ابو الجلال ندوی
ابو الجلال ندوی | |
---|---|
جم | 22 اپریل 1894
|
وفات | 14 اکتوبر 1984 (90 سال) |
مدفن | سعود آباد |
شہریت | بھارت (۲۶ جنوری ۱۹۵۰–) |
عملی زندگی | |
مادر علمی | دار العلوم ندوۃ العلماء |
پیشہ | ماہرِ لسانیات ، محقق ، استاد ، صحافی |
پیشہ ورانہ زبان | اردو ، عربی ، فارسی ، سنسکرت ، عبرانی |
شعبۂ عمل | ہڑپن لپی ، تقابل ادیان |
ملازمت | شبلی نیشنل کالج، اعظم گڑھ ، دار المصنفین شبلی اکیڈمی |
باب ادب | |
ترمیم |
ابو الجلال ندوی (پیدائش: 22 اپریل، 1894ء - وفات: 14 اکتوبر 1984ء) ہندستانی نژاد پاکستانی محقق، نقاد، معلم تے ماہرِ لسانیات سن جنہاں نے موئن جو دڑو توں برآمد ہونے والی قدیم مہراں دی تشریح تے توضیح اُتے تنقیدی تے وقیع کم کيتا۔ ابو الجلال ندوی دار العلوم ندوۃ العلماء توں فراغت دے بعد سید سلیمان ندوی دی رہبری وچ دار المصنفاں وچ کم کردے رہے، جتھے دی علمی تے تحقیقی فضا نے انہاں دے ادبی تے لسانیاتی ذوق نوں پروان چڑھایا تے بعد وچ انہاں دی تحقیقات، بالخصوص اعلام القرآن تے لسانی تحقیقات معارف دے صفحات دے ذریعہ اہلِ علم تک پہنچاں۔
ابو الجلال ندوی دی زندگی دے دو حصے نيں، پہلا حصہ جدوں اوہ ہندوستان وچ رہ کے اعلام القرآن تے قدیم تہذیباں بالخصوص یمنی رہتل دے کتبات وغیرہ اُتے کم کر رہے سن ۔ دوسرا حصہ اس وقت شروع ہُندا اے جدوں ابو الجلال ندوی تقسیم ہند دے بعد پاکستان منتقل ہوئے تے اوتھے اپنی تحقیقات دا دائرہ ہور وسیع کردے ہوئے ہڑپہ تے موئن جو دڑو دی تہذیباں اُتے کم کيتا۔ ابو الجلال ندوی اردو، عربی، فارسی تے انگریزی زباناں دے نال قدیم زباناں عبرانی تے سنسکرت وی جاندے سن، چنانچہ انہاں دی ایہ متعدد الالسنہ صلاحیت موئن جو دڑو تے یمنی رہتل دے قدیم کتبات اُتے تحقیقی کم وچ انتہائی معاون رہی۔
حالات زندگی
[سودھو]ابو الجلال ندوی دی پیدائش 22 اپریل 1894ء وچ چریاکوٹ، اعظم گڑھ، اتر پردیش، برطانوی ہندوستان وچ ہوئی۔[۱][۲] ابتدائی تعلیم پنڈ دے مولوی الیاس تے اپنے والد توں حاصل کيتی، اس دے بعد دار العلوم ندوۃ العلماء لکھنؤ وچ داخل ہوئے۔ فراغت دے بعد شبلی نیشنل کالج وچ مدرس ہوئے۔ 1923ء وچ سید سلیمان ندوی نے انہاں دی صلاحیت دیکھ کے دار المصنفاں وچ رفیق دے منصب توں سرفراز کيتا۔ پنج چھ برس دار المصنفاں دے قیام دے بعد مدرسہ جمالیہ دے پرنسپل ہوکے مدراس چلے گئے۔[۳] 1927ء وچ ابو الجلال ندوی نے سید سلطان بہمنی تے نذیر احمد شاکر کے نال مل کے مدراس توں روزنامہ مسلمان جاری کيتا جو ہن وی جاری اے تے تمل ناڈو دا واحد اردو اخبار اے جس نے کتابت دے فن نوں زندہ رکھیا اے تے مکمل اخبار دی کتابت کيتی جاندی اے۔