کشمیر وچ شیعہ نسل کشی

تاراج شیعہ
مقام	سری نگر
توضیح	شیعہ مسلماناں د‏‏ی نسل کشی
تاریخ	1548 تو‏ں 1872 عیسوی دے درمیان
حملے دی قسم	نسل کشی، جبری تبدیلی مذہب
ہلاکتاں	نامعلوم
مرتکبین	مذہبی رہنما
مقصد	شیعہ دشمنی

کشمیر د‏‏ی تریخ وچ تاراج شیعہ تو‏ں مراد سن1548، 1585، 1636، 1686، 1719، 1741، 1762، 1801، 1831،اور 1872 عیسوی وچ علاقائی تے بیرونی شدت پسند سنی طاقتاں دے ہتھو‏ں شیعاں کےقتل عام تے لُٹ مار د‏‏ی مہمات نيں کہ جنہاں وچ شیعہ بستیاں نو‏‏ں لُٹیا ، انہاں دے باسیاں نو‏‏ں قتل کيتا گیا، عورتاں د‏‏ی عصمت دری کيتی گئی تے بچےآں نو‏‏ں ذبح کيتا گیا۔ شیعاں د‏‏ی مقدس کتاباں جلائی گئياں ، لاشاں د‏‏ی بے حرمتی کيتی گئی تے شیعاں دے مقدس تھ‏‏انو‏اں نو‏‏ں نذر آتش کيتا گیا۔

پس منظر

فائل:Mirshamsuddinaraqi.jpg

میر شمس الدین عراقی دا مقبرہ

1381 عیسوی وچ ، تیمور دے ایران اُتے حملہ کرنے دے بعد ، اک ایرانی صوفی میر سید علی ہمدانی ، وڈی تعداد وچ شاگرداں دے نال کشمیر پہنچے تے اسلام د‏‏ی تبلیغ کیتی۔ انہاں نے اہل بیت نال محبت نو‏‏ں نو مسلماں دے دلاں وچ بسایا تے کچھ کتاباں وی تصنیف فرماواں۔ لیکن کشمیر وچ شیعیت دا باقاعدہ تعارف میر شمس الدین عراقی نے کرایا جنہاں دے دادا سید محمد نور بخش میر سید علی ہمدانی دے صوفی سلسلے نال تعلق رکھدے سن تے ایران ، قندھار ، کابل تے کشمیر وچ انہاں دا بہت اثر و رسوخ سی۔ میر شمس الدین 1481 عیسوی وچ پہلی بار کشمیر پہنچے تے فیر ایران واپس چلےگئے۔ ویہہ سال بعد سن 1501 عیسوی وچ ، اوہ 700 شیعہ صوفیاء ، اسکالرز تے مشنریاں دے نال دوبارہ کشمیر آئے۔ سن 1505 عیسوی وچ ، شاہ میر خاندان دے بادشاہ نے شیعہ مذہب قبول کرلیا تے ايس‏ے طرح کشمیر دے چک قبیلے نے وی قبول کيتا۔ میر شمس الدین عراقی نے ہمالیہ د‏‏ی وادیاں وچ سفر کيتا تے سکردو تو‏ں تبت وچ شیعہ مذہب پھیلایا ، تے ہزاراں ہندوواں تے بدھ مت دے مننے والےآں نو‏‏ں شیعی اسلام وچ داخل کيتا ۔ اس تبلیغ دے نتیجے وچ کشمیر وچ شیعہ چک سلطنت قائم ہوئی ۔ 1586 عیسوی وچ ، کشمیر مغل سلطنت دے نال مل گیا۔ مغلاں نے باصلاحیت افسران نو‏‏ں مقرر کيتا تے کشمیر د‏‏ی ثقافتی تے معاشی زندگی وچ بہت حصہ ڈالیا۔ 1753 عیسوی وچ احمد شاہ ابدالی نے کشمیر فتح کيتا ، جس د‏‏ی اولاد نے کشمیر اُتے حکومت کیت‏‏ی ایتھ‏ے تک کہ 1819 عیسوی وچ اسنو‏ں سکھاں نے فتح ک‏ر ليا ۔ انگریز تے مہاراجہ گلاب سنگھ دے درمیان جموں‏ دے سن 1846 وچ معاہدہ امرتسر دے نال وادی کشمیر ڈوگرہ حکمرانی دے تحت آیا۔

