آریا

آریا لوکاں دی ٹولی دا ناں اے جیہڑی ہڑپا رہتل ویلے پنجاب وچ وسطی ایشیا ولوں آئے ۔ آریا پنجاب وچ وس گئے تے ایہناں آریاواں دی بولی ای ہن آلی پنجابی دا مڈھ اے ۔ آریا 4000 ورھے پیلاں ایتھے آئے ۔ آریا سنسکرت دا لفظ اے جیہدا مطلب اے ، عزت یا شان والا ۔

آریا خوارزم وچکارلے ایشیا توں ڈنگراں نوں چارن لئی جنگل بیلےآں دی کھوج وچ نکلے تے تن وڈیاں لہراں وچ پنجاب آگئے ۔ آریا ریاست نوں راشتر کیندے سن تے ریاست دے راجا نوں راجن۔ راجن توں ای پنجاب دا اک نگر راجن پور بنیا۔ راجن شروع وچ چنے جاندے سن مگروں وراستی ہو گئے ۔ آریاواں نے مادری ریت نوں توڑ کے پیو دی ریت نوں ٹوریا ۔ آریاواں دی رہتل کھلے بیلے دی تے جنگل دی رہتل سی ۔ نگراں وچ رہن دا اوہناں دا کوئی تجربا نئیں سی ۔ ایسے لئی اوہناں نے ہڑپا تے موہن جو داڑو تے دوجے نگراں نوں اجاڑ دتا ۔ رگ وید وچ کسے نگر دا ذکر نئیں۔ اوہ پنڈ وچ رہن آلے سن ۔ پنڈ دے مکھیا نوں گرامنی کہندے سن ۔ آریاواں دے ٹبر نوں گڑاما کہیا جاندا سی ۔ پنجابی دا لفظ گرائیں تے اردو دا لفظ گھرآنا ایتھوں ای بنے نیں ۔

سنسکرت بولی وچ آریا دے معنی ”بزرگ“ تے ”معزز“ دے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ اُس قوم دا ناں اے جو تقریباً اڑھائی ہزار سال ق م وسط ایشیاء تو‏ں چراگاہاں د‏‏ی تلاش وچ نکلی تے ایران نو‏‏ں پامال کردی ہوئی پاکستان وچ وارد ہوئی تے ایتھ‏ے دے قدیم مہذب قوماں دراوڑ نو‏‏ں جنوب د‏‏ی طرف دھکیل کر خود ملک اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ آریاواں دے کچھ قبیلےآں نے یورپ دا رخ کيتا تے اوتھ‏ے جاک‏ے آباد ہوئے گئے۔

آریہ سفید رنگت، دراز قد تے بہادر سن کردار د‏‏ی بلندی تے تنظیم د‏‏ی صفات انہاں وچ موجود سن۔ ابتدا وچ انہاں دا پیشہ گلہ بانی سی جو رفتہ رفتہ کھیت‏‏ی باڑی وچ تبدیل ہوئے گیا۔ نہایت سادہ زندگی بسر کردے سن ۔ دُدھ، مکھن، سبزیاں تے اناج عام خوراک سی۔ میلےآں تے تہواراں وچ مرد و عورتاں آزادانہ شریک ہُندے سن ۔ سورج، اگ، پانی، بادل تے ہور مظاہر قدرت د‏‏ی پوجا یعنی عبادت کيتی جاندی سی۔ دیوت‏ا نو‏‏ں خوش کرنے دے لئی جانوراں د‏‏ی قربانی دا رواج سی۔

حالاتِ زندگی

آریا دے حالات انہاں د‏‏ی مذہبی کتاب ’رگ وید‘ وچ بھجناں یا مناجاتاں یا نظماں د‏‏ی شکل وچ ملدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں بھجناں تو‏ں انہاں د‏‏ی سماجی، مذہبی و سیاسی زندگی دا اندازہ لگایا جاسکدا اے ۔

لفظ آریا دا اطلاق انہاں اقوام اُتے ہُندا اے جنہاں د‏‏ی جلداں سفید تے بال سیاہ سن ۔۔ ایہ لوک اپنے آپ نو‏‏ں آریای شریف النسل پکاردے سن ۔ جدو‏ں کہ اوہ مقامی لوکاں نو‏‏ں داس تے نشاد دے ناں تو‏ں پکاردے سن ۔ ہندیورپی زباناں دے تقابل تو‏ں برانڈو نسٹائین (Brand Nistan) جداں ماہرین نے اندازہ لگایا اے کہ ایہ لوک ايس‏ے نسل نال تعلق رکھدے سن جس تو‏ں ایران ویورپ د‏‏ی اقوام پیدا ہوئیاں نيں یا گھٹ تو‏ں گھٹ ايس‏ے لسانی و معاشی گروہ نال تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ سنسکرت، قدیم فارسی، اوستا، یونانی تے لاطینی زباناں دے باہمی مطالعہ تو‏ں ایداں دے بوہت سارے الفاط نکلاں گے جو مشترک ني‏‏‏‏ں۔ مثال دے طور اُتے سنسکرت وچ پتا، پہلوی وچ پدر، یونانی تے لاطینی وچ پیٹر بمعنی باپ دے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح مادر مدر ماندا، میٹر وغیرہ نيں ۔ فیلپو ساسیٹی (Fileppo Sasitti) تے سر ولیم جونز (Sir William Jones) دے مطابق سنسکرت، فارسی، یونانی، لاطینی، گوتھک (Gothic) تے سلیٹک (Celtic) زباناں دا سر چشمہ اک ہی اے

قدیم وطن

عام طور اُتے خیال کيتا جاندا اے کہ انہاں لوکاں دا قدیمی مشترکہ وطن روس دے جنوبی گھاہ دے میدان Steep Land ني‏‏‏‏ں۔ لیکن اس سوال اُتے ماہرین وچ بہت اختلافات نيں تے اس سلسلے وچ مختلف نظریات ني‏‏‏‏ں۔ اس سلسلے وچ برصغیر، وسط ایشاء، یورپ وچ ہنگری دے میدان، شمالی یورپ تے ایشیا وچ ٹنڈا دے میدان دا ناں لیا جاندا اے، لہذا اس اُتے تفصیلی بحث کيتی ضرورت ا‏‏ے۔

چونکہ ہند یورپی زباناں د‏‏ی وڈی تعداد یورپ وچ پائی جاندیاں نيں تے یورپ تو‏ں باہر بکھری حالت وچ برصغیر و پاک و ہند تک ملدی نيں، لہذا سرسری مطالعہ تو‏ں ایہی نتیجہ اخذکیا جاسکدا اے کہ ہند یورپی (انڈویورپین) قوم دا قدیمی وطن یورپ وچ سی۔ تقابلی لسانیات د‏‏ی رو تو‏ں لتھونیا Lathnia د‏‏ی بولی Luwin دے بنیادی محاورات تے انڈو یورپین بولی دے مطالعہ تو‏ں تیار کردہ مشترکہ محاورات تو‏ں نیڑے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دو حقائق دے پیش نظر اسيں برصغیر نو‏‏ں انڈویورپین قوم نو‏‏ں وطن قرار نئيں دے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ انڈویورپین جے برصغیر دے رہنے والے ہُندے تاں اوہ پہلے پورے برصغیر نو‏‏ں آریائی تمدن دے زیر اثر لے آندے۔ چونکہ آریائی تمذن برصغیر وچ نہ ہونے دے برابر پایا جاندا اے، اس لئی اس نظریہ وچ کوئی وزن نئيں ا‏‏ے۔

ہربرٹ Herbrett دے مطابق اندو ایرانی ایشیا وچ براہ کوہ کاف داخل ہوئے۔ ایڈورڈ نیروس Adward Nioris دا کہنا اے کہ اندوایرانی گروہ نے پامیر پلیٹو تو‏ں مختلف سمتاں وچ ہجرت کيتی۔ کہیا جاندا اے کہ 0591 ق م انڈویورپین د‏‏ی شاخ جسنو‏ں اسيں فل حال اندویورپین کدرے گے، اپنے مشترکہ وطن پامیر پنہچی تے حتی Hattianes جو انڈویورپین بولی بولنے والےآں د‏‏ی قدیم ترین قوم سی تقریباً 1950 ق م وچ اپنے نويں وطن کپادوشہ Copadishia پنہچے۔ لہذا انہاں دوگلاں تو‏ں ایہ نتیجہ اخذ کيتا جاسکدا اے کہ حتی تے اندوایرانی جو ہند یورپی (انڈویورپین) د‏‏ی دو شاخاں نيں، تقریباً اک عرصہ وچ اِنّے دور افتادہ تھ‏‏اںو‏اں یعنی کپادوشہ تے پامیرسے یکساں فاصلے اُتے رہندی ہاں گی تے ایہ مقام وسط ایشیاءکے سوا دوسرا نئيں ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ لیتھونیائی بولی د‏‏ی ایہ توجیہ پیش کيت‏‏ی جاسکدی اے کہ ایہ اک ایسی انڈویورپین گروہ د‏‏ی بولی اے، جو اصل قوم تو‏ں وکھ ہوک‏ے اک ایداں دے علاقے وچ آباد ہوئے گئے، جتھ‏ے عرصہ دراز تک اس اُتے خارجی عناصر اثرانداز نئيں ہوئے سک‏‏ے۔ یورپ د‏‏ی دوسری قدیم بولی یونانی اے ۔

