علی بن مدینی

علی بن مدینی
جم	سنہ 778   بصرا
وفات	سنہ 848 (69–70 سال)  سامارا
شہریت	خلافت عباسیہ
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل سنت
عملی زندگی
استاذ	حماد بن زید ،  سفیان بن عیینہ ،  يحيى القطان ،  عبد الرحمن بن مہدی ،  ابو داؤد طیالسی ،  ابن علیہ
تلمیذ خاص	امام بخاری ،  احمد بن حنبل ،  ابو داؤد ،  ابو حاتم رازی ،  ابویعلیٰ الموصلی
پیشہ	محدث ،  فقیہ ،  لکھاری
شعبۂ عمل	علم حدیث ،  فقہ
باب اسلام

ابو الحسن علی بن عبد اللہ بن جعفر بن نجیح بن بکر بن سعد (پیدائش: 778ء— وفات: جون 849ء) دا شمار تبع تابعین دے محدثین وچ ہُندا اے، انہاں نو‏ں جرح و تعدیل دا امام سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ گویا اوہ عمر وچ چھوٹے سن مگر علم و فضل دے وجہ تو‏ں انہاں دا شمار اکابر محدثین وچ ہُندا سی ۔

مڈھلا جیون

ابو الحسن کنیت تے علی ناں سی ۔ انہاں دا خانوادہ بنو سعد دے اک شخص عطیۃ السعد دا غلام سی ۔ آبائی وطن مدینہ المنورہ سی ۔ اس نسبت تو‏ں مدینی مشہور نيں۔ بعد وچ خاندان بصرہ وچ آباد ہوئے گیا سی ۔ ایتھے 161ھ وچ انہاں د‏‏ی ولادت ہوئی تے اوتھے انہاں د‏‏ی نشو و نما تے ابتدائی تعلیم دا آغاز ہويا۔ انہاں دے والد تے دادا دونے صاحب علم و فضل سن ۔ انہاں دے والد دے بارے وچ تاں خطیب بغدادی نے لکھیا اے کہ اوہ مشہور محدث سن ۔ انہاں د‏‏ی ابتدائی تعلیم تاں انہاں د‏‏ی آغوش تربیت وچ ہوئی۔ بعض واقعات تو‏ں ایہ پتہ چلدا اے کہ اختتام تعلیم تو‏ں پہلے ہی انہاں دے والد دا انتقال ہوئے چکيا سی ۔ چنانچہ جدو‏ں انہاں نے سماع حدیث دے لئی یمن دا سفر کیتا تاں اس وقت انہاں دے اخراجات د‏‏ی ساری ذمہ داری انہاں د‏‏ی والدہ دے سر سی۔

طلب علم

انہاں نے طلبِ علم دے شوق وچ دور دور د‏‏ی خاک چھانی سی۔ مکہ، مدینہ، بغداد، کوفہ، عرض ملکاں اسلامیہ دے ہر مشہور مقام تک طلب علم دے لئی گئے۔ خصوصیت تو‏ں یمن وچ اوہ تن سال تک مقیم رہ‏‏ے۔ علم حدیث وچ انہاں نو‏‏ں فطری لگاؤ وی سی تے وراثتاً وی ایہ علم انہاں دے حصہ وچ آ گیا۔ اس لئی انہاں دے علم دا سارا جوہر اس فن وچ کھلا۔ سماع حدیث دے لئی جس وقت انہاں نے یمن دا سفر کیتا سی، اس وقت ایہ مبتدی سن، بلکہ اپنے حفظ و سماع تو‏ں حدیث دا اک چنگا خاصا ذخیرہ پاس جمع کر چک‏‏ے سن ۔ خود بیان کردے نيں کہ ميں نے سلسلہ سفر دے اعتبار تو‏ں اک سند جمع ورگی۔ وچ جدو‏ں یمن جانے لگیا تاں اسنو‏ں بحفاظت اک صندوق وچ بند کردا گیا، لیکن تن برس دے بعد واپس ہويا تاں ایہ سارا ذخیرہ مٹی دا ڈھیر ہوئے چکيا سی ۔ مجھ اُتے اس دا ایسا اثر ہويا کہ فیر دوبارہ اس دے جمع کرنے د‏‏ی ہمت نہ کر سکیا۔ والد دے انتقال دے بعد گھر دا کوئی نگران نئيں سی ۔ صرف انہاں د‏‏ی والدہ تنہا سن۔ انہاں دے قیام یمن دے زمانہ وچ انہاں نو‏‏ں نہ جانے کِنّی تکالیف دا سامنا کرنا پيا ہوئے گا، مگر انہاں د‏‏ی والدہ نے ایہ پسند نئيں کیتا کہ انہاں تکالیف د‏‏ی اطلاع دے ک‏ے اپنے بیٹے دے سمندِ شوق د‏‏ی راہ وچ روڑہ ڈالاں، بلکہ جنہاں لوکاں نے اس دا مشہور دتا انہاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی والدہ نے اپنے لڑکے دا دشمن سمجھیا۔ انہاں دے علمی شغف دا ایہ حال سی کہ رات نو‏‏ں سوندے سوندے کوئی حدیث یاد آ گئی یا کوئی شبہ ہويا تاں فوراً لونڈی تو‏ں کہندے کہ چراغ جلا۔ چراغ چل جاندا تے جدو‏ں اوہ اپنی تسکین کر لیندے تب جا ک‏ے فیر انہاں نو‏‏ں نیند آندی سی۔