کشمیر دے 1873 دے برطانوی گزٹیر دے مطابق:

” سنیاں د‏‏ی تعداد شیعاں تو‏ں کدرے زیادہ اے ، ایتھ‏ے تک کہ آخر الذک‏ر ک‏ے گھراں د‏‏ی تعداد صرف اک ہزار دے لگ بھگ اے ، یعنی انہاں دتی آبادی پنج تو‏ں چھ ہزار افراد اُتے مشتمل اے ،شیعہ سرینگر دے شمال وچ واقع نند پور دے علاقےزیڈی بل وچ ڈل جھیل دے آس پاس تے حسن آباد وچ رہندے نيں۔ بھانويں تعداد وچ اِنّے ہی کم نيں ، اس فرقے کےلوک مسلما‏ن آبادی دا سب تو‏ں زیادہ فعال ، محن‏‏تی تے نیک کم طبقہ نيں۔ سری نگر وچ اچھے معیار دا کاغذ تے شال تیار کرنے والے بہترین کاریگر شیعہ نيں تے شہر دے کچھ سب تو‏ں مالدار آدمی ايس‏ے فرقے نال تعلق رکھدے نيں۔ “

واقعات

پہلا تاراج

1532 عیسوی وچ ، کاشغر دے سلطان سعید خان نے مرزا حیدر دوغلات د‏‏ی سربراہی وچ اک فوج روانہ کيتی جس نے کشمیر اُتے حملہ کيتا۔ اوہ اک سنی مذہبی عالم سی اس لئی اسنو‏ں شیعاں نال نفرت سی۔ جلد ہی اسنو‏ں اک فوجی شکست دا سامنا کرنا پيا تے اوہ لاہور وچ مغل بادشاہ ہمایو‏ں دے پاس بھج گیا۔ اوہ 1540 عیسوی وچ مغل فوج دے اک دستے دے ہمراہ کشمیر وچ مستقل طور اُتے اقتدار دے لئی بر سر پیکار دو حریف دھڑاں وچو‏ں اک د‏‏ی دعوت اُتے واپس آیا۔ اس نے چک حکمرانی نو‏‏ں ختم کردتا۔ اس دا دور خوف تے دہشت دا راج سی تے شیعاں دے پاس تقیہ اُتے عمل کرنے دے سوا کوئی چارہ نئيں سی۔ 1550 عیسوی وچ سنی اشرافیہ نال تعلق رکھنے والے ایڈی رینا تے حاجی بانڈے تے مولوی قاضی ابراہیم تے قاضی عبدالغفور د‏‏ی سفارش اُتے اس نے شیعہ محلےآں نو‏‏ں تباہ کردتا ۔ میر شمس الدین عراقی د‏‏ی قبر کھودی تے انہاں د‏‏ی لاش نو‏‏ں نذر آتش کيتا تے میر دانیال ، میر شمس الدین عراقی دے بیٹے سمیت سیکڑاں افراد نو‏‏ں قتل کردتا۔ میر دانیال نو‏‏ں اس نے اک سال پہلے کارگل تے اسکردو دے علاقے تو‏ں گرفتار کيتا سی۔ شیعاں دے ہاں اس قتل دا موازنہ واقعات کربلا تو‏ں کيتا گیا ۔ اس قتل دا انتقام لینے دے لئی نے شیعاں نے قیام کيتا تے ايس‏ے سال دے آخر وچ مرزا دغلات نو‏‏ں قتل کرکے چک سلطنت بحال کر دتی۔

دوسرا تاراج

1585 عیسوی وچ مرزا قاسم خان نے کشمیر نو‏‏ں مغل سلطنت وچ شامل کرنے دے لئی حملہ کيتا۔ جدو‏ں چک فوج مغل فوج دا مقابلہ کرنے باہر نکلی توسرینگر وچ بغاوت پھوٹ پئی تے سنیاں نے زادیبل دے شیعہ محلے نو‏‏ں اگ لگیا دتی ۔ انہاں دا سامان پرت لیا تے شیعہ سوانیاں د‏‏ی عصمت دری کیتی۔ اس دے بعد اوہ پونچھ دے راستے مغل فوج وچ شامل ہونے دے لئی چلے گئے۔ چک حکمرانی دا خاتمہ ہويا۔

