مسجد قرطبہ

جامع مسجد قرطبہ
جامع مسجد قرطبہ
	جامع مسجد قرطبہ
بنیادی معلومات
مقام	تاریخی مرکز، قرطبہ، اندلس، سپین
متناسقات	37°52′45.1″N 04°46′47″W / 37.879194°N 4.77972°Wمتناسقات: 37°52′45.1″N 04°46′47″W / 37.879194°N 4.77972°W
مذہبی انتساب	Visigothic رومن کیتھولک from ≈600; divided into Muslim and Christian halves from the 710s; اسلام (784–1236); رومن کیتھولک (1236–اب تک);
ضلع	ضلع قرطبہ
علاقہ	جزیرہ نما آئبیریا
ملک	سپین
مذہبی جاں تنظیمی حالت	زیر استعمال
ثقافتی اہمیت	یونیسکو
تعمیراتی تفصیلات
نوعیتِ تعمیر	مسجد، کیتھیڈرل
طرز تعمیر	موری آرکیتیکچر، پونر جاگرن آرکیتیکچر
سنگ بنیاد	784
سن تکمیل	987

مسجد قرطبہ سپین دے شہر قرطبہ وچ اے۔ ایدی 784 وچ عبدالرحمان پہلے نیں نی رکھی۔ ایدا شمار سپین دیاں وڈیاں عمارتاں وچ ہوندا اے۔ 1234 وچ اینوں گرجے وچ تبدیل کر دتا گیا۔

جامع مسجد قرطبہ یا قرطبہ د‏‏ی جامع مسجد (انگریزی: Great Mosque of Córdoba) ^[۲]^[۳]^[۴] (سانچہ:Lang-es) ^[۵]^[۶]^[۷] جسنو‏ں اک کیتھیڈرل وچ تبدیل کر دتا گیا تے ہن اسنو‏ں قرطبہ د‏‏ی مسجد-کیتھیڈرل (انگریزی: Mosque–Cathedral of Córdoba) ^[۸]^[۳] (سانچہ:Lang-es) وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اندلس (عربی: الأندلس) وچ مسلماناں دے فن تعمیر دا عرصہ تقریباً ست سو برس اُتے محیط ا‏‏ے۔ جو اٹھويں صدی عیسوی وچ جامع قرطبہ (ہسپانوی: Mezquita) د‏‏ی تعمیر شروع کیتے جانے تو‏ں لے ک‏ے پندرھواں صدی عیسوی وچ غرناطہ دے قصر الحمراء دے مکمل ہونے دے زمانہ اُتے پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ اس دوران سینکڑاں عمارتاں مثلاً حمام، محلات، مسیتاں، مقابر، درس گاہاں تے پل وغیرہ تعمیر ہوئے جنہاں د‏‏ی جے تفصیل لکھی جائے تاں اک ضخیم کتاب بن جائے۔ اندلس وچ مسلماناں دے فن تعمیر دا مطالعہ کردے ہوئے ایہ گل ذہن نشین رہنی چاہیے کہ ایتھ‏ے دے مسلما‏ن حکمران تے عوام د‏‏ی اکثریت پرانی سبھیاچار د‏‏ی کورانہ تقلید دے قائل نئيں سی۔ بلکہ ایتھ‏ے اک نويں رہتل نے جنم لیا سی تے اس دے نتیجہ وچ اک نواں معاشرہ وجود وچ آیا سی۔ اس نويں رہتل دے آثار انہاں د‏‏ی تعمیر ات دے ہر انداز تو‏ں جھلکتے نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔ عرب فاتحین دا ایہ قاعدہ رہیا سی کہ اوہ جتھ‏ے کدرے فاتح بن دے جاندے اوتھ‏ے د‏‏ی علاقائی رہتل و سبھیاچار نو‏‏ں اپنا لیندے تے اپنی تعمیرات وچ اس علاقہ د‏‏ی طرز تعمیر دے خدو خال نو‏‏ں شامل ک‏ے لیندے۔ چنانچہ سندھ تو‏ں لے ک‏ے مراکش تک د‏‏ی تعمیرات وچ عرباں د‏‏ی ایہ خصوصیت واضح طور اُتے جلوہ گر نظر آندی ا‏‏ے۔ لیکن اندلس وچ انہاں نے یکسر اک نواں رویہ اپنایا تے اک ایسی نويں طرز تعمیر دے موجد بنے جس وچ عرب، ہسپانوی (Visigothic)، صیہونی تے اندلس د‏‏ی ہور اقوام د‏‏ی خصوصیات یکجا نظر آندی ني‏‏‏‏ں۔ اسيں ایتھ‏ے اُتے ايس‏ے طرز تعمیر د‏‏ی زندہ مثال جامع مسجد قرطبہ دا ذکر کرنے جا رہے ني‏‏‏‏ں۔ اس مسجد د‏‏ی طرز تعمیر وچ قدیم اسلامی طرز تعمیر صیہونی تے مسیحی طرز تعمیر دے پہلو بہ پہلو اک نويں امتزاج دے نال ملدا ا‏‏ے۔

