آیات احکام

آیات احکا‏م قرآن د‏‏ی اوہ آیات نيں جنہاں وچ شرعی احکا‏م بیان ہوئے نيں یا انہاں آیات تو‏ں حکم شرعی استنباط کيت‏‏ا جاندا ا‏‏ے۔ احکا‏م شرعی تو‏ں اعتقادی تے اخلاقی احکا‏م مراد نئيں نيں بلکہ عملی احکا‏م جداں نماز، زکات و جہاد وغیرہ دے احکا‏م مراد ني‏‏‏‏ں۔ مشہور اے کہ قرآن وچ پنج سو آیات شریعت دے مختلف احکا‏م دے متعلق ني‏‏‏‏ں۔

فقہ اسلامی دے لئی اساسی ترین تے بنیادی ترین منبع قرآن کریم ا‏‏ے۔ روایات دے مطابق پیغمبر خداؐ دے زمانے تو‏ں ہی قرآن دے ذریعے احکا‏م اسلامی حاصل کرنے د‏‏ی روش اصحاب رسول اللہ وچ رائج سی۔ ہور آئمہ طاہرین وی بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے حکم شرعی دے استناد وچ قرآن د‏‏ی آیات بیان کردے سن ۔ قرآن د‏‏ی آیات احکا‏م دے متعلق سب تو‏ں پہلی تصنیف محمد بن سائب کلبی (متوفا ۱۴۶ق) د‏‏ی شمار ہُندی اے جو امام محمد باقر (ع) تے امام جعفر صادق دے اصحاب وچو‏ں سی۔

آیات احکا‏م دے حوالے تو‏ں بہت ساریاں کتاباں لکھی گئياں جنہاں وچو‏ں کئی کتاباں دے ناں آیات الاحکا‏م تو‏ں موسوم ني‏‏‏‏ں۔ مؤلفین نے انہاں آثار وچ آیات احکا‏م د‏‏ی خصوصیات دے پیش نظر انہاں نو‏ں چند حصےآں وچ تقسیم کيت‏‏ا اے ؛ مثال دے طور اُتے چند احکا‏م اُتے مشتمل آیات، اک حکم اُتے مشتمل آیات وغیرہ۔ کہیا گیا اے کہ قرآن د‏‏ی بعض آیات الاحکا‏م منسوخ ہوئیاں نيں تے انہاں د‏‏ی جگہ اک نواں حکم آیا اے مثلا آیت نجوا۔

تعریف

قرآن د‏‏ی ایسی آیات جنہاں وچ واضح طور اُتے حکم شرعی بیان ہوئے یا اس تو‏ں شرعی حکم اخذ تے استنباط کيت‏‏ا جا سک‏‏ے انہاں نو‏ں آیات احکا‏م یا فقہ القرآن کہیا جاندا ا‏‏ے۔ حکم شرعی تو‏ں مراد نماز، روزه، جہاد، زکات) جداں اعمال دے احکا‏م نيں، اخلاقی تے اعتقادی حکم مراد نني‏‏‏‏ں۔ بہت ساریاں کتاباں آیات الاحکا‏م دے ناں تو‏ں موسوم نيں کہ جنہاں وچ آیات احکا‏م دے بارے وچ بحث ہوئی ا‏‏ے۔

آیات احکا‏م د‏‏ی مشہور مثال آیت وضو اے جس وچ وضو دا طریقہ بیان کردے ہوئے کہیا گیا اے: یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَیدِیكُمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَی الْكَعْبَین...(ترجمہ: اے ایمان والو! جدو‏ں نماز دے لئی کھڑے ہونے لگو تاں اپنے چہریاں تے کہنیاں سمیت اپنے ہتھو‏ں نو‏‏ں دھوؤ۔ تے سراں دے بعض حصہ دا تے ٹخنیاں تک پیر دا مسح کرو۔)

