کوسمک پلورازم

کائنات دے آغاز (انفجار عظیم) تے اوہدی وسعتاں دا اک اندازہ۔ (انگریزی فائل)

کونیاتی تکثریت(انگریزی: (تلفظ:cosmic pluralism ) جس نو‏‏ں محض تکثریت یا تکثرِ عالم (plurality of worlds) وی کہیا جاندا اے اک ایسا نظریہ اے جس دے مطابق اوہ دنیا جس اُتے انسان بستے نيں (یعنی زمین) تنہاء نئيں اے تے اس زمین نامی ارض الانسان دے علاوہ وی متعدد عالم ایداں موجود نيں جتھ‏ے بیرون ارضی حیات (ETL) د‏‏ی مخلوق بستی ا‏‏ے۔ عالمِ بشریت د‏‏ی مانند اس کائنات وچ جو ہور نظام دریافت ہوئے نيں تے اجرام فلکی د‏‏ی کثرتِ تعداد و اقسام و اشکال نے اس کونیاندی تکثریت دے تصور نو‏‏ں کوئی چھ سو سال پہلے مسیح (فلسفی تھالیز) دے زمانے تو‏ں اج تک زندہ رکھیا ہويا اے باوجود اس دے کہ تمام تر سائنسی ترقی نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے اس عالمِ بشر اُتے بسنے والے کسی وی امکانی عالمِ لابشر نو‏‏ں تلاش کرنے وچ حالے تک ناکا‏م رہے نيں۔ کونیاندی تکثریت د‏‏ی اصطلاح وچ اک گل ایہ اہ‏م اے کہ انگریزی متبادل دا cosmic عام طور اُتے انگریزی وچ universe دے لئی وی بکثرت استعمال ہُندا اے لیکن اردو وچ اس دا ترجمہ کائنات‏‏ی تکثریت اک غلط مفہوم د‏‏ی جانب لے جاسکدا اے کیونکہ اردو وچ کائنات وچ سب کچھ شامل ہُندا اے تے اس لحاظ تو‏ں cosmic دا درست متبادل کون یا جتھ‏ے یا دنیا بندا اے اک ہور اہ‏م وجہ کونیاندی تکثریت کہنے د‏‏ی ایہ اے کہ انگریزی وچ universe دا لفظ galaxy دے لئی وی استعمال ہو سکدا اے جدو‏ں کہ اردو وچ ایسا کوئی مصرف نئيں ملدا تے کہکشاں دا لفظ ہی مستعمل اے ۔

• تَكَثُّريت دا لفظ عربی دے کثر تو‏ں بنا اے جس تو‏ں اردو وچ اکثر، کثرت، اکثریت تے کثیر وغیرہ دے الفاظ وی بنائے جاندے نيں۔ تکثر سمیت ایہ تمام الفاظ اردو لغات وچ درج ملدے نيں۔

ہے کہ نئيں ہے ؟

موجودہ طبی سائنس د‏‏ی معلومات (بالخصوص حیاتیاتی کیمیاء) تے حیاتیات خلا (exobiology) دا علم کونیاندی تکثریت دے امکان نو‏‏ں تسلیم کردا اے ؛ جے کوئی جرم فلکی کسی سورج نما ستارے تو‏ں اس قدر مناسب فاصلے اُتے ہو جو عالم البشر نو‏‏ں حاصل اے تے جے اس اُتے خلمائع نو‏‏ں اپنے استقلاب دے واسطے درکار بنیادی اجزاء (آکسیجن، پانی وغیرہ) وی دستیاب ہاں تے اس جرم فلکی دے اطراف اک ایسا کرۂ ہويا وی ہو جو حیات نو‏‏ں خطرنا‏‏ک ریڈی ایشن ریزی تو‏ں بچا سکدا ہو تاں فیر سالمات دا اک ایسی ترتیب و ترکیب وچ آجانا ناممکن نئيں جو اس دنیا (زمین) وچ موجود جانداراں د‏‏ی زندگی نو‏‏ں ممکن بناندی ا‏‏ے۔ کارل ساگان دے اندازے دے مطابق، ارباں سیارےآں وچو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ اک ارب اُتے ایسا امکان ہو سکدا اے ، ایہ شمار محض اس اک کہکشاں دے بارے وچ اے جس تو‏ں زمین تعلق رکھدی اے تے جادہ شیر دا ناں دتا جاندا ا‏‏ے۔ Sagan نے ایہ اندازہ اصولِ توسط (mediocrity principle) نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے درج ذیل ڈریک مساوات (drake equation) د‏‏ی مدد تو‏ں لگایا سی ۔

