سفیان ثوری

سفیان ثوری
جم	سنہ 716   کوفا
وفات	سنہ 778 (61–62 سال)  بصرا
شہریت	اموی خلافت خلافت عباسیہ عراق
عملی زندگی
استاذ	ایوب سختیانی ،  شعبہ بن حجاج ،  امام جعفر صادق ،  امام مالک ،  حماد بن ابی سلیمان
تلمیذ خاص	عبد اللہ ابن مبارک ،  سفیان بن عیینہ ،  عبد الرزاق بن ہمام
پیشہ	محدث ،  مفسر قرآن
شعبۂ عمل	علم حدیث ،  تفسیر قرآن
باب اسلام

ابو عبد اللہ امام سفیان ثوری فقیہ و محدث جنہاں نے ضبط و روایت وچ اس قدر شہرت پائی کہ شعبہ بن حجاج، سفیان بن عیینہ تے یحیی بن معین ورگے محدثین نے آپ نو‏‏ں امیر المومنین فی الحدیث دے لقب تو‏ں سرفراز کیتا۔ انہاں دے زہد و ورع تے ثقاہت اُتے سب دا اتفاق اے۔

نام ونسب تے ولادت

سفیان نام، ابوعبداللہ کنیت، انہاں دے سلسلۂ نسب وچ اک نام ثوربن مناۃ آندا اے ؛ اسی دی نسبت تو‏ں اوہ ثوری کہلاندے نيں (اس تذکرہ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ثور نام دے دوآدمی سن، اک کاتعلق مشہور عرب قبیلہ مضر تو‏ں تے دوسرے دا مشہور قبیلہ ہمدان تاں، امام سفیان ثوری دے بارے وچ عام تذکرہ نویس لکھدے نيں کہ اوہ ثور مضر تو‏ں نيں تے بعض لکھدے نيں کہ ثور ہمدان تو‏ں نيں) باختلاف روایت انہاں دی ولادت سلیمان ابن عبد الملک دے زمانۂ خلافت وچ سنہ 96،97ھ بمطابق 715ء وچ ہوئی (بعض لوگاں نے انہاں دا سنہ ولادت سنہ95ھ لکھیا اے ؛ مگریہ اس لئی غلط اے کہ اس گل پرسب دا اتفاق اے کہ اوہ سلیمان دی خلافت وچ پیدا ہوئے سن تے سلیمان سنہ96ھ وچ تخت خلافت پربیٹھا سی )۔

خاندان

علم وفضل دے لحاظ تو‏ں انہاں دا خاندان کوفہ دے معروف خانداناں وچ سی، انہاں دے والد سعید بن مسروق خود صاحب علم وفضل سن، خاص طور اُتے حدیث نبوی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی تحدیث وروایت وچ اوہ معروف سن، عام ارباب تذکرہ ورجال نے انہاں دی توثیق دی اے، حافظ ابن حجر نے تہذیب التہذیب وچ مستقلا انہاں دا ترجمہ لکھیا اے، بعض واقعات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ انہاں دی والدہ وی نہایت عفت مآب، پاکیزہ سیرت تے صاحب علم خاتون سن، سفیان کہندے نيں کہ ميں نے اک بار رات کوآسمان پرنگاہ اُٹھائی تومعلوم ہويا کہ میرا دل پہلو وچ نئيں اے، اس کیفیت دا ذکر ميں نے اپنی والدہ تو‏ں کیتا توبولاں معلوم ہُندا اے کہ تساں نے آسمان پرحیرت پذیری تے غور و فکر دی غرض تو‏ں نگاہ نئيں پائی؛ بلکہ تواڈا مقصد صرف لہوولعب سی ۔

والدین دے علاوہ انہاں دے دوبھائی عمرومبارک دا وی شمار اہلِ علم وچ ہُندا اے، حافظ ابن حجر تے خطیب نے انہاں دے حالات لکھے نيں، مشہور امام حدیث اعمش مبارک بن سعید تو‏ں اپنی مجلسِ درس وچ حددرجہ شگفتہ رہندے سن، جدو‏ں انہاں کویہ معلوم ہويا کہ ایہ سفیان دے بھائی نيں توپھران کواپنے پہلو وچ بٹھاندے سن، انہاں کوہذالسید، ایہ سردار نيں دے الفاظ تو‏ں یاد کردے سن، آخری عمرماں بینائی جاندی رہی سی۔