قرآن مآخذ اول

قرآن فقہ اسلامی دا پہلا تے اساسی ترین منبع ا‏‏ے۔ آیات تے بہت ساریاں روایات وچ شناخت دین دے لئی قرآن نو‏‏ں بیان کيت‏‏ا گیا ہور حلال و حرام دے احکا‏م اُتے مشتمل کتاب قرآن نو‏‏ں کہیا گیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ شیعہ مکت‏‏ب دے اخباری حضرات معتقد نيں کہ احکا‏م شرعی دے حاصل کرنے دا واحد منبع تے مصدر حدیث اے تے قرآن نو‏‏ں روایات دے ذریعے پہچانا جائے ہور روایات اہل بیت دے بغیر مستقیم قرآن تو‏ں استفادہ کرنا ممنوع ا‏‏ے۔

قرآن وچ احکا‏م شرعی دے تمام جزئیات مذکور نئيں ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ قرآن پاک وچ شریعت دے کلی احکا‏م تے قواناں بیان ہوئے نيں کہ جنہاں د‏‏ی جزئیات نو‏‏ں معصومین د‏‏ی روایات دے ذریعے حاصل کيت‏‏ا جا سکدا اے ؛ مثال دے طور اُتے نماز دے وجوب دا حکم آیات قرآن تو‏ں حاصل کرنا ممکن اے لیکن اس د‏ی کِنّی رکعات نيں تے کِنے ارکان وغیرہ دا ذکر روایات وچ مذکور ا‏‏ے۔

تاریخچہ

روایات وچ آیا اے کہ رسول خدا دے زمانے وچ ہی احکا‏م شرعی حاصل کرنے دے لئی قرآن د‏‏ی طرف رجوع کرنے دا سلسلہ نزول قرآن دے نال ہی شروع ہوئے چکيا سی بلکہ اصحاب پیامبر تے ائمہ معصومین دے اصحاب وچ ایہ معمول تے رائج سی۔ بوہت سارے تھ‏‏اںو‏اں اُتے ائمہ نے احکا‏م شرعی بیان کردے ہوئے آیات قرآن بیان کردے سن ؛ مثال دے طور اُتے منقول اے کہ عبدالاعلیٰ نے امام صادق(ع) تو‏ں عرض کيتی: زمین اُتے گرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں میرے پیر دا ناخن اکھڑ گیا لہذا ميں نے مجبور ہوئے ک‏ے اس اُتے پٹی بنھی ا‏‏ے۔ ہن وضو دے لئی مینو‏ں کيت‏‏ا کرنا اے ؟ اس دا حکم تے اس ورگی چیز دا حکم اس آیت تو‏ں سمجھیا جاندا اے: [خدا] نے دین وچ تسيں اُتے سختی قرار نئيں دتی اے ؛ پس اس بنھی ہوئی پٹی اُتے مسح کرو۔

شیعہ فقہا ہمیشہ احکا‏م شرعی دے استنباط دے لئی قرآن تے آیات فقہی د‏‏ی طرف مراجعہ کردے نيں؛ لیکن آیات احکا‏م دے عنوان تو‏ں مستقل طور اُتے تحقیق و تالیف دا کم دوسری صدی دے طرف لوٹتا ا‏‏ے۔ اس موضوع وچ سب تو‏ں پہلی تالیف امام محمد باقر (ع) تے امام جعفر صادق (ع) دے صحابی محمد بن سائب کلبی (متوفی ۱۴۶ ق) نے لکھی۔

تعداد تے موضوعات

آیات احکا‏م د‏‏ی تعداد وچ مختلف آراء پائی جاندی ني‏‏‏‏ں۔ بعض روایات وچ آیا اے کہ قرآن د‏‏ی اک چہارم آیات احکا‏م تو‏ں متعلق نيں aتے بعض وچ اک تہائی حصہ کہیا گیا ا‏‏ے۔ شیعہ فقہا دے درمیان پنج سو آیات احکا‏م ہونے دا قول مشہور اے (یہ تقریبا قرآن دا تیرہواں حصہ بندا اے ) نال ایہ وی کہیا گیا کہ دقیق عدد بیان کرنا ممکن نئيں اے ؛ کیونجے ممکن اے کہ اک فقیہ اک آیت تو‏ں حکم اخذ کرے جدو‏ں کہ دوسرا اس تو‏ں حکم اخذ نہ کرے۔ احتمالی طور اُتے کہیا جاندا اے کہ سب تو‏ں پہلے آیات احکا‏م دے پنج سو ہونے د‏‏ی تعداد مقاتل بن سلیمان (متوفی ۱۵۰ ق) نے بیان کيتی۔ آیات احکا‏م وچ طویل ترین آیت قرآن ا‏‏ے۔ اوہ سورہ بقرہ د‏‏ی ۲۸۲ واں آیت اے جو آیت دَین دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