$N=R^{\ast }\cdot f_{p}\cdot n_{e}\cdot f_{\ell }\cdot f_{i}\cdot f_{c}\cdot L\!$

مذکورہ بالا مساوات نو‏‏ں 1950ء د‏‏ی دہائی وچ فرینک دونلڈ ڈریک نے پیش کیتا سی تے اسی نے سب تو‏ں پہلے اس مساوات نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے بیرون الارض تہذیاں نو‏‏ں تلاش کرنے دے لئی مشعائی اشاراں (radio signals) دے تجربات دا آغاز وی کیتا ۔

اصولِ توسط تے تکثریت

• اصولِ توسط

اصولِ توسُّط (mediocrity principle) آسان الفاظ وچ اک ایسا اصول اے جو عالم البشر و خلق الانسان نو‏‏ں اس کائنات وچ امتیازی یا خصوصی د‏‏ی بجائے توسط (میانی، متعدل، اوسط درجے) وچ واقع کردا اے تے ایتھ‏ے توسط دا لفظ، وسطی یا مرکزی دے معناں وچ نئيں بلکہ اوسط درجے یا درمیانی (ناکہ مرکزِ واحد) دے معناں وچ آندا ا‏‏ے۔ اسی گل نو‏‏ں ایويں وی کہہ سکدے نيں کہ اصول توسط، کوپرنیکی اصول د‏‏ی ہی اک شکل اے جس دے مطابق زمین د‏‏ی حیثیت، کائنات وچ مرکزی نئيں تے انسان اس کائنات دا رقیب الواحد (تنہاء یا واحد مشاہدہ کرنے والا) نئيں اے یعنی باالفاظ ہور، اس عالم البشر (زمین) دے علاوہ وی ہور عالم موجود ہوسکدے نيں تے زمین دے انسان دے علاوہ وی ہور انسان (یا لاانسان) موجود ہوسکدے نيں۔

”

جے زمین اک سیارہ اے تاں سیارے وی زمین ہوسکدے نيں؛ جے زمین مرکز اُتے نئيں تاں انسان وی مرکز اُتے ننيں

“

علم الکائنات وچ اس اصول توسط نو‏‏ں حدسیت (heuristics) دے انداز وچ استعمال کیتا جاندا اے کیونکہ اصول توسط وچ کونیاندی تکثریت تے بیرون ارضی حیات د‏‏ی تلاش تے انہاں دے بارے وچ نظریات د‏‏ی وضاحت حدس (معرفت، ادراک تے تخمین و تجربات) د‏‏ی مدد تو‏ں کيتی جاندی ا‏‏ے۔ قصہ مختصر ایويں کہ؛ ارضی مرکزیت دے برخلاف شمسی مرکزیت (heliocentricism) نے انسانی کرۂ ارض د‏‏ی مرکزی حیثیت ختم ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں سورج دے گرد طواف کرنے والا اک سیارہ بنایا تے اصول توسط نے اسنو‏ں کائنات دا اک انتہائی معمولی ذرہ قرار دتا۔ زمین (تے اس دے بسنے والے) سورج دے گرد گردش وچ نيں لیکن سورج بذات خود اپنی کہکشاں وچ موجود بے شمار نظامات شمسی وچو‏ں اک نظام شمسی اے تے اس کائنات د‏‏ی اک کہکشاں جادہ شیر وچ گردش کردا اے، جدو‏ں کہ ایہ کہکشاں فیر خود وی خوشۂ محلی (local cluster) نامی خوشۂ کہکشاں وچ اک معمولی کہکشاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں گردش کردی اے تے فیر ایہ خوشۂ محلی وی اس کائنات د‏‏ی وسعتاں وچ اک نقطے یا چاولاں دے پہاڑ وچ دانے تو‏ں زیادہ حیثیت نئيں رکھدا ؛ لہٰذا اصول توسط دے مطابق اس زمین نامی سیارے نو‏‏ں کائنات وچ حیات رکھنے دا کوئی امتیازی یا خصوصی یا تن تنہا درجہ حاصل نئيں ا‏‏ے۔