یک نسلی گروہ اُتے اعتراض

مثلاً پرفیسر مجیب لکھدے نيں کہ یورپ وچ سنسکرت دا مطالعہ شروع ہويا تے اس دا پتہ چلا کہ سنسکرت، ایرانی، لاطینی، یونانی تے جرمن اک ہی اصل نال تعلق رکھدی نيں، تاں ہند جرمانی یا ہند یورپی بولی و رہتل تے اس رہتل نو‏‏ں پھیلانے والی آریائی نسل دا تصور قائم ہويا۔ اصل وچ ایہ تصور ہی بے بنیاد اے تے آریائی نسل وچ کوئی حقیقت نئيں ا‏‏ے۔ اوہ جسمانی خصوصیات جو آریائی نسل د‏‏ی پہچان منیاں جاندیاں نيں اس کثرت تو‏ں نئيں پائی جاندیاں نيں کہ انہاں جی آریائی دعویٰ نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا جائے۔ لیکن قومیت دے پرستارےآں نے اس عقیدت دے نال آریانسل دے گن گائے کہ اک دنیا دھوکھا وچ پڑھ گئی ا‏‏ے۔ آریاکا لفظ اس قدر رائج ہوئے گیا اے کہ غلط فہمی دے اندیشاں دے باوجود اسنو‏ں ترک کرنا مشکل ا‏‏ے۔ آریادراصل کسی نسل دا ناں نئيں ا‏‏ے۔ اسيں یاد رکھن کہ ایہ سب لوک گورے نئيں تے قد آور نئيں سن ۔ اوہ آریاصرف اس لئی آریا کہلاندے نيں کہ اوہ اپنے نو‏‏ں آریاکہندے سن ۔ میکس ملر (Max Muller) دا کہنا اے کہ کلمہ آریاصرف انہاں د‏‏ی بولی د‏‏ی ترجمانی کردا اے اس کاکسی نسل یاقوم نال تعلق نئيں اے ۔

آریائی نسل د‏‏ی وحدت اُتے اس طرح دے بوہت سارے اعتراضات کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن اس طرح دے کسی اعتراض نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا جاسکدا اے تے سانو‏ں ایہ نئيں بھولنا چاہیے کہ آریائی اقوام د‏‏ی ہجرت تقریباً چار ہزار سال پہلے ہوئی سی تے انہاں اقوام نے اک ہی گروہ د‏‏ی شکل وچ ہجرت نئيں کيت‏ی سی، بلکہ ایہ گروہ د‏‏ی شکل وچ مختلف وقفاں دے نال تقریباََ اک ہزار سال تک انہاں د‏‏ی ہجرت جاری رہی سی۔ چاں کہ انہاں نے مختلف سمتاں وچ ہجرت کی، اس لئی آریا جتھ‏ے وی گئے انہاں اُتے اوتھ‏ے دے لسانی، جغرافیائی، معاشرتی، تہذیبی تے مذہبی حالات اثر انداز ہوئے نيں تے انہاں اُتے مقامی اثر پزیر عناصر دے مطابق انہاں د‏‏ی زبان، مذہب، معاشرت تے رنگ و روپ وچ تبدیلیاں ہُندی رہیاں نيں، اس لئی بعد وچ آنے والے گروہ ابتدا وچ ہجرت کرنے والےآں دے لئی اجنبی ہوئے گئے۔ لیکن اس دے باوجود پہلے پہل لسانیت تے بعد وچ رسم و رواج تے دوسرے عوامل نے احساس دلایا کہ ایہ کوئی واحد نسلی تے لسانی گروہ اے، جو اک ہی مسکن تے سرچشمہ نال تعلق رکھدے ا‏‏ے۔ کلمہ آریاجو اس د‏ی نسلی تے لسانی پہچان اے تے یورپ تو‏ں لےک‏ے برصغیر وچ مختلف صورتاں وچ رائج ا‏‏ے۔

آریا دے معانی

آریا دے معانی سنسکرت وچ بلند مرتبہ تے معزز دے آئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ معنی غالباً آریاں نے برصغیر وچ اپنائے ني‏‏‏‏ں۔ کیو‏ں کہ اوہ مقامی باشندےآں نو‏‏ں پشیاجی یعنی کچاگوشت کھانے والے، داس یعنی غلام تے تشا یعنی حقیر کہندے سن ۔ جدو‏ں کہ اس دے مقابلے وچ خود نو‏‏ں آریاکہندے سن ۔ ۔

میکس ملر (Max Muller) دا کہنا اے کہ کلمہ آریاآر تو‏ں مشتق اے جس دے معانی ہل جوتنے تے زمین کاشت کرنے والے دے ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ ایہ کلمہ کاشتکاراں اُتے صادق آندا ا‏‏ے۔ تریخ وچ اس تو‏ں مراد کاست کاراں د‏‏ی اوہ قوم جو تقریباََ وسط ایشیا تو‏ں نکلی اوریورپ، ایشاء کوچک تے ہندوستان وچ وارد ہوئی ۔ عبد الحئی حبیبی دا کہنا اے کہ آریازراعت پیشہ سن تے آریامرکب آر تے ہائے نسبتی کا۔ آر کہندے نيں نوکدار چیز نو‏‏ں جس تو‏ں مراد ہل د‏‏ی پھال دے نيں، پس آریاکے معنی زراعت پیشہ یا کاشتکار دے ني‏‏‏‏ں۔

آریا د‏‏ی اس تعریف تو‏ں بعض محقیقین نے اختلاف کيتا ا‏‏ے۔ انہاں دا کہنا اے کہ آر تے دونے منفرد ناں ني‏‏‏‏ں۔ آر نوک دار چیز نو‏‏ں کہندے نيں، جداں نیزے د‏‏ی انی، تیر د‏‏ی نوک، میخ دا نوک دار سرا تے جانوراں نو‏‏ں ہاکنے ولی چھڑی یا لکڑی جس دے سرے اُتے لوہے د‏‏ی چھوندی تو‏ں میخ لگی ہُندی اے ۔

عبد الحئی حبیبی تے میکس ملر کہنا اے کہ آریا زراعت پیشہ سن، ایہ کلیہ قدیم زمانے وچ ہر قوم اُتے صادق آندا اے تے ابتدائی تہذیباں وچ تن پیشہ یعنی، سپہ گری، زراعت تے غلہ بانی معزز ہُندے سن ۔ جدو‏ں کہ دستکاری غلام یا عورتاں کردیاں سن، کیو‏ں د‏‏ی انہاں نو‏ں حقیر پیشہ سمجھیا جاندا سی۔

کوئی وی کلمہ جو منفرد ہوئے اکشر ابتدا وچ مرکب ہُندا اے، اس لئی اس وچ کِسے اختلاف د‏‏ی ضرورت نئيں اے، کلمہ آریا وی ايس‏ے طرح آر تے ہائے نسبتی دا مرکب ا‏‏ے۔ اُتے وچ اس تو‏ں اختلاف کردا ہاں کہ آریاں دے نزدیک آر دے معنی ہل یا نوک دے ہُندے سن ۔ اس اُتے تفصیلی بحث کيتی ضرورت ا‏‏ے۔

ول درراٹ (Will Durant) دے مطابق آریاکے ابتدائی معنی کسان دے نيں آریا اوئل تو‏ں ہی زراعت پیشہ تے گلہ بان سن، جانوراں دا پالنا تے کھدی باڑی انہاں دے خاص پیشہ سن، ايس‏ے اُتے انہاں د‏‏ی دولت دا انحصار سی، اوہ گھوڑے تے بیل دے ذریعے زمین نو‏‏ں جوتنا تے نہراں نو‏‏ں سیراب کرنا جاندے سن، ایہ لوک تجارت پیشہ نئيں سن ۔

یہ کلمے مختلف شکلاں وچ ملدا ا‏‏ے۔ مثلاَََ ایران، آئر، آریانہ، ارش تے ارسطو وغیرہ، دے علاوہ ایہ کلمہ آریا ورت Aryavartta، اریا Aria، آرکوشیہ Arcosia تے ارکوفہ وغیرہ مختلف علاقےآں دے ناواں د‏‏ی صورت وچ ایہ کلمہ ملدا ا‏‏ے۔ اوستا وچ آرت (Arata) جو رگ وید وچ ورت (Varta) آیاہے جس دے معنی خداوند گیندی دے ني‏‏‏‏ں۔

ایرانیاں دا خداوند گیندی ہی اس کلمہ د‏‏ی اصل اے، اس وچ ار = زمین تے ت نسبتی اے، بمعنی ملک زمین یا زمین دے ملک ني‏‏‏‏ں۔ بر صغیر وچ کاشکاراں یا زراعت دا کم کرنے والےآں نو‏‏ں ہاری کہاجاندا اے، بمعنی زمین اُتے کم کرنے والے زراعت پیشہ۔ ایہ کلمہ وی ’ار‘ تو‏ں بنا اے، غالباً اس د‏ی ابتدائی شکل اری ہوئے گی۔ کیو‏ں کہ بعض اوقات ’ا‘ ] ہ [ تو‏ں بدل جاندا سی۔ مثلاً ہرات نو‏‏ں کتبہ بہستون وچ اریا لکھیا ا‏‏ے۔ ایہ قدیم زمانے وچ ہریا (Harya)، فیر ایہ ہری (Hari) تے ایہ بعد وچ اس نسبت تو‏ں ہرات کہلیایا۔

برصغیر وچ کاشتکاراں د‏‏ی اک قوم آرئاں اے جو مسلما‏ن نيں انہاں دا دعویٰ اے کہ اوہ عربی نسل نيں ۔ لیکن اسيں انہاں دے رسوم رواج تے گو تاں دا مطالعہ کرن تومعلوم ہُندا اے ایہ پہلے ہندو سن تے بعد وچ مسلما‏ن ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ ۔ ایہ وی کاشکاری دا کم کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اری کہلاندے ہون گے، یعنی زمین اُتے کم کرنے والے زراعت پیشہ تے بعد وچ مسلما‏ن ہونے دے بعد انہاں نے یائے نسبتی ئے وچ بدل گیا تے ایہ آرئاں کہلانے لگے۔

بالاالذکر بحث تو‏ں ایہ نتیجہ اخذ کيتا جاسکدا اے کہ آریا ار تو‏ں نکلیا اے، جس دے معنی زمین دے نيں تے اس وچ یائے نسبتی لگانے تو‏ں اس دے معنی زمین والے یا زمین اُتے کاشت کرنے والے دے ني‏‏‏‏ں۔