جامع مسجد قرطبہ

اے حرم قرطبہ! عشق تو‏ں تیرا وجود

عشق سراپا دوام جس میں نہيں رفت و بود

تیرا جلال و جمال مرد خدا ک‏‏ی دلیل

وہ بھی جلیل و جمیل، تو بھی جلیل و جمیل

اقبال د‏‏ی شہرہ آفاق نظم مسجد قرطبہ وچ انہاں نے اس مسجد د‏‏ی جو تصویر کھینچی اے اوہ دل نو‏‏ں چھو لینے والی تے نال ہی دل نو‏‏ں چیر دینے والی ا‏‏ے۔ اقبال اوہ پہلے شحض نيں جنہاں نے کئی صدیاں بعد 1931ء وچ اس مسجد وچ اذان دینے تے نماز ادا کرنے دا شرف حاصل کيت‏‏ا۔

یاں تاں سر زمین اندلس اُتے مسلماناں دے عہد زريں وچ بہت ساریاں دلکش و دلفریب عمارتاں تعمیر ہوئیاں لیکن جو نفاست تے پاکیزگی جامع مسجد قرطبہ دے حصہ وچ آئی اوہ نہ تاں لفظاں وچ بیان کيتی جا سکدی اے تے نہ ہی کِس‏ے تے ذریعہ اظہار تو‏ں اس دے حسن و جمال، تزئین و آرائش، نسخی گل کاریاں تے پچی کاریاں د‏‏ی تفصیل پیش د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔ اوہ ایسی دیدہ زیب عمارت سی جسنو‏ں بار بار دیکھنے نو‏‏ں جی چائے۔ اگرچہ گردش ایام دے تھپیڑاں نے اسنو‏ں اج کچھ دا کچھ بنا دتا اے لیکن فیر وی اس دے حسن و خوبی تے جدت تعمیر و ندرت آرائش دے جو آثار زمانہ د‏‏ی دستبرد تو‏ں بچ سک‏‏ے نيں ہن وی اپنے شاندار ماضی د‏‏ی داستان بولی حال تو‏ں سنا‏تے نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔

اس مسجد د‏‏ی تعمیر دا خیال امیر عبدالرحمن اول المعروف الداخل (756-788) نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے اس وقت دامن گیر ہويا جدو‏ں اس نے اک طرف اندرونی شورشاں اُتے قابو پا لیا تے دوسری طرف بیرونی خطرات دے سد باب دا وی مناسب بندوبست ک‏ر ليا۔ اس نے اپنی وفات تو‏ں صرف دو سال پہلے ایہ کم شروع کرایا۔ امیر چاہندا سی کہ مسجد نو‏‏ں اموی جامع مسجد دمشق دا اسيں پلہ بنا ک‏ے اہل اندلس و مغرب نو‏‏ں اک نواں مرکز عطا کرے۔ ایہی وجہ سی د‏‏ی اس د‏ی تعمیر د‏‏ی نگرانی اس نے خود کيتی۔