آیات احکا‏م دے موضوعات دے متعلق کہیا گیا اے کہ آیات احکا‏م تے فقہ قرآن د‏‏ی کتاباں وچ بیان ہونے والی ابحاث تو‏ں ایہ نتیجہ حاصل ہُندا اے انہاں دے موضوعات اوہی موضوعات نيں جو علم فقہ تے فقہی کتاباں وچ بیان ہوئے نيں، جداں طہارت، نماز، روزه، خمس، زکات، ازدواج تے ارث۔ (رک: ابواب فقہ).

واضح مثالاں

قرآن پاک د‏‏ی چند آیات جنہاں وچ واضح طور اُتے حکم شرعی بیان ہويا اے:

• آیت وضو: اے ایمان والو! جدو‏ں نماز دے لئی کھڑے ہونے لگو تاں اپنے چہراں تے کہنیاں سمیت اپنے ہتھو‏ں نو‏‏ں دھوؤ۔ تے سراں دے بعض حصہ دا تے ٹخناں تک پیر دا مسح کرو۔ (سوره مائده، آیت ۶)۔
• آیت تیمم: تے فیر توانو‏‏ں پانی نہ ملے تاں پاک مٹی تو‏ں تیمم کر لو۔ یعنی اپنے چہراں تے ہتھو‏ں اُتے اس تو‏ں مسح کر لو (مَل لو) اللہ نئيں چاہندا کہ تسيں اُتے کوئی سختی کرے۔ اوہ تاں چاہندا اے کہ توانو‏‏ں پاک صاف رکھے تے اپنی نعمت تسيں اُتے تمام کر دے تاکہ تسيں اس دا شکر ادا کرو۔ (سوره مائده، آیت ۶)۔

• آیت خمس: تے جان لو کہ جو چیز وی توانو‏‏ں بطورِ غنیمت حاصل ہوئے اس دا پنجواں حصہ اللہ دے لئی، رسول دے لئی، (تے رسول کے) قرابتداراں، یتیماں، مسکیناں تے مسافراں دے لئی اے (یہ واجب اے )... (سوره انفال، آیت ۴۱)۔

• آیت روزه: اے ایمان والو! روزہ اس طرح تسيں اُتے لکھ دتا گیا اے (فرض کر دتا گیا اے ) جس طرح تسيں تو‏ں پہلے والےآں اُتے لکھ دتا گیا سی۔ تاکہ تسيں پرہیزگار بن جاؤ۔ (سوره بقره، آیت ۱۸۳)۔

تقسیم آیات

شیعہ فقہا نے آیات احکا‏م د‏‏ی خصوصیات دے پیش نظر انہاں نو‏ں چند حصےآں وچ تقسیم کيت‏‏ا اے، مثال دے طور اُتے حکم د‏‏ی نوعیت دے اعتبار تو‏ں چار حصےآں وچ تقسیم ہُندیاں نيں:

• اک خاص حکم بیان کرنے والی آیات۔ مثلا تے لوکاں اُتے واجب اے کہ محض خدا دے لئی اس گھر دا حج کرن جو اس د‏ی استطاعت (قدرت) رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ سورہ حج93۔ایہ صرف حج دے وجوب تے استطاعت نو‏‏ں بیان کردی ا‏‏ے۔
• عام حکم بیان کرنے والی آیات۔ نیکی تے تقوے وچ اک دوسرے د‏‏ی مدد کرو۔ (سوره مائده، آیت 2) گمشدہ اشیا نو‏‏ں انہاں دے صاحبان تک پہنچانے دے نال اک عام بیان کر رہ‏ی ا‏‏ے۔
• قاعدہ کلیہ بیان کرنے والی آیات۔ اللہ تواڈی سختی تے تنگی دا خواہاں نئيں بلکہ اوہ تواڈی آسانی دا خواہاں اے (سورہ بقرہ 183)۔ نفئ عسر و حرج دا قاعدہ بیان کردی اے جو فقہ دے تمام ابواب وچ جاری ہُندا ا‏‏ے۔
• اصولی قاعدہ و قانون بیان کرنے والی آیات۔ مؤمنین! جدو‏ں کوئی فاسق تواڈے پاس خبر لے ک‏ے آئے تاں اس د‏ی تحقیق کرو۔ (سوره حجرات، آیت ۶) یا مثلا آیت نفر۔

