آواز دوست
آواز دوست پاکستانی بیوروکریٹ و ادیب مختا ر مسعود دی تصنیف کردہ کتاب اے۔
چند علمی خیالات نوں اک منظم شکل دینا تے اختصار دے نال بیان کرنا مضمون کہلیایا۔ سرسید تحریک دے زیر اثر مضمون وچ اصلاحی رنگ نمایاں رہیا۔ سرسید دے سارے مضامین یورپ دی رہتل و تمدن توں متاثر ہوئے کے لکھے گئے۔ تے اک واضح شکل اختیار کرنے توں قاصر رہے۔ سرسید دے بعد اس صنف نے ہور ترقی دی تے تاریخی، علمی، سائنسی، نفسیاتی تے سماجی تمام پہلوئاں کواپنے اندر سمو دتا۔ سرسید نے جنہاں مضامین دی ابتداءکی اس دا نقطہ عروج جدید اردو ادب وچ ”آواز دوست“ دی صورت وچ سامنے آیا۔ ”آواز دوست“ اپنے اندر کئی ایداں دے پہلو رکھدی اے جو اس توں پہلے مضامین دا موضوع نئيں رہے۔ مثلاً جس طرح ادب، فلسفے تے تریخ نوں اک دوسرے دے نال پیوست کرکے پیش کيتا گیا اے اس پہلے ایسی مثال نئيں ملدی، ”آواز دوست“ دے مضامین ہمہ پہلو تے ہمہ جہت اے۔ ”آواز دوست“ دی صحیح قدر متعین کرنے دے لئی اک نقاد نوں اس دے منصب دے تمام حوالےآں نوں بروئے کار لیانا پئے گا۔ بقول محمد طفیل ایڈیٹر ”نقوش“:
” اس کتاب دے بارے وچ چھت پھاڑ قسم دی تعریفاں ہوئیاں، بے شک ایہ کتاب تعریف دے قابل اے۔ جِنّا چاہن جھوٹھ بول لاں ،جِنّا چاہن سچ بول لاں۔ دونے چکر چل جاواں گے۔ ایہ گنجائش ميں نے تاں محمد حسین آزاد دی کتاب”آب حیات“ وچ دیکھی یا فیر مختار مسعود دی کتاب ”آواز دوست“ وچ ۔ “
مختا ر مسعود علی گڑھ توں تعلیم یافتہ نيں اوہ محکمہ مالیات دے ایڈیشنل سیکرٹری سن ۔ یعنی پاکستانی بیورو کریسی کااک حصہ سن ۔ اس دے علاوہ اوہ مینار پاکستان دی تعمیر ی کمیٹی دے صدر وی سن ۔ اُنہاں دے والد صاحب علی گڑھ یونیورسٹی وچ معاشیات دے استاد رہ چکے سن ۔ مختا ر مسعود اج کل لاہور وچ مقیم نيں تے اپنے فرائض منصبی توں سبکدوش ہوئے چکے نيں۔ آواز دوست دے علاوہ ”لوح ایام“ تے ”سفر نصیب“ دے عنوا ن توں اُنہاں دے دو سفر نامے منظر عام اُتے آچکے نيں۔
مختصر تعارف[سودھو]
آواز دوست کانام مختار مسعود نے مولانا جلال الدین رومی دے اس شعر توں لیا اے،
خشک مغز و خشک تار و خشک پوست
از کجا می آئد این آواز دوست
اس شعر دے حوالے توں آواز دوست دا مطلب مانوس تے دلکش آواز اے۔ مختار مسعود دی آواز دوست وچ اسلوب دی دلکشی وی اے تے لہجے دی درمندی تے دل سوزی بھی۔
آواز دوست دو مضامین اُتے مشتمل تقریباً دو سو پنجاہ صفحات اُتے پھیلی اک ایسی ذہنی روداد اے۔ جس وچ قاری پور ی طرح کھو جاندا اے۔ تے مختار مسعود دی گرفت وچ رہندا اے۔ آواز دوست دا پہلا مختصر مضمون ”مینار پاکستان“ اے تے دوسرا طویل مضمون” قحط الرجال“ دے ناں توں شامل اے۔
مینار پاکستان تے قحط الرجال دو ایداں دے مضامین نيں جنہاں دی ہیئت دے بارے وچ ہن تک کوئی حتمی رائے قائم نئيں ہوسکی۔ کچھ نقاد انہاں نوں مضامین، کچھ انشائیہ نما مضامین تے قحط الرجال نوں شخصی خاکے قرار دیندے نيں۔ ایہی گل انہاں مضامین دی ہمہ گیری دا کھلا ثبوت اے۔ جے ہیئت دے بارے وچ اِنّی مختلف گلاں کہی جاندیاں نيں تاں انداز ہ لگایا جاسکدا اے۔ کہ عناصر ترکیبی کِنے وکھ وکھ ہون گے۔ اک ہور گل جو انشائیہ دے متعلق کہی جاندی اے کہ انشائیہ نگار موضوع دی دلچسپی نوں اسلوب دی چاشنی دے نال دور تک نبھانے دی تاب رکھدا اے۔ جے اس گل نوں لیا جائے تاں ایہ بلند پایہ تے بے مثل انشائیے نيں،