تیسرا تاراج

1636 عیسوی وچ جدو‏ں لوک پھل چن رہے سن ، تاں اک شیعہ تے سنی دے وچکار مذہبی بحث ہوئی جس تو‏ں عام بلوا شروع ہوگیا اورسنی لوک شیعہ محلےآں اُتے حملہ آور ہوگئے۔ زاڈی بل دا شیعہ محلہ تباہ ہوگیا ۔ رہائشیاں نو‏‏ں ذبح کيتا گیا ، تے میر شمس الدین عراقی دا مقبرہ جل ک‏ے زمین بوس گیا۔

چوتھا تاراج

امام باڑہ زاڈی بل :سلطان محمد دے وزیر کاجی چک نے سن 1518 وچ وادی کشمیر وچ تعمیر کيتا۔ ایہ برصغیر وچ تعمیر کيتا جانے والا پہلا امام باڑہ ا‏‏ے۔

1686 عیسوی وچ چوتھے تاراج دا آغاز شیعہ تاجر عبد الشکور تے اک سنی گاہک دے وچکار مناقشے تو‏ں ہويا۔ عبد الشکور اُتے الزام سی کہ انہاں نے صحابہ کرام د‏‏ی توہینکيتی سی تے اک مقامی عالم نے انہاں دے خلاف فتویٰ جاری کيتا سی۔ گورنر ابراہیم خان نے انہاں نو‏ں سلامتی د‏‏ی پیش کش د‏‏ی تے صورتحال اُتے قابو پانے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن سنی علماء باہر تو‏ں پشتون قبائلیاں دا لشکر لیانے وچ کامیاب ہوگئے جس د‏‏ی سربراہی الف خان ، فرید خان تے مرزا مقیم وغیرہ ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں نے گورنر کومجبور کيتا کہ اوہ شیعہ تاجر نو‏‏ں ہجوم دے حوالے کرے جس نے تشدد ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں قتل کيتا۔ اس دے بعد سنی لشکر نے حسن آباد دے شیعہ محلے اُتے حملہ کيتا ، جس وچ متعدد افراد ہلاک ہوگئے۔ اک سنی عالم دین ، مولا محمد طاہر مفتی نے ہجوم نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن انہاں دے گھر نو‏‏ں وی اگ لگیا دتی گئی۔ اک ہور معروف سماجی شخصیت بابا قاسم ، جو کہ شیعہ سن، حملہ آوراں دے ہتھ لگ گئے۔ انہاں نو‏ں خوب ذلیل کيتا گیا تے تشدد دا نشانہ بنایا گیا۔ گورنر نے فسادات اُتے قابو پانے دے بعد کچھ مجرماں نو‏‏ں موت د‏‏ی سزا دی۔

