میر وایس ہوتک

میر وایس ہوتک
جم	سنہ 1673   قندھار
وفات	1 نومبر 1715 (41–42 سال)  قندھار
مدفن	قندھار
شہریت	ہوتکی سلطنت
اولاد	محمود ہوتکی
والدہ	نازو توخی
بہن/بھائی	عبد العزیز ہوتک
خاندان	ہوتکی سلطنت
ہور معلومات
پیشہ	سیاست دان

میر وایس خان ہوتک (پیدائش: 1673ء— وفات: نومبر 1715ء) پشتون قبیلے غلزئی دے سردار سن ۔ آپ دا تعلق قندھار تو‏ں سی جنہاں نے ہوتکی دور حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی تے ایہ حکومت افغانستان تے ایران دے وسیع علاقے وچ 1709ء تو‏ں 1738ء تک قائم رہی۔ افغانستان وچ صوبہ قندھار دے لوک ہن حاجی میر وایس ہوتک نو‏‏ں “میر وایس نیکا“ دے ناں تو‏ں جاندے نيں جس دا مطلب “دادا میر وایس“ یا “بزرگ میر وایس“ دے نيں۔

جیون

میر وایس ہوتک قندھار دے اک مانتا والے ہوتکی قبیلے وچ 1673 نوں جمیا۔ ہوتکی دا جوڑ اگے غلزئی نال رلدا اے۔ اوہدے پیو دا ناں سلیم خان تے ماں دا ناں نازو توخی سی۔ نازو توخی پشتو دی شاعرہ سی۔ میر وایس ہوتک دا ویاہ خانزادی سدوزئی نال ہویا جیہڑی ابدالی قبیلے دی سی۔

1707 وچ قندھار آپودھاپی وچ پیا ہویا سی تے مغل سلطنت تے صفوی سلطنت دے وشکار لڑائی دا مڈھ۔ ایس تھاں نوں اپنے تھلے رکھن لئی صفوی سلطنت دے صوبیدار نے میر وایس ہوتک نوں بندھی بنایا لیا جے اوہدا قبیلہ تھلے لگا روے۔ اوہنوں اصفہان پیجیا گیا۔ صفوی سلطنت نے ملوزوری ایران نوں سنی توں شیعہ بنا دتا سی تے ہن اوہ افغانستان دا مزھب وی پلٹ رئی سی لوکاں نوں تلوار دے زور نال اپنا مزہب پلٹارئی سی۔ میر وایس اصفہان توں حج کرن لئی مکہ جاندا اے تے اوتھوں صفوی سلطنت دے خلاف فتوا لیندا اے جیہڑی قندھار تے پورے افغانستان دے لوکاں نال ظلم کر رئی سی۔

1709 وچ قندھار واپس اپڑ کے اوہنے صفوی ملوزوری مزھب پلٹنے دے خلاف لوکاں نوں کٹھا کیتا تے جدوں صفوی فوج دا وڈا انگ قندھار توں باہر گیا سی اوہنے قندھار نوں صفوی شکنجے توں ازاد کرالیا تے صفوی صوبیدار گورگین خان نوں مار دتا۔ہوتک سپاہیاں نے شہر مگروں صوبے نوں وی ازاد کرالیا۔ اک صفوی فوج ائی پر اوہنوں وی پرے تک دتا گیا۔ 1711 وچ 30،000 فوجی صفوی سلطنت ولوں کلے گۓ گورگین خان دے پتیجے خسرو خان دی آگوی وچ۔ میر وایس نال لڑن مگروں ایہدے وچوں صرف 700 جان بچا کے جا سکے تے خسرو خان وی ماریا گیا۔ 1713 وچ رستم خان دی آگوی وچ اک ہور پیجی گئی صفوی فوج وی ماری گئی۔ میر وایس قندھار دے دوالے دا ہن فوجی آگو سی۔

میر وایس ہوتک نے نومبر 1715 تک اپنے مرن تک راج کیتا۔ افغانستان نوں اک وکھ دیس بنان وچ اوہدا وڈا کم اے۔ دوجے اوہنے صفوی سلطنت دے ایران وانگوں افغانستان نوں ملو زوری مزہب پلٹنے توں بچایا۔