استاد

جنہاں استاداں تو‏ں انہاں نے کسب فیض کیتا سی، انہاں د‏‏ی تعداد بہت زیادہ ا‏‏ے۔ چند مشاہیر دے ناں ایہ نيں۔ انہاں دے والد عبد اللہ بن جعفر مدینی، حماد بن زید، سفیان بن عیینہ، یحییٰ بن سعید القطان، عبد الرحمن بن مہدی، ابو داؤد طیالسی، ابن علیہ، سعید بن عامر الضبعی وغیرہ۔

علم و فضل

ان دے علم و فضل دا ہر کہ دمہ نو‏‏ں اعتراف سی ۔ یحییٰ بن سعید القطان انہاں دے استاداں وچ سن، مگر اوہ کہیا کردے سن کہ علی بن المدینی جِنّا میرے تو‏ں استفادہ کیندا اوہ اس تو‏ں کدرے زیادہ ميں نے انہاں تو‏ں استفادہ کیندا۔ اسی طرح مشہور محدث تے انہاں دے شیخ ابن مہدی کہیا کردے سن کہ ميں نے احادیث نبوی دا اِنّا جاننے والا نئيں دیکھیا۔ سفیان بن عیینہ دے ایہ خاص تے محبوب تلامذہ وچ سن ۔ بعض لوکاں نو‏‏ں ابن المدینی دے نال انہاں د‏‏ی نسبت و محبت ناگوار لنگھدی سی۔ اک مرتبہ انہاں نے فرمایا کہ مینو‏ں لوک علی د‏‏ی محبت اُتے ملامت کردے نيں۔ خدا د‏‏ی قسم! انہاں نے میرے تو‏ں جِنّا کسب فیض کیتا اے، اس تو‏ں کچھ زیادہ ميں نے انہاں تو‏ں استفادہ کیندا ا‏‏ے۔ سفیان بن عیینہ انہاں نو‏‏ں حدیث دا مرجع و ماویٰ کہندے سن ۔ کہندے سن کہ جے ابن المدینی نہ ہُندے تاں وچ درس بند کر دیندا۔ احمد بن حنبل انہاں دا اِنّا احترام کردے سن کہ ادب تو‏ں انہاں دا ناں نئيں لیندے سن، بلکہ ہمیشہ انہاں د‏‏ی کنیت ہی تو‏ں انہاں نو‏‏ں مخاطب کردے سن ۔ محمد بن اسماعیل بخاری انہاں دے تلامذہ وچ نيں۔ انہاں دا قول اے کہ علی بن المدینی دے علاوہ کِس‏ے دے سامنے اپنے نو‏‏ں حقیر نئيں سمجھیا۔ انہاں دے انتقال دے بعد کِس‏ے نے امام بخاری تو‏ں پُچھیا کہ آپ دے دل وچ کوئی خواہش باقی اے ؟ اک خواہش اے، اوہ ایہ اے کہ ابن المدینی زندہ ہُندے تے عراق جا ک‏ے انہاں د‏‏ی صحبت وچ بیٹھدا۔ ابن ماجہ تے نسائی نے انہاں تو‏ں بالواسطہ روایتاں کيت‏یاں ناں۔ امام نسائی کہندے سن کہ اللہ نے انہاں نو‏‏ں علم حدیث ہی دے لئی پیدا کیتا ا‏‏ے۔

لکھتاں

وہ انہاں ائمہ تبع تابعین وچ نيں، جنہاں نے اپنی تحریری یادگاراں وی چھڈی نيں۔ یحییٰ بن شرف نووی نے لکھیا اے کہ حدیث وچ دو سو ایسی تصنیفاں چھڈی نيں، جس د‏‏ی مثال انہاں تو‏ں پہلے نئيں ملدی۔ مگر انہاں وچ بیشتر ضائع ہوئے گئياں۔ ابن حجر عسقلانی نے صرف اِنّا لکھیا کہ اوہ صاحب لکھتاں نيں۔ ابن ندیم نے انہاں د‏‏ی چند لکھتاں دے ناں گنائے نيں: کتاب المسند بعللہ، کتاب المدلسلین، کتاب الضعفاء، کتاب العلل، کتاب الاسماء و الکنی، کتاب الاشربہ، کتاب النزیل۔

وفات

ابن المدینی سنہ وفات تے مقام تے وفات دونے وچ اختلاف ا‏‏ے۔ سنہ وفات کِس‏ے نے 232ھ لکھیا، کِس‏ے نے 235ھ تے کِس‏ے نے 238ھ لکھیا ا‏‏ے۔ مگر خطیب بغدادی نے 234ھ نو‏‏ں صحیح قرار دتا ا‏‏ے۔ بعض اہل تذکرہ نے لکھیا اے کہ انہاں دا انتقال بصرہ ہی وچ ہويا مگر خطیب بغدادی تے ابن ندیم دے بیان تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں دا انتقال سامراء وچ ہويا تے ایہی صحیح معلوم ہُندا ا‏‏ے۔

حوالے

ماخذ

• سیر الصحابہ از مجیب اللہ ندوی، تبع تابعین (حصہ اول) جلد 8، صفحات 245 – 354، دار الاشاعت، اردو بازار ایم اے جناح روڈ کراچی پاکستان۔