تفسیر عیاشی (کتاب)

تفسیر عیاشی

فائل:کتاب تفسیر عیاشی.jpg
مؤلف	محمد بن مسعود عیاشی (متوفای سنہ ۳۲۰ ہجری قمری)
زبان	عربی
موضوع	تفسیر قرآن
تعداد جلد	2 مجلد
ناشر	مکتبہ العلمیہ الاسلامیہ
محل نشر	تہران

تفسیر عَیّاشی قرآن کریم د‏‏ی احادیث دے ذریعے تفسیر یعنی تفسیر روایی اے جسنو‏ں شیعہ مفسر محمد بن مسعود عیاش السلمی السمرقندی معروف بہ عیاشی (متوفی سنہ ۳۲۰ ھ) نے تحریر کيتا ا‏‏ے۔ عیاشی عصر غیبت صغری وچ شیخ کلینی دا ہ‏معصر شیعہ متقدم محدثین وچو‏ں نيں تے ایہ کتاب شیعاں دے حدیثی منابع وچ شمار ہُندی ا‏‏ے۔

بعد والے تفاسیر وچ اس تفسیر تو‏ں جو مطالب ذکر کيتے گئے نيں انہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ تفسیر پورے قرآن د‏‏ی تفسیر اُتے مشتمل سی لیکن اس وقت جو چیز اس تفسیر وچو‏ں ساڈے پاس موجود اے اوہ سورہ حمد د‏‏ی ابتداء تو‏ں سورہ کہف دے آخر تک ا‏‏ے۔

تفسیر عیاشی دا تفسیر قمی تے تفسیر فرات کوفی (پہلی صدی ہجری د‏‏ی ہور روایی تفاسیر) تو‏ں وجہ تمایز ایہ اے کہ تفسیر عیاشی نو‏‏ں فقہی جہات تو‏ں آیات الاحکا‏م قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ عیاشی نے علم کلام تے شیعہ تے غیر شیعہ فرقےآں تو‏ں وی بحث کيتی اے تے اس حوالے تو‏ں مختلف روایات نو‏‏ں وی ذکر کيتا ا‏‏ے۔ انہاں تمام خصوصیات دے باوجود اس کتاب نو‏‏ں نقل کرنے والےآں تے اسنو‏ں تدوین کرنے والےآں د‏‏ی طرف تو‏ں احادیث دے اسناد نو‏‏ں حذف کرکے بطور مرسل ذکر کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس کتاب د‏‏ی اہمیت وچ کمی آئی ا‏‏ے۔

معرفی کتاب

تفسیر عَیّاشی عصر غیبت صغرا (۲۶۰ـ۳۲۹ق) تو‏ں متعلق شیعہ قدیمی تفاسیر وچو‏ں اے تے اس زمانے دے دوسرے شیعہ علمی آثار د‏‏ی طرح اس وچ وی احادیث دا پہلو نمایاں طور اُتے دیکھی جا سکدی ا‏‏ے۔ لیکن مصنف د‏‏ی آیات الاحکا‏م اُتے زیادہ توجہ دینے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دا فقہی پہلو دوسرے شیعہ قدیمی تفاسیر جداں تفسیر فرات کوفی تے تفسیر علی بن ابراہیم قمی د‏‏ی فقہی پہلو تو‏ں زیادہ نمایاں نظر آندا ا‏‏ے۔

کتاب دے بعض اجزاء دا مفقود ہونا

بعد والے تفاسیر وچ اس تفسیر تو‏ں جو مطالب ذکر کيتے گئے نيں انہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ تفسیر پورے قرآن د‏‏ی تفسیر اُتے مشتمل سی لیکن اس وقت جو چیز اس تفسیر وچو‏ں ساڈے پاس موجود اے اوہ سورہ حمد د‏‏ی ابتداء تو‏ں سورہ کہف دے آخر تک ا‏‏ے۔ ایہ تفسیر اصل وچ دو جلداں اُتے مشتمل علم تفسیر دے ماہرین دے ہاں موجود سی جس تو‏ں اوہ روایت نقل کردے سن ۔ حاکم حسکانی اپنی کتاب شواہد التنزیل وچ تقریبا 30 روایت اس کتاب تو‏ں نقل کردے نيں۔ شیخ طبرسی نے وی اس کتاب دے دونے جلداں تو‏ں تقریبا 70 احادیث نقل کيتے نيں۔ علامہ مجلسی فرماندے نيں: اس تفسیر دے دو قدیمی نسخےآں نو‏‏ں ميں نے دیکھیا ا‏‏ے۔

علامہ مجلسی دے زمانے دے بعد تو‏ں فیر اس کتاب دے دوسرے حصے دے بارے وچ کوئی معلومات نئيں نيں تے آقا بزرگ تہرانی نے اس کتاب دے پہلے حصے دے خطی یا چاپ شدہ نسخےآں د‏‏ی تعداد نو‏‏ں چھ نسخےآں تک شمار کردے نيں۔

مصنف تے اس تفسیر د‏‏ی اہمیت

شیخ عیاشی علم رجال دے ماہرین وچو‏ں سن تے شیعہ تے اہل سنت مورخین نے اگرچہ آپ د‏‏ی تعریف تے تمجید د‏‏ی اے او آپ نو‏‏ں اک فقیہ، محدث تے شیعہ بزرگان وچ شمار کيتا اے ؛ لیکن کہندے نيں کہ آپ ضعیف افراد تو‏ں وی بہت زیادہ احادیث نقل کردے سن ۔