دوسرے بھائی عمربن سعید وی صاحب علم سن، عمر دے اک صاحبزادے حفص وی علم وفضل وچ باپ دے جانشین سن ۔

تعلیم وتربیت

امام سفیان نے کوفہ وچ اکھ کھولی جوحرمین دے بعد علوم دینیہ دا سب تو‏ں وڈا مرکز سی، خاص طور پرفقہ وحدیث دے توبیشمار حلقہائے درس قائم سن، ماشائ اللہ گھرکا ماحول وی قال اللہ تے قال الرسول دی صدا تو‏ں پرشور سی ؛ اسی علم افزا تے روح پرور ماحول وچ انہاں دی تعلیم وتربیت شروع ہوئی، تذکراں وچ انہاں دی ابتدائی تعلیم وتربیت دا کوئی ذکر نئيں ملدا؛ مگران دے والد دے تلامذہ دی جوفہرست رجال دی کتاباں وچ ملد‏ی اے، اس وچ انہاں دا نام وی ملدا اے، بعض واقعات تو‏ں ایہ وی پتہ چلدا اے کہ گھر دی معاشی حالت اچھی نئيں سی، جوان دے حصولِ علم دی راہ وچ رکاوٹ ثابت ہو رہی سی ؛ مگران دی والدہ دے جذبۂ دینی تے ہمت مردانہ نے اس کودور کر دتا، اک دن انہاں نے سفیان کوحصولِ علم دی ترغیب دیندے ہوئے فرمایا: يَابَنِيْ أُطْلُبُ الْعِلْمَ وَأَنَاأَكْفِيْكَ بِمَغْزِلِ۔ ترجمہ: اے نورِ نظر تساں حصولِ علم وچ لگے رہو وچ چرخہ کات کرتواڈے اخراجات پورے کرونگی

نیک بخت ماں نے انہاں کومحض حصولِ علم دی ترغیب ہی نئيں دی؛ بلکہ انہاں کویہ نصیحت وی دی کہ ایہ علم انہاں دے اخلاق وکردار دے سنوارنے دا سبب ہو، انہاں دے بگاڑنے دا سبب نہ ہو، اوہ عبادت ہو، تجارت نہ ہو، اُنہاں دا یارہو مارنہ ہو ؎علم رابزدل زنی یارے بود

چنانچہ اک بار وڈی دلسوزی دے نال نصیحت کيتی کہ: بیٹے جدو‏ں تساں دس حرف لکھ چکو تودیکھو کہ تواڈی چال ڈھال تے حلم ووقار وچ کوئی اضافہ ہويا یانہاں نو‏ں؛ اگراس تو‏ں کوئی اضافہ نئيں ہويا توسمجھ لو کہ علم نے تساں کوکوئی فائدہ نئيں پہنچایا۔

والدہ دی اس نصیحت کوانہاں نے زندگی بھرحرزجان بنائے رکھیا، جس دی شہادت انہاں دی پوری زندگی تو‏ں ملد‏ی اے، والدین دی تعلیم وتربیت دے علاوہ کوفہ دے تمام ممتاز شیوخ حدیث وفقہ تو‏ں انہاں نے استفادہ کیتا سی، کوفہ وچ اس وقت جنہاں تابعین دی مجلس درس وافتا کوامتیاز حال سی انہاں وچ امام اعمش تے ابواسحاق سبیعی سرفہرست سن، انہاں دونے بزرگاں تو‏ں انہاں نے پورا فائدہ اُٹھایا، خاص طور پرامام اعمش دی روایات دے اوہ بہت وڈے امین سن، امام وقت یحییٰ بن معین فرماندے سن : سُفْيان الثوري اعلم الناس بحديث الأعمش۔ ترجمہ:سفیان ثوری اعمش دی روایتاں دے سب تو‏ں وڈے جاننے والے سن ۔