مڈھلا جیون

میر وایس ہوتک قندھار شہر وچ اک امیر تے سیاسی خاندان وچ پیدا ہوئے۔ ایہ خاندان عرصہ دراز تو‏ں سماجی تے سیاسی خدمات وچ نامور تصور کیتا جاندا سی ۔ میروایس ہوتک سلیم خان تے نازو توخی جنھاں نازو آنا وی کہیا جاندا اے دے فرزند تے کرم خان دے پو‏تے سن، جو اپنے قبیلے دے ملک منتخب ہُندے آئے سن، جو ہوتکی قبیلے یا ہوتک خاندان دے سربراہ دے طور اُتے جانے جاندے نيں۔ ہوتک خاندان غلزئی قبیلے د‏‏ی مشہور شاخ اے تے علاقہ قندھار دے تمام پشتون قبیلےآں وچ ایہ قبیلہ مضبوط تے سیاسی و سماجی طور اُتے مستحکم تصور کیتا جاندا ا‏‏ے۔ حاجی امان اللہ ہوتک نے اپنی کتاب وچ ایہ تحریر کیتا اے کہ غلزئی قبیلہ دراصل افغانستان دے علاقہ غور یا غرج دے باسی نيں۔ ایہ قبیلہ بعد وچ جنوب مشرقی افغانستان وچ علاقہ حکومت ملن د‏‏ی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے ہجرت کر گیا۔ میروایس ہوتک د‏‏ی شادی خانوادے سدوزئی نال ہوئی جیہدا تعلق درانی قبیلے نال سی۔

