نہ ملنا اصل وچ زیادتی ہوۓ گی کیونجے پانی دا ذخیرہ صوبہ سرحد دی زمین اُتے واقع اے تے ایہ اس دے لئی کئی مسائل دا سبب وی بنے گا۔
2. ضلع نوشہرہ دا وڈا حصہ تے اس دا مضافاتی علاقہ پہلے کالا باغ ڈیم دی تعمیر دے دوران زیر آب آئے گا تے بعد وچ ریت دے جمع ہونے نال اک وڈا علاقہ بنجر ہو جائے گا۔ ایسے ای حالات تربیلا ڈیم دی تعمیر توں بعد ضلع صوابی تے ضلع ہری پور وچ دیکھن نوں ملے سن۔ اس دے علاوہ جدو‏‏ں کالا باغ ڈیم دی تعمیر مکمل ہو جائے گی تے اس وچ پانی ذخیرہ کرنے دے بعد شہراں توں پانی دی سطح تقریبن 200 میٹر بلند ہو جائے گی۔ ایہ ہمہ وقت سیلاباں تے شہری علاقیاں دے زیر آب آنے دا خطرہ اے جو صوبہ خیبر پختونخوا وچ انتظامی، وسائلی تے معاشی مسائل کھڑا کر سکدا اے۔ ایہ مسائل البتا وڈے پیمانے اُتے پانی دیاں نہراں تے ٹیوب ویل کھود کے حل کیتے جا سکدے نیں جنہاں دا کالا باغ ڈیم دے تعمیری منصوبہ وچ کدرے ذکر نئی‏‏ں ملدا۔