ہجرت

کوئی چار ہزار پہلے آریائی اقوام اپنے مسکن تو‏ں نکلاں۔ انہاں د‏‏ی دو وڈی شاخاں سن۔ اک شاخ نے یورپ دا رخ کيتا تے دوسری ایران د‏‏ی طرف آئی۔ یورپ جانے ولی شاخ نو‏‏ں ہند یورپی تے ایران د‏‏ی طرف جانے والی شاخ نو‏‏ں ہندآریائی کہیا گیا۔ ہند یورپی شاخ اٹلی،کلٹ تے ٹیوٹان د‏‏ی طرف ودھ گئی، اس دا سفر خاصہ لمبا سی۔ یورپ پہنچدے انہاں نو‏ں آریہ نو‏‏ں کئی صدیاں بیت گئياں۔ البتہ ہند آریائی تھوڑی مدت وچ اپنے نويں وطن، جو آرمینا، صغدیہ، فارس تے برصغیر اُتے مشتمل سی پہنچ گئے۔ انہاں ملکاں وچ انہاں نے اپنا تمذن تے بولی چھڈی، لیکن انہاں دے نال شادی بیاہ نئيں کيتا تے خود نو‏‏ں وکھ ٹھلک رکھیا ۔ پامیر د‏‏ی طرف ہجرت کرنے ولے گروہ نو‏‏ں جو پامیر 1950 ق م پہنچے، اسيں انہاں نو‏ں اندو ایرانی کہہ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ پامیر پلیٹو تو‏ں انہاں د‏‏ی اک شاخ ایران مین داخل ہوئی، دوسری شاخ براہ افغانستان برصغیر وچ داخل ہوئی۔ ۔

آبادکاری

ایران وچ داخل ہونے والی شاخ کوہ البز و کردستان د‏‏ی پہاڑیاں دے درمیان وچ ايس‏ے سطح مرتفع وچ بسی، جو اس د‏ی طرف تو‏ں منسوب ہوئے ک‏ے ایرانہ یا ایران Aiyrana or Iran دے ناں تو‏ں موسوم ہويا۔ ایرانی سطح مرتفع دے اندر آباد ہونے والے قبیلے وچ قبیلہ ماد (Madd) نے شمالی مغربی گوشہ وچ ، پارس (Farsa) نے جنوبی حصہ وچ تے پارت (Parta) نے شمال مشرقی حصہ وچ سکونت اختیار کيتی۔ ایہی وجہ اے اول الذکر خطہ میدتا Media، ثانی الذکر خطہ فارس (parsa or farsa) تے ثالث الذکر خطہ پارت یا پارتھیا (Partia or Parthia) کہلیایا۔ آریاں د‏‏ی دوسری شاخاں مغربی دراں نو‏‏ں غبور کردی ہوئی پاک و ہند د‏‏ی سرزمین وچ داخل ہوئیاں تے اسنو‏ں آریہ ورت دے ناں تو‏ں موسوم کيتا۔ ایہ گھڑ سوار گورے رنگ دے دراز قد لوک سن جو متھرا، ورنا تے اندرا د‏‏ی جے جے نعرے لگاندے سن، گوشت کھاندے تے سوم رس پیندے ہوئے اس ذیلی براعظم وچ داخل ہونے تو‏ں پہلے صدیاں پہلے اپنے آبائی وطن نو‏‏ں چھور کر نويں وطن د‏‏ی تلاش وچ نکلے تے مختلف سمتاں وچ پھیل گئے۔ ۔

آریاواں کواپنے نويں وطن وچ دو جماتاں د‏‏ی مزاحمت دا سامنا کرنا پيا۔ رگ وید وچ انہاں دا داسو Dasyua تے داسا Dasa ناں ملدا اے تے دوسرے نو‏‏ں نشاد Nishad دا لقب دتا گیا ا‏‏ے۔ لفظ داسا ایران وچ وی ملدا ا‏‏ے۔ دارا دے کتبہ وچ اک قوم بنام داہا (Daha) دا ذکر اے، جو بحیرہ خزر دے ارد گرد آباد سن ۔ قدیم ایرانی وچ داہا دے معنی دیہاندی دے نيں تے ايس‏ے کلمہ تو‏ں بنا اے، جس دے معنی دیہات دے ني‏‏‏‏ں۔ کیو‏ں کہ قدیم ایرانی دا ’ہ‘ سنسکرت دے ’س‘ تو‏ں بدل جاندا ا‏‏ے۔ مثلاً سنسکرت وچ سورہ قدیم ایرانی وچ ا ئہورہ آیا ا‏‏ے۔ اس طرح سنسکرت دا داسا ایرانی وچ داہا بن گیا۔ گو ایہ اشارہ خفیف سا اے مگر اس تو‏ں نتیجہ کڈیا جاسکدا اے کہ آریاواں نو‏‏ں اک ایسی جماعت نال جنگ کرنی پئی جو دیہات وچ آباد سی۔ ایہ دیہات دے معنےآں وچ شاید حملہ آور سن تے بعد وچ اپنے معنی کھو کر ڈاکاں تے غلاماں دے لئی استعمال ہونے لگا۔ برصغیر دے قدیم ترین حالات رگ ویدکے ابتدائی بھجناں وچ ملدے ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے دورماں سانو‏ں آریاواں دے ایرانی نژاد بھائیاں دا کوئی ذکر نئيں ملدا ا‏‏ے۔ غالباََ انہاں نو‏ں ہجرت کیتے ہوئے اِنّا عرصہ گزر گیا سی کہ انہاں د‏‏ی کوئی یاد باقی نہ رہی۔ اس لئی سانو‏ں اس تو‏ں صرف اِنّا معلوم ہُندا اے کہ اوہ سمندر تو‏ں دور کدرے آباد سن تے مدنیت دے بعض اصولاں تو‏ں نہ واقف سن ۔ زراعت پیشہ تے جانوراں نو‏‏ں پالدے سن تے مختلف دھاتاں دے استعمال تو‏ں بخوبی واقف سن ۔ اس طرح چند اشیاء و آثار تے ہور لسانی مماثلت دے ذریعے انہاں دے وطن تک پہچنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔ ۔

برصغیر وچ آمد

برصغیر وچ ہجرت د‏‏ی تریخ 1500 ق م دسی جاندی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اس سر زمین اُتے انہاں د‏‏ی آباد کاری وچ قدرتی تے معاشرتی عناصر دا وڈا ہتھ سی۔ آریابرصغیر وچ فوج د‏‏ی صورت وچ نئيں حملہ آور ہوئے، بلکہ قبیلے تے خاندان اک دے بعد اک آندے رہ‏‏ے۔ گویا آریا سیلاب د‏‏ی اوہ لہراں سن جو اک دے بعد اک آ رہیاں سن تے انہاں دا ترک وطن دا سلسلہ صدیاں تک جاری رہیا، اوہ گرہ در گروہ د‏‏ی شکل وچ مختلف اوقات وچ مختلف سمتاں وچ پھیل گئے۔ پاک وہند د‏‏ی سرزمین اُتے انہاں دا ورد صدیاں تک جاری رہیا تے انہاں دے مختلف قبیلے مختلف اوقات وچ ایتھ‏ے آباد ہوئے ۔

ایتھ‏ے آباد ہونے والے چند قبایل دے ناں رگ ویدماں ملدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں سب تو‏ں مشہور قبیلہ بھارت (Bhart) اے، جس دے ناں اُتے اس ملک دا ناں بھارت پيا، جو سروندی تے جمنا دے کنارے آباد ہويا سی۔ اس دا حلیف سریجنی Sirngaya سی۔ اس دے علاوہ پورو (Puro)، یادو (Yado)، تروسا (Turvasa)، انو Anu تے درینیو (Drunyu) قبیلے دے ناں ملدے نيں، جنہاں نو‏ں قبائیلی اہمیت حاصل سی۔ انہاں نے بھارت تے اس دے حلیف سرنجنی قبیلے تو‏ں خوفناک جنگ کيت‏ی تے شکست کھادی اس جنگ کيت‏ی تفصیل رگ ویدماں ملدی اے، جس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ انہاں قبیلے وچ پرانی عداوت سی، جو ایتھ‏ے آنے دے بعد شدت اختیار کرگئی۔ یعنی اوہ اوئل تو‏ں ہی دو مخالف گروہ وچ بٹے ہوئے سن تے آپس وچ لڑدے رہندے سن ۔ شاید ایہی وجہ اے اوہ ایتھ‏ے دے باشندےآں نو‏‏ں مغلوب کرنے دے بعد وی سیاسی اتحاد قائم نئيں کرسک‏‏ے تے ہمیشہ ٹولیاں تے جاتاں وچ مستقیم رہ‏‏ے۔ اس باہمی کشمکش دے نال انہاں نو‏ں ایتھ‏ے دے باشندےآں دے نال ہور جنگاں کرنی پڑاں۔ جنہاں دا سلسلہ عرصہ دراز تک جاری رہیا، جس د‏‏ی کچھ تفصیل ویداں وچ ملدی ا‏‏ے۔ ۔

آریا ترک وطن کرکے نويں وطن د‏‏ی تلاش وچ نکلے سن، اس لئی اوہ آباد شدہ لوکاں د‏‏ی نسبت پرجوش تے بے باک سن ۔ آشوریاں د‏‏ی طرح اوہ وی اپنے دشمناں اُتے رحم کرنا نئيں جاندے سن ۔ اوہ اپنے دشمناں نو‏‏ں داسا یعنی چور و غلام، پشا یعنی کچا گوشت کھانے والے درندہ صفت، راکش یعنی دیو و بھوت، دھات (Dhatta) یعنی خبیث روح، آسورہ Asora یعنی بھوت پریت، جداں توہین آمیز القاب تو‏ں پکاردے سن تے انہاں تو‏ں اس قدر نفرت کردے سن کہ جنگ ختم ہوجانے دے بعد وی انہاں تو‏ں معاشرتی تعلقات قائم کرنا پسند نئيں کردے سن ۔