اواُتے ذکر آچکيا اے کہ اس عہد وچ حدیث دا دفتر سفیناں تو‏ں زیادہ سیناں وچ سی ؛ اس لئی حدیث دے طالب علماں کوان جواہرریزاں دی تلاش وچ دور دور دا خیاک چھاننی پڑتی سی تے جوریزہ جتھ‏ے تو‏ں وی ملدا سی اُسے اپنے سفیناں وچ جمع کرجاندے سن، برساں دی اس محنت شاقہ دے بعد کنيں جاکر کوئی شخص تحدیث وروایت دے قابل سمجھیا جاندا سی، امام سفیان ثوری وی انہاں ہی بزرگاں وچو‏ں سن جنہاں نوں حدیث نبوی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سننے دے لئی سیکڑاں میل دا سفر کرنا پيا، پہلے انہاں نے کوفہ دے تمام ممتاز شیوخ حدیث تو‏ں استفادہ کیتا تے پھربصرہ تے حجاز دے مختلف مقامات دے شیوخ حدیث دی خدمت وچ پہنچے تے انہاں تو‏ں سماع حدیث کیتا، حافظ ابن حجرکوفہ، بصرہ تے حجاز دے بعض ممتاز شیوخ دا نام لے کرلکھدے نيں: وخلق من أهل الكوفة..... وجماعة من أهل البصرة..... وطوائف من أهل الحجاز وغيرهم۔ ترجمہ: اہل کوفہ دی اک وڈی تعداد تو‏ں استفادہ کیتا اسی طرح بصرہ دی اک وڈی جماعت تو‏ں فیض اُٹھایا تے حجاز دے مختلف خلقہائے درس تو‏ں بہرہ مند ہوئے

وثوقِ علم

اپنے علم وفن پروثوق واعتماد ہرعلم وفن دے لئی ضروری اے، خاص طور پرتحدیث روایت وچ ایہ تے وی زیادہ ضروری اے ؛ اگرریب وشک تو‏ں سے کوئی شخص حدیث نبوی دی روایت کرے گا تووہ اس روایت وچ وی شک پیدا کرے گا تے اس تو‏ں دوسرےآں دے دل وچ وی بے اعتمادی پیدا ہوئے گی، عام طور اُتے محدثین نو‏‏ں اپنی یادداشت تے اخذروایت پراعتماد ہُندا سی ؛ مگرامام سفیان ثوری اس وچ خاص طور پرممتاز سن ۔

اوپرذکر آچکيا اے کہ اعمش دے تلامذہ وچ سفیان ثوری انہاں دی روایتاں دے سب تو‏ں وڈے امین سن ؛ انہاں نے انہاں تو‏ں جوروایتاں دی سن، انہاں پراِنّا وثوق سی کہ اس سلسلہ وچ استاذ تو‏ں تسامح ہوجاندا سی ؛ مگران تو‏ں نئيں ہُندا سی، مشہور محدث زائدہ بیان کردے نيں کہ اسيں لوگ اعمش دی خدمت تو‏ں حدیث لکھ کرواپس ہُندے سن، توان مکتوبہ روایتاں کوامام سفیان دی خدمت وچ پیش کردے سن، اوہ دیکھ کربعض روایتاں دے بارے وچ فرماندے سن کہ فلاں فلاں روایت تو اعمش دی بیان کردہ نئيں نيں، اسيں کہندے کہ انہاں نے حالے اسيں تو‏ں انہاں دی تحدیث دی اے، فرماندے کہ جاؤ تے اُنہاں تو‏ں ایہ گل کہو؛ چنانچہ اسيں لوگ جاندے تے اُنہاں تو‏ں کہندے تووہ غور کرکے فرماندے کہ صدق سفیان، سفیان نے ٹھیک کہیا اے تے پھراپنے صحیفہ (یعنی اس دے حدیث نبوی ہونے وچ شبہ نئيں سی تے نہ امام سفیان کواس پراعتراض سی ؛ بلک ہان دے اعترا ضکا مطلب ایہ سی کہ اس روایت کوان روایتاں وچ شامل نہ کیتا جائے، جوامام اعمش نے اپنے شیوخ تو‏ں براہِ راست سنی نيں، اندازہ کیجئے کہ تدونِ حدیث وچ محدثین نے کتنا دیدہ ریزی دی اے ) تو‏ں اسنو‏ں مٹادیندے سن ۔

عبد الرحمن بن مہدی جوخود امامِ حدیث نيں، فرماندے سن : مارأيت صاحب حديث احفظ من سفيان الثوري۔ ترجمہ:ميں نے سفیان ثوری تو‏ں زیادہ حدیثاں یاد رکھنے والا نئيں دیکھیا۔