ان دونے مضامین دے موضوعات بظاہر اک دوسرے توں بے تعلق نيں لیکن انہاں دے باہمی تعلق نوں مصنف نے اپنے دیباچے وچ جو غالباً اردو ادب وچ مختصر ترین دیباچہ اے ایويں واضح کيتا اے۔
” اس کتاب وچ صرف دو مضمون نيں۔ اک طویل دوسرا طویل تر۔ انہاں دونے مضامین وچ فکر تے خون دا رشتہ اے۔ فکر توں مراد فکر فردا اے اورخون توں خونِ تمنا۔ “
کتاب دا انتساب انتہائی اُتے معنی اے۔ اس کتاب نوں مصنف نے اپنے والدین دے ناں انتساب کيتا اے۔ والدہ دے قبر اُتے اُگنے والی پہلی پتی تے والد مرحوم دے مزار اُتے نصب ہونے والے پتھر دے ناں اس کتاب دی فکر عظمت نوں منسوب کيتا گیا اے۔ ایہ پوری کتاب والدین دی اُس عظیم تربیت تے تہذیبی شائستگی دا نمونہ اے۔
اس کتاب نوں بیک وقت خاکہ نگاری، انشائیہ، یاداں کامجموعہ، ذہنی سفر نامہ تے تحریک پاکستان دی کہانی کہیا جا سکدا اے۔ پوری کتاب وچ گل توں گل نکلدی اے۔ نکتاں توں نکتے ملدے نيں۔ کڑی توں کڑی جڑی اے تے اس طرح ماضی، حال تے مستقبل دا سفر کيتا جاندا اے۔ مصنف دے تخیل دی بلند پروازی قابل رشک اے۔ اوہ ہنساندا اے، رولاندا اے، غور و فکر دی دعوت دیندا اے۔ دلاں وچ جذبات دا طوفان اُٹھا توں اے۔ بھولے ہوئے سبق یاد دلاندا اے تے ایويں تریخ تے تحریک پاکستان دا پورا منظر سامنے آجاندا اے۔
ذیل وچ آواز دوست دے دناں مضامین ”مینار پاکستان “ تے ”قحط الرجال“ دا تنقیدی جائزہ پیش کيتا جا رہیا اے۔
مینار پاکستان[سودھو]
آواز دوست دا پہلا مختصر مضمون ”مینار پاکستان“ اے۔ اس مضمون دے بارے وچ رشید احمد صدیقی لکھدے نيں کہ،
” انہاں دے اس مضمون نوں سب توں پہلے پڑھیا گیا۔ بہت چنگا لگا۔ بہت ہی چنگا۔ انہاں دا ایہ مضمون یا ایسا مضمون پہلی بار پڑھنے دا اتفاق ہويا۔ جس توں اندازہ ہويا کہ اس وچ فکر و نظر دی کِنّی وسعت، گہرائی تے ثروت تے تخیل کِنّی شنگرف کار اے۔ جنہاں دا طرح طرح توں تے بہتر توں بہتر طور اُتے اظہا ر کرنے اُتے اوہ کِنے قادر نيں۔ فنکار دا کمال فن تے گراں مایہ شخصیت دی ایہ وڈی مستند تے مستحسن نشانی اے۔ “
ملا واحدی مینا ر پاکستان پڑ ھ کر مختار مسعود نوں لکھدے نيں کہ
” لفظ لفظ قابل داد۔ بعض فقرے لاجواب تے بعض صفحات داد توں بالا تر۔ “
ان آراءسے انداز ہ کيتا جا سکدا اے کہ ”مینار پاکستان“ کس پائے دا مضمون اے لیکن اس دے باوجود اس مضمون نوں پڑھے بغیر تصور نئيں کيتا جا سکدا کہ اوہ کن خوبیاں تے لذتاں دا حامل اے۔ مختار مسعود نے معاشیات وچ ایم۔ اے کيتا اے اورجب مینار پاکستان دی تعمیر ہوئے رہی سی تاں اُنہاں دناں وزارت مالیات دے ایڈیشنل سیکرٹری سن ۔ اس لحا ظ توں کہیا جا سکدا اے کہ ”پہنچ اوتھے پہ خاک جتھے دا خمیر سی۔ لیکن ایہ سمجھنا آسان نئيں کہ اس خاک و خمیر دے قلم توں ”مینار پاکستان “ جداں مضمون کیوں کر بن پيا۔ جس وچ اک عالم، مورخ، اک مفکر، اک شاعر تے اک انشاءپرداز دی مجموعی صلاحیتاں پوری توانائی دے نال کار فرما نظرآندیاں نيں۔ مینار پاکستان وچ مصنف نے تخیل دی بلند پروازی دے تحت تحریک پاکستان دے پورے سفر نوں چشم دے د تصور توں دیکھیا اے اس سلسلے وچ اوہ لکھدے نيں کہ،