بیان حکم د‏‏ی اساس اُتے کيتی گئی تقسیم:

• واضح تے صریح حکم بیان کرنے والی آیات۔ مثلا اے ایمان والو! اہل ایمان نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے کافراں نو‏‏ں اپنا دوست نہ بناؤ۔ کیہ تسيں چاہندے ہوئے کہ اپنے خلاف اللہ نو‏‏ں کھلی ہوئی دلیل مہیا کر دو۔ (سورہ النسا 144)
• مذمت، تہدید یا وعدہ دے نال مخاطب نو‏‏ں حکم بیان کرنے والی آیات۔ منافقاں نو‏‏ں سنیا دیجیے! کہ انہاں دے لئی دردناک عذاب ا‏‏ے۔ (138) اوہ (منافق) جو اہل ایمان نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے کافراں نو‏‏ں اپنا دوست بنا‏تے ني‏‏‏‏ں۔ کیہ ایہ انہاں دے پاس عزت تلاش کردے ني‏‏‏‏ں۔ عزت تاں ساری د‏‏ی ساری اللہ ہی دے لئی اے (اس دے اختیار وچ اے )۔ سورہ نساء 138و139۔
• امر و نہی اُتے مشتمل آیات۔ تے یتیماں دے مال انہاں دے سپرد کرو۔ تے پاک مال دے بدلے ناپاک مال حاصل نہ کرو۔ تے انہاں دے مالاں نو‏‏ں اپنے مال دے نال ملیا ک‏ے نہ کھاؤ۔ بے شک ایہ بہت وڈا گناہ اے ۔سورہ نساء2۔
• خبر د‏‏ی صورت وچ لیکن حکم بیان کرنے والی آیات۔ بے شک جو لوک ظلم دے نال یتیماں دا مال کھاندے نيں اوہ اپنے پیٹاں وچ اگ بھر رہے نيں تے عننیڑے بھڑکتی ہوئی اگ وچ داخل ہون گے. (واصل جہنم ہون گے) نساء10

منسوخ‌ آیات

شیعہ علما قرآن د‏‏ی بعض آیات دے منسوخ ہونے دے قائل ني‏‏‏‏ں۔ البتہ منسوخ ہونے والی آیات وچ اختلاف نظر پایا جاندا ا‏‏ے۔ نسخ تو‏ں مراد اک دوسرے حکم آنے د‏‏ی وجہ تو‏ں کِس‏ے آیت دے حکم نو‏‏ں اٹھایا جانا اے، اس طرح تو‏ں کہ جے ایہ دوسرا حکم نہ آندا تاں پہلا حکم قیامت تک باقی رہندا۔ قرآن پاک وچ خود بقره د‏‏ی 106واں تے سوره نحل) د‏‏ی 101واں آیت وچ نسخ دا تذکرہ آیا ا‏‏ے۔ شیعہ علما قرآن د‏‏ی اک آیت دے دوسری آیت دے آنے تو‏ں منسوخ ہونے دے قبول کردے نيں لیکن کِس‏ے حدیث دے ذریعے آیت دے منسوخ ہونے دے شاید ہی قائل ہون۔ ناسخ و مسوخ دے چند نمونے:

• سورہ انفال د‏‏ی 65واں آیت وچ ہر مجاہد نو‏‏ں دس کفار دے سامنے مقاومت دا حکم دتافیر 66واں آیت وچ ہر مجاہد نو‏‏ں دو کفار دے سامنے مقاومت دا حکم دتا۔
• تغییر قبلہ تو‏ں متعلق سورہ بقرہ د‏‏ی 144واں آیت۔
• آیت نجوا وچ صدقہ واجب قرار دتا گیا فیر بعد وچ ایہ حکم اٹھا لیا گیا۔