تجزیہ

تجزیہ کار کالا باغ ڈیم دی تعمیر دے حوالے توں اہمیت اس بات نوں دیندے نیں کہ ایہ منصوبہ اصل وچ پنجاب تے باقی تن صوبےآں دے درمیان عدم اعتماد دے دا سبب بنے گا۔
تمام پاکستانی اس بات اُتے متفق نیں کہ پاکستان نوں پانی دی کمی دا سامنا اے تے اس بارے جلد ای کوئی مستقل حل ڈھونڈنے دی ضرورت اے۔ اس گل دا اظہار کیتا جاندا اے کہ اگر کالا باغ منصوبہ اُتے اج توں ای کم شروع کر وی دتا جائے تد وی اسنوں مکمل تے فعال ہونے وچ گھٹ توں گھٹ اٹھ سال دا عرصہ درکار اے، تد تک پانی دی دستیابی بارے حالات تے وی خراب ہو چکے ہون گے۔ تجزیہ کار تے تکنیکی ماہرین اس بات اُتے متفق نیں کہ انے وڈے منصوبے اُتے عمل درآمد دی بجائے کئی چھوٹے ڈیم، بیراج تے نہراں تعمیر کیتیاں جانیاں چاہیدیاں۔ اس توں نہ صرف دوسرے صوبےآں دے تحفظات وی دور ہون گے بلکہ ایہ آبی، ماحولیاتی تے زرعی وسائل نوں محفوظ بنانے دے لئی بہترین طریقہ وی اے، جس دی واضع مثال پنجاب تے سندھ وچ نہری نظام دی شکل وچ موجود اے۔
واپڈا جو پاکستان وچ بجلی تے توانائی دا وفاقی ادارہ اے کئی سالاں توں کالا باغ ڈیم بارے شماریاتی اعداد و شمار وچ تبدیلیاں کردا آیا اے تے حقیقت ایہ اے کہ اس ادارے دی جانب توں پیش کیتے جانے والے اعداد و شمار اُتے پاکستان دے کسے حصے وچ کوئی وی اعتبار کرنے نوں تیار نئی‏‏ں اے۔ حکومت پاکستان نے اس ضمن وچ اک تکنیکی کمیٹی اے ۔ این ۔ جی عباسی دی سربراہی وچ تشکیل دتی۔ اس کمیٹی دا مقصد کالا باغ ڈیم دے منصوبے دے تکنیکی فائدے تے نقصانات دا جائزہ لینا سی۔ اس کمیٹی نے چار جلداں اُتے مشتمل اپنی رپورٹ وچ واضع طور اُتے رائے دی کہ بھاشا ڈیم تے کٹزرہ ڈیم دی تعمیر پانی دے ذخائر بارے حالات خراب ہونے توں پہلے تعمیر کیتے جانے چاہیدے تے کالا باغ منصوبہ ملکی مفاد وچ فی الحال پس پشت ڈال دینا مفید ہوۓ گا۔ اس رپورٹ دی روشنی وچ کالا باغ ڈیم تے بھاشا ڈیم اصل وچ انتہائی موزوں منصوبے نیں تے انہاں دی تعمیر مکمل کیتی جانی چاہیدی۔ رپورٹ دے اس حصے اُتے کئی گھمبیر عوامی و سیاسی مسائل دے کھڑے ہونے دا قوی امکان اے۔
سابق صدر پرویز مشرف نے جس آمرانہ لہجے تے غیر پارلیمانی انداز وچ اس معاملے نوں اچھالیا سی، ایہ کسے وی طور اُتے وفاق دے لئی مثبت نئی‏‏ں اے۔ ایہ اصل وچ ملک دے چھوٹے صوبےآں نوں اشتعال دلانے دے مترادف اے تے وفاقی راہنماواں نوں اس طرح دے طرز عمل توں گریز کرنا ہوۓ گا کیونجے ہن ایہ معاملہ انتہائی نازک نہج اختیار کر چکیا اے۔ سابق صدر دے اس بیان کہ کالا باغ ڈیم دی تعمیر ہر حال وچ کیتی جائے گی اصل وچ عوامی حلقیاں وچ بے چینی دا سبب بنی۔ ایتھے تک کہ صوبہ پنجاب دے جنوبی ضلعے وچ صدر دے بیانات تے طرز عمل دی انتہائی مخالفت کیتی گئی۔ یاد رہے کہ صوبہ پنجاب دے جنوبی ضلعے کالا باغ ڈیم دے منصوبے توں سب توں زیادہ مستفید ہونے والے علاقے نیں۔
26 مئی 2008ء نوں وفاقی وزیر برائے پانی و بجلی راجہ پرویز اشرف نے کہیا کہ کالا باغ ڈیم عوامی رائے دے ہموار ہونے دے بغیر ہر گز نئی‏‏ں تعمیر کیتا جائے گا۔ ہور ایہ کہ صوبہ سرحد، سندھ تے دوسرے فریقین دی مخالفت دی وجہ توں ایہ منصوبہ قابل عمل نئی‏‏ں رہیا۔
پاکستان دے وزیر اعظم یوسف رضا گیلانی نے اعلان کیتا کہ اس منصوبہ دی قسمت اصل وچ عوامی رائے اُتے منحصر اے۔ انھاں نے ہور دسیا کہ فی الحال اس منصوبہ نوں پس پشت ڈال کے سانوں دوسرے مسائل ول توجہ دینی چاہیے تے بجلی دی کمی نوں پورا کرنے دے لئی متبادل منصوبےآں اُتے غور کرنا ہوۓ گا۔ چونکہ ایہ منصوبہ انتہائی متنازع شکل اختیار کر چکیا اے، حکومت اس ڈیم دی تعمیر دے لئی کسے دوسری موزوں جگہ دی تلاش وچ اے۔

حوالے

باہرلےجوڑ

• Kalabagh Dam - سندھی زبان وچ کالا باغ ڈیم اُتے اک کتاب
• کالا باغ ڈیم بارے سندھ دوست رویہ
• کالا باغ ڈیم دا قضیہ، ڈاکٹر شاہین رفیع دی اک تحریر
• انجنئیر افتخار احمد دا کالاباغ ڈیم بارے اک تجزیہ
• کالا باغ ڈیم: ماحولیاندی تباہی - ابرار قاضی
• کالا باغ ڈیم منصوبہ دے خدوخال
• کالا باغ ڈیم بارے اخباری تراشے
• سندھ کالا باغ ڈیم دی مخالفت کیاں کردا اے؟
• حکومت پاکستان دی ویب سائیٹ
• واپڈا دی ویب سائیٹ