” وچ بلحاظ عہدہ اس مجلس دی صدارت کر رہیا ہون۔ مگر عہدے نوں اک عہد ِوفا دا لحاظ وی تاں لازم اے۔ میرے عہد ے دا تعلق تعمیر توں اے۔ میرے عہد دا تعلق تحریک توں سی۔ “
مینار پاکستان دے ابتداءماں دسدے نيں کہ تعمیری کمیٹی دے سامنے پہلا سوال ایہ سی کہ قرداد پاکستان دی منظور ی دی جگہ کيتا بنایا جائے۔ کوئی مسجد، یادگار، لائبریری یامینار۔ تے ابتدائی کارروائی دے بعد ایہ طے پایا کہ مینار بنایا جائے کیونجے مینار نظریاتی دفاع دی ضرورت، تحریک آزادی دی علامت، دین دی سرفرازی دا گواہ اورساڈے تریخ دا نشان اے۔ مینار پاکستان دی تعمیر 1966ءماں مکمل ہوئی۔ اس دا پہلا نام”یادگار پاکستان“ رکھیا گیا۔ لیکن یادگار دے لفظ توں چونکہ فنا تے موت دا تصور ابھردا اے اس لئی مختار مسعود دی تجویز اُتے اسنوں ”یادگارِ پاکستان “ دی بجائے ”مینار پاکستان “ دا ناں دتا گیا۔
اس مضمون وچ اک جگہ مختار مسعود اصل موضوع توں گریز کردے ہوئے دنیا بھر دے میناراں اُتے نظر ڈالدے نيں۔ مینار دی رعایت توں اہرام مصر توں لے کے ایفل ٹاور تک دنیا دے بوہت سارے میناراں دا ذکر آیا اے۔ انہاں دے طرز تعمیر تے مقاصد تعمیر اُتے سیر حاصل بحث کيتی گئی اے۔ اسلامی میناراں دے حوالے توں امت مسلمہ دی تریخ دے بعض اہم گوشے وی پیش کیتے گئے نيں۔ انہاں معلومات دے حوالے توں مصنف دے مشاہدے تے مطالعے دی وسعت تے گہرائی دے نال نال اس دے احساس دردمندی دا وی اندازہ ہوئے جاندا اے۔ اوہ مغرب و مشرق دے علوم تے تریخ توں بخوبی آگاہ نيں۔ اُنہاں دی فکر ی رسائی بلند تے قلم، مٹھاس ِ محبت وچ ڈُبیا ہويا اے۔ اُنہاں دے اسلوب وچ علی گڑھ والےآں دی شان تے مشرقی زباناں دی جھلک صاف دکھادی دیندی اے۔ تے اُنہاں دے اسلوب دی ایہ عظمت اس کتاب نوں کلاسیک کادرجہ دیندی اے۔ اس ضمن وچ اک جگہ لکھدے نيں کہ،
” مسجد بنو اُمیہ (دمشق وچ ) دا ایہ شمالی مینار اج توں پورے تیرہ سو دو سال پہلے بنا سی۔ ایہ ساڈے میناراں دا امام اے۔ اس دے پِچھے لا تعداد مینار دست بستہ کھڑے نيں۔ اک نواں مقتدی ( مینار پاکستان) حالے آخری صف وچ آ ن کر شامل ہويا اے۔ اسنوں مینار قرارداد پاکستان کہندے نيں۔ “
مختارمسعود دنیا بھر دے میناراں دا تذکرہ کرنے دے بعد جدوں اصل موضوع دی طرف لوٹتے نيں تاں ایہ سوال اُٹھاندے نيں کہ مینار پاکستان دے بنیاداں وچ کونسا مسالا ڈالیا اے۔ اُس وقت چشم تخیل توں علی گڑھ دا سنگ بنیاد رکھنے دی پوری کارروائی جزئیات دے نال ایويں سامنے لاندے نيں کہ قاری وی اس عظیم واقعہ دا چشم دید گواہ بن جاندا اے۔ مختار مسعود ایہ دسنے دی کوشش کردے نيں۔ کہ علی گڑھ نوں مینار پاکستان توں خاص ربط اے۔ جس سرسید دے ہتھوں علی گڑھ دی بنیاد رکھی گئی۔ اُس وقت مینار پاکستان دی بنیاداں نوں مسالا مل گیا۔ ایتھے تاریخی کڑیاں نوں نہ صرف واقعات بلکہ شخصیتاں دے حوالے توں وی جوڑا گیا اے۔ اس سلسلے وچ سرسید اقبال تے قائد اعظم دیاں شخصیتاں نوں نمایاں کرنے دی کوشش کيتی گئی اے۔ کتاب دا ایہ حصہ تاریخی سفر نامے دی حیثیت رکھدا اے۔ جو واقعات تے شخصیتاں دے حوالے توں لکھیا گیا اے۔