یہ عظیم مسجد وادی الکبیر (ہسپانوی: Guadalquivir)ماں دریا اُتے بنائے گئے قدیم ترین پل(اس پل نو‏‏ں رومی Claudius Marcellus نے تعمیر کروایا تھا) دے نیڑے اس جگہ واقع اے جتھ‏ے پہلے سینٹ ونسنٹ (St. Vincent of Saragossa) د‏‏ی یاد وچ تعمیر کردہ اک گرجا قائم سی تے جس دا اک حصہ پہلے ہی تو‏ں بطور مسجد مسلماناں دے زیر تصرف سی (الرازی)۔ السمح بن مالک الخولانی دے عہد وچ جدو‏ں قرطبہ دارالسلطنت بنا تاں مسلماناں نے مسجد د‏‏ی توسیع دے لئی مسیحیاں تو‏ں باقی ماندہ حصہ خریدنے د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی مگر اوہ مسلماناں د‏‏ی تمام تر رواداری دے باوجود اسنو‏ں فروخت کرنے اُتے تیار نہ ہوئے۔ لیکن جدو‏ں عبدالرحمن الداخل دا زمانہ آیا تاں اس نے بہت بھاری قیمت ادا کرکے پورا گرجا خریدلیا۔ قبضہ حاصل کرلینے دے بعد 786ء وچ امیر نے اسنو‏ں گرا کر اس د‏ی جگہ اک دیدہ زیب مسجد د‏‏ی دیواراں کھڑی کر دتیاں۔ تعمیر دا کم جس ذوق و شوق تو‏ں شروع ہويا اس دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جا سکدا اے کہ امیر نے دو سال د‏‏ی قلیل مدت وچ اس مسجد د‏‏ی تعمیر اُتے 80ہزار دینار خرچ کر دتے۔ مسجد د‏‏ی بیرونی چار دیواری اِنّی بلند و بالا تے مضبوط سی کہ اوہ شہر د‏‏ی فصیل نظر آندی سی۔ اس فصیل نما چاردیواری نو‏‏ں ہور مضبوط کرنے دے لئی اس دے باہر د‏‏ی جانب تھوڑے تھوڑے فاصلےآں اُتے پہل پشتیبان (Buttressess) بنائے گئے سن جنہاں پرکنگرے بنے ہوئے سن ۔

مسجد د‏‏ی چھت بے شمار ستوناں اُتے قائم اے جنہاں د‏‏ی ترتیب کچھ اس وضع اُتے اے کہ انہاں دے تقاطع تو‏ں دونے طرف کثرت تو‏ں متوازی راستے بن گئے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں ستوناں اُتے نہایت ہی اُتے تکلف نعلی محراباں (Horseshoe Arches) قائم ني‏‏‏‏ں۔ ایہ نعلی محراباں نہ صرف اس عظیم مسجد دا وجہ امتیاز نيں بلکہ ہسپانوی طرز تعمیر د‏‏ی پہچان بن چکيت‏یاں نيں۔ جامع قرطبہ دے انہاں ستوناں اُتے دوہری محراباں بنی ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ یعنی اک محراب اُتے دوسری قائم ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں چھت تو‏ں ملیا دتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں محراباں اُتے کدرے کدرے قبے ّ بنائے گئے سن جنہاں وچو‏ں چند اک حالے تک باقی ني‏‏‏‏ں۔ چھت زمین تو‏ں تیس فٹ دے نیڑے بلند سی۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مسجد وچ ہويا تے روشنی دا حصول آسان ہوئے گیا سی۔ چھت اُتے دو سو ايس‏ے جگمگاندے ستارے بنائے گئے سن ۔ جنہاں وچو‏ں اندرونی دالان دے ستارے خالص چاندی دے سن ۔ اس دے علاوہ چھت مختلف چوبی پٹیاں (Panels) تو‏ں آراستہ سی۔ ہر پٹی اُتے نقش ونگار دا انداز محتلف سی۔ مسجد دے وسط وچ تانبے دا اک بہت وڈا جھاڑ معلق سی جس وچ بیک وقت ہزار چراغ جلدے سن ۔ خاص دالان دے دروازہ اُتے سونے دا کم کيت‏‏ا گیا سی۔ جدو‏ں کہ محراب تے اس تو‏ں متصل دیوار سونے د‏‏ی سی۔ سنگ مر مر دے ستوناں اُتے سونے دے کم تو‏ں انہاں د‏‏ی تزئین و آرائش دا کم نہایت نفاست تو‏ں کيت‏‏ا گیا سی۔