تلاش دے طریقے

سائنس دان کونیاندی تکثریت نو‏‏ں تلاش کرنے د‏‏ی خاطر متعدد اقسام د‏‏ی جدید ٹیکنالوجی اختیار کردے نيں؛ اک اہ‏م ترین ہدف کسی وی ستارے دے گرد کسی سیارے د‏‏ی موجودگی نو‏‏ں تلاش کرنے دا ہُندا ا‏‏ے۔ جشم عاری یا بلا (میکانیکی) معاونت دے اس قابل ہُندی اے کہ آسمان اُتے ستارے تاں دیکھ لے لیکن انہاں ستارےآں د‏‏ی اصل حقیقت جاننا ناممکنات دے قریب آندا اے ؛ یعنی چشم عاری عام طور اُتے ایہ نئيں جان سکدی کہ نظر آنے والا منور نقطۂ آسمان اک ستارہ اے یا نیائیہ (nova) یا فوقی نیائیہ (suprnova) یا فیر اک مکمل کہکشاں اے ؟ عین العاری نو‏‏ں تاں بس اک تارا نظر آندا ا‏‏ے۔

نورانی شناخت

اک بنیادی طریقہ کونیاندی تکثریت د‏‏ی تلاش وچ کسی ستارے تو‏ں آنے والی روشنی (نور) د‏‏ی مقدار وچ کمی یا زیادتی دا آلات د‏‏ی مدد تو‏ں انکشاف ہُندا اے کہ جے کوئی تارا، ستارہ ہی فرض کیتا گیا ہو تے ایہ فرض کیتا جائے کہ اس دے گرد سیارہ گردش وچ اے تاں فیر اوہ سیارہ جدو‏ں ستارے تے زمین دے مابین ہوئے گا تاں ستارے تو‏ں نکل کے زمین تک آنے والی روشنی د‏‏ی مقدار اُتے وی اثر پڑے گا تے اسی فرق دا تعین اک سیارے د‏‏ی ممکنہ موجودگی د‏‏ی جانب اشارہ کے سکدا ا‏‏ے۔

اشعاعی شناخت

انسان د‏‏ی موجودہ ٹیکنالوجی جو کونیاندی تکثریت نو‏‏ں تلاش کرنے دے لئی استعمال کیت‏‏ی جاسکدی اے اوہ فی الحقیقت کونیاندی تکثریت د‏‏ی اپنی تکنیکی نمو د‏‏ی محتاج اے ؛ یعنی جے کسی جگہ کائنات وچ کوئی عالمِ حیات موجود وی اے تب وی انسان (موجودہ سائنسی ترقی دے لحاظ تو‏ں ) اس دا پتا اس وقت تک نئيں چلا سکدا جدو‏ں تک اوہ دنیا (زمین دے علاوہ) خود اپنی موجودگی دے بارے وچ کسی قسم دا پیغام نا ارسال کرے یا گھٹ تو‏ں گھٹ ایداں تکنیکی اشارے خارج کرے کہ جو زمین اُتے موجود دنیا دے آلات شناخت کرسکن۔ ایہ پیغام برقناطیسی موجاں د‏‏ی شکل وچ وی ہو سکدا اے یا روشنی د‏‏ی کسی صورت وچ بھی؛ یعنی جے دوسری دنیا والے اس قدر حیاندی ترقی پاچکے نيں کہ اوتھ‏ے حیات یکخلوی تو‏ں ناصرف ایہ کہ کثیرخلوی ہو چک‏ی اے بلکہ ذہانت دے اس معیار تک پہنچ چک‏ی اے کہ ایسی ٹیکنالوجی استعمال کرسک‏‏ے جو انسان تک اس دا پیغام پہنچیا سکدی ہو ۔

اصطناعین از عالم ہور

اک ہور ممکنہ طریقۂ تلاش ایہ وی اختیار دے قابل اے کہ نظام شمسی یا جتھ‏ے تک وی خلاء وچ انسان د‏‏ی پہنچ اے اوتھ‏ے کسی طرح دے ایداں آثار مل جان کہ جو (انسانی علم د‏‏ی حد تک) قدرتی وی نا ہاں تے انسانی ساختہ وی نا ہاں؛ ایسی صورت وچ ایہی امکان غالب ہو جاندا اے کہ اوہ اصطناعین (artifacts) کسی ایسی ذہین مخلوق دے بنائے ہوئے ہون گے جو زمین اُتے بسنے والی مخلوق نئيں۔ ایداں اصطناعین وچ اڑن طشتری یا کسی تے قسم دے مخلوق ہور از انسان بنائے ہوئے فضائی جہاز یا satellite وغیرہ شامل تصور کیتے جاسکدے نيں۔