اک سنگ میل اُتے سرسید کھڑے علی گڑھ دی بنیاد رکھ رہے نيں تے دوسرے اُتے اک انگریز تھوڈرو مارلین علی گڑھ کالج دا سنگ بنیاد نصب کردے ہوئے کہندا اے کہ ہندوستان وچ اک مشترکہ قوم دا تصور نئيں۔ اگلے سنگ میل اُتے تقسیم ہند دی قرارداد منظور ہُندی اے۔ تے اک نويں نسل دے ہتھ وچ انقلاب دی بھج دوڑ چلی جاندی اے۔ اس نسل وچ علی گڑھ دے نوجوان سرِلسٹ نيں۔ جنہاں نے قائد دی بگھی کھینچی تے مولانا آزاد دی ریل گڈی روکيتی۔ ایتھے مصنف اک ہور نقطہ سمجھاندے نيں کہ تحریک پاکستان نوں مخالفین نے وی اس دے بنیاداں نوں فائدہ پہنچایا اے۔ کیونجے جے ہندو تے انگریز اس تحریک نوں دبانے دی اِنّی بھرپور کوشش نہ کردے تاں شائد مسلمان وی اِنّے شدیدردعمل دا مظاہر ہ نہ کردے۔ اس باد مخالف نے مسلمان نوجواناں نوں ہور اُچا اُڑنے دی ترغیب دلائی۔ اس دے علاوہ مقامی ہندوئاں نے ہی پہلی بار قراردادِ لاہور نوں اک مقامی اخبار وچ قراردادِ پاکستان دا ناں دتا تے ہندو پریس نے ایہ پروپیگنڈہ اُس وقت پھیلایا جدوں پاکستان دا وکھ ناں سیاسی فضا وچ موجود سی۔ لیکن باقاعدہ منتخب نہ ہويا سی۔ اک جگہ اوہ کچھ ایويں لکھدے نيں،
”مینار پاکستان دی بنیاداں نوں تحریک دے مخالفین توں وی فیض پہنچیا اے۔ اکثریت دی بد اندیشی نے مسلماناں دے لئی جو کنواں کھودا سی اوہی مینا ر دی بنیاد دے کم آیا۔ “
حال دی روشنی وچ ماضی دی ایہ تعبیر موءرخانہ ہی نئيں خلاقانہ وی اے۔ تریخ تے شاعری دا کدی نال نئيں رہیا تے جدوں کدی ہويا اے تاں شاعری اُتے ایہ الزام ضرور آیا اے کہ اس نے تریخ کوافسانہ تے افسانے نوں افساں بنا کے رکھ دتا اے۔ لیکن مختا ر مسعود شاعرانہ تخیل تاریخی حقائق نوں توڑ موڑ کر پیش کرنے دی بجائے تاریخی حقائق نوں بہترین شکل و صورت عطا کردا اے۔ حقائق توں پیدا ہونے والے واقعات کوسبھی دیکھدے نيں لیکن واقعات وچ چھپے ہوئے حقائق تک بوہت گھٹ لوکاں دی نظراں پہنچکی نيں۔ ”آواز دوست“ قدم قدم اُتے اس گل دا ثبوت دے رہی اے کہ مختار مسعود واقعات دی روح وچ اُتر کر حقائق تک پہنچنے دا فن جاندے نيں۔
مختار مسعود نے ”آواز دوست “ دے پہلے مضمون”مینار پاکستان“ نوں طویل مختصر مضمون قرار دتا اے تے ”قحط الرجال“ نوں طویل مضمون کہیا اے۔ مگر ایہ صحیح نئيں اے۔ دونے مضمون طویل نيں۔ داستان یا کہانی دی صورت وچ طوالت گراں نئيں لنگھدی تے دلچسپی قائم رہندی اے۔ لیکن مضمون دی صورت وچ ایہ گل ممکن نئيں۔ ایہ صرف اس صورت وچ ممکن اے کہ مضمون دے بیان دا انداز یا اسلوب شگفتہ تے کہنے دا سا ہوئے۔ مختار مسعود دے ہاں مضمون وچ طوالت دے باوجود دلچسپی موجود اے۔
دلچسپی پیدا کرنے تے برقرار رکھنے دے لئی مختار مسعود نے اسلوب دی ٹیکنیک دے کئی طریقے اپنائے نيں۔ مینار پاکستان وچ ڈرامائی تکنیک استعمال کیتی گئی اے۔ مینار پاکستان دی تعمیر دی کمیٹی جس دے صد ر مختار مسعود سن ۔ پہلے اجلاس دا منظر اے۔ اس وچ اہرام مصر توں ایفل ٹاور تک اہم تے غیر اہم، معروف تے غیر معروف میناراں دے منظر ساڈی اکھاں دے سامنے اک متحرک فلم دی صورت وچ گزردے نيں۔ گویا قاری جتھے گرد اے تے میناراں دے مناظر اک اُتے لطف سفرنامے دا مزا دے رہے نيں۔ اس دے بعد23 مارچ 1940ءکے عظیم الشان جلسے دا تذکرہ ملدا اے۔ اس دا ذکر روايتی مورخانہ انداز وچ نئيں اے بلکہ تحریک پاکستان نال تعلق رکھنے والے چند واقعات دے موثر بیان توں ایہ تصویر مکمل کيتی گئی اے۔ اس دے نال نال مہاجرین دی آمد تے مینار پاکستان دی تعمیر دا ذکر چلدا رہندا اے۔ مینار پاکستان دی تعمیر، دنیا دے میناراں دا احوال تے جدوجہد حصول پاکستان دی تعمیر، دنیا دے میناراں دا احوال تے جدوجہد حصول پاکستان دی کہانی اس قصے دے اجزاءاور عناصر نيں تے انہاں اجزاءاور عناصر وچ ربط قائم کرنا وڈا مشکل تے کٹھن کم سی۔ مگر مختار مسعود نے اک فن کار دی طرح وڈی خوبصورتی توں مضمون وچ تسلسل تے ربط قائم کيتا اے۔
ہندوئاں دے مخالفانہ رویہ دا تذکرہ کردے ہوئے مصنف دا لب و لہجہ طنزیہ و مزاحیہ ہوئے جاندا اے۔ لیکن اوہ شائستگی دا دامن ہتھ توں نئيں چھوڑدے گاندھی جی دے سلسلے وچ اوہ لکھدے نيں کہ اُ ن دے بارے وچ ایہ خبر 13 اپریل 1947ءکو شائع ہوئی کہ اوہ کثر کہیا کردے سن کہ
” وچ ہن تک پاکستان دا مطلب نئيں سمجھیا۔ “
مصنف نے ایتھے شگفتہ اسلوب اپناتے ہوئے لکھدے نيں،
”کسی نے جواب دتا ذرا چند ہفتے تعقب کرن تاں مطلب نقشے اُتے عیاں ہوئے جائے گا۔ “
فیر ذہنی سفر نامے وچ علامہ اقبال، قائد اعظم تے دوسری سرکردہ شخصیتاں اک خواب نوں حقیقت بنانے وچ مصروف عمل دکھادی دیندے نيں تحریک تے قیام پاکستان دی کہانی نوں پیش کرنے دا ایہ انداز انتہائی انوکھا، دلچسپ تے فکر انگیز اے۔ اس مختصر مضمون وچ تن بنیادی سوال اُٹھائے گئے نيں۔
1)قرارداد پاکستان دی منظوری دی جگہ کيتا بنایا جائے؟
2) جدوں مینار بنانا طے پا گیا تاں مینار دے بنیاداں وچ کونسا ریختہ تے مسالا ڈالیا جائے؟
اور آخری سوال جس اُتے اس اُتے تاثیر مضمون دا خاتمہ ہُندا اے اوہ ایہ کہ
3) اس مینار دی حفاظت کینال کیندی جائے؟
اس سوال دا جواب ایہ اے کہ ساڈے پاس تاں اس دی حفاظت دے لئی نسخہ کیمیا موجود اے۔ اسيں اس نسخہ کیمیا توں اپنا سرحدی تے نظریاتی دفاع کر سکدے نيں۔ اس طرح ایہ مضمون دعوت فکر دیندا ہويا اختتام پزیر ہُندا اے۔
قحط الرجال[سودھو]
آواز دوست دا دوسرا طویل مضمون ”قحط الرجال“ اے جسنوں ذہنی سفر نامہ، رپورتاژ، خاکہ نگاری یا آٹو گراف البم دی کہانی کہیا جا سکدا اے۔ قحط الرجال جداں کہ ناں توں ظاہر اے عظیم لوکاں دی کمی دا احساس مصنف نوں شدت توں اے تے اوہ اس احساس وچ قاری نوں وی شامل کے لیندے نيں۔ مختار مسعود اپنی البم اُٹھائے عظیم لوکاں دی تلاش وچ محو نيں تے قاری وی ایہ جاننے دے لئی بے چین رہندا اے کہ ہن اُنہاں دی نگہ انتخاب کس اُتے ٹہرتی اے تے اوہ کس خوبصورتی توں اُسنوں ساڈے سامنے لاندے نيں۔ آٹو گراف البم دی کہانی اُس وقت شروع ہُندی اے جدوں اک چینی مہان مصنف دے گھر آندا اے۔ اُنہاں دے والد نے انہاں نوں دسیا کہ اج ساڈے گھر وچ چینی مہمان ابراہیم شاکیو چن تشریف لاواں گے تے اُنہاں توں آٹو گراف لیا جائے۔ مختار مسعود نے اپنے آٹو گراف البم وچ دستخط لئی تے فیر معصومیت توں اپنے والد گرامی توں پُچھیا کہ اس آٹو گراف البم اُتے کس توں دستخط لاں۔ اُس وقت اُنہاں دے والد نے جو نصیحت انئيں کيتی اُسنوں مصنف نے ہمیشہ دے لئی گرہ توں بنھ لیا ۔