[۴] لسانیات تے دوسرے تحقیقی موضوعات اُتے جدوں انہاں دے مضامین معارف تے ہور جریدے وچ شائع ہوئے تاں ملک دے علمی حلفےآں وچ انہاں دی شہرت بڑھی، اہم کتاباں اُتے تبصرے وڈی عرق ریزی تے توجہ توں کردے۔[۳] لسانیات، علم الاشتقاق تے تقابل ادیان انہاں دا خاص موضوع سی۔ اوہ اردو دے علاوہ عربی، فارسی، عبرانی تے انگریزی زباناں اُتے عبور رکھدے سن ۔ انہاں نے وادیٔ سندھ خصوصاً موئن جو دڑو توں برآمد ہونے والی قدیم مہراں دی تشریح تے توضیح [۲] تے انہاں مہراں دی روشنی وچ وادیٔ سندھ دے قدیم رسم الخط اُتے تحقیق کی[۵] تے اس حوالے توں انہاں دے متعدد مقالات وی شائع ہوئے۔
وید، گیتا، اپنیشد تے ہندوستان دے دوسری مذہبی کتاباں دا وی گہرا علم سی۔ کوئی کتاب تاں مرتب نہ کر سکے لیکن ماہنامہ معارف تے دوسرے معیاری رسالےآں وچ انہاں دے اعلیٰ تحقیقی مضامین توں انہاں دی علمی قدر تے قیمت دا اندازہ ہُندا اے۔ آخر عمر وچ پاکستان چلے گئے۔[۳]
وفات
[سودھو]ابوالجلال ندوی دا انتقال 14 اکتوبر 1984ء وچ کراچی، پاکستان وچ ہويا تے سعود آباد، ملیر دے قبرستان وچ آسودۂ خاک ہوئے۔[۲]
تحقیقات
[سودھو]ابو الجلال ندوی دے چھوٹے بھائی دے فرزند حاطب احمد صدیقی اپنی کتاب "ابو الجلال: دیدہ تے شنیدہ تے خواندہ" وچ وادئ سندھ دے رسم الخط دے متعلق ابو الجلال ندوی دی بعض تحقیقات انہاں دی زبانی درج کيتیاں نيں، جنہاں دے چند اقتباس حسب ذیل نيں۔
رسم الخط
[سودھو]"ہم اسکول کالج دے لڑکےآں وچوں جے کوئی اپنے درسی مطالعے دی روشنی وچ ایہ کہ دیندا کہ موہنجوداڑو دی بولی پڑھ نئيں جاسکی تاں وڈے ابا سخت غصے تے جلال وچ آجاندے۔با آواز بلند کہندے: پڑھی نئيں جاسکی، غلط اے۔ جان بجھ نئيں پڑھیا گیا۔
اس دے بعد وڈے ابا وڈی تفصیل توں دسدے کہ انہاں مہراں نوں نہ پڑھنے، بلکہ جان بجھ کر نہ پڑھنے دی وجہ کيتا اے ؟ اوہ نقوش دیاں مثالاں دے دے کے دسدے کہ انہاں مہراں دے نقوش دی بولی سیدنا ابراہیم علیہ السلام دے دین حنیف دے پیروکاراں دی بولی سی۔ ایہ ملت حنیفہ دی بولی سی۔ عبرانی تے عربی رسم الخط وی انھی نقوش توں نکلیا اے۔ محض تعصب دی وجہ توں انھاں نئيں پڑھیا گیا۔ ایسی ہی اک گفتگو وچ انھاں نے دسیا: 1852ء تے 1860ء دے درمیان وچ جدوں برہمن آباد تے ہڑپا وغیرہ توں قدیم آثار بر آمد ہوئے تاں اس زمانے وچ کراچی وچ اک عالم آدمی فوج وچ ملازم سی۔ اس دا ناں کننگھم سی۔ اوہ اوتھے دوڑ کر گیا تے اس نے کھدائی رکوادی۔ اس دے بعد توں اس کم اُتے اسنوں متعین کر دتا گیا۔ اس نے انہاں مختلف جگہاں توں انہاں تھاںواں نوں کھودا جتھے قدیم آثار موجود سن ۔ انھی آثار وچوں اوہ مہراں برآمد ہوئیاں جنہاں اُتے بیل دی تصویراں سن۔ اج انہاں وچوں اک وی مہر ہندوستان وچ اے نہ پاکستان وچ ۔ تمام مہراں دنیا وچ ادھر ادھر پھیلا دتیاں گئیاں۔ ہن صرف انہاں مہراں دا نقلل یا عکس رہ گئے نيں۔