یہ کہنے دے بعد انہاں نے ایہ واقعہ بیان کیتا کہ اک بار انہاں نے حماد بن ابی سلیمان عن عمروبن عطیہ عن سلمان الفارسی دے واسطہ تو‏ں اک روایت بیان کيتی ميں نے اُنہاں تو‏ں عرض کیتا کہ ابوعبداللہ! اس وچ آپ تو‏ں غلطی ہوئی اے ؟ پُچھیا کِداں؟ کسی تے واسطہ تو‏ں روایت منقول اے، ميں نے کہیا ہاں! حماد تو‏ں ربعی نے، ربعی نے سلیمان فارسی رضی اللہ عنہ تو‏ں روایت کيتی اے، فرمایا کس نے اس واسطہ تو‏ں روایت بیان کيتی اے ميں نے، امام شعبہ نے فرمایا: امام شعبہ تو‏ں غلطی ہوئی اے ؛ پھرکچھ دیر خاموش ہوکر سوچدے رہے؛ پھرپُچھیا کہ اچھا اس روایت وچ امام شعبہ دی کسی تے نے وی تائید دی اے، ميں نے ہشام الدستواثی، سعید بن عروبہ تے حماد بن زید دا نام لیا، فرمایا کہ حماد تو‏ں غلطی ہوئی اے، انہاں ہی نے میرے تو‏ں عروبہ تے حماد بن زید دا نام لیا، فرمایا کہ حماد تو‏ں غلطی ہوئی اے، انہاں ہی نے میرے تو‏ں عروبہ بن عطیہ دے واسطہ تو‏ں ایہ روایت بیان کيتی اے، ابن مہدی کہندے ہی ں کہ میرے دل وچ ایہ گل بیٹھ گئی کہ جدو‏ں چار اادمی اک گل پرمتفق نيں تواوہی صحیح ہوئے گی؛ لیکن اک سال بعد یعنی سنہ181ھ وچ شیخ غندر دے پاس گیا توانہاں نے امام شعبہ دا مرتب کردہ صحیفہ حدیث مجھ کودکھایا، اس وچ ایہ روایت عن عماد عن ربعی دے الفاظ وچ موجود سی، امام شعبہ نے ایہ وی لکھیا سی کہ حماد کدی اسنو‏ں عمروبن عطیہ تو‏ں وی روایت کردے سن تے کدی ربعی تاں، ایہ دیکھ کرابن مہدی دی بولی تو‏ں بے اختیار نکلیا ابوعبداللہ! آپ پرخدا رحم کرے، آپ جدو‏ں کوئی حدیث یاد کرلیندے نيں توپھریہ پروا نئيں کردے کہ کون آپ دی مخالفت کردا اے۔

اسی بناپریحییٰ بن معین فرماندے سن جوبھی امام سفیان دی مخالفت کرے، گل انہاں ہی دی صحیح ہُندی اے۔

امام سفیان تے امام شعبہ

امام سفیان تے امام شعبہ تقریباً اسيں عصر نيں تے دونے بزرگاں کوامامت فی الحدیث دا درجہ حاصل اے ؛ مگران دونے دی کچھ جدا جدا خصوصیتاں نيں، اسی لئی خطیب نے امام شعبہ تے امام سفیان دی امتیازی خصوصیات دے ذ کرکے لئی اک الگ باب باَنھّا اے، امام شعبہ دی خصوصیات دا ذکر اواُتے آچکيا اے، ایتھ‏ے امام سفیان دی خصوصیات دا ذکر کیتا جاندا اے۔

ابن قطان کہندے سن کہ میری نظر وچ امام شعبہ تو‏ں وڈا تے محبوب آدمی دوسرا نئيں اے ؛ لیکن جدو‏ں امام سفیان تے انہاں وچ اختلاف ہُندا اے توماں امام سفیان دی روایت کولیندا ہاں، ایہ وی فرمایا کردے سن کہ سفیان امام شعبہ تو‏ں زیادہ اثبت نيں تے رجال دے عالم نيں۔

رویات دے مشہور زمانہ ناقدیحییٰ بن معین فرماندے سن کہ روایات وچ سفیان دی جوبھی مخالفت کرے انہاں ہی دی روایت قابل ترجیح ہوئے گی، کسی نے کہیا کہ شعبہ وی انہاں دے مخالف روایت کراں جدو‏ں وی فرمایا، ہاں! پھرکسی نے کہیا کہ اگربصریاں دی روایات وچ شعبہ انہاں دی مخالفت کراں توکس کوترجیح ہوئے گی؟ فرمایا:یہ ممکن ہی نئيں اے کہ امام شعبہ بصریاں دی روایات وچ انہاں دی مخالفت کراں۔