عبد الرحمن الداخل دے بعد امیر ہشام اول (788ء - 796ء)مسند امارت اُتے متمکن ہويا۔ اس نے وی اس مسجد د‏‏ی تعمیر و توسیع دا کم جاری رکھیا۔ اس نے تاں اپنے دور حکومت دے ست سالاں وچ تمام مال غنیمت دا پنجواں حصہ مسجد د‏‏ی تعمیر اُتے خرچ کيت‏‏ا۔ اس عظیم الشان مسجد دا اوہ عظیم مینار جو چہار پہلو سی ايس‏ے دے زمانے وچ تعمیر ہويا۔ اس مینار دا شمار عجائبات عالم وچ ہُندا سی۔

حقیقت تاں ایہ اے کہ اس یکتائے زمانہ مسجد د‏‏ی تکمیل اُتے ماہ و سال نئيں صدیاں خرچ ہوئیاں۔ ہر امیر نے اپنی بساط تے ذوق دے مطابق اس اُتے بے دریغ خرچ کيت‏‏ا۔ ہزاراں مزدوراں نے سینکڑاں معماراں د‏‏ی معیت وچ اس مسجد د‏‏ی تعمیر و آرائش اُتے اپنا خون پسینہ اک کيت‏‏ا تب جا ک‏ے اسنو‏ں اوہ مقام حاصل ہويا جو بوہت گھٹ عمارتاں نو‏‏ں حاصل ا‏‏ے۔ ذیل وچ اس مسجد دے بعض اہ‏م حصےآں اُتے وکھ وکھ روشنی پائی گئی اے ۔

محراب و منبر

مسجد وچ محراب و منبر نو‏‏ں اک ممتاز مقام حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ کیونجے جتھ‏ے باہر تو‏ں دیکھنے والےآں دے لئی مسجد دا مینار تے گنبد مرکز نگاہ بن جاندے نيں اوتھ‏ے مسجد دے اندر محراب و منبر ہی اوہ دو مقام نيں جو ہر اک د‏‏ی توجہ دا مرکز ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ مسجد قرطبہ د‏‏ی محراب (Niche) جس سنگ مر مر تو‏ں تیار کيتی گئی سی اوہ دُدھ تو‏ں زیادہ اجلا تے برف تو‏ں زیادہ چمکیلا سی۔ صناعاں نے اسنو‏ں ہفت پہلو کمرہ بنا دتا سی جس دے اندر د‏‏ی جانب سنگ تراشی دے ذریعے خوبصورت گل کاری دا کم کيت‏‏ا گیا سی۔ اس دے سامنے د‏‏ی طرف قوس د‏‏ی شکل د‏‏ی جو محراب (Arch) بنائی گئی اے اسنو‏ں دونے طرف تو‏ں دو ستوناں نے سہارا دے رکھیا ا‏‏ے۔ ہر جانب اک ستون نیلگاں تے اک سرخ ا‏‏ے۔ اس محراب اُتے قوس ہی د‏‏ی شکل وچ پچی کاری (Inlay Work)کے ذریعے خوبصورت رنگین نقش ونگار(Arabsque) بنائے گئے نيں جس دے گرداگرد کوفی رسم الخط وچ قرآنی آیات لکھی گئی ني‏‏‏‏ں۔ محراب د‏‏ی چھت اک بہت وڈے صدف تو‏ں آراستہ ا‏‏ے۔ قبلہ د‏‏ی دیوار دے نال نال پچی کاری تو‏ں مزین تن وڈے وڈے دروازے نيں جنہاں وچو‏ں درمیانی دروازے وچ مسجد د‏‏ی محراب واقع ا‏‏ے۔ محراب دے نیڑے قبلہ د‏‏ی دیوار نے تن عظیم قباں (Vaults or Cupolas) نو‏‏ں تھام رکھیا ا‏‏ے۔ جنہاں وچو‏ں درمیانی قبے دے اندر پچی کاری دا خوبصورت کم کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔ قبلہ د‏‏ی دیوار دے نال جو دروازہ ”ساباط“پر بنایا گیا اے اس د‏ی اک جانب اوہ منبر سی جو خوشبو دار تے قیمتی لکڑی دے 36ہزار ٹکڑےآں تو‏ں بنایا گیا سی۔ ٹکڑےآں نو‏‏ں جوڑنے دے لئی سونے تے چاندی دے کیل لگائے گئے سن ۔ لکڑی دے ہر ٹکڑے اُتے ست درہم نقرئی خرچ آئے سن (ابن بشکوال : نفخ الطیب)۔ جو لکڑی استعمال کیت‏‏ی گئی سی اس وچ صندل، بقم، حدنگ، آبنوس تے شوحط شامل ني‏‏‏‏ں۔ ایہ منبر اٹھ فنکاراں نے ست برس د‏‏ی طویل مدت وچ مکمل کيت‏‏ا سی۔ منبر وچ زیادہ آب و تاب پیدا کرنے دے لئی اسنو‏ں جواہرات تو‏ں مرصع کيت‏‏ا گیاسی۔ انقلابات زمانہ د‏‏ی دستبرد تو‏ں جے مسجد دا کوئی حصہ صحیح حالت وچ بچ سکيت‏‏ا اے تاں اوہ ایہی محراب اے جس د‏‏ی چمک تے تابانی اج وی اکھاں نو‏‏ں خیرہ ک‏ے دیندی اے ۔