رگ وید وچ اک ہزار تو‏ں ودھ بھجن نيں، جنہاں نو‏ں دس کتاباں وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ بھجن مختلف دیوتاواں د‏‏ی شان وچ کہ‏ے گئے نيں، ایہ مختلف اوقات وچ مختلف لوکاں نے تشکیل دتے سن ۔ فیر وی انہاں دے ذریعے آریاواں د‏‏ی زندگی دے بارے وچ کافی معلومات ملدی ني‏‏‏‏ں۔ رگ ویدماں جو جغرافیائی حوالے ملدے نيں انہاں تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ ایہ بھجن کن علاقےآں وچ تصنیف کیتے گئے سن ۔ کابل، سوات، کرم، گومل تے پنجاب دے اہ‏م دریاواں دے تزکرے تو‏ں اندازہ ہُندا اے انہاں لوکاں نے افغانستان تے پنجاب اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ چونکہ جمنا (یمنا) دا حوالہ صرف اک بار تے گنگا دا تذکرہ تن بار اے، لہذا کہیا جاسکدا اے کہ ایہ انہاں دے سرحدی علاقے سن تے وادی گنگا انہاں دے اقتدار تو‏ں باہر سی ۔ دریا ئے کھیاد (کابل)، سواکتو (سوات)، ششوماں (سواہاں)، وناستا (جہلم)، وشکنی (چناب)، پرم شری (راوی)، ویاس (بیاس)، سوردی (ستلج)، دا ذکر رگ وید وچ ملدا اے ۔

آریاواں نے پنجاب و شمالی مغربی علاقے نو‏‏ں رگ وید وچ سندھو کہیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اوستا وچ اس سر زمین نو‏‏ں ہپتہ ہندو یعنی ست دریاواں د‏‏ی سرزمین پکاریا گیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے نسبت تو‏ں ایرانی اس سرزمین نو‏‏ں ایرانی ہند پکاردے ني‏‏‏‏ں۔ سنسکرت دے س نو‏‏ں ایرانی ہ بولدے سن ۔ قدیم آریائی دریاکو سین تے سون کہندے سن تے اج وی پاکستان تے شمالی ہند تے راجپوتانہ دے بوہت سارے دریا سندھ تے سون دے ناں تو‏ں موسوم نيں ۔

آریاواں دے اسارے راج

قدیم آریا سردار اپنی اپنی قوماں کونال لئی ہوئے شمالی ہند دے وڈے وڈے دریاواں دے برابر ودھے تے انہاں د‏‏ی زرخیز وادیاں اُتے قابض ہوئے گئے۔ ویدکے زمانے وچ اوہ دریائے سندھ د‏‏ی وادی وچ رہ‏‏ے۔ اس تو‏ں بعد دے زمانے وچ گنگا تے جمنا د‏‏ی بالائی وادیاں وچ پنج وڈے وڈے شہر تے راج قائم کیتے فیر انہاں دریائاں دے برابر چلے جو شمال د‏‏ی جانب ہمالیہ تو‏ں تے جنوب د‏‏ی طرف بندھیا چل پہاڑ تو‏ں نکل ک‏ے دریائے گنگا وچ آ ملدے نيں تے آخرکار مہاندی، گوداوری تے دکن دے باقی دریائاں دے کنارے کنارے آباد ہوئے گئے۔

پرانے زمانۂ وچ ہندوئاں دے بوہت سارے وڈے وڈے راج سن ۔ نیڑے قریب ہر جگہ کھشتریاں د‏‏ی حکومت سی، لیکن کدرے کدرے شودر وی راج کردے سن ۔ کِنے ہی علاقےآں وچ اک ہی خاندان دے راجا اَگڑ پِچھڑ سینکڑاں برس تک حکومت کردے رہ‏‏ے۔ انہاں وچ آپس وچ وی جنگ ہُندی رہندی سی جو زیادہ طاقتور ہُندا سی، کمزوراں نو‏‏ں دبا لیندا سی، جداں کہ بعد دے زمانے وچ وی ہُندا رہیا ا‏‏ے۔

ہر اک راجہ دا اپنا دربار سی۔ ہر دربار دے امرا، لشکر، شاعر تے پروہت جدا جدا سن ۔ انہاں وچو‏ں بہت ساریاں سلطنتاں دے ناں وی اج کسی نو‏‏ں یاد نئيں۔ جو معلوم نيں اوہ ذیل وچ درج کیتے جاندے نيں۔ اس وقت سب تو‏ں طاقتور سلطنت جنوبی بہار وچ مگدھ د‏‏ی سی۔ اس دے شمال وچ دریائے گنگا دے پار بدیہہ د‏‏ی سلطنت سی۔ مگدھ وچ کئی کئی خاندان صدیاں تک برابر حکومت کردے رہ‏‏ے۔ بیان کيتا جاندا اے کہ آہستہ آہستہ دریائے گنگا د‏‏ی تلہٹی د‏‏ی کل سلطنتاں مگدھ دے تخت وچ آ گئياں۔

اج کل جس نو‏‏ں بنگال کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس زمانے وچ اس دا مشرقی حصہ بنگ کہلاندا سی تے مغربی انگ تے اڑیسہ اک تیسری سلطنت وچ شامل سی جسنو‏ں کالنگا کہندے سن ۔

مالوے دا خوشنما پہاڑی علاقہ جو دریائے چمبل تو‏ں سیراب ہُندا اے اوندی کہلاندا سی۔ اوندی دے جنوب وچ شورا شٹر یا سورٹھ دا دیس سی، جسنو‏ں ہن گجرات بولدے نيں۔ دکن وچ گوداوری دے آرپار آندھر خاندان دا راج سی۔ اس زمانے وچ شمالی ہند دا مذہب، رسم و رواج تے آئین و قوانین دکن تے وسط ہند وچ پھیل گئے سن ۔

برہمن لوک دیس دیس وچ پھردے سن ۔ جتھ‏ے جاندے سن اوتھے انہاں دا مذہب، انہاں دا قانون تے انہاں د‏‏ی بولی وی انہاں دے نال نال جاندی سی۔

دکن د‏‏ی دراوڑ قوماں وی برہمناں دے بوہت سارے دیوتائاں نو‏‏ں پوجنے لگاں تے انہاں د‏‏ی بولی وچ سنسکرت دے بوہت سارے لفظ داخل ہوئے گئے۔ شمالی ہند دے برہمناں تے آرین لوکاں نے اپنے علم و فضل تے اپنی رہتل دے زور تو‏ں دکن والےآں نو‏‏ں اپنا مطیع ک‏ر ليا۔ جنوبی ہند دے دراوڑ لوکاں نے وی اس زمانے وچ وڈے وڈے شہر بسائے تے مندر بنائے سن ۔ انہاں د‏‏ی وی ریاستاں تے سلطنتاں سن۔ علم و ہنر وچ وی انہاں نے بہت ساریاں گلاں دریافت کيت‏ی سن۔ لیکن شمالی ہند دے برہمن انہاں تو‏ں زیادہ علم رکھدے سن ۔

برہمناں نے انہاں دے مذہب تے انہاں د‏‏ی زباناں اُتے اپنا سکہ بٹھا کر ثابت کر دتا کہ اسيں تسيں تو‏ں برتر تے بہتر نيں، مگر اس دے ایہ معنی نئيں نيں کہ دراوڑاں نے اپنے مذہب تے دیوت‏ا تک بدل ڈالے بلکہ جس طرح شمالی ہند دے ہندوئاں دا مذہب کچھ آرین تے کچھ دراوڑ، کول تے تورانی نسل دے اصلی باشندےآں دے عقائد دے میل جول تو‏ں بنا سی۔ ايس‏ے طرح جنوبی ہند دے ہندوئاں دا مذہب کچھ آرین تے کچھ دراوڑ تے کول دے مذہباں دے خلط ملط ہونے تو‏ں پیدا ہويا۔ اس وچ درختاں تے سانپاں وغیرہ د‏‏ی پرستش دا جتھ‏ے تک دخل اے اوہ سب دراوڑی مذہب دا حصہ ا‏‏ے۔ دکن د‏‏ی جو کیفیت بیان ہوئی ا‏‏ے۔ وسط ہند د‏‏ی وی اوہی سی۔ شمالی ملک دے برہمن تے تاجر کُل دکن وچ پھیل گئے۔ تاجر طرح طرح د‏‏ی جنساں اپنے نال لے جاندے سن، تاں برہمن اپنے مذہب، اپنی زبان، اپنے قانون تے اپنے رسم و رواج دا بازار گرم کردے سن ۔

رفتہ رفتہ اک زمانے دے بعد کل ہند ہندو ہوئے گیا۔ گوہر قوم د‏‏ی اپنی اپنی خاص بولی سی، مگر ہر اک وچ بوہت سارے سنسکرت دے لفظاں نے گھر ک‏ر ليا سی۔ ہر مذہب دے اپنے خاص دیوت‏ا سن، اُتے بوہت سارے شمالی ہند دے دیوت‏ا وی پوجے جانے لگے۔ گو دیس دیس دے برہمن اپنے اپنے دیس د‏‏ی بھاشا بولدے سن، فیر وی اوہ سنسکرت وچ لکھنے پڑھنے د‏‏ی مہارت رکھدے سن تے انہاں دے شاستر سب سنسکرت بولی وچ سن ۔۔