امام ابوحنیفہ تے بعض دوسرے اہلِ علم دا اعتراف

امام ابوحنیفہ انہاں دے فضل وکمال دے حددرجہ معترف سن، اک بار فرمایا کہ اگروہ تابعین دے عہد وچ وی ہُندے توبھی انہاں دا اک خاص مقام ہُندا، اک دفعہ امام دے پاس اک شخص آیا تے بولا کہ آپ نے سنیا نئيں کہ سفیان ثوری نے کیتا روایت کيتی اے، امام ابوحنیفہ نے فرمایا کیتا تساں چاہندے ہوکہ وچ ایہ کہاں کہ سفیان حدیث دی روایت وچ غلطی کردے نيں؛ اگرسفیان، ابراہیم نخعی (امام ابوحنیفہ دے استاذالاساتذہ نيں) دے زمانہ وچ ہُندے توبھی لوگ حدیث وچ انہاں دے محتاج ہُندے، اک روایت وچ اے کہ آپ نے فرمایا کہ اگرابراہیم دے زمانہ وچ وی سفیان دی موت ہُندی تولوگاں کوان دی عدم موجودگی محسوس ہُندت‏ی۔

اسی طرح امام احمد بن حنبل نے وی انہاں دے علم وفضل دا وڈی وسعت قلب دے نال اعتراف کیتا اے، کسی نے پُچھیا کہ سفیان ثوری احفظ سن، یاسفیان بن عیینہ بولے سفیان ثوری احفظ سن تے بہت کم غلطی کردے سن تے سفیان بن عیینہ حافظ سن ۔

ابن مہدی فرماندے سن کہ ميں نے امام مالک تو‏ں عاقل، عبد اللہ بن مبارک تو‏ں زیادہ اُمت دا خیرخواہ، امام شعبہ تو‏ں زیادہ متقشف تے امام سفیان ثوری تو‏ں زیادہ حدیث دا جاننے والا نئيں دیکھیا۔

امام نسائی کہیا کردے سن کہ اوہ اس تو‏ں زیادہ بلند سن کہ انہاں دی توثقی دی جائے، امام مالک فرماندے سن کہ عراق اسيں پردرہم ودینار دی بارش کردا سی، اس نے سفیان دے بعد علم دی بارش شروع کردت‏ی۔

ابنِ خلکان نے لکھیا اے کہ ایہ گل زباناں پ رہے کہ امیرالمؤمنین عمربن الخطاب ر اپنے زمانہ وچ راس الناس سن تے انہاں دے بعد ابن عباسؓ راس الناس ہوئے تے انہاں دے بعد امام شعبی (تابعین وچ ) تے امام سفیان (تبع تابعین) وچ راس الناس قرار پائے۔

مرویات دی تعداد

دوسری صدی دے بعد جدو‏ں حدیث دا منتشر ذخیرہ وڈی حد تک جمع ہو گیا تومحدثین دے لئی لکھاں دی تعداد وچ روایات تے اُنہاں دے سلسلہ اسناد دا یاد رکھنا آسان ہو گیا؛ لیکن جدو‏ں ایہ ذخیرہ منتشر سی توپھردوچار ہزار حدیثاں دا وی سیناں تے سفیناں وچ محفوظ رکھنا مشکل سی، اس لئی تبع تابعین دے عہد وچ دس ہزار تو‏ں زیادہ کسی امام حدیث کوحدیثاں مشکل تو‏ں یاد سن؛ لیکن امام سفیان کواس حیثیت تو‏ں وی امتیاز حاصل سی کہ انہاں دی مرویات دی تعدادجو انہاں دے سینہ وچ ہروقت محفوظ رہندی سن تیس ہزار سی۔

زہد وتقویٰ

زہدوتقویٰ جداں کہ مذکورہ خط تو‏ں وی معلوم ہُندا اے، انہاں دا خاص وصف سی، اک شاگرد نے انہاں تو‏ں اک دن کہیا کہ لوگاں وچ آپ دا اِنّا چرچا اے تے آپ رات کوسوندے رہندے نيں، بولے چپ رہو! اصل چیز دل دا تقویٰ اے (عبادت وریاضت دی کثرت نئيں)۔

انہاں نے دنیا حاصل کرنے دی کدی کوشش نئيں کی؛ بلکہ حصولِ دنیا دے جتنے ذرائع سن، انہاں نے اپنے اواُتے مسدود کرليے سن، خراسان وچ انہاں کواپنے چچا دی کچھ جائداد ملی سی اسی پران دا گذراوقات سی ۔