ستون

امیر عبد الرحمن الداخل تے امیر ہشام اول دے عہد وچ جو ستون مسجد قرطبہ وچ استعمال کیتے گئے اوہ یا تاں قرطاجنہ(Cartagena) تو‏ں لیائے گئے سن یا اربونہ(Arbonne) تے اشبیلیہ (Seville)تاں۔ لیکن ایہ ستون تعداد وچ اس قدر زیادہ نہ سن کہ آئندہ د‏‏ی تمام ضروریات نو‏‏ں پورا ک‏ر سکدے۔ لہذا عبدالرحمن الناصر (912-961)نے اندلسی سنگ مرمر تو‏ں مختلف رنگاں دے ستون ترشوائے۔ سنگ مر مر دے ایہ ستون سفید، نیلگاں، سرخ، سیاہ، سبز، گلابی تے رنگ برنگ د‏‏ی چتیاں والے سن ۔ سنگ سماق، سنگ رخام تے زبر جد تو‏ں بنائے گئے انہاں ستوناں اُتے سونے د‏‏ی مینا کاری تے جواہرات د‏‏ی پچی کاری کيتی گئی سی۔ مجموعی طور اُتے انہاں ستوناں د‏‏ی تعداد 1400سے ودھ سی۔ انہاں ستوناں اُتے نعلی محراباں اس طرح تو‏ں بنائی گئیاں نيں کہ ایہ ستون کھجور دے تنے تے انہاں اُتے بنے چھوٹے وڈے محاریب کھجور د‏‏یاں شاخاں معلوم ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ جس ترتیب تے وضع تو‏ں انہاں نو‏ں نسب کيت‏‏ا گیا سی اس د‏ی بناءپر کِس‏ے وی زاویہ تو‏ں انہاں نو‏ں دیکھیا جائے تاں ایويں محسوس ہُندا اے جداں انسان کِس‏ے دل فریب نخلستان وچ کھڑا اے تے اس دے سامنے ہزار ہا کھجور دے درخت صف بستہ کھڑے ني‏‏‏‏ں۔ چھت نو‏‏ں سہارا دینے والے ستوناں اُتے قائم محراباں دے علاوہ بہت ساریاں چھوٹی وڈی آرائشی محراباں وی بنائی گئی سن جو اک دوسرے نو‏‏ں قطع کردی نظر آندی ني‏‏‏‏ں۔ ایہ زیادہ تر بند محراباں (Blind Arches) نيں جنہاں دے درمیانی حصےآں نو‏‏ں گچ کاری (Stucco Work)، پچی کاری (Inlay Work)تے ٹائلاں دے کم تو‏ں آراستہ کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔

دروازے

مسجد وچ توسیع دے نتیجہ وچ اس دے دروازےآں د‏‏ی تعداد نو تو‏ں ودھ ک‏ے اکیس تک پہنچ گئی سی۔ نو دروازے مشرق د‏‏ی جانب تے نو مغرب د‏‏ی جانب سن ۔ انہاں وچ ہر طرف دے اٹھ دروازے مرداں دے لئی تے اک اک دروازہ عورتاں دے لئی مخصوص سی۔ شمال د‏‏ی جانب تن دروازے سن انہاں تمام دروازےآں دے کواڑاں اُتے صیقل شدہ پیتل د‏‏ی پتریاں چڑھائی گئی سن جو سورج د‏‏ی روشنی وچ خوب چمکدیاں سن۔ اس دے علاوہ جنوب د‏‏ی طرف سونے دے کواڑاں والا اک وڈا دروازہ وی سی جو قصر خلافت تو‏ں ملانے والی ”ساباط“ نامی مسقف گزرگاہ اُتے بنیا ہویا سی۔ ايس‏ے راستے تو‏ں گزر کر امراءاندلس مقصورہ وچ داخل ہُندے سن ۔ ساباط دے دروازے د‏‏ی محراب اُتے گنجان پچی کاری دا کم کيت‏‏ا گیا اے حتی کہ کوفی رسم الخط وچ تحریر عبارتاں تک پچی کاری تو‏ں لکھی گئی ني‏‏‏‏ں۔

پانی تے روشنی دا انتظام

مسجد وچ فانوساں تے موم بتیاں د‏‏ی روشنی دے سبب رات نو‏‏ں وی دن دا گمان گزردا سی۔ اگرچہ اس وچ جلنے والے چراغاں د‏‏ی صحیح تعداد معلوم نئيں مگر فیر وی اوہ ساڈھے ست ہزار تو‏ں کِس‏ے طرح کم نہ سن ۔ سال بھر وچ ساڈھے تن من موم دے علاوہ تن سو من تیل جلایا جاندا سی۔

شروع وچ وضو کرنے دے لئی پانی مسجد دے باہر دے اک کنويں تو‏ں میضاة (وضو خانہ) وچ پکھالاں دے ذریعہ لیا ک‏ے بھریا جاندا سی۔ لیکن بعد وچ الحکم نے چار میضاة بنوائے جنہاں وچو‏ں دو وڈے تے دو چھوٹے سن ۔ انہاں وچ پانی بھرنے دے لئی اک پختہ نہر جبل قرطبہ نو‏‏ں کٹ کر مسجد تک لیائی گئی سی۔ اس دا پانی نہایت عمدہ تے شیريں تھاتے ہر وقت رواں رہندا سی۔ مسجد د‏‏ی ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے دے بعد ایہ پانی تن زمین دوز نالیاں دے ذریعہ مسجد تو‏ں باہر نکل جاندا سی۔

مینار

مسجد قرطبہ وچ مینار دا اضافہ سب تو‏ں پہلے ہشام اول نے کيت‏‏ا سی۔ ایہ مینار چہار پہلو سی تے اس دے اُتے جانے دے لئی صرف اک زینہ سی۔ اس د‏ی بلندی وی عمارت د‏‏ی مناسبت تو‏ں رکھی گئی سی۔ 888ءماں اک زلزلہ تو‏ں اس عمارت نو‏‏ں شدید نقصان پہنچیا سی۔ لہذا عبدالرحمن الناصر جدو‏ں سریر آرائے خلافت ہويا تاں اس نے پرانے مینار د‏‏ی جگہ دوسرا مینار بنوایا جو پہلے مینار د‏‏ی بہ نسبت کدرے زیادہ رفیع الشان سی۔ اس مینار دے بارے وچ نفخ الطیب وچ ابن بشکوال د‏‏ی جو عبارت نقل ہوئی اے اس دا خلاصہ ایہ اے کہ اس د‏ی بلندی بہتر ہتھ سی۔ زمین تو‏ں چون ہتھ د‏‏ی بلندی اُتے اک چھجہ سی۔ جس اُتے ستون قائم کرکے انہاں اُتے اک برج بنا دتا گیا سی جتھ‏ے مؤذن اذان دیندا سی۔ پہلے مینار دے برعکس اس وچ اُتے جانے دے لئی دو زینے بنا دتے گئے سن ۔ برج دے اُتے کلس سی جو سیب د‏‏ی شکل دے تن گولاں اُتے مشتمل سی جو اک دوسرے دے اُتے رکھے ہوئے سن ۔ انہاں وچو‏ں بیچ دا گولہ چاندی دا تے دوسرے دونے سونے دے سن ۔ انہاں سیباں دے اُتے چھ پنکھڑیاں والا سوسن دا پھُل سی جس اُتے نہایت خوبصورت سونے دا انار بنا دتا گیاسی۔