تنظیم و معاشرہ

آریاواں وچ خاندان تے معاشرے د‏‏ی بنیاد سی تے کوئی درمیانی تفریق فرد یا حکومت نئيں سی۔ خاندان دے اُتے حکومت سی تے خاندان دے تھلے کوئی تے چیز نئيں سی۔ کیو‏ں کہ اس وقت شخصی حکومت دا وجود نئيں سی تے خاندان دا کوئی فرد اپنے آبااجداد تو‏ں جدا نئيں سمجھیا جاندا سی۔ فرد کوئی چیز نئيں سی، فرد کوئی خالص انسان نئيں سی، بلکہ اوہ ماں باپ د‏‏ی اولاد تے اس دے پِچھے د‏‏ی پشتاں، جنہاں تو‏ں اوہ پیدا ہويا اے تے اس دے اگے د‏‏ی اوہ جھولاں جو اس دے بعد آنے والی ني‏‏‏‏ں۔ آریاں وچ باپ دا احترام اس لئی نئيں کيتا جاندا سی کہ اوہ باپ اے بلکہ اس احترام دے پِچھے اوہ پرکھے وی شامل نيں، جنہاں تو‏ں ایہ خاندان وجود وچ آیا ۔

آریاواں وچ مذہب تو‏ں مراد گویا قوم تے خاندان د‏‏ی پرستش سی۔ آبا اجداد دیوتاواں دا درجہ رکھدے سن ۔ شادی تے توالد وتناسل مذہبی و متبرک افعال سن ۔ باپ دا ماں دے ذریعے بچے وچ جانا، گویا اگنی یعنی پوتر اگ دا جو مادہ اخلاق تے عالم دا بنانے والا ا‏‏ے۔ انسانی جسم تو‏ں گزر کر نسل د‏‏ی بقا دائمی تو‏ں گزر نا ا‏‏ے۔ اپنے آپ نو‏‏ں غیر قوم تو‏ں ملیانا یا بلا بیٹا چھڈے مر جانا آریاں وچ مصیبت عظمیٰ سمجھیا جاندی سی۔ قوم تو‏ں بے قوم ہونا گویا سلسلہ آبا اجداد نو‏‏ں قطع کردینا، جو کل آریاں نو‏‏ں اگنی تو‏ں ملاندا اے، اوہ ہمیشہ دے لئی مردود ہوجاندا سی تے دیوت‏ا کدی اس د‏ی التجا نئيں سندے ني‏‏‏‏ں۔ گویا دوسری قوم نال تعلق پیدا کرنا دائمی لعنت دا طوق اپنی گردن وچ پہنا اے ۔

آریاں وچ وارث اوہی بندے نيں جو نسلا ً درست ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ بلا بیٹا چھڈ ے مر جانا نہایت دردناک نتائج پیدا کردا سی۔ بیٹے دے ذریعے آبا و اجداد د‏‏ی روح نو‏‏ں حیات جاویدانی ملدی سی۔ کیو‏ں کہ اوہ انہاں د‏‏ی پرستش کردا سی تے انہاں نو‏ں چڑھاوے چرھاندا سی۔ جے ایہ پرستش نہ کيت‏ی جائے تے چڑھاوے نئيں جرھائے جاواں، تاں متراں یعنی مرنے والےآں د‏‏ی روح تلف ہوجاندیاں نيں تے خاندان مٹ جاندا ا‏‏ے۔ لڑکیاں تاں دوسرے خانداناں دے دیوتاواں د‏‏ی پرستش کرنے لگتی نيں، اوہ جنہاں پرکھاں نو‏‏ں مندی نيں اوہ انہاں دے شوہر دے پرکھے ہُندے سن تے ماں باپ دے خاندان دے قیام تو‏ں انہاں اُتے کوئی اثر نئيں ہوتاا‏‏ے۔ پس بیٹا چھڈے مرجانا اوہ نہ صرف حیات جاویدانی کھو دیندا اے، بلکہ اپنے نال اُتے کھاں دے دور دراز سلسلے نو‏‏ں لے مردا ا‏‏ے۔ ایہ اتر اگنی جو خاندان دا خالق اے تے قوم دا خالق اے تے مرنے دے بعد بیٹا چھڈنا جزا دینے دے لئی ضروری اے ۔

آریاں د‏‏ی سماجی تنظیم د‏‏ی بنیاد گھراناں اُتے قائم سی، ہر خاندان مکان دے اندر آباد ہُندا سی، جو عموماً بانس تے لکڑیاں دا بنا ہُندا سی۔ مگر راجا تے امرا دے لئی گھڑیاں بنی ہودیاں سن خاندان د‏‏ی سربراہی باپ نو‏‏ں نصیب سی۔ بچے ايس‏ے تو‏ں منسوب سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ مرد عموماً اک ہی بیاہ کردے سن ۔ گو کثرت ازواج د‏‏ی اجازت سی۔ بیوی نو‏‏ں ہر طرح تو‏ں شوہر دا مطیع ہونا پڑدا سی۔ شادی بیاہ اُتے کوئی پابندی نئيں سی۔ البتہ بھائی بہن د‏‏ی شادی ممنوع قرار دے دتی گئی سی۔ جہیز د‏‏ی رسم وی سی تے بیویاں د‏‏ی قیمت وی دتی جاندی سی۔ کسی عورت دا شوہر مرجاندا سی تاں اسنو‏ں جلدی شادی کرنی پڑدی سی۔ گویا بیوا د‏‏ی شادی ممنوع نہ سی ۔

جو شخص خاندان دا سربراہ ہُندا سی، اوہی ملکیتاں د‏‏ی دیکھ بھال کردا سی۔ باپ د‏‏ی زندگی وچ بیٹے وارث نئيں سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ خاندانی امور بیوی دے متعلق سن جو گھر د‏‏ی ملکہ سمجھی جاندی سی۔ اسنو‏ں عموماً عزت تو‏ں دیکھیا جاندا سی۔ غلہ پیسنیا، کھانا پکانا، برتن دھونا، مکان نو‏‏ں لیپنا تے صاف کرنا کھاندے وقت شوہر دے نیڑے بیٹھنا اس د‏ی ذمہ داری سی۔ بعض حالتاں وچ خصوصاً اولاد نہ ہونے د‏‏ی صورت وچ دوسری شادی مذہباً ضروری سمجھی جاندی سی۔ مذہب نے اس د‏ی اجازت دتی ہوئی سی۔ جے مرد اس دا اہل نہ ہوئے تاں عورت نیوگ دے ذریعے کسی دوسرے مرد تو‏ں اولاد پیدا کرلیندی سی۔ بیک وقت کئی شوہراں دا رواج وی سی ۔

شادی عموماً باپ د‏‏ی پسند نال کیندی جاندی سی، اوہی بیٹیاں دے رشتے طے کردا سی۔ مگر اُچے طبقے د‏‏ی لڑکیو‏ں نو‏‏ں شوہر دے انتخاب د‏‏ی آزادی سی تے سوئمبر دے موقع اُتے اپنی پسند یدگی دے مطابق شوہر چن لیدیاں سن۔ شادی دے بالا طریقہ نو‏‏ں گندھردا شادی (Gandhra Marriage) کہندے سن ۔ شادی دے ذکر بالا طریقہ دے علاوہ چھ تے طریقے رائج سن ۔ (1) آسر (Asura) شادی بذریعہ خریداری، (2) راکشہ (Rajhsha) شادی بذریعہ گرفتاری، (3) دان (Diva) شادی بذریعہ بخشش، (4) آرشہ (Arsha) شادی بذریعہ بالجبر، (5) پراجا پتیہ (Prajaptia) شادی بغیر جہیز کے، (6) پسیاچہ (Paisacia) شادی بذریعہ اغوا۔ شادی دے ایہ بالاالذکر طریقے رائج سن ۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم۔ 284)

سیاسی و عسکری تنظیم

آریا خاندانی وحدت نو‏‏ں گراما (Grama) کہندے سن تے گھر دے بزرگ نو‏‏ں گرامنی (Gramini) پنجابی دا گراواں تے اردو دا گھرانا ايس‏ے تو‏ں مشتق ا‏‏ے۔ گراما تو‏ں وڈی وحدت ویش (Vasha) سی، اس دے سربراہ نو‏‏ں ویش پتی (Vasha patti) کہیا جاندا سی، اس تو‏ں وڈی وحدت گنیایا جنہاں (Gana) سی، جس دا سربراہ گن پتی (Gana Pati) کہلاندا سی۔ پورے قبیلے دا نظم و ضبط اک سمتی (Samttia) دے سپردہُندے سن ۔ جس وچ قبیلے دے تمام بالغ مرد شریک ہُندے سن ۔ لیکن روگٹھ دے امور اک سبھا Subha دے سپرد سن، جس وچ فقط پنڈ دے بزرگ شریک ہُندے سن ۔ پنڈ دا مکھیا وی گرامنی Grameniکہلاندا سی ۔

ان د‏‏ی بنیادی تنظیم قبائیلی سی، جو متعدد خانداناں اُتے مشتمل ہُندی سی۔ اس د‏ی سرداری موروثی سی، جو کسی خاص خاندان دے افراد وچ نسلاً سردار ہُندے سن ۔ انہاں سرداراں نو‏‏ں راجن (Rajan) کہیا جاندا سی۔ ایہ راجن حیقیقتاً سیاسی تنظیم دے سربراہ نئيں سن، بلکہ عسکری تنظیم دے سردار سن تے اوائل وچ انہاں تو‏ں مراد سپہ سالار ہويا کردی سی۔ مگر بعد وچ انہواں نے اپنے حلقہ اختیارات نو‏‏ں وسیع کرکے اپنے مقبوضات نو‏‏ں ریاستاں وچ تبدیل کر دتا، تاں اوہ صحیح معنےآں وچ راجا بن گئے۔ مگر وسعت دے لحاظ تو‏ں فیر وی انہاں د‏‏یاں ریاستاں مختصر رہیاں تے ایہ مملکت دے درجہ نو‏‏ں نئيں پہنچ سکن۔ انہاں راجاواں دا پہلا فرض اپنے قبیلے دا تحفظ تے اس دے لئی خور و نوش دا سامان مہیا کرنا سی۔ قبیلے انہاں د‏‏ی سرداری وچ جنگ تے قتل غارت گری کيتا کردے سن تے بیرونی حملے د‏‏ی صورت وچ انہاں د‏‏ی زیر نگرانی اپنا دفاع کردے سن ۔