ایتھے دی کھدائی توں پہلے عراق وچ اک ایسی ہی کھدائی ہوئے چکی سی۔ عراق توں وی کچھ مہراں ملیاں سن، جنہاں اُتے ایہی تصویری نقوش سن ۔ اس وقت انہاں دا ماخذ معلوم نئيں ہوئے سکیا سی۔ ہن ایتھے توں جو مہراں ملیاں ۔.۔.۔.۔.۔.۔ 1859ء تے 1860ء وچ ۔.۔.۔. تے انہاں دے نقوش شائع ہوئے تب لوکاں نوں معلوم ہويا کہ انہاں عراقی مہراں دا ماخذ وی سندھ سی۔ 1857ء وچ تاں انگریزاں نوں مسلماناں نال دشمنی سی۔ اس لئی انہاں مہراں دی قرأت وچ تے تحقیقات وچ کِسے مسلمان نوں شامل ہونے دتا گیا، نہ انھاں کسی ایسی جگہ شائع کيتا گیا جتھوں اس دی بھنک وی مسلماناں دے کاناں وچ پڑ سکے۔
مولانا ابوالجلال ندوی نے دلائل توں ثابت کيتا کہ موہنجوداڑو دے رسم الخط نوں مغربی ماہرین نے درست طور اُتے نئيں سمجھیا۔ انہاں دی تحقیق دے مطابق وادی سندھ دی اس قدیم رہتل دا سیدنا ابراہیم علیہ السلام تے آپ دے بعد دے انبیا دی امتاں توں گہرا تعلق اے۔ اس سلسلے وچ مولانا دا پہلا مضمون انجمن ترقی اردو پاکستان دے سہ ماہی رسالے تریخ تے سیاسیات وچ نومبر 1953ء دے شمارے وچ شائع ہويا۔ بعد وچ وزارت اطلاعات ونشریات، حکومت پاکستان دے سرکاری جریدے ماہ نو وچ سندھی مہراں دے عنوان توں اگست توں دسمبر 1959ء پنج قسطاں شائع ہوئیاں، فیر مارچ توں دسمبر 1958ء ايسے موضوع اُتے مختلف عنوانات توں چھ مضامین شائع ہوئے۔
سندھ دی مہراں اُتے تحقیق دا خیال مولانا ابو الجلال ندوی دے ذہن وچ کِداں پختہ ہويا، اس ضمن وچ اوہ سانوں ایہ دلچسپ قصہ سنایا کردے سن :
سندھی مہراں اُتے غور کرنے دی خواہش میرے دل وچ دو وجوہ توں بھری۔ پہلی وجہ تاں ایہ کہ ماہ نو وچ اک ہاتھی دی تصویر اُتے ایہ (ایتھے مولانا نے تصویری حروف بنا کے دکھائے) لکھیا دیکھیا تے دیکھدے ہی اسنوں فیل پڑھ لیا۔ دوسری وجہ ایہ ہوئی کہ اک رات دمیری دی حیاة الحیوان دیکھ رہیا سی۔ اس وچ لفظ اسد دے ماتحت ایہ داستان ملی کہ فقیہ ابو الزنادؓ نے حضرت ابو موسی اشعریؓ دے فرزند حضرت ابو بردہ اشعری دے ہتھ وچ اک انگوھی دیکھی جس دے نگ اُتے دو شیراں دے درمیان وچ اک انسان دی شکل سی۔ فقیہ ابو الزناد جو ساڈے قانون میراث دے اولین مرتب نيں تے ذرا ذرا توں فرق دے نال احناف، مالکی، شوافع، حنابلہ مکحول شامی (اصلا تے نسلا سندھی) سب نے انھی دی فقہ دا اتباع کيتا اے، ابو بردہ دے پاس ایہ انگشتری دیکھ کے معترض ہوئے کہ آپ تے ایہ انگشتری؟ انھاں نے جواب دتا کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے زمانہ خلافت وچ حضرت ابو موسی اشعریؓ سوس (سوسا، واقع امیران) دے گورنر سن ۔ اوتھے اک بھٹی ہوئی نہر صاف دی جارہی سی۔ اتفاق توں اک قبر کھل گئی۔ حضرت ابو موسی اشعریؓ نوں اس دی خبر دتی گئی۔ ایہ قبر حضرت دانیال علیہ السلام دی سی۔ لاش مع کفن ایسی سی جداں حالے حالے دفن کيتی گئی سی۔ انھاں نے (حضرت ابو موسی اشعری) نے قبر وچوں لاش کڈ کے ازسر نو غسل تے کفن دے کے تے باجماعت نماز جنازہ پڑھ کر اسنوں دفن کر دتا تے اس دے اُتے توں نہر سوسا رواں کر دتی۔ لاش دے نال قبر وچوں اک انگشتری ملی، جس نوں حضرت ابو موسی نے حاصل کر ليا۔ انگشتری دی مہر اُتے دو شیراں دے درمیان وچ اک مرد دی تصویر سی۔حضرت دانیال نوں بخت نصر نے شیراں دی ناند وچ ڈال دتا سی لیکن شیراں نے انہاں نوں کوئی گزند نئيں پہنچایا۔
اس خبر نوں پڑھ کر خیال آیا کہ وچ اس منظر نوں بچشم خود کدرے دیکھ چکيا ہون۔ صبح اٹھیا کر کنیمرا میوزیم لائبریری وچ گیا تاں اک سندھی مہر اُتے دو شیراں دے درمیان وچ اک انسانی پیکر دیکھیا تے اس نوشتے نوں نقل کر ليا، جسنوں اس وقت نئيں سمجھیا سی لیکن توقع سی کہ سمجھ لاں گا۔ میوزیم لائبریری توں واپسی دے بعد در بارہوٹل وچ اک دوست مولوی عبد الستار صاحب کرنولی دے نال چائے پی رہیا سی، اس ماجرا دا انہاں توں ذکر کيتا تے کہنے لگیا کہ کچھ مہراں موہنجوداڑو دی مل جاواں تاں کوشش کر کے معلوم کرنا مشکل نہ ہوئے گا کہ انہاں اُتے کيتا مکتوب اے۔ ایہ گلاں ہوئے رہیاں سن کہ اک شخص نے ماہ نو دا پرچہ سامنے رکھ دتا۔ لفظ فیل نوں پڑھدے ہی امید واثق ہوئے گئی کہ انہاں مہراں نوں پڑھ لاں گا۔
جے کسی گھریلو محفل وچ وی انہاں توں موہنجوداڑو دے تعلق کوئی سوال کر دتا جا تاتو علم دا بحر زخار موج زن ہوئے جاندا۔ اک بار اک مجلسی گفتگو وچ وڈے ابا نے وڈے دلچسپ انداز وچ دسیا: موہنجوداڑو اک کاسموپولیٹن شہر سی۔ اس وچ عرب آباد سن ۔ اس وچ ناگا آباد سن ۔ اس وچ براوہی آباد سن ۔ ميں نے اک مہر دیکھی اے، جس دی چند سطراں ہی پڑھ سکیا ہون۔ اس مہر وچ اک جگہ "برح شہ" لکھیا اے۔ ”برح شہ" اک قوم سی، جس دی بولی فارسی تے عربی سی، فارسی تے عربی دا آمیزہ۔ انھاں نے اسنوں دراوڑی یا دراویدی قرار دے ڈالیا۔ خود دراویدی دے کیہ معنی نيں؟ ان کونئيں معلوم مگر سانوں معلوم اے۔ درا، یدری دے معنی نيں … عربی وچ اس نے جانا۔ قرآن وچ ایہ لفظ ہمیشہ نفی دے نال آیا اے ۔.۔.۔. ما یدری اس نے نئيں جانا۔ ایہ لفظ دراویدی نئيں اے۔ اصل لفظ اے دراوِدی، ود دے معنی ایتھے وید دے نيں۔ تے وید دے معنی علم نيں۔ ایہ لفظ استاد جسنوں آپ کہندے نيں، اصل وچ اوستاود سی۔ یعنی اوستا دا جانے والا ۔ چاں کہ ایہی اوستا دا جانے والا معلم ہويا کردا سی، چناں چہ اوستاود معلم بن گیا تے گھٹتے گھٹتے او ستاود صاحب استاد صاحب بن گئے۔"[۶]