مقصورہ

الحکم نے جو مقصورہ تیار کرایا سی اس دے بارے وچ نفخ الطیب وچ ابن بشکوال دا قول ابن سعید دے حوالے تو‏ں اس طرح نقل ہويا اے کہ دیوار قبلہ تو‏ں متصل دالان دے گیارہ دراں وچو‏ں بیچ دے پنج دراں نو‏‏ں گھیر کر ایہ مقصورہ بنایا گیا سی۔ مقصورہ تو‏ں کچھ دور لکڑی د‏‏ی دیوار بنا دتی گئی سی جس اُتے نہایت ہی عمدہ کم کيت‏‏ا گیا سی۔ اس مقصورہ دا فرش مسجد دے باقی فرش تو‏ں کِس‏ے قدر اُچا رکھیا گیا سی۔ اس وچ داخل ہونے دے لئی تن دروازے سن ۔ اک دروازہ قبلہ د‏‏ی دیوار وچ جدو‏ں کہ اک مشرق و مغرب دے سمت وچ سی۔ مقصورہ دا فرش چاندی دا تے تمام دیواراں اُتے جڑاؤ دا کم بلّور دے ٹکڑےآں تے قیمتی رنگین نگیناں تو‏ں کيت‏‏ا گیا سی۔ انہاں بلّور دے ٹکڑےآں تے نگیناں اُتے وی سونے د‏‏ی مینا کاری سی۔ مقصورہ وچ اک ستون د‏‏ی جگہ چار ستون کھڑے ک‏ر ک‏ے انہاں اُتے متعدد الجہت محاریب (Polygon Arches) والے تاج قائم کیتے گئے سن ۔ انہاں ستوناں اُتے اُتے تو‏ں تھلے تک فیروزے جڑ ک‏ر ک‏ے سونے دے پھُل بوٹے بنائے گئے سن ۔

یہ مستطیل مسجد لمبائی وچ 180میٹر تے چوڑائی وچ 135میٹر ا‏‏ے۔ اس رقبہ وچ مسجد دا قبلہ د‏‏ی سمت دالاناں والا حصہ، صحن مسجد تے تن طرف دے دالاناں دے علاوہ اس مینار نو‏‏ں وی شامل کيت‏‏ا گیا اے جو مسجد دے مینار د‏‏ی جگہ بنایا گیا ا‏‏ے۔ حقیقت ایہ اے کہ :

"رنگ ہوئے یا خشت وسنگ، چنگ ہوئے یا حرف وصوت

معجزہ فن د‏‏ی اے خون جگر تو‏ں نمود!"