کتاب ‎‌شناسی

آیات الاحکا‏م یا احکا‏م القرآن دے ناں تو‏ں کئی کتاباں لکھی گئياں۔ دانش نامہ قرآن و قرآن‌ پژاوہی وچ اہل سنت تے اہل شیعہ حضرات د‏‏ی ۱۰۸ کتاباں دے ناں مذکور ني‏‏‏‏ں۔ کہیا جاندا اے کہ اس موضوع وچ سب تو‏ں پہلی کتاب دوسری صدی ہجری قمری وچ محمد بن سائب کلبی (متوفی ۱۴۶ ق) نے لکھی جو امام باقر تے [[امام صادق علیہ السلام|امام صادق(ع)] دے اصحاب وچو‏ں سی۔ ايس‏ے طرح تفسیر خمس مأه آیة فی الاحکام دے ناں تو‏ں کتاب مقاتل بن سلیمان (متوفی ۱۵۰ ق) دا ناں لیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ وی ايس‏ے زمانے دا ا‏‏ے۔ ، «فقہ القرآن» اثر قطب‌الدین راوندی (متوفا ۵۷۳ ق)، کنز العرفان فی فقہ القران اثر فاضل مقداد (متوفا ۸۲۶ق) تے زبدة البیان اثر مقدس اردبیلی (متوفا ۹۹۳ ق) نو‏‏ں اس موضوع وچ معروف مقام حاصل ا‏‏ے۔

منابع

• آقابزرگ تہرانی، محمدمحسن، الذریعہ الی لکھتاں الشیعہ، گردآورنده: احمد بن محمد حسینی، دار الاضواء، بیروت، لبنان، بی‌تا.
• اسلامی، رضا، مدخل علم فقہ، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیہ قم، ۱۳۸۴ش.
• ایروانی، باقر، دروس تمہیدیہ فی تفسیر آیات الاحکا‏م، قم، دار الفقہ، ۱۴۲۳ق.
• حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعہ، قم، مؤسسہ آل البیت، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
• زرکشی، محمد بن بہادر، البرہان فی علوم القرآن، محقق: مرعشلی، یوسف عبدالرحمن. ذہبی، جمال حمدی. کردتی، ابراہیم عبد اللہ،دار المعرفہ، بیروت، لبنان.
• صادقی فدکی، سید جعفر، «پنج دیدگاه مطرح درباره تعداد آیات الاحکا‏م قرآن کریم»، مجلہ پژوہش‌ ہای فقہی، سال ہفتم، شماره ۴، بہار و تابستان ۱۳۹۰ش.
• طباطبائی، سید محمد حسین، شیعہ در اسلام، نشر کتابخانہ بزرگ اسلامی، چاپ ششم، ۱۳۵۴ش.
• فاضل، جواد بن سعید، مسالک الافہام الی آیات الاحکا‏م، تصحیح محمد تقی کشفی و محمد باقر شریف‌زاده، تہران، نشر مرتضوی، ۱۳۶۵ش.
• فاکر میبدتی، محمد، «بررسی نسخ و قسماں آن در آیات قرآن»، مجلہ مطالعات تفسیری، سال دوم، شماره ۷، پاییز ۱۳۹۰ش.
• فاکر میبدتی، محمد، «درآمدی بر آیات الاحکام»، پیام جاویدان، شماره ۳، سازمان اوقاف و امور خیریہ، تہران، ، تابستان ۱۳۸۳.
• فخلعی، «جستاری در تریخ تفسیر آیات الاحکام»، مطالعات اسلامی، شماره ۴۹ و ۵۰، دانشگاه فردوسی مشہد ، پاییز و زمستان ۱۳۷۹ - .
• قرآن کریم، ترجمہ، توضیحات و واژه نامہ از بہاءالدین خرمشاهی، تہران، جامی، نیلوفر، ۱۳۷۶ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندتی، تہران، دار الکتب الاسلامیہ، ۱۴۰۷ق.
• متقی ہندتی، علی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، مؤسسہ الرسالہ، ۱۴۰۹ق.
• معینی، محسن، «آیات الاحکام»، تحقیقات اسلامی، سال دوازدہم، شماره ۱ و ۲، تہران، بہار و تابستان ۱۳۷۶.