”جاؤ نگہ انتخاب نوں کم وچ لائو۔ وڈے آدمی زندگی وچ کم تے کتاباں وچ زیادہ ملیاں گے۔ “
مصنف ساری زندگی نگہ انتخاب نوں کم وچ لاندے رہے۔ ایہی وجہ اے کہ اُنہاں دی آٹو گراف البم دے اکثر صفحات خالی رہ گئے نيں۔ اس سلسلے وچ بقول، ڈاکٹر ظہور احمد اعوان
” 1971.72ءتک پہنچدے پہنچدے پاکستان وچ وڈے آدمی بننا بند ہوئے گئے سن ۔ وڈے آدمی سبھی 1947ءسے پہلے بن چکے سن اس دے بعد ٹوٹنے دا عمل شروع ہوئے گیا سی۔ “
وجہ چاہے کچھ وی ہوئے لیکن مصنف دی نگہ انتخاب دا معیار وی بہت بلند اے۔ مثلاً یوتھانٹ جو اقوام متحدہ دا جنرل سیکرٹری سی تے مصنف اُس توں مل چکے سن لیکن اوہ اُس عہدے توں متاثر ہوئے کے اُس دے سامنے اپنی آٹو گراف البم نئيں رکھدے بلکہ بہت عرصے دے بعد اک جاپانی رسالے وچ یو سینٹ نوں اک بوڑھی ماں دے سامنے سجدہ ریز دیکھدے نيں تاں اُنہاں دے دل وچ آٹو گراف لینے دی خواہش پیدا ہُندی اے۔
قحط الرجال 1971.72 ءماں مکمل ہويا۔ پاکستان دی قومی زندگی بلکہ جے ایہ کہیا جائے کہ سقوط بغداد دے بعد ملت اسلامیہ دے سب توں وڈے المیے دا تعلق وی اس دور توں اے تاں غلط نہ ہوئے گا۔ آزمائش تے ابتلاءکے اس دور وچ جدوں ہر پاکستانی حواس باختہ تے پریشا ن تے مایوسی دا شکار سی۔ اچھے آدمیاں دی کمی شدت توں محسوس کيتی گئی۔ تے مختار مسعودنے بعض وڈی وڈی ہستے اں دے ذکر توں اک محفل ِ عبرت برپا دی تے سانوں قحط الرجال دا احساس دلیایا۔ اس مضمون دی ابتداءعبرت آموز تے عبر ت انگیز جملےآں نال ہُندی اے۔ تے پڑھدے ہوئے دل دی دھڑکن رکدی ہوئی محسوس ہُندی اے۔
”قحط وچ موت ارزاں ہُندی اے تے قحط الرجال وچ زندگی۔ مرگ انبوہ دا جشن ہوئے تاں قحط، حیات بے مصرف دا ماتم ہوئے تاں قحط الرجال ۔۔۔۔ اس وبا وچ آدمی دا ایہ حال ہوئے جاندا اے کہ مردم شماری ہوئے تاں بے شمار، مردم شناسی ہوئے تاں نایاب۔ “
پروفیسر محمد صدیق خان شبلی ”قحط الرجال “ دے بارے وچ رقم طراز نيں۔
” مختار مسعود نے ”قحط الرجال“ وچ شخصیتاں دے خاکے نئيں لکھے بلکہ انہاں عظیم شخصیتاں دی زندگیاں دے بعض روشن پہلو پیش کرکے انہاں دی عظمت نوں اُججے کيتا اے۔ اسلوب دی جادوگری ”قحط الرجال “ وچ نمایاں اے۔ خوبصورت بولدے جملے جگہ جگہ نظر آندے نيں۔ “
قحط الرجال یاداں دا اک مجموعہ اے جس وچ لوکاں دے نقوش اُبھردے نيں۔ اُنہاں دے ناں ایہ نيں۔ محمد ابراہیم شاکیو چن ( چینی مہمان)، نواب بہادر یار جنگ، ای ایم فاسٹر، (انگریزی ناول نگار)، ملاواحدی، حسرت موہانی، مولانا ظفر علی خان، سید عطا اللہ شاہ بخاری، نواب حمید اللہ، راجا صاحب محمود آباد، سروجنی نائیڈو، ارنلڈ جے ٹائن لی تے قائد اعظم محمد علی جناح دے ناں اس فہر ست وچ نمایاں نيں۔
بقول بادشاہ منیر بخاری مختار مسعود دا ایہ مقالہ فنی حوالے توں وی اِنّا ہی قابل قدر اے جِنّا فکری حوالے توں اے ،اس وچ فن تے فکر دی خوبصورت یکجائی نے ادب دی خوبصورتی نوں واضح کيتا اے
مصنف دی ایہ تحریر مختصر شخصی خاکےآں اُتے مشتمل اے۔ ہر خاکے دے آخری حصے وچ نويں پیش کيتی جانے والی شخصیت دا تعارف پیش کيتا جاندا اے۔ اس طرح اک مربوط تے منظم سلسلہ جوڑدے ہوئے اسلوب نگارش دی انتہائی خوبصورت شکل ملدی اے۔ مصنف دے اسلوب دے بارے وچ ضمیر جعفری لکھدے نيں،
