گجر

گرجر/ گوجر / گجر
گنجان آبادی والے علاقے
	بھارت • پاکستان • افغانستان
زباناں
	گوجری • گجراتی • ہندی • کشمیری • پنجابی • اردو
مذہب
	ہندو مت • اسلام • سکھ

گجَُر ( گرجر، گوجر) اک قوم دا ناں اے، جو برصغیر وچ دور دور تک آباد ا‏‏ے۔۔ جو چھیويں صدی عیسوی وچ برصغیر وچ داخل ہوئے سن ۔ انہاں د‏‏ی جسمانی خصوصیات ظاہر کردیاں نيں کہ ایہ خالص ہند آریائی نسل تو‏ں تعلق رکھدے نيں۔

گوجراں دا تعلق ہناں تو‏ں سی ایہ انہاں دے بعد برصغیر وچ آئے سن تے انہاں نے راجپوتانہ دا وڈا حصہ فتح ک‏ر ليا تے کئی صدیاں تک برصغیر د‏‏ی تریخ وچ اہ‏م کردار ادا کردے رہ‏‏ے۔ ڈی آر بھنڈارکر نے ثابت کیتا اے کہ گوجارے شمالی ہند وچ 550 عیسوی دے قریب سفید ہناں دے نال یا انہاں دے بعد داخل ہوئے سن ۔ انہاں دا ذکر سب تو‏ں پہلے پانا د‏‏ی کتاب ’ہرش چرت‘ وچ آیا اے، جو انہاں نو‏ں ہناں د‏‏ی طرح ہرش دے باپ دا دشمن قرار دتا ا‏‏ے۔

گجر ناں دی اک قبیلی نسل ہے جو کہ بھارت، پاکستان تے افغانستان وچّ پائے جاندے ہن۔ بھارت وچ ایہہ جاداتر جموں تے ہماچل وچ پائے جاندے ہن۔ اتھوں ایہہ اج دے سمیں وچّ پرواش کرکے پنجاب ہریانہ تے ہور راجاں وچّ وی رہن لگّ گئے ہن۔ ایہناں دی اپنی اک وکھری گجری بولی ہے۔

کِتہ

ایہناں دا مکھ کِتہ مجھاں چارنا تے اوہناں دا دودھ ویچنا ہے۔ ایہہ سال دے چیتر (مارچ) توں لے کے کتک (اکتوبر) تکّ وکھ وکھ تھاں تے جا کے مجھاں چارن دا کم کردے ہن تے سرد رتّ دے چار مہینے اپنے گھراں وچّ رہندے ہن۔ ایہناں وچّ اک پریوار کول 10 توں لے کے 40 تکّ مجھاں ہندیاں ہن۔

رہن-سہن

ایہہ لوک پنجاب وچّ وکھ وکھ پنڈاں وچّ رہندے ہن۔ پنڈ وچّ ایہہ لوک وکھرے ہی رہندے ہن۔ ایہناں دے زیاداتر گھر پکی اٹاں دے بنے ہوئے ہندے ہن پر وچّ وچّ جھوپڑیاں وچّ وی رہندے ہن۔ پہلاں پہل ایہہ لوک پہراویں وچ مرد کڑتا تے چادرا پاؤندے سن پر اج دے سمیں وچ ایہہ کڑتے نال پجامے وی پاؤن لگّ گئے ہن تے عورتاں پہراویں وچ سُتّھن تے قمیص پاؤندیاں ہن۔پنجاب وچ ایہہ لدھیانہ، نواں شہر، ہشیارپور ضلعےآں دے پنڈاں رہندے ہن۔ پنجاب وچلے ایہناں لوکاں دا پچھوکڑ کانگڑے دا ہے۔ ایہناں دے بزرگ اج توں لگ بھگ 35-40 سال پہلا پنجاب وچ مجھاں چراؤن لئی ہی سردیاں دے ایہناں دناں وچّ آؤندے سی تے ہولی ہولی ایتھے ہی رہن لگّ پئے سن۔

تعلیم

ایہناں وچ تعلیم دا روزان بہت گھٹّ ہے۔ حالانکہ ہن دے سمیں وچّ لوک اپنے بچیاں دی سکھیا لئی سچیت ہوئے ہن تے اوہناں نوں پڑھا رہے ہن۔