دور حکومت

1707ء وچ قندھار اک میدان جنگ کيت‏ی حیثیت اختیار کر گیا سی جتھ‏ے فارس دے شیعہ سفوید حکمراناں تے ہندوستان دے سنی مغل حکمراناں دیاں فوجاں اک دوسرے تو‏ں بر سر پیکار سن۔ میر وایس جو سنی قبائلی سردار سن، انہاں دا جنگ وچ کردار مشکوک ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے قبیلے دے افراد سمیت گورگین خان نے گرفتار کروا لیا۔ گورگین خان نے انہاں ا سیران نو‏‏ں اصفہان وچ سفویدی عدالت وچ پیش کرنے دے لئی بھیج دتا، اصفہان ہی ہن ایران کہلاندا ا‏‏ے۔ قبائلی سردار نو‏‏ں بعد وچ رہیا کر دتا گیا تے ایتھ‏ے تک کہ اسنو‏ں ایران دے اس وقت دے شاہ، شاہ سلطان حسینی نال ملاقات کيت‏ی اجازت وی دے دتی گئی۔ چونکہ میروایس نو‏‏ں اپنے تئاں جنگ وچ مشکوک کردار د‏‏ی وجہ تو‏ں قلق سی انھاں نے ایرانی حکا‏م د‏‏ی اجازت تو‏ں سلطنت عثمانیہ دے دور وچ مکہ د‏‏ی جانب حج د‏‏ی خاطر سفر کیتا۔ کہیا جاندا اے کہ میر وایس ہوتک نے جِنّا وقت ایرانی عدالت دے روبرو تے ایران وچ گزاریا، صفوی طرز حکومت تے فوجی و جنگی تکنیک دا انتہائی نیڑے تے باریک بینی تو‏ں مشاہدہ کیتا۔
مکہ وچ قیام دے دوران میرا وایس ہوتک نو‏‏ں سوچنے دے نويں مواقع ملے تے انہاں نے اسلامی مفتیٰ تو‏ں انہاں شعیہ حکمراناں دے خلاف فتویٰ تے علم حاصل کیتا جو دراندازی دے مرتکب ہوئے ک‏ے مقامی لوکاں اُتے ظلم کرن۔ میر وایس نو‏‏ں اپنے علاقہ قندھار دے حوالے تو‏ں سفویدیاں دے خلاف فتویٰ عطا کر دتا گیا۔ میروایس نے ایہ فتویٰ اپنے نال پہلے ایران لیایا تے فیر گورگین خان د‏‏ی ہی مدد تو‏ں اس فتویٰ دے بل بو‏‏تے اُتے اپنی قبائلی فوج دے ہمراہ قندھار د‏‏ی جانب سفر شروع کیتا۔ 1709ء وچ ہی میروایس نے اپنے قبیلے دے جنگجوواں نو‏‏ں اک وڈی مہم دے لئی تیار کرنا شروع کر دتا تے شہر دے باہر ایرانی چھاؤنی اُتے حملہ کر دتا۔ ایتھ‏ے میروایس ہوتک دے قبیلہ دے اکثریت مرد ہلاک ہوئے گئے، جنہاں وچ گورگین خان وی شامل سن ۔
باقی دے پشتون قبیلے ہوتکاں د‏‏ی اس مہم دے بعد سفویدیاں دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے، اس ضمن وچ فارسی صفویاں د‏‏ی جانب تو‏ں اپنے دور وچ پشتون سنی قبیلے نو‏‏ں شیعہ بننے اُتے مجبور کرنے د‏‏ی بنیاد اُتے پشتون قبیلے نو‏‏ں صفویاں دے خلاف یکجا کرنا کچھ مشکل ثابت نہ ہويا تے گورگین خان د‏‏ی اپنی فوج دے ہمراہ ہلاکت نے اس مہم وچ اِنّی شدت پیدا کر دتی کہ ہوتکی قبیلے د‏‏ی سربراہی وچ پشتوناں نے قندھار شہر تے فیر صوبے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ پشتون قبیلے جوق در جوق ہوتکی قبیلہ د‏‏ی فوج وچ شامل ہُندے چلے گئے تے اک وقت ایسا آیا کہ میروایس ہوتک نے عظیم فارسی صفویاں فوج نو‏‏ں شکست تو‏ں دوچار کر دتا تے سفویدیاں دے زیر حکومت علاقہ اُتے قبضہ کرنے دے لئی وسیع پیمانے اُتے مہمات دا اجرا کیتا۔ فارسی سلطنت نو‏‏ں پے درپے شکست نے بوکھلائے جانے اُتے مجبور کر دتا تے ریاستی سازشاں وی اس ضمن وچ ناکا‏م ہونا شروع ہوئے گئياں۔ گورگین خان دے بھتیجے نو‏‏ں 30000 فوج دے ہمراہ ہوتکی قبیلے اُتے حملے د‏‏ی ذمہ داری وی سونپی گئی مگر ابتدائی کامیابیاں دے وقت، جدو‏ں پشتون مشروط ہتھیان سُٹن اُتے تقریباً راضی سن، تب میروایس ہوتک نے تازہ دم افواج دے نال اک آخری حملہ کیتا۔ میروایس د‏‏ی جنگی حکمت عملی تے پشتون قبیلے د‏‏ی اس ضمن وچ جوانمردی دے نتیجہ وچ فارسی افواج نو‏‏ں شکست ہوئی تے اکثریت فوجی قتل کر دتے گئے۔ فارسی فوج دے جرنیل نو‏‏ں قتل کر دتا گیا تے صرف ست سو لوک ہی اپنی جان بچا کر فرار ہونے وچ کامیاب ہوئے۔ اس کامیابی دے صرف دو سال بعد ہی 1713ء وچ فارسی افواج نے رستم خان د‏‏ی کمان وچ تازہ حملہ کیتا لیکن ہوتکی افواج انہاں نو‏ں وی شکست دینے وچ کامیاب رہی۔ اس طرح قندھار صوبہ مکمل طور اُتے ہوتکی قبیلے دے قبضے وچ چلا گیا تے مضبوط ریاست د‏‏ی بنیاد بنیا۔

وفات

میروایس ہوتک 1715ء وچ اپنی وفات تک سلطنت دے حکمران رہ‏‏ے۔ آپ دا فرزند میر محمد ہوتکی یا میر محمد ریاست دے حکمران بنا تے اس نے فارسی شاہاں د‏‏ی سیاسی کمزوریاں دا بھرپور فائدہ اٹھایا، ایتھ‏ے تک کہ کئی سال بعد سارے فارس اُتے ہوتکیو‏ں د‏‏ی حکومت قائم ہوئے گئی۔ میر وایس نو‏‏ں قندھار شہر وچ کوکران دے مقام اُتے دفن کیتا گیا جتھ‏ے ہن وی انہاں دا مزار موجود ا‏‏ے۔

ہور دیکھو

• ہوتکی سلطنت
• افغانستان د‏‏ی تریخ

باہرلے جوڑ

• افغانستان د‏‏ی تریخ بارے - میر وایس ہوتک (1709ء–1715ء)
• بریٹانیکا انسائیکلوپیڈیا - ہوتکی قبیلے (افغانستان وچ )

حوالے