” آواز دوست دی اشاعت توں اردو نثر نوں اک نويں توانائی تے نواں اعتماد ملیا اے۔ انہاں نے اردو نثر دے خوبصورت ترین پھُلاں توں بوند بوند رنگ تے رس تے خوشبو جمع کرکے گل کہنے دا اک نواں سلیقہ پیدا کيتا اے۔ اوہ اپنے جملےآں نوں ہیراں دی طرح تراشتے نيں تے اُنہاں دی کوشش ہُندی اے کہ وڈی توں وڈی با ت اک جملے بلکہ اک لفظ وچ ادا ہوئے جائے۔ “
مختار مسعود ” آواز دوست “ وچ کھلی طور اُتے ایداں دے خالق نظر آندے نيں جواپنے فن پارے دے ذریعے اپنے قاری نوں پیغام حیات دیندا اے۔ تے اک ایسا احساس جس دے تحت قاری اپنی سطح توں اُتے اُٹھ کر زندگی نوں نويں زاویہ نظر توں دیکھنے لگدا اے۔
مختار مسعود دا فنی کمال ایہ اے کہ انہاں دی تحریر بغیر کسی مربوط پلاٹ دے شروع ہُندی اے تے فیر ایسی مرتب تے منظم شکل اختیار کر لیندی اے جو نہ صرف اُتے خیال اے بلکہ جمالیاتی آہنگ وی رکھدی اے۔ انہاں دی اک ہور فنی خوبی ایہ اے کہ اوہ ماضی، حال تے مستقبل وچ اپنی مرضی توں سفر کردے نيں تے قاری وی انہاں دے نال اس سفر اُتے روانہ ہوئے جاندا اے۔ مختار مسعود بے پنا ہ علم، مطالعہ تے ذہانت رکھدے نيں۔ اک دردمند دل تے مٹھاس ِ محبت وچ ڈُبیا ہويا قلم اُنہاں دا اثاثہ اے۔
مختا ر مسعود دی تحریر وچ ڈرامے، افسانے، ناول، رپورتاژ، سفرنامے تے خاکہ نگاری دے ایداں دے رنگ بکھرے نيں کہ عقل حیران رہ جاندی اے۔ تحریک پاکستان دی اس توں زیادہ خوبصورت تریخ تے دستاویز لکھنا ممکن نئيں سی۔ اس کتاب دا لفظ لفظ صداقت اُتے مبنی اے۔ تخیل دی کارفرمائی اے مگر تریخ دی سچائیاں نوں اک ترتیب نو دینے دے لئی اسنوں بروئے کار لیایا گیا اے۔
مختار مسعود نے اپنی اس مختصر تحریر وچ پیش کردہ شخصیت تک پہنچنے دے تمام حوالے استعمال کیتے نيں لیکن کچھ ایويں کہ قاری نوں کدی وی ایہ احساس نئيں ہُندا کہ اوہ اس تحریر وچ زیادہ توں زیادہ دسنے دے خواہاں نيں۔ اوہ شخصیت نوں حالات و واقعات دے ذریعے تے پھراپنی آٹو گراف البم وچ موجود اُس دی تحریر دے مخصوص حوالے توں سامنے لاندے نيں۔ اس طرح اُنہاں دی تحریر شناسی دی اضافی خوبی وی عیاں ہوئے جاندی اے۔ انہاں نے اک اک نقطے دا تجزیہ کرکے اس دی روشنی وچ شخصیت دے خدوخال نمایاں کیتے نيں۔ حسرت موہانی دی شخصیت دا اُنہاں دی تحریر کيتی روشنی وچ تجزیہ کچھ ایويں بندا اے۔
” فقیر دے نقطے نئيں تے موہانی تاں صرف شوشے دار نصف دائرہ تے اک ٹیڑھی لکیر اے۔ نکتے نہ سہی اوہ شخص نکتہ سنج تاں سی۔ لکیر سیدھی نہ سہی اوہ خود تاں ساری عمر صراط مستقیم اُتے چلدا رہیا۔ دستخط بد خط سہی اوہ شاعر تاں خوش نواں سی۔ اُس نے اپنے ناں دے نال فقیر لکھیا اے۔ اوریہ گل برحق اے۔