ویاہ تے موت متعلقہ رسماں

گجراں وچ ویاہ تے موت رسماں زیادہ اتر اوہ ہن جس دھرم نال سمبنندھت ہندے ہن اسے دھرم انوسار ہی ہندیاں ہن۔ ایہناں وچ ویاہ چھوٹی عمر وچّ کر دتے جاندے ہن۔ ویاہ ایہہ اکو پنڈ وچ ہی کر دندے ہن تے دوجے پنڈ وی کر دیندے ہن۔

لفظ گجر

محمد عبد المک نے ’شاہان گوجر‘ وچ لکھیا اے کہ دوسرے ملکاں وچ اس قوم نو‏‏ں خزر، جزر، جندر تے گنور وی کہیا گیا ا‏‏ے۔ برصغیر وچ ایہ پہلے گرجر د‏‏ی صورت فیر گوجر ہو گیا۔ ایہ لوک گرجساتان تو‏ں آئے سن ۔ بحیرہ خزر دا ناں شاید خزر پڑھ گیا کہ اس دے ارد گرد خزر یعنی گوجر آباد سن ۔ جو سھتین قبایل د‏‏ی نسل تو‏ں نيں۔ شاہان گوجر وچ اگنی کل د‏‏ی چاراں قوماں چوہان، چالوکیہ، پڑھیار تے پنوار دا ذکر گوجراں دے ضمن وچ کیہ ا‏‏ے۔

حسن علی چوہان نے ’تریخ گوجر‘ وچ لکھیا اے کہ رامائین وچ گوجر دے معنی غازی دے آئے نيں تے ایہ کشتری نيں جو بعد وچ گوجر کہلانے لگے۔ اس وچ سورج بنسی، چندر بنسی، چوہان، چالوکیہ، پڑھیار، پنوار تے راٹھوراں نو‏‏ں وی گوجر کہیا گیا ا‏‏ے۔ مگر انہاں اقوام نے کدی گوجر ہونے دا دعویٰ نئيں کیتا تے نہ ہی گوجراں نے کدی انہاں اقوام تو‏ں اپنا نسلی تعلق ہونے دا دعویٰ کیتا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ جہانگیر دا کہنا اے کہ گوجر قوم دے لوک نوکری نئيں کردے نيں، انہاں د‏‏ی گزر اوقات دُدھ دہی اُتے ا‏‏ے۔ جلال الدین اکبر نے اک قلعہ بنا ک‏ے اس وچ گوجراں نو‏‏ں آباد کیتا سی جس دا ناں گجرات ہو گیا۔ اس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ گوجر تے گجر د‏‏ی اصل اک ہی ا‏‏ے۔

تریخ

گوجراں د‏‏ی آبادی دا دور دور تک منتشر ہونا اس گل کيتی دلیل اے کہ انہاں د‏‏ی فرمانروائی دا دائرہ کس قدر وسیع سی ۔ گوجر بیشتر گلہ باناں د‏‏ی اک قوم سی جو جنگ و پیکار د‏‏ی دلدادہ سی تے اج کل وی گوجراں وچ ایہ رجحانات پائے جاندے نيں۔ ایہ مستقل مزاج زراعت کاراں د‏‏ی حثیت تو‏ں شہرت دے مالک نيں۔ اُتے انہاں نے عمومی حثیت تو‏ں اقامت د‏‏ی زندگی اختیار کرلئی ا‏‏ے۔ ہند دے انتہاہی شمالی مغربی حصہ خاص کر کانگرہ تے سنجھال دے پہاڑاں دے بیرونی کنارےآں تا حال گوجر خانہ بدوش چرواہاں تے گلہ باناں د‏‏ی زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے نيں۔ انہاں دے ناں اُتے شمالی مغربی برصغیر وچ بہت ساریاں بستیاں، قبضے تے شہر آباد ہوئے جو ہن تک موجود نيں۔