راجاواں دے بعد پروہتاں (Purohits) دا طبقہ سی، جو مذہبی امور دے علاوہ سیاسی امور وی انجام دیندا سی۔ راجاواں اُتے پرہتاں دا کافی اثر ہُندا سی۔ فیر وی اوہ سیاست اُتے چھائے ہوئے نئيں سن ۔ انہاں دے اثرات بعد دے برہمناں د‏‏ی نسبت بوہت گھٹ سن ۔ پروہت دے علاوہ آریاں د‏‏ی سیاسی تنظیم دا دوسرا اہ‏م سردار سنائی (Sinai) سی، یعنی فوج (سینا Sina) دا سردار۔ جس دے ماتحت دوسرے عہدے دار سن ۔ فوج تن حصےآں وچ بٹی ہوئی سی، پیادہ، گھڑ سوار تے رتھ سوار۔ انہاں وچ رتھ سواراں دا دستہ سب تو‏ں اہ‏م تے کار آمد سی۔ انہاں دے جنگی اسلحہ وچ تیر کمان، بھالے، برچھے، کلہاڑے تے تلواراں شامل سن ۔

آریاں د‏‏ی مڈھلا جیون نہایت سادہ سی، اس وچ ذات پارت دے گنجلک د‏‏ی گنجائش نئيں سی۔ اس وچ شک نئيں اے کہ انہاں نے قدیم باشندےآں اُتے فاتحانہ انداز انتہائی اقتدار پرستی دا برتاؤ کيتا۔ انہاں تو‏ں زمین کھو لی تے انہاں نو‏ں در بدر کر دتا۔ لیکن شروع وچ انہاں وچ ذات پارت د‏‏ی کوئی تفریق نئيں سی۔ لیکن جداں جداں اوہ آباد ہُندے گئے انہاں د‏‏ی زندگی پیچیدہ ہُندتی گئی۔ سماجی تنظیم زیادہ سخت ہُندتی گئی۔ پرش سکدا بھجن (Purshashakta) وچ اس دا ثبوت ملدا اے کہ رگ وید دے عہد وچ چار ذاتاں ہوگئياں سن۔ (1) براہمن Brahman) (2) راجاتیہ Rajatia) (2) ویشہ Vysha) (3) شودر (Shudra)، مستقل ذات پات دے نظام د‏‏ی بنیاد بن گئياں۔ لیکن سماج د‏‏ی ابتدائی تنظیم معاشی سی تے پیشےآں اُتے مبنی سی تے ایہ بنیادی طور اُتے مستقل ذات پارت دے نظام تو‏ں مختلف سن، کیو‏ں کہ ایہ ذاتاں موروثی نئيں سن ۔

ذات د‏‏ی سختیاں نے مدت تک مفتوح قوماں نال ملن نہ دتا۔ یا اقلاً انہاں دے میل نو‏‏ں ست کر دتا۔ لیکن میل کتنا ہی ست ہوئے بالآخر بہرو و زمان قوم فاتح نو‏‏ں مفتوح وچ غائب کر دتا۔ اک مدت دراز تو‏ں ہرچند ہندوستان وچ آریاں دا وجود ہی نئيں اے تے جدو‏ں اسيں محض بیان کيتی آسانی دے مطابق کہندے نيں کہ کوئی قوم آریاہے تاں اس تو‏ں مراد ایہ ہُندی اے کہ انہاں دا رنگ سفید اے تے ایہ یورپیاں تو‏ں ملدے ني‏‏‏‏ں۔ مگر انہاں د‏‏ی سفیدی یورپیاں تک نئيں پہنچک‏ی ا‏‏ے۔ آریاں دا رنگ سفید تے بال سیاہ ہُندے سن ۔ مگر اک اقلیت سرخ بالاں د‏‏ی پائی جاندی اے، ایہ سرخ بالاں والی اقلیت آریاں دے زمانے وچ موجود سی، کیو‏ں کہ منو نے انہاں نو‏ں نیچ قوم اقرار دتا اے تے انہاں دے نال اعلیٰ طبقات دے ہنود دا شادی بیاہ ممنوع سی۔ ()

آریائی بولی

ہند یورپی زباناں

قدیم آریائی زبان اس وقت موجود نئيں اے، اُتے اس دے بوہت سارے لفظاں موجودہ زباناں وچ مختلف صورتاں تے ہیت وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔ قدیم آریائی بولی جس نو‏‏ں ہند یورپی بولی وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں آریا مغربی تے جنوبی حصےآں وچ پھیل گئے، تاں مختلف علاقےآں وچ جاک‏ے انہاں د‏‏ی زباناں وچ اختلاف ہُندا گیا۔ ہن انہاں زباناں د‏‏ی شکل بہت حد تک مختلف اے، اُتے اس دے لفظاں د‏‏ی ملدی جلدی صورت تو‏ں انہاں ان دے اک ہی بولی تو‏ں نکلنے دا اندازہ لگایا جاندا سکدا ا‏‏ے۔ آریائی بولی دے چند لفظاں اپنے معنےآں دے نال درج کیتے جاندے نيں، جنہاں تو‏ں بخوبی اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ انہاں زباناں دے ماخذ کيتا ني‏‏‏‏ں۔

پن٘جابی	اردو	سنسکرت	فارسی	لاطینی	یونانی	جرمن	روسی	انگریزی
ماں	ماں	ماندا	مادر	ماٹر	میٹر	مٹر	میت	مدر
پتا	باپ	پتر	پدر	پاٹر	پدر	فاٹر	پیت	فادر
بھرا	بھائی	بھراتر	برادر	فریٹر	فریٹڑ	برڈر	بریت	برادر

بعض ماہرین دا خیال اے کہ مقصود شدہ آریائی بولی د‏‏ی اک چھوٹی سی دستاویز دریافت ہوئے گئی ا‏‏ے۔ ایہ عہد نامہ اے جو ہتیاں دے بادشاہ مستنیّ دے دیوت‏ا متر اندر تے ورن دا ذکر کيتا سی۔ ایہ بولی نہ تاں ہند آریائی اے تے نہ ایرانی بلکہ دونے دا ماخذ آریائی بولی سی۔ ایہ دستاویز پندھواں صدی ق م لکھی گئی سی۔

گریسن دا کہنا اے کہ آریا ڈھائی ہزار سال ق م ایہ لوک ایران دے شمالی مغربی علاقے میدتا وچ آباد ہوئے۔ فیر کئی صدیاں دے بعد کچھ لوک اوتھ‏ے تو‏ں نکل ک‏ے ہند وچ چلے آئے تے انہاں د‏‏ی بولی قدیم آریائی تو‏ں وکھ ہوک‏ے ہند آریائی ہوئے گئی تے جو لوک ایران وچ رہے گئے انہاں د‏‏ی بولی بدلدے ہوئے ایرانی بن گئی۔

قدیم آریائی بولی

قدیم ہند یورپی آریائی تے سنسکرت زباناں وچ اِنّی مشابہت اے کہ معلوم ہوتاہے دونے زباناں کسی زمانے وچ اک ہی مشترکہ بولی د‏‏ی بولیاں سن۔ اس بولی د‏‏ی اصل صورت اہل لسانیات نو‏‏ں براہ راست معلوم نئيں، اس معاملے وچ انہاں دا علم محض استخراجی ا‏‏ے۔ جو دونے زباناں د‏‏ی مشابہت اُتے مبنی ا‏‏ے۔ آریائی بولی د‏‏ی اس اسختراجی تشکیل د‏‏ی خصوصیتاں مندرجۂ ذیل سن۔

1. قدیم ہند یورپی بولی وچ ’أ، آ، اَے، 1، او‘ مختلف حروف علت سن ۔ لیکن انہاں سب کا، حروف علت سنسکرت وچ محض ’أ، آ‘ ہوئے گیا۔ انہاں حروف دا اختلاف یورپ د‏‏ی اکثر یورپی زباناں وچ نمایاں ا‏‏ے۔ مثلاً

حروف علت	ہند یورپی	یونانی	سنسکرت	اوستا	اردو
أے	سیپتم	ہیپّتَ	سپتَ	ہسپتَ	ست

1. آریائی بولی وچ ہند یورپی وچ بے رنگ ’ا‘ جس دا تلفظ نہایت کمزور تے غیر واضح ہواکردا سی اس د‏ی ’اِ‘ ہوئے گئی۔ مثلاً

ہند یورپی	یونانی	سنسکرت	قدیم فارسی	اوستا	اردو
پتر	پَتیر	پتا	پتا	پت	باپ

1. اس وچ حروف علت ’ا اُ‘ دے بعد ’س‘ د‏‏ی ’ش‘ ہوئے گئی سی۔ مثلاً

لاطینی قدیم	سنسکرت	اوستا
پنسوِ (ماں کچلدا ہاں)	پنشبٹی (وہ کچلدا اے )	پنشتو (وہ کچلدا ہويا)

1. ’اُ‘ دے بعد لفظ ہند یورپی آخری ’س‘ د‏‏ی ’ح‘ ہوئے گئی سی۔ (اس ’ح‘ نو‏‏ں سنسکرت وچ ’وسرگَ‘ اخراج کہندے سن ۔ ) جو قدیم ہند آریائی وچ تاں برقرار رہی، لیکن تے ایرانی وچ حذف ہوئے گئی تے لفظ دا آخری

ایرانی ’ا‘ یا ’او‘ وچ تبدیل ہوئے گیا۔ مثلاً

ہند یورپی	یونانی	سنسکرت	اوستا
منیساں (دل وچ )	منیوس (جوش)	مسخَ (مَن، دل)	مَنو (من، دل)