بروح
[سودھو]"اوستاود صاحبان وید دے علما سن ۔ ایہی دراوِد یعنی وید دے جانے والے سن ۔ آپ نے انھاں دراوڑی قرار دے ڈالیا۔ ہن آپ لوک دراویدی براوہی نوں کہندے نيں، تاں ذرا ایہ بتائیے کہ دراویدی بولی وچ بروه (یا بروح) دے کیہ معنی نيں؟ موہنجو داڑو توں نکلنے والی اک مہر اُتے محراب وچ اک آدمی کھڑا اے تے اوہ اس طرح توں ہتھ باندھے ہوئے اے [مولانا نے اپنے سینے اُتے ہتھ بنھ کر دکھایا] قرآن دی اک آیت اے: وهو قائم يصلي في المحراب (آل عمران۔ 39) (جب کہ اوہ محراب وچ کھڑا نماز پڑھ رہیا سی) ایہ سی اوہ بروح تے اس بروح دا زمانہ حضرت ابراہیم علیہ السلام دے بعد دا اے تے ايسے زمانے دیاں تحریراں سانوں ملدی نيں۔"[۷]
ملت حنیفہ تے وادئ سندھ دی رہتل
[سودھو]"اب ذرا بلوچستان توں سمندر پار کر کے عرب وچ داخل ہوجائیے۔ ویکھو کہ اوہی تحریراں اوتھے ملدی نيں یا نئيں؟ ارے صاحب ....... پرانے آثار وچ ویکھو کہ اوتھے پہاڑاں اُتے کيتا نقوش ملدے نيں۔ رستےآں تے عمارتاں دے کتبات اُتے کیہ لکھیا ہويا اے ؟ ایتھے زمین توں کھود کر جو کچھ کڈیا گیا اے، ایہ بعد دا قصہ اے۔ اُتے برسر زمین جو کچھ لکھیا ہويا اے، اسنوں ویکھو۔
بلوچستان وچ ہرّو نامی پہاڑی اُتے اک نقش بنیا ہویا اے۔ اس نقش دے بالکل سامنے اک قبر اے۔ اس نقش وچ اک شخص ہتھ وچ کمان لئی ہوئے تیر توں اس قبر دی طرف اشارہ کے رہیا اے ۔ اوہ قبر کیوں نئيں کھودتی گئی؟ اسنوں ایہ کہ کر چھڈ دتا گیا کہ ایہ مسلماناں دی قبر اے۔ جِنّی قبراں ملی نيں قدیم زمانے کی، اوہ سب مسلماناں ورگی نيں تے ايسے طرف رخ اے انہاں سب کا، خانہ کعبہ دی طرف۔ ایتھے دے لوک حضرت ابراہیم دی ملت حنیفہ دے پیرو سن ۔
اساں اک مہر وچ 'حَنِفّہ' نامی اک شخص دا ناں پڑھیا اے۔ انہاں لوکاں دا عقیدہ تحریر ہی توں نئيں انہاں مہراں اُتے بنی ہوئی تصویر توں وی ثابت ہويا اے، جدوں کہ آپ مہراں دے اُتے دیوتاواں دے ناں تلاش کردے نيں۔ بیل نوں انہاں دا دیوتا قرار دیندے نيں۔ بیل پرلوک دے ناں لبھدے نيں۔ بیل نوں وی دیوتا صرف اس وجہ توں قرار دتا کہ اوہ گئوماندا دا شوہر اے۔ ورنہ دلیل انھاں کوئی نئيں ملی۔ اب سوال ایہ اے کہ حضرت ابراہیم علیہ السلام توں انہاں دا زمانی تعلق کِداں ثابت ہُندا اے ؟ تاں حضرت ابراہیم علیہ السلام سنہ دو ہزار دو سو ق م تے سنہ دو ہزار اک سو ق م دے درمیان گزرے نيں تے 'بروح' دا زمانہ تے موہنجوداڑو نال ملن والی مہراں دا زمانہ سنہ دو ہزار ايسے ق م توں شروع ہُندا اے۔"[۸]
وادئ سندھ دی رہتل دا رسم الخط
[سودھو]وادئ سندھ دی رہتل دے رسم الخط دے متعلق ابو الجلال ندوی فرماندے نيں:
” | ان لوکاں نے دنیا بھر دی زباناں دی گل کيتی مگر بائبل دے اندر ماروت نامی اک قوم دا ذکر اے۔ ماروت دا ذکر قرآن وچ وی اے۔ ماروت ناں دے کتبات ایران تے بائبل وچ وی ملے نيں۔ اس طرح معلوم ہويا کہ عراق توں سندھ تک اس پورے خطے وچ اک ہی قوم آباد سی۔ انہاں لوکاں نے تمام قوماں دی زباناں نوں لیا، مگر دانستہ طور اُتے ماروت دا ذکر نئيں کيتا۔ اس لئی کہ جے ماروت نوں مان لاں تاں ماروت دی بولی تاں انہاں نوں معلوم اے۔ موہنجوداڑو دی بولی دا رسم الخط دراصل عبرانی، عربی تے سنسکرت دے رسم الخط دی بنیاد اے۔ ایہ بولی نیڑے قریب عبرانی سی لیکن اس وقت کسی تے ناں توں موسوم سی۔ميں نے قرآن مجید دے حروف مقطعات دی تفہیم دے لئی ہر قوم تے ہر بولی دی ابجد نوں جمع کرنا شروع کيتا سی۔ دراصل انھی تمام ابجداں تے عبری دی وجہ توں ميں اس بولی نوں پڑھنے دے قابل ہوئے سکا۔ وچ ہن تک [یہ گفتگو ۱۹۷۹ء وچ ہوئے رہی سی] دو ہزار دے نیڑے کتبےآں تے مہراں نوں پڑھ چکيا ہون۔ میرا مطالعہ جاری اے تے انہاں شاء اللہ وچ تمام مہراں نوں پڑھ ڈالاں گا۔[۹] | “ |
حوالے
[سودھو]- ↑ مصنف مولانا ابو الجلال ندوی، سوانح تے لکھتاں ڈاٹ کم، پاکستان
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ ۲.۲ عقیل عباس جعفری، پاکستان کرونیکل، ورثہ / فضلی سنز، کراچی، 2010ء، ص 567
- ↑ ۳.۰ ۳.۱ ۳.۲ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ پرویز, ڈاکٹر سید فاضل حسین. "اردو صحافت- کل، اج تے کل". جہانِ اردو، حیدرآباد، بھارت. https://web.archive.org/web/20151206034516/http://www.jahan-e-urdu.com/urdu-sahafat-kal-aaj-aur-kal-by-dr-fazil-hussain/. Retrieved on ۶ نومبر ۲۰۲۰.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ ابو الجلال ندوی، دیدہ تے شنیدہ تے خواندہ، حاطب احمد صدیقی، ص: 92-95
- ↑ ابو الجلال ندوی، دیدہ تے شنیدہ تے خواندہ از حاطب احمد صدیقی، ص: 96
- ↑ ابو الجلال ندوی، دیدہ تے شنیدہ تے خواندہ از حاطب احمد صدیقی ص: 97
- ↑ ابو الجلال ندوی، دیدہ تے شنیدہ تے خواندہ ص: 97 از حاطب احمد صدیقی
سانچہ:ماہرین سندھیات سانچہ:پاکستانی ماہرین لسانیات سانچہ:ندوی فضلا سانچہ:رفقاء دار المصنفین
- 1894 دے جم
- 22 اپریل دے جم
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- 1984 دیاں موتاں
- 14 اکتوبر دیاں موتاں
- ویکی ڈیٹا توں ماخوذ شعبۂ عمل
- ٹُٹے ہوئے جوڑاں آلے صفحے
- اردو ادبی ناقد
- اردو تنقید نگار
- اردو محققاں
- اعظم گڑھ دیاں شخصیتاں
- بھارتی محققاں
- بھارتی مسلم شخصیتاں
- بھارتی مصنفاں
- بھارتی مصنف
- پاکستانی ماہر لسانیات
- پاکستانی ماہرین سندھیات
- پاکستانی محققاں
- پاکستانی مسلم شخصیتاں
- کراچی دیاں شخصیتاں
- ندوی فضلا