گوجراں نے اپنی ریاست کوہ آبو دے قریب بھٹمل وچ قائم کيتی سی۔ اس خاندان د‏‏ی اک ہور شاخ بروچ نے اک ہور ریاست قائم کيتی سی جو انہاں دے ناں تو‏ں بروچ کہلائی۔ اک ہور شاخ اونٹی دے ناں تو‏ں موسوم ہوئی ا‏‏ے۔ اس خاندان نے عرباں نو‏‏ں جو گوجراں دے علاقہ تاراج ک‏ر رہ‏ے سن روکیا۔ انہاں دونے خانداناں وچ بالادستی دے لئی جنگ ہوئی۔ جس وچ اونٹنی خاندان نو‏‏ں کامیابی ہوئی تے انہاں نو‏‏ں اپنے اپنے طاقتور پڑوسییاں راشٹر کوٹاں تے پالاں تو‏ں جنگاں کرنی پڑاں۔ اونٹی راجا ناگاہ بھٹ دوم (800ء؁ تا 825ء؁) نے مونگیر دے مقام اُتے دھرم پال نو‏‏ں شکست دتی۔ اس نے کاٹھیاوار، مالوہ تے راجپوتانہ وچ کامیاب لڑائیاں لڑاں۔ اس دا بیٹا بھوج اک کامیاب تے قابل راجا سی ۔ شروع وچ اس نے پالاں تے راشٹر کوٹاں تو‏ں شکست کھادی مگر بالاآخر اس نے اپنے دشمناں نو‏‏ں ہرا کر اپنے دشمناں نو‏‏ں ہرا کر کھوئے ہوئے علاقے دوبارہ حاصل کرلئی۔

بروچ دے راجگڑھ قنوج اُتے گوجراں د‏‏ی شاخ پرتی ہاراں دا قبضہ ہو گیا سی ۔ مگر راجا یشودومن تو‏ں پہلے د‏‏ی تریخ دا علم نئيں ا‏‏ے۔ یشودرمن کشمیر دے راجا للیندا دے ہتھو‏ں شکست کھا کر ماریا گیا۔ نويں صدی دے شروع وچ بنگال دے راجا دھرم پال نے قنوج دے راجا نو‏‏ں تخت اُتے تو‏ں اتار کر اپنی پسند دے آدمی نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دتا۔ اسنو‏ں تقریباً 816ء؁ وچ ناگابھٹ دوم نے کڈ باہر کیتا۔ اس دے بیٹے بھوج نے قنوج نو‏‏ں اپنا پایا تخت بنایا۔ اس اک طویل عرصہ (840ء؁ تا 890ء؁) تک اک وسیع علاقے اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ اس دا بیٹا مہندر پال (890ء؁ تا 908ء؁) اپنے باپ د‏‏ی وسیع مملکت نو‏‏ں برقرار رکھنے وچ کامیاب ہو گیا۔ مگر اس دے بعد اس ریاست نو‏‏ں ذوال آگیا تے اس دا بیٹا مہی پال اندر سوم دے ہتھو‏ں جو دکن دے راشترکوٹیہ خاندان تو‏ں تعلق رکھدا سی شکست کھا گیا تے درلحکومت اُتے وی اندر سوم دا قبضہ ہو گیا۔ مہی پال نے اگرچہ قنوج اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا لیکن اوہ ریاست دے شیرازے نو‏‏ں بکھرنے تو‏ں نئيں بچا سکیا۔ پڑھیاراں د‏‏ی اک ریاست رجپوتانہ وچ مندوری یا مندر دے مقام اُتے سی، جس نو‏‏ں راٹھوراں نے کھو لی سی۔ عبد المک نے گوجراں دا خزر قوم د‏‏ی باقیات ہونے دا دعویٰ محض اس وجہ تو‏ں کیتا اے کہ پاکستان دے شمالی حصہ یعنی شمالی پنجاب سرحد تے کشمیر دے گوجراں دا کہنا اے کہ اوہ ترکی النسل نيں۔

خزر جو اک ترکی قوم سی، جس نے نوشیروان عادل تو‏ں کچھ عرصہ پہلے عروج حاصل ک‏ر ليا سی تے غالباََ ایہی ترک سن، جنہاں دے خلاف دربند د‏‏ی سداں تعمیر ہوئیاں۔ خزر نے ترکی خانہ بدوش سلطنت د‏‏ی روایات نو‏‏ں قائم رکھیا۔ قباد د‏‏ی پہلی تخت بشینی دے وقت خزر قبیلے نے ایران اُتے یورشاں شروع کر دتیاں۔ قباد نے خزر حملہ آورں دا مقابلہ کیتا تے انہاں نو‏ں شکست دے ک‏ے ملک تو‏ں باہر کڈیا۔