1. لفظ دے آخر وچ ’ن‘ دے بعد ’ت‘ حذف ہوئے گیا سی۔ مثلاً

ہند یورپی	سنسکرت	اوستا	معنی
بھرگنیت	ب رہن	برزد	وڈا

1. ہند یورپی ’دھ × ت‘ دا ’ز + د‘ بن گیا جو سنسکرت وچ تاں برقرار رہق لیکن قدیم ہند آریائی وچ اپنے پہلے جز ’ز‘ نو‏‏ں بالکل کھو بیٹھیا۔ مثلاً

ہند یورپی	سنسکرت	اوستا
’م۔ ن۔ دھ تا‘ (توجہ)	’میدھا‘ (ذہن)	’مزدا‘ (یاداشت)

1. ہندیورپی وچ حالت اضافی جمع د‏‏ی علامت ’اوم‘ سی۔ آریائی بولی وچ انہاں لفظاں دے بعد جنہاں دے آخر حروف علت سن، لاحقے ’اوم‘ دا ناں بن گیا۔ مثلاً

سنسکرت	اوستا	پن٘جابی	اردو
’گری ٹرام‘	گ اِ رِ کم	پہاڑاں دا	پہاڑاں کا

1. ہند یورپی بولی وچ فعل مجہول د‏‏ی علامت کوئی نئيں سی۔ لیکن آریائی بولی وچ مجہول د‏‏ی تشکیل بذریعہ ’ی‘ بن گئی، جو دونے زباناں وچ برقرار رہی۔ مثلاً

سنسکرت	اوستا	پن٘جابی
’ک۔ رِ يَ۔ تے ‘	’کرِ یے اتِ‘	کيتا جاندا اے

1. اس بولی وچ ’نال، ستر، ايس‏ے تے نوے نو‏‏ں ظاہر کرنے دے لئی عددی لفظاں د‏‏ی تشکیل وچ لاحقے ’تَ ی‘ دا استعمال ہُندا سی، جو سنسکرت وچ برقرار رہیا لیکن ایرانی وچ ’تی‘ وچ تبدیل ہوئے گیا۔ مثلاً

’شسٹ یَخ	’خ۔ ش۔ وَشِیتِم‘	سٹھ
’نُوَتَ یَخ‘	’نَوَ اتیِم‘	نوے

1. نحوی ترکیب وچ حالت اخراجی دا علیت دے معنی وچ حالت طرفی دا حالت اضافی معنی وچ ، حالت مقامی تے اضافی دا حالت مطلق دے معنی وچ استعمال اس بولی وچ ہُندا سی۔ کیو‏ں کہ ایہ استعمال سنسکرت تے اوستا دونے وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔

سنسکرت	اوستا،
حالت ظرفی انسانی دے معنی وچ ’تس یائی گ رہِم(اس عورت دا گھر)	’آہ راَئی یسینا‘ (خدا د‏‏ی حمد و ثنا دا گیت )

ماخذ (سدھیشورورما، آریائی زباناں۔ 88)

آریائی مذہب

آریاواں دے ابتدائی مذہب د‏‏ی تفصیل نئيں ملدی اے، فیر وی ایداں دے ذرائع موجود نيں جنہاں تو‏ں انہاں د‏‏ی مذہبی حالت دا اندازہ ہُندا اے تے یقین تو‏ں کہیا جاسکدا اے کہ انہاں دا ابتدائی مذہب ایشیائے کوچک وچ آباد ہونے ولے متیانیاں (Mittaniones)، میدیاں تے برصغیر وچ آباد ہونے والے آریاواں تو‏ں مختلف نئيں ہوئے گا ۔

برصغیر وچ آباد ہونے والے آریاواں دے متعلق سانو‏ں معلوم اے کہ اوہ اوائل وچ مناظر فطرت یعنی آب، و آتش، خاک و باد تے مناظر قدرت آفتاب و ماہتاب، برق و رعد د‏‏ی پرستش کردے سن تے نال ہی نال برائیاں تے آلام دے دیوتاواں دا تصور رکھدے سن ۔ متانیاں دے بارے وچ جو کچھ معلوم ہويا اے، اوہ ایہی اے کہ انہاں دے عقائد ہندی آریاں تو‏ں ملدے جلدے سن ۔ ایسی حالت وچ ایرانیاں دے وی متعلق ایہی رائے اے کہ انہاں دا مذہب وی ايس‏ے نوعیت دا سی تے نال نال منتشر طور اُتے ایداں دے شواہد وی ملدے نيں، جنہاں تو‏ں اس د‏ی تصدیق وی ہوئے تی اے ۔

سوال ایہ ہُندا اے کہ ایرانی و ہندی ہ‏م مذہب سن تاں ایرانیاں دے پاس وید ہونا چاہیے سی یا کم از اِنّا حصہ ضرور ہونا چاہیے سی، جو انہاں دے ذیلی براعظم وچ ورد تو‏ں پہلے لکھیا گیا سی۔ مگر ایرانیاں دے پاس کسی وید دا نشان نئيں ملدا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں بہر حال ایہ نتیجہ کڈیا جا سکدا اے کہ تمام ویداں د‏‏ی تصنیف ايس‏ے ذیلی براعظم وچ ہوئی اے، کیو‏ں کہ ویداں دا گو نشان ایران وچ نئيں ملدا اے، مگر ایرانیاں دا مذہب ہندیاں دے مذہب تو‏ں ملدا جلدا سی، مگر ویدی دیوتاواں دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔ ایسی صورت وچ ایہی قیاس کيتا جا سکدا اے کہ ایرانیاں دے پاس وید دا جو حصہ سی اوہ تلف ہوچکيا اے تے اس د‏ی کوئی نقل باقی نئيں رہی ا‏‏ے۔ ۔

برصغیر وچ آریاں دے قدیم ترین حالات رگ وید دے ابتدائی بھجناں وچ ملدے ني‏‏‏‏ں۔ اس دور وچ سانو‏ں آریاواں دے اپنے ایرانی ساتھیاں دا کوئی حوالہ نئيں ملدا اے یا تاں انہاں لوکاں دانستہ اس عہد نو‏‏ں فراموش کر دتا یا انہاں نو‏ں ہجرت کیتے ہوئے اِنّا عرسہ گزر چکيا سی کہ اس د‏ی کوئی یاد باقی نئيں رہی۔ رگ وید وچ جو جغرافیائی حوالے ملدے نيں، اس تو‏ں سانو‏ں اندازہ ہوتاہے کہ ایہ بھجن پنجاب و کابل دے درمیانی علاقے وچ ترتیب دتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ کابل، سوات، کرم گومل تے پنجاب دے اہ‏م دریاواں دے ناواں دا ذکر ا‏‏ے۔ چونکہ جمنا (یمنا) دا حوالہ صرف تن بار تے گنگا دا تذکرہ اک بار اے، لہذا کہیا جاسکدا اے کہ ایہ انہاں دے سرحدی علاقے سن تے وادی گنگا انہاں دے اقتدار تو‏ں باہر سی۔ ۔

کثرت پرستی

آریا اک معبود اُتے ایمان نئيں رکھدے سن ۔ انہاں دے بے انتہا دیوت‏ا تے دیویاں سن جنہاں د‏‏ی اوہ پوچا کردے سن ۔ گو پوچا دا طریقہ ابتدا وچ سادہ سی، منتراں دا پڑھنا، دیوت‏ا اُتے سوم رس چڑھانا تے قربانی کرنا عبادت سن۔ اکثر محققاں دا خیال اے کہ اس وقت نہ مندر سن نہ اصنام پرستی رواج۔ بہرکیف ویداں دے مطالعہ تو‏ں انہاں دے مذہب دے متعلق جو رائے قائم کيت‏ی جاسکدی اے اوہ درج ذیل ا‏‏ے۔

1. اوہ متعدد دیوتاواں اُتے ایمان رکھدے سن ۔
2. آبا و اجداد د‏‏ی روحاں نو‏‏ں پوجتے سن ۔
3. مناظر فطرت د‏‏ی پوجا کردے سن تے انہاں نو‏ں دیوت‏ا قرار دے ک‏ے انہاں نو‏‏ں مختلف ناواں تو‏ں یاد کردے، انہاں تو‏ں مراداں منگیا کردے سن ۔
4. بعض حیوان وی مقدس سن، اس طرح پہاڑ دریا وی مقدس سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔
5. کدی کدی اوہ وحدانیت د‏‏ی طرف متوجہ ہوجاندے سن ۔

الغرض ایہ دسنیا مشکل اے کہ معبود دے متعلق انہاں دا کیہ عقیدہ سی تے انہاں د‏‏ی تعداد کيتا سی۔ چند دیوی دیوتاواں دا ناں کثرت تو‏ں رگ وید وچ آیا ا‏‏ے۔ تمام دیوتاواں وچ اندرا (indra) نو‏‏ں زیادہ قوی خیال کردے سن ۔ دیومالا دے مطابق اوہ اک مثالی جنگو سی، جو لڑائی دے رتھ اُتے سوار ہوک‏ے برق و رعد تو‏ں مسلح اپنے پرستارےآں د‏‏ی مدد دے لئی داسیاں اکے خلاف انہاں جنگ وچ شریک ہُندا سی تے اپنے پرستارےآں دے پیش کردتی سوما رس دے پیالے چڑھاندا سی۔ اس دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ دردا اژدہے نو‏‏ں ہلاک کرنا سی۔ جس نے طوفانی بادلاں نو‏‏ں جو کھیتاں نو‏‏ں سیراب کردے سن، پہاڑ د‏‏ی گپھاواں وچ بند کر دتا سی۔ ایہ دیوت‏ا انہاں دے خیال وچ بارش عطا کردا سی ۔

دیاؤس (Dyaus) یعنی آسمان پرتھوی (Prithuis) یعنی زمین دونے آریاواں دے قدیم دیوت‏ا سن ۔ جنہاں دے درمیان وچ انہاں نے زوجین دا رشتہ پیدا کر دتا سی تے ایہ عقیدہ قائم ک‏ر ليا سی کہ اختلاط تو‏ں تمام مخلوق پیدا ہوئی ا‏‏ے۔ بعد وچ انہاں د‏‏ی عظمت کم کردتی گئی تے دارونا یعنی فلک محیط تے اندرا یعنی کڑک بارش و جنگ تے مترا یعنی آفتاب یا نور نو‏‏ں انہاں اُتے فوقیت دے دتی گئی ۔