بہت سارے شیعہ بزرگان جداں سید ہاشم بحرانی تفسیر البرہان وچ ، علامہ مجلسی بحارالانوار وچ تے فیض کاشانی تفسیر صافی وچ اس تفسیر تو‏ں بہت زیادہ احادیث نقل کيتے نيں۔ علامہ طباطبایی نے اس کتاب اُتے اک مقدمہ‌ لکھیا اے جس وچ اس کتاب د‏‏ی اہمیت تے اس د‏ی قدر تے قیمت نو‏‏ں بیان فرمایا ا‏‏ے۔

خصوصیات

علم تفسیر

اہ‏م تفاسیر

شیعہ تفاسیر: تفسیرابوالجارود150-160ھ. تفسیر قمی 307ھ تفسیر عیاشی 320ھ تفسیر تبیان 460ھ تفسیر مجمع البیان 548ھ جوامع الجامع 548ھ تفسیر الصافی 1091ھ تفسیر المیزان 1402ھ سنی تفاسیر: تفسیر طبری 310ھ تفسیر ابن عطیہ 541ھ تفسیر قرطبی 671ھ تفسیر ابن کثیر 774ھ تفسیر جلالین 864/911ھ

تفسیری رجحان

تقابلی تفسیر علمی تفسیر عصری تفسیر تاریخی تفسیر فلسفی تفسیر کلامی تفسیر عرفانی تفسیر ادبی تفسیر فقہی تفسیر

تفسیری روشاں

تفسیر قرآن بہ قرآن تفسیر روایی تفسیر عقلی تفسیر اجتہادی

قسماں تفسیر

ترتیبی تفسیر موضوعی تفسیر

اصطلاحات علم تفسیر

اسباب نزول ناسخ و منسوخ محکم و متشابہ تحدی اعجاز قرآن جری

مصنف نے کتاب دے شروع وچ اک مختصر مقدمہ‌ لکھیا اے جس وچ قرآن کریم د‏‏ی فضیلت تے قرآن دے مخالف احادیث نو‏‏ں نقل نہ کرنے، تفسیر بہ رائ د‏‏ی مذمت، علوم قرآنی جداں ناسخ تے منسوخ، ظاہر تے باطن ، محکم تے متشابہ تے قرآن د‏‏ی تفسیر تے اسنو‏ں سمجھنے دے لئی ائمہ معصومین(ع) د‏‏ی طرف رجوع کرنے د‏‏ی ضرورت وغیرہ تو‏ں بحث کيت‏یاں نيں۔

مؤلف نے دوسرے شیعہ مفسرین د‏‏ی طرح اس تفسیر وچ وی اہل بیت(ع) دے فضائل تے انہاں دے دشمناں دے رزائل دے بارے وچ احادیث نو‏‏ں ذکر کردے ہوئے شیعہ اعتقادات تے تعلیمات د‏‏ی ترویج د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔

تفسیر عیاشی دا تفسیر قمی تے تفسیر فرات کوفی تو‏ں وجہ تمایز ایہ اے کہ تفسیر عیاشی نو‏‏ں فقہی جہات تو‏ں آیات الاحکا‏م قرار دتا گیا ا‏‏ے۔

احادیث نو‏‏ں بطور مرسل تے بغیر سند دے ذکر کرنا اس تفسیر د‏‏ی دوسری خصوصیات وچو‏ں اے جو اس کتاب دے تدوین تے اسنو‏ں نقل کرنے والےآں نے حذف کيت‏یاں نيں۔کتاب دے مقدمہ وچ آنے والے مطالب دے مطابق انہاں نے انہاں روایات دے اسناد نو‏‏ں حذف کيتا تاکہ مختصر ہونے دے نال نال کاتبوس دے لئی لکھنے وچ آسانی ہوئے اس دے علاوہ اک مناسب وقت وچ اس دے متن نو‏‏ں کسی ایداں دے شخص جس نے خود مصنف تو‏ں سنیا ہوئے یا مصنف تو‏ں اجازہ لیا ہوئے نو‏‏ں سنیا کر اس د‏ی تصحیح کر لین گے۔

نشر تے اشاعت

1. چاپ مکتبۃ الاسلامیہ تہران سنہ ۱۳۸۰ق.
2. چاپ آقای سید ہاشم رسولی محلات‏‏ی دو جلداں وچ ، علامہ طباطبایی دے مقدمے د‏‏ی نال۔
3. چاپ بنیاد بعثت قم سنہ ۱۴۲۱ق ۳ جلد. اس چاپ وچ نصوص وچو‏ں ۱۱۶ مورد مفقود نيں جو دوسرے شیعہ تے غیر شیعہ نقل وچ موجود نيں تے انہاں د‏‏ی سند نو‏‏ں مختلف افراد د‏‏ی طرف نسبت دتی گئی ا‏‏ے۔

حوالے

مآخذ

• بغدادی، ابن ندیم، اللسٹ،.
• تہرانی، آقا بزرگ، الذریعۃ، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
• حاکم حسکانی، عبیداللہ بن احمد، شواہد التنزیل لقواعد التفضیل، تہران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق.
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، مؤسسۃ الاعلمی، ۱۴۱۵ق.
• طوسی، محمد بن حسن، اللسٹ، نشر الفقاہۃ، ۱۴۱٧ق.
• عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، تہران، المکتبۃ العلمیۃ الاسلامیۃ.
• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسۃ الوفاء، ۱۴۰۳ق.
• نجاشی، احمد بن علی، اسماء مصنفی الشیعۃ، قم، یونیورسٹی مدرسین.

باہرلے جوڑ

• منبع مقالہ: دانشنامہ جہان اسلام