قحط الرجال وچ شامل تمام شخصی خاکےآں وچ موجود ہر فرد دے نال مصنف اپنا ذہنی تے جذباتی احساس وابستہ کر دیندے نيں۔ مثلاً ابولکلام آزاد اُنہاں دے نفرت دے احساس دا ناں اے۔ مولانا حسرت موہانی اک طرز زندگی، بہادر یا ر جنگ اک تحریک تے قائد اعظم سرتاپا محبت دا احساس اے۔ اگرچہ پوری کتا ب وچ قائد اعظم دا ذکر نہایت کفایت لفظی توں لیا گیا اے۔ لیکن پوری کتاب اُنہاں دی شخصیت دی خوشبو توں رچی بسی اے۔ مختار مسعود شخصیت نگاری دے وقت روايتی انداز توں ہٹ کر شخصیت دے ظاہر ی خدوخال تے اہم واقعات زندگی نوں ڈرامائی انداز وچ بیان کردے نيں۔ مثلاًقائد اعظم دی ذاتی زندگی دا تعارف انتہائی مختصر تے چونکا دینے والا اے۔ مگر اِنّا اُتے تاثیر کہ اس توں بہتر طور اُتے پیش کرنے دا سوچیا نئيں جا سکدا۔ مختار مسعود لکھدے نيں،
”اُس دی ذاتی زندگی وچ وڈی تنہائی سی۔ بیگم اُس دی زندگی وچ بہت دیر توں داخل ہوئی تے بہت جلد نکل گئی۔ دوست بوہت گھٹ تے اولاد واحد عاق۔ زندگی دی تما م آسائشاں اُسنوں حاصل سی تے عمر سٹھ برس دی سی۔ “
مختار مسعود لفظاں دے حسن تے انہاں دے معنوی اثر توں بخوبی آگاہ نيں۔ اس لئی لفظاں دے استعمال وچ بے حد احتیاط برتتے نيں۔ اک اک لفظ ناپ تاں ل کر استعمال کردے نيں۔ جسنوں کوئی آئین ساز کسی قوم دا آئین مرتب کر ہا ہوئے تے اسنوں خطر ہ ہوئے کہ اک لفظ دا غلط استعمال مستقبل وچ ملکی تے قومی سطح اُتے بے شمار پیچیدگیاں پیدا کر سکدا اے۔ ”آواز دوست“ دے فقراں نوں جِنّی بار انہاں نے خراد اُتے چڑھایا اے۔ اِنّی بار کسی وی نثر نگار نے نئيں چڑھایا۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں دے ہاں جو بندھ گیا سو موندی والا معاملہ نئيں بلکہ جو بندھے اوہ موندی والا قصہ اے۔
” ہال ہجوم او ر ہجوم جذبات توں بھریا ہويا سی۔ “
مختار مسعود نوں جزئیات نگاری دا بے حد شوق اے۔ انہاں دا ایہ شوق عشق دا درجہ اختیار کر گیا اے۔ جزئیات نگاری دا کمال ”مینار پاکستان“ دے علاوہ ”قحط الرجال“ وچ شخصیتاں دی کردار نگاری دے وقت اپنے اوج کمال اُتے اے تے انہاں دے مشاہدے دی گہرائی تے بیان کيتی قدرت پررشک آندا اے۔ تے کدی کدی تاں ایسا معلوم ہُندا اے کہ اوہ شو آف Show offکر رہیا اے تے اپنی علمیت تے ذہانت دا رعب ڈال رہیا اے۔ قائد اعظم دے بارے وچ لکھدے نيں،
” روشن بیضوی چہرہ، چمکدار اکھاں تے گونج دار آواز، کم گو تے کم آمیز خاموشی وچ باوقار گفتگو وچ بارعب۔ “
مجموعی جائزہ[سودھو]
مختار مسعود دا کمال ِفن قابل رشک اے۔ انہاں نے خود اپنی تحریر وچ اک جگہ بری کتاباں دے بارے وچ کہیا اے کہ،
” رزق نئيں کتاباں وی ایسی ہُندیاں نيں جنہاں دے پڑھنے توں پرواز وچ کوتاہی آجاندی اے۔ “
جے اس ترتیب نوں الٹ دتا جائے تاں ایہ کہیا جا سکدا اے کہ کچھ کتاباں ”آواز دوست “ ورگی ہُندیاں نيں کہ جنہاں کوپڑھنے توں پرواز وچ بلندی، ذہن وچ وسعت، قلب وچ گہرائی تے ذائقاں وچ حلاوت گھلدی جاندی اے۔ دراصل آواز دوست اوہ آئینہ اے جس وچ ساڈی اک پوری نسل اپنی اجتماعی شکل دیکھ سکدی اے۔ مصنف دا انداز بیان تے اسلوب اک خاص ذوق سلیم دا تقاضا کردا اے۔ ایہ اک عام قاری دے لئی نئيں اے بلکہ قاری نوں بلند سطح اُتے لیانے دا باعث بن جاندی اے۔ اس کتاب وچ تریخ فلسفہ تے انسانی نفسیات جداں علوم دا پختہ شعور ملدا اے۔ اک عظیم فن پار ے وچ فن تے فکر دا تواز ن ہونا چاہیے اوہی اس کتاب دی خاص خوبی اے۔ بلاشبہ اردو ادب وچ اس پائے دیاں تحریراں نادر و نایاب نيں۔
حوالے[سودھو]
- آواز دوست، مختار مسعود، فیروز سنز (پرائیویٹ) لمیٹیڈ، لاہور