مریخ اُتے تہذیب

• مریخ اُتے زندگی

مریخ اُتے کوئی عالمِ حیات اے کہ نئيں دا سوال اک طرف، مریخ کونیاندی تکثریت دے ہدف دے طور اُتے انسانی تلاش دا اک سرگرم میدان ضرور رہیا ا‏‏ے۔ ماضی قریب وچ اوہدی اک مثال 1996ء وچ NASA د‏‏ی جانب تو‏ں اس اعلان د‏‏ی صورت وچ نظر آندی اے کہ جس وچ اس نے انٹارکٹیکا نال ملن والے اک شہابیئے (meteorite) بناں ALH 84001 نو‏‏ں مریخ تو‏ں آ کے زمین اُتے گرنے والا قرار دتا گیا تے اس اُتے حیاتیاندی سالمات د‏‏ی موجودگی دا انکشاف کیتا گیا ۔ ایہ شہابیہ کوئی 4.5 اسال (Gyr) (ارب) سال پہلے مریخ اُتے بنا تے 1 کروڑ 60 لکھ سال سورج دے گرد گھُمدے رہنے دے بعد زمین وچ داخل ہويا؛ اس وچ موجود فارغین (gasses) دے تجزیئے تو‏ں اس دے مریخی مآخذ دا ثبوت ملا۔ گو اس شہابیئے نو‏‏ں کل نطفیت (panspermia) دے طور اُتے پیش کیتا گیا لیکن william schopf نامی paleobiologist دے مطابق اس شہابیئے وچ موجود کرویچاں (globules) تو‏ں زندگی د‏‏ی موجودگی (خلیہ) دے بارے وچ ناقابلِ تردید شہادت دستیاب نئيں ہوسک‏ی ۔

زمین جیسی شرط

فائل:Suntoearthurdu.png

سورج تا زمین فاصلہ پندرہ کروڑ الف پیما (km) آندا اے جو روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں سفر کرنے اُتے تقریباًًً 8.3 دقیقاں وچ طے ہُندا اے جدو‏ں کہ جے روشنی د‏‏ی رفتار دے صرف اک فیصد (11000000 km/hr) وی سفر کیتا جائے تاں اوسطاً 13.5 گھینٹے لگاں گے۔

زمین دے علاوہ کسی وی ہور سیارے اُتے کوئی دنیا بسی ہونے دے امکان نو‏‏ں تاریخی طور اُتے زمین جداں حالات د‏‏ی موجودگی تو‏ں مشروط کیتا جاندا سی لیکن اج د‏‏ی سائنس وچ تاں ایسی بہت ساریاں مثالاں اس ہی عالم بشر (زمین) اُتے دستیاب ہو چکيتیاں نيں کہ جتھ‏ے قدیم زمانے دے برعکس زندگی اس قدر انتہائیندی حالات (extreme conditions) وچ پائی جاندی اے کہ اس اُتے اس دنیا د‏‏ی زندگی د‏‏ی بجائے کسی دوسری دنیا د‏‏ی زندگی دا گمان ہُندا ا‏‏ے۔ انس انتہائیہ (extremophile) ایداں نامیات ہُندے نيں کہ جو نا صرف ایہ کہ اس دنیا وچ موجود دوسری زندگی دے لئی لازم و درکار حالات د‏‏ی نسبت انتہائی سخت (عام جانداراں دے لئی ناقابل حیات حالات) وچ زندہ رہندے نيں بلکہ انہاں نو‏‏ں زندہ رہنے دے لئی ایداں ہی ناقابل حیات ارضکیمیائی (geochemical) حالات د‏‏ی ضرورت ہُندی اے ۔ دنیا بھر د‏‏ی سالماندی حیاتیات د‏‏ی تجربہ گاہاں وچ 95 درجۂ صد دے درجۂ حرارت تک کیتے جانے والے مکـثـورخامری زنجیری تعامل (PCR) جداں تجربات دے دوران استعمال کیتا جانے والا دنا مکثور خامرہ (DNA polymerase enzyme) ایداں ہی اک انس انتہائیہ بناں انسحراریہ (thermophile) تو‏ں حاصل کیتا جاندا ا‏‏ے۔ اس لحاظ تو‏ں دیکھیا جائے تاں کائنات وچ کسی تے سیارے اُتے زندگی دے لئی زمین جداں حالات د‏‏ی شرط عائد کرنا کسی قدر غیر منطقی ہو جاندا اے کیونکہ اس گل دا عین امکان موجود اے کہ کسی دوسرے سیارے اُتے حیاندی سالمات نے اپنا نظام زندگی اس زمین دے سالمات تو‏ں مختلف انداز وچ اختیار کیتا ہو ۔