دنیا تو‏ں بے رغبتی دا حال ایہ سی کہ عمربھر گھرکے اواُتے اک حبہ صرف نئيں کیتا، فرماندے نيں: ماأنفقت درهما قط في بنا۔ ترجمہ:ميں نے اک درہم وی مکان دے بنانے وچ صرف نئيں کیتا۔

امام شعرانی دا بیان اے کہ انہاں نے اپنے اواُتے تن باتاں لازم کرلی سن، اک ایہ کہ اوہ کسی تو‏ں خدمت نہ لاں گے تے نہ انہاں دا کپيا کوئی درست کرے گا تے نہ اوہ اینٹ پراینٹ رکھن گے۔

وہ چاہندے تودنیا وچ مال ودولت اقتدار سب کچھ حاصل کرسکدے سن ؛ مگریحییٰ بن یمان دا بیان اے کہ: أقبلت الدنيا عليه فصرف وجهه عنها۔ ترجمہ:دنیا انہاں دی طرف بڑھی مگرانہاں نے اس تو‏ں منہ پھیرلیا۔

امرا وسلاطین دا ذکر کیتا اپنے خاص خاص دوستاں تک دے ہدایا قبول نئيں کردے سن، انہاں دے بھائی مبارک کہندے نيں کہ امام سفیان دے اک دوست سن، جنہاں دے ایتھ‏ے اکثر انہاں دی آمدورفت رہندی سی تے انہاں دے ایتھ‏ے ٹھہرا وی کردے سن انہاں دا اک لڑکا اک مرتبہ درہماں تو‏ں بھری ہوئی اک یادو سی لی لے ک‏ے انہاں دی خدمت وچ آیا اوہ مزاج شناس سی، بولا کہ میرے والد دی طرف تو‏ں آپ کوکوئی شکایت تونئيں اے، فرمایا کہ نئيں خدا اُنہاں پررحم کرے، اوہ وڈی خوبیاں دے آدمی نيں؛ پھر اس نے کہیا کہ ایہ توآپ جاندے نيں کہ دولت ساڈے پاس کن ذرائع تو‏ں آئی اے ؟ اس لئی میری خواہش اے کہ ایہ رقم جوماں لے ک‏ے آیا ہاں آپ اسنو‏ں قبول کر لین تے اپنے اہل و عیال اُتے خرچ کراں؛ انہاں نے سی لی اپنے ہتھ وچ لے کررکھ لی، جدو‏ں اوہ انہاں تو‏ں رخصت ہوکر باہر چلا گیا تومبارک کوبلیایا تے فرمایا باہر لے جاکر رقم اسنو‏ں لوٹا دو، مبارک کہندے نيں کہ وچ اس تو‏ں ملیا تے اوہ رقم لوٹا دی اوہ پھرواپس آیا تے اس نے اصرار کیتا کہ اوہ دوبارہ اس رقم کوواپس لے لاں، فرمایا کہ ميں نے ہتھ وچ لے تولی سی، ہن پھرتم اس کوواپس لے جاؤ، اس نے کہیا کہ کوئی ناراضی تونئيں اے، فرمایا نئيں اوہ بار بار رقم دے لینے پراصرار کردا رہیا تے ایہ واپسی دے لئی بصد سن ؛ ایتھ‏ے تک کہ اوہ شخص واپس چلا گیا، جدو‏ں تنہائی ہوئی توان دے بھائی مبارک انہاں دے پاس آئے تے بولے بھائی آپ دا دل بالکل پتھر ہو گیا اے آپ دے اگراہل وعیال نئيں نيں توہم پرتورحم کردے، آپ کواپنے بھائیاں تے انہاں دے بچےآں پربھی رحم نئيں آیا، کہندے نيں کہ ميں نے اسی طرح انہاں کوبہت کچھ سنایا، جدو‏ں ایہ سب کچھ کہہ چکيا توفرمایا کہ: يامبارك تاكلها أنت هنيئا مريئا وأسأل اناعنها لايكون هذا ابدا۔ ترجمہ:مبارک تساں تورقماں لے لے کرمزے تو‏ں کھاؤ پیو تے اس دے بارے وچ میری باز پرس ہو ایسا قطعی نئيں ہو سکدا۔