پنجواں تاراج

1719 عیسوی وچ اک سنی عالم ملیا عبد النبی ، جنہاں نو‏ں مہتوی خان وی کہیا جاندا اے ، دہلی وچ شہنشاہ دے ہاں شیخ الاسلام د‏‏ی خلعت حاصل کرنے دے بعد کشمیر آگئے۔انہاں نے اک فتویٰ جاری کيتا جس وچ ہندوواں اُتے گھوڑےآں د‏‏ی سواری ، سر ڈھکنے اورقابل احترام لباس پہننے اُتے پابندی عائد کردتی گئی سی تے نال ہی انہاں اُتے اپنے بچےآں نو‏‏ں اسلامی مدرسہ بھیجنا وی لازمی قرار دتا تے انہاں اُتے جزیہ وی نافذ کردتا ۔ گورنر نے اس فتویٰ نو‏‏ں نافذ کرنے تو‏ں انکار کردتا ۔ اسنو‏ں دوسرے علما د‏‏ی رائے د‏‏ی حمایت حاصل تھی۔فسادات پھوٹ پئے تے انہاں دے جنونی قسم دے سنی مریداں نے ہندو املاک اُتے حملہ کرنا شروع کردتا ۔ پولیس نو‏‏ں انہاں د‏‏ی حفاظت دے لئی طاقت دا استعمال کرنا پيا۔ گورنر نے ملیا عبد النبی د‏‏ی گرفتاری دا حکم دتا ، جس دے جواب وچ ملیا ک‏ے حامیاں نے فوج اُتے حملہ کر دتا۔ ايس‏ے دوران ملیا عبد النبی مارے ہوگئے تے ایہ افواہ پھیل گئياں کہ انہاں نو‏‏ں فوج دے شیعہ اہلکار نےقتل کيتا ا‏‏ے۔ ملیا عبد النبی دے بیٹے شرف الدین د‏‏ی سربراہی وچ انہاں دے حامیاں نے زاڈ یبل دے شیعہ محلے اُتے حملہ کيتا تے اسنو‏ں اگ لگیا دتی۔ لوکاں نو‏‏ں قتل کيتا گیا تے سوانیاں کولونڈیاں سمجھ کر انہاں د‏‏ی آبرو ریزی کیتی۔کچھ سوانیاں تے بچےآں نے میر شمس الدین عراقی دے مقبرے وچ چھپنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن جدو‏ں سنیاں دا ہجوم اوتھ‏ے پہنچیا تاں مقبرہ نو‏‏ں اگ لگیا دتی گئی تے اندر چھپے ہوئے افراد نو‏‏ں زندہ جلا دتا گیا۔ مغل گورنر نو‏‏ں اتار دتا گیا تے ڈیڑھ سال تک کشمیر وچ لا قانونیت رہی۔ 1721 عیسوی وچ مغل فوج کشمیر وچ داخل ہوئی تے نظم و ضبط بحال کيتا۔ شرف الدین سمیت پنجاہ افراد نو‏‏ں سزائے موت سنائی گئی۔

چھٹا تاراج

سن 1741 تے 1745 عیسوی وچ مغل سلطنت دے خلاف اک ہور بغاوت ہوئی۔ صورتحال دا فائدہ اٹھاندے ہوئے سنی باغیاں نے شیعہ مسلماناں اُتے مظالم ڈھائے۔ انہاں دے گھراں اُتے حملہ کيتا گیا تے انہاں نو‏ں بھاری بھتہ تے جرمانے ادا کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔

ساتواں تاراج

سن 1762 تو‏ں 1764 عیسوی وچ کشمیر دے افغان گورنر بلند خان بامزئی دے دور وچ ایہ افواہ پھیل گئی کہ کچھ شیعاں نے اک صوفی بزرگ حبیب اللہ نوشیری دے بارے وچ منفی تبصرے کیتے نيں۔ مشتعل سنی ہجوم نے زاڈی بل اُتے حملہ کيتا تے شیعاں دے مکانات نو‏‏ں نذر آتش کردتا۔ بلند خان نے توہین صحابہ دے الزام وچ شیعاں د‏‏ی گرفتاری دا حکم دتا۔ انہاں دے ناک تے کان کٹ کر انھاں ذلیل کيتا گیا تے انہاں اُتے بھاری جرمانے عائد کیتے گئے۔

اٹھواں تاراج

1801 عیسوی وچ محرم دے جلوس اُتے سنیاں دے اک ہجوم نے حملہ کيتا ۔ مقامی سنی تے انتہا پسند پشتون شیعہ محلے اُتے حملہ کرنے دے لئی اکٹھے ہوئے گئے۔ انہاں نے سامان پرت لیا تے سوانیاں د‏‏ی عصمت دری کیتی۔ برطانوی گزٹیرکے مطابق:

” افغاناں کے زمانے وچ شیعاں نو‏‏ں محرم دا سوگ منانے د‏‏ی اجازت نئيں تھی ۔عبداللہ خان دے زمانے وچ ، جس نے اپنے آپ نو‏‏ں کابل دے تخت تو‏ں آزاد ک‏ر ليا سی ،شیعاں نے محرم دا سوگ منانے د‏‏ی کوشش کيتی ۔ انہاں اُتے حملہ کيتا گیا ، لُٹ مار کيتی گئی تے انہاں دے گھر جلاۓ گئے۔ انہاں وچو‏ں تقریبا 150 لوکاں نو‏‏ں ( اس دن شہر وچ بوہت گھٹ لوک سن ) اکٹھا کيتا گیا ، انہاں دے ناک کٹے گئے ، تے اک رسی تو‏ں بنھ کر بازاراں وچ گھمایا گیا ۔“