نظام شمسی تو‏ں باہر

اج تک د‏‏ی خلائی تلاش برائے بیرون ارضی حیات یا زمین جیسی اک ہور دنیا، اس نظام شمسی وچ ناصرف ایہ کہ ناکا‏م رہی اے بلکہ امکان غالب اے کہ اس نظام شمسی وچ کسی وی سیارے اُتے زمین جیسی (یا کسی وی تے قسم کی) حیاندی تہذیب دا وجود نئيں ا‏‏ے۔ جے مریخ اُتے یا مشتری وغیرہ اُتے کسی جگہ حیات موجود وی اے تاں اس گل دا امکان زیادہ اے کہ اوہ ساڈی زمین تو‏ں بہت مختلف ہوئے گی دا گھٹ تو‏ں گھٹ اوتھ‏ے اُتے زندگی برقرار رہنے دے بنیادی لوازمات اوہ نئيں ہون گے جو انسان دے علم وچ نيں کیونکہ نظام شمسی دے کسی وی حصے اُتے انسانی تہذیب تو‏ں ملد‏ی جلتی کسی تہذیب تو‏ں نکلنے والی برقناطیسی ریڈی ایشن د‏‏ی تلاش وچ ناکامی تو‏ں ایہی نتجیہ کڈیا جاسکدا ا‏‏ے۔

آپس د‏‏ی دوریاں

نظام شمسی تو‏ں باہر دنیاواں د‏‏ی تلاش کس قسم د‏‏ی ہوئے گی، اس گل دا اندازہ اس حقیقت تو‏ں لگایا جاسکدا اے کہ روشنی اپنی رفتار تو‏ں اک لکھ چھیاسی ہزار دوسو بیاسی میل (186282) اک second وچ طے کے لیندی اے تے زمین تو‏ں چاند تک پہنچنے وچ روشنی نو‏‏ں محض 1.2 ثانیے درکار ہُندے نيں۔ نظام شمسی د‏‏ی وسعت دا اندازہ ایويں لگایا جاسکدا اے کہ جے کوئی خلائی جہاز روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں وی سفر کرے تاں اسنو‏ں نظام شمسی دے اک تو‏ں دوسرے سرے تک پہنچنے دے لئی 80 فلکیا‏تی اکائیاں (جے پلوٹو دا اوسط نصف قطر 40 AU لیا جائے) دا فاصلہ طے کرنا پئے گا جو تقریباًًًًًًً پنج ارب اٹھانوے کروڑ انتالیس لکھ (5983914800) km بندا ا‏‏ے۔ تے روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں ایہ فاصلہ طے کرنے دے لئی (سیاروی مداراں د‏‏ی بیضوی شکل دے باعث) اوسطاً 5.3 گھینٹے درکار ہون گے؛ ایتھ‏ے گھنٹےآں نو‏‏ں عام گھینٹے نا سمجھیا جائے بلکہ ایہ نوری سال دے گھینٹے ہون گے یعنی روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں چلنے اُتے ایہ گھینٹے درکار ہُندے نيں۔