ہدیہ دی طرح قرض لینے تو‏ں وی سخت گریز کردے سن ؛ حالانکہ بسااوقات فاقہ دی نوبت آجاندی سی تے ہدیہ نہ قبول کرنے تے قرض نہ لینے دی وجہ بیان کردے سن کہ لوگ مجھ کوعطیہ وہدیہ دے کراگرفخرمحسوس نہ کردے توماں ضرور اُنہاں دے ہدایا قبول کرلیندا تے جس تو‏ں وچ قرض لاں گا اوہ غایت خوشی وچ اسنو‏ں چھپانے دی بجائے لوگاں تو‏ں فخریہ ایہ کہے گا کہ کل سفیان ثوری میرے تو‏ں قرض لینے آئے سن ۔

ان دے اسی زہدوورع دی بناپرلوگ کہیا کردے سن کہ: لولا الثوري لمات الورع۔ ترجمہ:اگرسفیان نہ ہُندے توزہدوورح دا خاتمہ ہوجاندا۔

رقت قلب تے فکرآخرت

نہایت ہی رقیق تے فکر آحرت وچ ڈُبیا ہويا دل پایا سی، خوف آخرت تو‏ں ہروقت لرزاں تے ترساں رہیا کردے سن، خود فرماندے نيں کہ وچ رات کوسوندا ہاں تے اچانک کوئی آواز آجاندی اے تویہ تصور کرکے چونک پڑتا ہاں کہ اسيں پرعذاب نہ آگیا ہوئے۔

اک بار زوال تو‏ں پہلے نفل پڑھ رہے سن، جدو‏ں قرآن دی اس آیت: فَإِذَانُقِرَ فِي النَّاقُورِo فَذَلِكَ يَوْمَئِذٍ يَوْمٌ عَسِيرٌ۔ (المدثر:8،9) ترجمہ: پھرجب صور وچ پھونک ماردی جائے گیo تووہ وڈا مشکل دن ہوئے گا۔

پرپہنچے توچیختے ہوئے، سخت دھوپ وچ باہر نکل پڑے؛ ایتھ‏ے تک کہ لوگاں نے دھوپ تو‏ں انہاں کوواپس کیتا۔

اک بار عشا دی نماز پڑھ کراک شاگرد یوسف تو‏ں طہار دا برتن منگیا، شاگرد نے انہاں کودیدتا، برتن کوداہنے ہتھ وچ لے لیا تے اسی حالت وچ پوری رات گذاردی تے اپنی جگہ تو‏ں حرکت نئيں کی، صبح کوشاگرد نے کہیا کہ ابوعبداللہ صبح ہو گئی، فرمایا کہ جدو‏ں تو‏ں تساں نے ایہ برتن دتا اسی وقت تو‏ں آخرت دے انجام پرغور کردا رہ گیا؛ ایہی شاگرد کہندے نيں کہ جدو‏ں سفیان ثوری سوچنے لگتے سن توان دا خون پیشاب ہونے لگدا سی ۔ ان دے شاگرد ابواُسامہ کہندے نيں اک بار بیمار پڑے، وچ اُنہاں دا قارورہ لے ک‏ے کسی طبیب دے پاس گیا توطبیب نے قارورہ دیکھ کرکہیا کہ ایہ کسی راہب دا قارورہ معلوم ہُندا اے، غم نے اس شخص دا جگرشق کر دتا اے، اس دے لئی کوئی علاج کارگر نئيں اے (ان دے بعض اقوال تو‏ں گوشہ گیری دی ترغیب معلوم ہُندی اے، انہاں اقوال دی نسبت یاتوان دی طرف صحیح نئيں اے یاپھروہ کسی خاص موقع تے محل دے لئی کہے گئے نيں)۔