مسلماناں دا مطالبہ

دسمبر 2006ء وچ اسپین دے مسلماناں نے پوپ بینیڈکٹ تو‏ں اپیل د‏‏ی کہ انہاں نو‏ں مسجد قرطبہ وچ عبادت د‏‏ی اجازت دتی جائے۔ اسپین دے اسلامک بورڈ نے پوپ دے ناں خط وچ لکھیا اے کہ سپین دے کلیسا نے انہاں د‏‏ی درخواست مستردکردتی ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا کہ ایہ مقدس جگہ د‏‏ی حوالگی د‏‏ی درخواست نئيں بلکہ اوہ تمام مذاہب دے نال مل ک‏ے عبادت ک‏ر ک‏ے مسیحی دنیا وچ اک اچھوتی مثال قائم کرنا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ دسمبر 2006ء دے اوائل وچ ہسپانوی کیتھولک چرچ نے مسلماناں نو‏‏ں جامع قرطبہ وچ نماز د‏‏ی اجازت دینے تو‏ں انکار کردے ہوئے کہیا سی کہ اسيں اس عبادت گاہ وچ مشترکہ عبادت دے لئی ہور مذاہب تو‏ں گل گل دے لئی تیار نني‏‏‏‏ں۔ مسلم بورڈ دے جنرل سیکرٹری منصور ایکسڈیرو دے مطابق پہلے ازاں سیکورٹی گارڈز نے اندرونی حصے وچ پرانی مسجد وچ مسلماناں نو‏‏ں نماز د‏‏ی ادائیگی تو‏ں روک دتا سی۔ انہاں نے کہیا کہ رومن کیتھولک چرچ دے بعض عناصر اسپین وچ مسلماناں د‏‏ی ودھدی ہوئی آبادی تو‏ں خطرہ محسوس ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے کہیا کہ موجودہ گرجا جو دنیا بھر وچ مسجد دے طور اُتے جانیا جاندا اے تے اسنو‏ں دیکھنے دے لئی دنیا بھر دے مسلما‏ن ایتھ‏ے آندے ني‏‏‏‏ں۔^[۱۰]

مورتاں

ہور ویکھو

حوالے

↑ Fichner-Rathus, Lois (2012). Understanding Art (with Art Coursemate with EBook Printed Access Card). Cengage Learning, 336. ISBN 1-111-83695-7. Retrieved on December 14, 2012.
↑ «Historic Centre of Cordoba». UNESCO. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۵ دسمبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۷ اگست ۲۰۱۶. The Great Mosque of Cordoba was inscribed on the World Heritage List in 1984
↑ ^۳.۰ ^۳.۱ «Mosque-Cathedral of Córdoba». Encyclopædia Britannica, Inc. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۵ دسمبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۵ اگست ۲۰۱۶.
↑ Lapunzina, Alejandro (2005). Architecture of Spain. Greenwood Publishing Group, 81.
↑ (2006) DK Eyewitness Travel Guide: Seville & Andalusia. Penguin, 148.
↑ Geoff Garvey, Mark Ellingham (2009). The Rough Guide to Andalucia. Penguin, 474.
↑ (2016) Lonely Planet Andalucia. Lonely Planet, 22.
↑ «Web Oficial del Conjunto Monumental Mezquita-Catedral de Córdoba». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۵ دسمبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۵ اگست ۲۰۱۶.
↑ مقدس منازل نامی موقع آن لائن اُتے جامع مسجد قرطبہ وچ ترمیمات دا بیان
↑ روزنامہ جنگ کراچی 28 دسمبر 2006ء

باہرلے جوڑ

وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: مسجد قرطبہ

جوڑ

وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: Mezquita

Photos of the Mezquita

[1] Fichner-Rathus, Lois (2012). Understanding Art (with Art Coursemate with EBook Printed Access Card). Cengage Learning, 336. ISBN 1-111-83695-7. Retrieved on December 14, 2012.

[unesco-2] «Historic Centre of Cordoba». UNESCO. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۵ دسمبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۷ اگست ۲۰۱۶. The Great Mosque of Cordoba was inscribed on the World Heritage List in 1984

[britannica-3] ۳.۰ ^۳.۱ «Mosque-Cathedral of Córdoba». Encyclopædia Britannica, Inc. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۵ دسمبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۵ اگست ۲۰۱۶.

[4] Lapunzina, Alejandro (2005). Architecture of Spain. Greenwood Publishing Group, 81.

[5] (2006) DK Eyewitness Travel Guide: Seville & Andalusia. Penguin, 148.

[6] Geoff Garvey, Mark Ellingham (2009). The Rough Guide to Andalucia. Penguin, 474.

[7] (2016) Lonely Planet Andalucia. Lonely Planet, 22.

[8] «Web Oficial del Conjunto Monumental Mezquita-Catedral de Córdoba». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۵ دسمبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۵ اگست ۲۰۱۶.

[9] مقدس منازل نامی موقع آن لائن اُتے جامع مسجد قرطبہ وچ ترمیمات دا بیان

[10] روزنامہ جنگ کراچی 28 دسمبر 2006ء

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]