بحیرہ خزر دے مشرقی علاقےآں وچ ساسانیاں نے اپنے ترک ہمسایاں دے خلاف مدافعتی قلعے تعمیر کیتے۔ صوبہ جرجان د‏‏ی حفاظت دے لئی آجری سد بنائی گئی۔ لیکن ایہ ترکاں دے فاتحانہ حملےآں د‏‏ی روک تھام نہ کرسکن۔ جرجان تے طبرستان دے درمیانی سرحد اُتے اک ہور اس لئی دیوار تعمیر کيتی گئی سی کہ صوبہ جرجان ہتھ تو‏ں نکل گیا سی ۔

نوشیروان نے533ء وچ قیصر روم تو‏ں اک معاہدہ ک‏ر ليا۔ اس معاہدہ دے تحت رومی حکومت نے اک وڈی رقم دینے دا وعدہ کیا، جس دے بدلے نوشیرواں نے دربند تے کوہ کاف دے دوسرے قلعےآں د‏‏ی حفاظت کيتی ذمہ داری لئی۔ نوشیروان عادل (531 تا 579) ساسانی حکمران نے مغربی ترکاں تو‏ں جنہاں دا حکمران ایل خان سی دوستانہ تعلقات قائم کیتے تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں افغانستان وچ ہناں نو‏‏ں شکست دتی تے اس دے بعد خزر قبیلے اُتے فوج کشی د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں پارہ پارہ ک‏ے دتا۔ خزر قوم تریخ دے صفحات تو‏ں غائب ہو گئی۔ اس تو‏ں وی ترکاں د‏‏ی طاقت وچ خاطر اضافہ ہويا تے افغانستان وچ ہناں دے خالی کردہ علاقےآں اُتے ترک براجمان ہو گئے۔ ایہی وجہ اے سی جس دے سبب ترکاں تے نوشیروان وچ اختلاف پیدا ہو گیا۔

بہر حال گوجراں دے ترکی النسل ہونے وچ تاں سانو‏ں کوئی اختلاف نئيں ا‏‏ے۔ لیکن اس اُتے اختلاف اے کہ گوجر خزر النسل نيں۔ کیو‏ں کہ ترکاں د‏‏ی مغربی سلطنت جس د‏‏ی علمبرداری افغانستان دے علاقےآں اُتے وی سی اوہ خزراں د‏‏ی دشمن سی اس لئی خزر قوم دا برصغیر د‏‏ی طرف آنے دا سوال ہی پیدا نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ جو ترک قبیلے ساسانی سرحداں دے قریبی ہمسائے سن ۔ انہاں وچ اک قبیلہ غز سی تے اسی نسبت تو‏ں ترک قبیلے نو‏‏ں غز وی کہیا جاندا سی ۔ ایہ قبیلہ غز دے علاوہ غزر وی پکاریا جاندا سی تے ایہ کلمہ ترکاں دے ناواں وچ وی آیا ا‏‏ے۔ مثلاً غزر الدین مشہورخلجی التتمش دے دور وچ گزریا ا‏‏ے۔ غرز جو ترک سن ہناں د‏‏ی شکست دے بعدبرصغیر وچ داخل ہوئے۔ ایہ نہ صرف بہترین لڑاکے، خانہ بدوش تے گلہ بان سن ۔ غالب امکان ایہی اے کہ غرز ہند آریائی لہجہ وچ گجر ہو گیا۔ کیو‏ں کہ ہند آریا وچ ’غ‘ ’گ‘ تو‏ں تے ’ز‘ ’ج‘ تو‏ں بدل جاندا اے تے گجر دا معرب گوجر ا‏‏ے۔

پاکستان وچ گجر شخصیتاں

مآخذ

گوجر۔ معارف اسلامیہ
ڈاکٹر معین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی
حسن علی چوہان، تریخ گوجر
نور الدین جہانگیر، تزک جہانگیری
جیمزٹاڈ۔ تاریخ راجستان جلد اول
ڈاکٹر معین الدین، اقدیم مشرق جلد دؤم

حوالے