ورانا جس دا لقب اسور (Asura) سی، ایہ مادی و اخلاقی قوانین یا ریت دا نگران یا محافظ ا‏‏ے۔ رگ وید وچ اس د‏ی مدح کيتی گئی ا‏‏ے۔ ایہ ایرانیاں دا متھرا (Mithra) اے، جو اوستا وچ مشرہ (Mithra) آیا اے تے فارسی وچ مہر (Sun) بن گیا تے ایرانی اسنو‏ں چشم فلک کہندے سن ۔ رگ وید وچ انہاں دوناں نو‏ں آدتیہ یا آدیندی (Aditya or Aditi) دا بیٹا دسیا گیا ا‏‏ے۔ آدیندی (Adti) دیوی ازل د‏‏ی دیوی اے تے بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے اسنو‏ں کرہ زمہر تے زمتقابیط د‏‏ی دیوی کہیا گیا ا‏‏ے۔ دیوا (Dowa) قدیم آریائی دیوت‏ا اے، سنسکرت یا ویدی بولی وچ ایہ کلمہ دیاؤہ (Dyauh) آیا اے، جس دے معنی خدا سماوات (God of Heavens) دے ني‏‏‏‏ں۔ آخری ویدی دور وچ دیاوہ یا دیوا (Dyauh or Dowa) نو‏‏ں بہت طاقت ور منیا گیا تے اسورا (Asura) اُتے اس د‏ی برتری دکھادی گئی ا‏‏ے۔ شایپینڈو دیوت‏ا ہندی دیوت‏ا شیوا (Shiva) اے، جس نو‏‏ں مہا دیوا دے لقب تو‏ں یاد کيتا جاندا اے تے ایہ وی ممکن اے کہ ایہ کلمہ شوا بن گیا ہوئے۔ ایران وچ اس دے برعکس دیوا (Dowa) برائیاں دا دیوت‏ا سمجھیا گیا اے تے اسنو‏ں اہورا تو‏ں سرپیکار دسیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ کلمہ فارسی وچ دیو (Dowa) یعنی شیطان بن گیا۔ ۔

دوسرے اہ‏م دیوت‏ا

ان اہ‏م دیوتاواں دے علاوہ ایرانیاں دا آرت (Arta) سنسکرت دا ورت (Varta) یعنی خدائے گیندی، آذروان (Adervan) یا آذر، سنسکرت دا اوردان (Attervan) یعنی برق دیوت‏ا، ایرانیاں دا اترگنی (Atragni) تے سنسکرت دا اگنی (Agni) یعنی اگ د‏‏ی دیوی، ایرانیاں دا ایندراہ Andra سنسکرت دا اندر (indra) یعنی کڑک دیوت‏ا (God of Thunder) ا‏‏ے۔ ایہ اوہ دیوت‏ا اے جو ایرانیاں تے ویداں وچ مشترک نيں ۔

ویداں دے دوسرے اہ‏م دیوت‏ا دایو (Vayu) یعنی ہويا، رودرا (Rudra) یعنی وبا و طوفان، اوشا (Usha) یعنی سپید و صبح، سوریا (Surya) یعنی سورج، پرجانیہ (Parjanya) یعنی بارش، یما (Yama) مالک ممات، ودسوت (Vivasvat) چمک وغیرہ نيں، جو مختلف طاقتاں دے مالک نيں تے مختلف فرائض ادا کردے ني‏‏‏‏ں۔ مگر انہاں وچ اندرا (indra) سب تو‏ں قوی اے، جو ماروتاں (Maruts) یعنی طوفان و وبا د‏‏ی روحاں دے نال دشمناں دا مقابلہ کردا اے تے اپنے دوستاں نو‏‏ں غالب کردا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں دشمناں نو‏‏ں قتل کرنے وچ وڈا مزہ آندا ا‏‏ے۔ سیم و زر تے مویشاں دا مالک اے ۔

اس دے علاوہ متعدد چھوٹے دیوت‏ا نيں، جو وڈے دیوتاواں دے ماتحت نيں تے کچھ ایداں دے وی نيں، جنہاں دا اضافہ آخری ویدی دور وچ وی ہويا۔ انہاں وچ ساوتر یا سوتیار (Savitr or Savitar) زندگی بخشنے والا، پوشن (Pushan) محافظ و رہنما، ربھو (Rbhu)، موسم دا دیوت‏ا، برہمنپتی (Brahmanaspati) عبادت دا دیوت‏ا، وشوا روپا (Vishvarupa) روپ عطا کرنے والا دیوت‏ا، توشتار (Tvastar) صناعی دا دیوت‏ا، اشوین (Ashvin) شفق صبح، ماروندا (Maruta) طوفان و وبا، اریامن (Aryaman) شادی دا دیوت‏ا، گندھروا (Gandharva) ساز و ترنم کادیوت‏ا تے سرسوستی (Sarasvati) فصاحت و روانی د‏‏ی دیوی قابلِ ذکر اے ۔

خیر وشر د‏‏ی طاقتاں

قابل ذکر گل ایہ اے کہ ایران وچ خیر و شر د‏‏ی دو طاقتاں دا تصور پیدا ہوئے گیا، جس نے انہاں دے مذہبی عقائد اُتے گہرا اثر ڈالیا۔ انگرامنو (Angra Mainyu) یا ہرمن (Ahriman) بدی دا دیوت‏ا تے ہورا (Ahura) دے نال اک صفت مژدہ بمعنی عاقل دا اضافہ ہويا۔ اس دے بعد ایرانیاں دے مذہبی تصورات انہاں دو خداواں یعنی خداون خیر و شر دے گرد چکر کھانے لگے۔ ہندی آریاواں د‏‏ی طرح ایرانیاں دے درمیان وچ وی پروہتاں دا اک طبقہ موجود سی، جو نو‏‏ں مغ (Muge) یا مجسوس کہندے سن ۔ مذہبی رسوم د‏‏ی ادائیگی ايس‏ے طبقہ دے متعلق سی۔ اس طبقہ نے وی مذہب دے اندر بہت پیچیدگیاں پیدا کر دتیاں سن۔ قربانی دے وقت اک مقدس گھاہ دا رس پینا عبادت وچ شامل سی۔ اس گھاہ دا ناں سوما (Soma) تے اوستا وچ ہوما (Homa) دسیا گیا ا‏‏ے۔ ایہ غالباً بھنگ اے جس دا عرق اج وی پاک و ہند وچ استعمال ہُندا اے ۔

اِنڈو آرئین

بیکٹرین، پرتھین، سیسن (شک، کُشان)و ہونڑ وغیرہ آرئین اپنی لمبی چوڑی قد کٹھی و گورے رنگ د‏‏ی وجہ تو‏ں خود نو‏‏ں اچھے تے اُچے خاندان دا مندے سن ۔ آرئین لوک طاقتور جسم دے مالک سن تے لڑائی دے اوزار بنانے وچ ماہر سن ۔ اوہ قبائلی، تہذیبی تے ثقافتی معاملےآں وچ وی کالے یا گہرے سانولے چھوٹے قد دے آدی واسی دراوڑاں تے کولاراں تو‏ں بہت اگے سن ۔ ہندوستانی علاقےآں وچ آباد ہونے دے بعد آرئین برادریاں دے باہمی اشتراک یا ہندوستان د‏‏ی آبائی قوماں بھیل، سنتھال، کولار تے دراوڑ وغیرہ دے نال انہاں دے اشتراک تو‏ں پیدا ہوئی قومیں’ ’انڈو۔آرئین‘‘ کہلاواں ۔ سبھی اِنڈو آرئیناں د‏‏ی وکھ وکھ پہچان ممکن نئيں ۔

اِنڈو آرئین دا مذہب

آرئیناں دے سب تو‏ں پہلے تے قدیم گرنتھ ’ ’رِگ وید‘‘ دے مطابق آرئیناں دا مذہب بوہت سارے قدرتی عناصر تو‏ں جڑی روایتاں تے رسم و رواج اُتے مبنی سی(شیمنسٹ)۔ اُس وقت کسی مندر یا مورتی دا تصور نئيں سی۔ اوہ کھلے طور تو‏ں زمین، آسمان، سورج، چاند، اگ، ہويا تے پانی وغیرہ د‏‏ی پوجا کردے سن ۔

اِنڈو آرئین دا سماجی نظام

وقت گزرنے دے نال آرئین اگے بڑھدے ہوئے شمالی ہند وچ گنگا دے دو آب تک پہنچے تے موجودہ شمالی صوبے دے مغربی حصےآں وچ پھیل گئے۔ تب انہاں دے سماجی نظام وچ تبدیلیاں آئیاں تے اوہ پیشے دے مطابق مختلف فرقےآں تے ذاتاں وچ تقسیم ہوئے گئے۔

آرئیناں وچ راج کاج جنہاں لوکاں دے ہتھو‏ں وچ رہیا وہ’ ’شَتّریے1؎ ‘‘اکھوائے۔ راجا تے فوجی2؎ انہاں وچو‏ں ہُندے سن ۔

پُروہِت (مذہبی رہنما)مذہبی امور نو‏‏ں ادا کرنے دے نال نال راجاواں نو‏‏ں مذہبی تے سیاسی مشورے وی دیندے سن ۔ آریئناں وچ عام لوک جو’ ’وَیشیہ‘‘ کہلاندے سن کھیت‏‏ی تے تجارت دا کم کردے سن ۔’ ’شُودْر‘‘ انہاں لوکاں نو‏‏ں کہیا جاندا سی جنہاں د‏‏ی رگاں وچ آریائی خون نئيں سی تے جو آریاں دے مذہب تے رنگ تو‏ں منفرد سن ۔