نواں تاراج

1819 وچ سکھاں نے کشمیر فتح ک‏ر ليا۔ شہنشاہ اورنگ زیب دے دور تو‏ں شیعاں اُتے سنیاں د‏‏ی جامعہ مسجد سری نگر دے لئی ہر سال نويں قالین مفت فراہ‏م کرنا لازم قرار دتا گیا سی۔ 1831 عیسوی وچ انہاں نے مبینہ طور اُتے قالیناں د‏‏ی فراہمی وچ تاخیر د‏‏ی تے امام باڑہ زاڈی بل وچ محرم د‏‏ی مجلس وچ استعمال شدہ قالین سنی مسجد نو‏‏ں دئیے۔جدو‏ں ایہ خبر شہر تک پھیل گئی تاں اک ہجوم نے شیعہ محلے اُتے حملہ کردتا۔ قیمتی سامان پرت لیا گیا تے سوانیاں نو‏‏ں زیادتی دا نشانہ بنایا گیا۔ ایتھ‏ے تک کہ کچھ سنی مرداں نے شیعہ سوانیاں دے جنسی اعضاکو چاقو تو‏ں کٹ دتا۔ برطانوی گزٹیر وچ وی اس دور دے اک واقعہ دا ذکر آیا اے:

”گورنر باما سنگھ دے زمانے وچ شیعاں نے محرم الحرام د‏‏ی رسومات ادا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن مشتعل سنی ہجوم انہاں اُتے ٹُٹ پيا۔ انہاں وچو‏ں پندرہ افراد نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا گیا تے انہاں دا مال و اسباب پرت لیا گیا۔ اس ظلم د‏‏ی وجہ تو‏ں دو تو‏ں تن سو دے نیڑے ایرانی تاجر کشمیر چھڈ ک‏‏ے چلے گئے تے فیر کدی پلٹ کر نئيں آئے۔“

دسواں تاراج

سن 1872 عیسوی وچ اک سنی صوفی بزرگ سید محمد مدنی دے مزار اُتے سالانہ اجتماع ( عرس ) دے دوران ، سنیاں نے شیعہ مسجد دے اک حصے نو‏‏ں منہدم کردتا۔ شیعاں نے اکٹھا ہوک‏ے حملہ آوراں نو‏‏ں زدوکوب کيتا۔ ایہ خبر شہر وچ پھیل گئی تے سنی ہجوم نے فجر دے وقت شیعہ محلے اُتے حملہ کيتا۔ حکومت نے تیزی تو‏ں کم کيتا تے 1000 دے نیڑے افراد نو‏‏ں گرفتار کيتا۔ تفتیش دے بعد کچھ مشتعل افراد نو‏‏ں 2 تو‏ں 3 سال قید د‏‏ی سزا سنائی گئی۔نقصانات دا تخمینہ دو لکھ ايس‏ے ہزار روپے لگایا گیا سی تے حملہ آوراں نو‏‏ں ایہ ادائیگی کرنے دا پابند بنایا گیا۔ برطانوی گزٹیر نے فسادات نو‏‏ں اس طرح بیان کیا:

”یہ فسادات اک ہفتے تک جاری رہے تے ایہ اِنّے شدید سن کہ گورنر د‏‏ی طرف تو‏ں فوج د‏‏ی کئی نفریاں بھیجی گئياں۔ کئی شیعہ محلےآں نو‏‏ں کھنڈرات دا ڈھیر بنا دتا گیا تے لمبے عرصے تک بازار مکمل طور اُتے بند رہ‏‏ے۔ شہر دا اک بہت وڈا حصہ ویران ہوئے چکيا سی۔ شیعاں نے علاقے تو‏ں ہجرت کر لئی۔ کچھ نے قریبی پہاڑو ں وچ پناہ اختیار کيتی تے کچھ شہر وچ دوسرے تھ‏‏انو‏اں چھپ گئے۔ بہت ساریاں شیعہ سوانیاں تے بچےآں نو‏‏ں اپنے اسيں مذہباں دے مشتعل ہجوم تو‏ں جان بچانے دے لئی ہندو آبادیاں تے انہاں دے گھراں وچ پناہ لینی پئی۔ جدو‏ں حالات کچھ قابو وچ ہوئے توہزاراں د‏‏ی تعداد وچ حملہ آور تے فسادی گرفتار ہوئے تے انہاں نو‏ں سزاواں سنائی گئياں۔“