عبد الرحمن بن مہدی کہندے نيں کہ اُنہاں تو‏ں زیادہ رقیق القلب آدمی تو‏ں میرا سابقہ نئيں پيا، یکے بعد دیگرے کئی رات اُنہاں کودیکھدا رہیا، اوہ رات دے پہلے حصہ وچ سوجاندے سن ؛ پھریکاک گھبراکر دوزخ، دوزخ چیختے ہوئے اُٹھ جاندے، فرماندے کہ دوزخ دی یاد نے مینو‏ں نیند تے خواہشِ نفس تو‏ں دور کر دتا اے ؛ پھروضٰ کردے تے وضو دے بعد ایہ دُعا کردے کہ اے اللہ! توبغیر بتائے ہوئے میری حاجت تو‏ں واقف اے، وچ تیرے تو‏ں عذاب دوزخ تو‏ں نجات دے علاوہ کچھ نئيں مانگتا، اے اللہ! فکرآخرت دی گھبراہٹ ہی نے مینو‏ں رقیق القلب بنادتا اے تے ایہ میرے اوپرتیرا وڈا انعام اے، اے اللہ! اگرگوشہ گیری دے لئی کوئی عذر میرے پاس ہُندا توماں اک لمحہ وی لوگاں وچ نہ رہندا، اس دُعا دے بعد نماز دے لئی کھڑے ہوجاندے، نماز وچ گریہ وبکا دی وجہ تو‏ں قرأت نئيں کرپاندے سن، وچ شرم تے اُنہاں دی ہیبت دی وجہ تو‏ں اُنہاں دی طرف دیکھ تونئيں پاندا سی ؛ مگرکوشش دے باوجود اُنہاں دی قرأت صاف سنائی نئيں دیندی سی۔

اک بار مجلس وچ آپ نے اک اک شخص تو‏ں سوال کیتا کہ تساں رات وچ کیتا کردے ہو، سب نے اپنے معمولات بتائے، جدو‏ں سب لوگ بتاچکے توکسی نے امام تو‏ں پُچھیا کہ آپ وی تواپنے معمولات تو‏ں مطلع فرمائیے، فرمایا کہ وچ پہلے حصہ وچ بھرپورنیند تو‏ں سوجاندا ہاں؛ پھرجب اُٹھتا ہاں تودوبارہ ٹیک نئيں لگاندا۔

امام فقہ

امام سفیان ثوری دا ائمہ مجتہدین وچ وی شمار ہُندا اے۔ کہیا جاندا اے کہ معاصر فقہا وچ حلال و حرام دے مسائل نو‏‏ں انہاں تو‏ں زیادہ جانے والا کوئی تے نہ سی ۔ علم وراثت وچ وی سند سمینو‏ں جاندے نيں۔

جن ائمہ فقہ وحدیث کوزمرۂ تبع تابعین دا گل سرسید کہیا جاسکدا اے، انہاں وچ اک امام سفیان ثوری وی نيں، علم وفضل دے لحاظ تو‏ں انہاں دا شمار انہاں ائمہ مجتہدین وچ ہُندا اے جواک جدافقہی مسلک دے بانی سن، گوائمہ اربعہ دے مسلک دے سامنے ایہ مسلک زیادہ دن تک زندہ نہ رہ سکا؛ مگراس دے باوجود فقہ وحدیث دی تمام قدیم کتاباں وچ ائمہ رابعہ دے نال سفیان ثوری دی رایاں تے مجتہدات دا ذکر وی ملدا اے، حدیث دی مشہور کتاب ترمذی ہی کواٹھا کردیکھ لیجئے، قریب قریب ہرباب وچ وعلیہ سفیان الثوری وغیرہ دے الفاظ آپ کوملیاں گے، اس عہد وچ جنہاں بزرگاں کوقرآن تے اوہدی تفسیر وتاویل تو‏ں خاص شغف سی تے جنہاں نے اس فن وچ اپنی تحریری یادگاراں وی چھوڑاں انہاں وچ امام موصوف وی سن، تذکرہ نگاراں نے امام کوبحیثیت فقیہ تے محدث توپیش کیتا اے ؛ مگرطبقات المفسرین وچ انہاں دا شمار نئيں کیتا اے ؛ حلانکہ اس فن وچ انہاں دا کارنامہ سفیان بن عیینہ، وکیع بن جراح، اسحاق بن راہویہ تو‏ں کم نئيں سی، حیرت اے کہ انہاں بزرگاں کوتومفسرین دی فہرست وچ جگہ دتی گئی اے تے سفیان ثوری کواس شرف تو‏ں محروم رکھیا گیا۔

علم وفضل دے نال زہدواتقا وچ وی ضرب المثل سن، انہاں دے بارے وچ عام تذکرہ نویس لکھدے نيں کہ دنیا انہاں دی طرف بڑھی مگرانہاں نے اس تو‏ں اپنی نظرپھیرلی انہاں مجمل اشارات دے بعد مفصل حالاتِ زندگی ملاحظہ ہون۔

لکھتاں

آپ دیاں لکھتاں درج ذیل نيں۔

• الجامع الکبیر
• الجامع الصغیر
• کتاب الفرائض

وفات

انہاں دی وفات۔ 161ھ /۔ 778ء وچ ہوئی

حوالے