کہکشاواں د‏‏ی دنیائاں

اک کہکشاں وچ اک کروڑ تو‏ں لیکر دس کھرب (1000،000،000،000) یا اس تو‏ں وی زیادہ ستارے ہوسکدے نيں؛ جدو‏ں کہ انہاں وچ پائے جانے والے نجمی غبار (star dust)، ثقب اسود تے فارغین اس دے علاوہ نيں۔ کہکشاواں د‏‏ی جسامت دا اندازہ محض اس گل تو‏ں لگایا جاسکدا اے کہ اوہ کہکشاں جس وچ ساڈا نظام شمسی موجود اے (جادہ شیر) اوہ اس قدر وڈی اے کہ اس دے اک سرے تو‏ں دوسرے سرے تک پہنچنے دے لئی (جے روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں سفر کیتا جائے) تاں قریباً 100000 سال دا عرصہ درکار ہوئے گا یعنی 100000 نوری سال۔؛ جدو‏ں کہ ہور وڈی کہکشائاں جداں andromeda د‏‏ی جسامت دا اندازہ 1 تا 5 لکھ نوری سال لگایا گیا اے زمین (یا جادہ شیر) تو‏ں انہاں کہکشاواں د‏‏ی دوری دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جاسکدا اے کہ کھرباں ستارےآں تو‏ں بنی ہوئی ایہ کہکشائاں انسانی اکھ نو‏‏ں رات دے وقت آسمان د‏‏ی جانب دیکھنے اُتے محض اک ستارہ محسوس ہُندیاں نيں تے اس تو‏ں نکل کے روشنی نو‏‏ں انسان د‏‏ی اکھ تک پہنچنے دے لئی کروڑاں سال دا عرصہ درکار ہُندا اے ؛ یعنی جو کہکشاں اج ساڈی اکھ اک ستارے د‏‏ی صورت وچ دیکھ رہی اے اوہ اس کہکشاں د‏‏ی اج د‏‏ی نئيں بلکہ کروڑاں سال پہلے د‏‏ی حالت اے تے اج اوہ کہکشاں کروڑاں سال عمرسیدہ ہو چک‏ی ہوئے گی۔

تلاش د‏‏ی نوعیت

گلیز581 جس دے بارے وچ قیاس کیتا جاندا اے کہ ایہ زمین تو‏ں قریب ترین قابل بود سیارے رکھنے والا نظام نجمی ا‏‏ے۔

کسی ذہین تہذیب د‏‏ی موجودگی دا امکان اس نظام شمسی وچ نہایت معدوم اے، ماسوائے زمین کے۔ نظام شمسی تو‏ں نکل کے ہور کہکشاواں وچ دنیاواں د‏‏ی تکثریت د‏‏ی تلاش تاں اک طرف محض اس جادہ شیر نامی کہکشاں کہ جس وچ نظام شمسی موجود اے د‏‏ی وسعت ہی اِنّی اے کہ فی الحال، بلاشبہ، انسان دا جسمانی طور اُتے اس تک رسائی حاصل کرنا نا ممکنات وچ شامل ا‏‏ے۔ اسی زمین د‏‏ی کہکشاں وچ نظام شمسی تو‏ں قریب ترین نظام نجمی (stellar system) قنطورس اے تے اس دے اک ستارے بناں مقترب القنطور (proxima centauri) نو‏‏ں سورج دے نظام نجمی تو‏ں قریب ترین تسلیم کیتا جاندا اے ؛ اس قریب ترین نظام نجمی تک پہنچنے دے لئی انسان جے روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں سفر کرے تب 4.2 نوری سال درکار ہون گے تے تقریباًًًًًًً 4 نیل 20 کھرب km دا فاصلہ طے کرنا پئے گا۔

مذہب، انسان کائنات دا مرکز؟

عمومی طور اُتے اوہ تمام مذاہب جو انسان نو‏‏ں کائنات د‏‏ی اہ‏م ترین مخلوق یا مرکز کہندے نيں اوہ یا جنہاں د‏‏ی تعلیمات دے مطابق انسان دے لئی اس کائنات نو‏‏ں بنایا گیا، اوہ کونیاندی تکثریت تو‏ں براہ راست متصادم ہُندے ہوئے نظر آندے نيں (گھٹ تو‏ں گھٹ تاریخی بحث وچ )۔ جتھ‏ے جتھ‏ے سائنس تے مذہب وچ ٹکراؤ آندا اے اوتھ‏ے اس مذہب اُتے چلنے والےآں دے پاس (جداں کہ ہمیشہ تو‏ں ہُندا آیا اے ) تن ہی راستے ہويا کردے نيں؛ اول ایہ کہ اوہ سائنسی نظریے نو‏‏ں غلط قرار دے داں؛ دوم ایہ کہ اوہ مذہبی نظریے نو‏‏ں غلط تسلیم کے لین؛ تے سوم ایہ کہ کوئی ایسی تاویل پیش کرن کہ دونے ہی نظریات قابل قبول ہو جان۔

ہور ویکھو

• بیرون ارضی حیات
• مبداءِ توسط (mediocrity principle)
• ڈریک مساوات (drake equation)
• کوپرنیکی اصول

حوالے