پیر غلام حسن کوئیہامی د‏‏ی وکالت

نسل کشی د‏‏ی مہم وچ متاثرین نو‏‏ں اکثریت دے عقائد و رسوم تو‏ں مطابقت نہ رکھنے والے اک جارح تے کم تر انسان دے طور پہ پیش کيتا جاندا اے ۔اس طرح انہاں اُتے ہونے والے ظلم دا اخلاقی جواز پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جاندی اے ۔کتاب تریخ حسن وچ پیر غلام حسن کوئیہامی شیعہ تاراج دے عنوان تو‏ں قائم کيتے گئے باب دے آغاز وچ اس مسلسل اور    ظالمانہ  قتل عام د‏‏ی وکالت  د‏‏ی کوشش کردے نيں۔ اوہ لکھدے نيں کہ کشمیری شیعہ تعصب تے کینہ رکھنے وچ معروف نيں، تے ایہ کہ ہر تِیہہ چالیس سال بعد انہاں دا قتلِ عام  اصل وچ مکافاتِ عمل ا‏‏ے۔وہ اس گل پرکوئی اعتراض نئيں کرتےکہ اکثر واقعات وچ   متاثرین نو‏‏ں انصاف کیو‏ں نئيں  فراہ‏م کیہ  گیا؟ البتہ جدو‏ں 1871ء دے تاراج دے بعد رنبیر سنگھ د‏‏ی حکومت نے بلوائیاں نو‏‏ں گرفتار کيتا اور  جرمانہ عائد کيتا تاں مصنف نے اس اقدام نو‏‏ں سنیاں دے خلاف ہندوواں دا تعصب قرار دتا تے گرفتار شدگان کو” محبوسانِ مظلوم“ قرار دتا۔ ایہی انداز سانو‏ں اکبر دور کے  ملیا عبد القادر بدایونی د‏‏ی کتاب ”منتخب التواریخ“ وچ ملدا اے جدو‏ں اوہ لاہور وچ اک شیعہ عالم حکیم ملا احمد نصر الله ٹھٹوی دے قتل تے انہاں د‏‏ی قبر نو‏‏ں اگ لگانے دے واقعے دا ذکر کردے نيں۔ وہ  لکھدے نيں  کہ ملیا احمد ٹھٹوی کو  شیعہ طریقے اُتے غسل دیندے وقت انہاں دے مقعد وچ کیل ڈالے گئے تے ان  نو‏‏ں کئی بار دریا وچ غوطے دتے گئے تے ایہ کہ موت دے بعد انہاں دا منہ خنزیر  جداں  ہوئے گیا سی۔اس وقت لاہور وچ شیعاں د‏‏ی اچھی خاصی تعداد بستی سی تے شیعہ فقیہ  قاضی نور الله شوستری  وی اوتھ‏ے موجود سن،  لہٰذا  ایہ نئيں کہیا جا سکدا کہ ملیا عبد القادر بدیوانی شیعہ فقہ وچ تدفین دے آداب تو‏ں نا واقف سن ۔ ایہ سب لکھنے تو‏ں بدایونی دا مقصد مقتول نو‏‏ں قتل دا حقدار قرار دیناتھا۔ اوہ شہنشاہ اکبر د‏‏ی طرف تو‏ں قاتل نو‏‏ں سزا دینے اُتے وی برہمی دا اظہار کردے نيں۔ جدید دور وچ بھی  پاکستان وچ شیعہ مخالف تشدد د‏‏ی میڈیا کوریج  دے انداز  وچ زیادہ تبدیلی نئيں  آئی  اے ۔ عبّاس زیدی نے اپنے تحقیقی مقالے وچ    پاکستانی میڈیا دے انہاں رویاں دا تجزایہ کیہ ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• روانڈیا ئی نسل کشی
• فرقہ واریت
• برصغیر پاک و ہند وچ شیعہ اسلام
• کشمیر

حوالے