اردو صحافت دی تریخ
اردو صحافت دے آغاز توں متعلق کئی متضاد دعوے کیتے گئے نيں۔ کسی نے مولوی محمد باقر دہلوی دے سر اس دا سہرا بنھیا اے جو تحریک آزادی دے لئی شہید ہونے والے پہلے صحافی سن جنہاں نوں انگریزاں نے توپ توں بنھ کر اُڑا دتا سی۔ مولوی محمد باقر دا اردو اخبار دہلی توں 1836سے 1857ء تک جاری رہیا۔ بعض دا ایہ دعوی اے کہ اردو دا پہلا اخبار ’’آگرہ اخبار‘‘ اے جو اکبرآباد توں 1831ء وچ جاری کيتا گیا۔ مورخین لکھدے نيں کہ اردو دا سب توں پہلا اخبار ’’جام جتھے نما‘‘ دا ضمیمہ سی جو27؍مارچ 1823ء نوں جاری ہويا تے 1824تک نکلدا رہیا تے فیر بند ہوکے دوبارہ 1825ماں جاری ہويا۔ جناب یوسف کاظم عارف دا دعویٰ اے کہ ’’مراۃ الاخبار‘‘ اردو دا پہلا اخبار اے جو 1821 وچ کلکتہ توں جاری ہويا۔ جس دے روح رواں راجا رام موہن رائے سن ۔ اک ہور دعویٰ ایہ وی اے کہ 1810ء وچ کلکتہ توں کاظم علی نے ’’اردو اخبار‘‘ دے ناں توں اردو صحافت دا آغاز کيتا۔ مگر ایہ وی اک حقیقت اے کہ اردو اخبار دا آغاز ہندوستان دے پہلے مجاہد تے شہید آزادی ٹیپو سلطان شہید نے کيتا سی۔ جنہاں نے 1794ء وچ اک حکم صادر کيتا کہ اک سرکاری پریس جاری کيتا جائے جس وچ عربی حروف وچ ٹائپ دی چھپائی ہوئے۔ انہاں دے حکم دی تعمیل ہوئی۔ ٹیپو سلطان نے ارشاد فرمایا کہ اس پریس توں اردو بولی دا اخبار جاری کيتا جائے جس دا ناں ’’فوجی اخبار‘‘ رکھیا جائے۔ ایہ اخبار شاہی سرپرستی تے سرکاری نگرانی وچ جاری ہويا جو اردو بولی دا پہلا اخبار سی اگرچہ کہ عوام تک اس دی رسائی نئيں سی بلکہ صرف شاہی فوج دے افسر تے سپائیاں وچ تقسیم کيتا جاندا سی۔ ایہ اوہ دور سی جدوں سرکاری بولی فارسی سی۔ اردو دی ابتدائی حالت سی۔ مگر ٹیپو سلطان شہید دی دور بین نظراں نے ایہ بھانپ لیا سیکہ آنے والا دور اردو دا ہوئے گا۔ اس فوجی اخبار وچ جو تقطیع اُتے ہفتہ وار شائع ہُندا سی اس وچ فوج دی نقل و حرکت، افسراں دے تعین تے تبادلے دی اطلاعات درج ہودیاں سن۔ فوج دے متعلق احکامات وی شائع کیتے جاندے سن ۔ ایہ پنج سال تک پابندی دے نال شائع ہُندا رہیا۔ ٹیپو سلطان دی شہادت دے بعد انگریزاں نے پریس تے فوجی اخبار دی تمام فائلاں نوں ضبط کر ليا تے اسنوں اگ لگادی۔
پہلا عوامی اخبار
[سودھو]جتھے تک عوامی اخبار دا تعلق اے ‘ ’’جام جہاں نما‘‘ نوں اردو دے اولین اخبار دی سند دتی جاسکدی اے جس دے ناشر ہری دت تے ایڈیٹر سدا سکھ لعل سن ۔ ’جام جتھے نما‘ دی مقبولیت تے اس دے مضامین توں پیدا ہونے والے جوش تے ولولہ دے پیش نظر برطانوی حکومت دے اس وقت دے چیف سکریٹری ولیم ورلڈ وتھ بیلے نے اک خفیہ فائل تیار کيتی سی جس وچ ’’جام جہاں نما‘‘ اُتے کنٹرول تے سینسرشپ دی ہدایت سی۔ ’’جام جتھے نما‘‘ ہی دی وجہ توں 1823ء وچ پہلا پریس ایکٹ رائج ہويا۔
جتھے تک مولوی محمد باقر دے دہلی اردو اخبار دا تعلق اے ایہ وی اک ہفت روزہ سی جس نے انگریزی سامراج دے خلاف قلمی جہاد کيتا اوتھے ہندو مسلم اتحاد دا محرک وی بنیا۔ مولوی محمد باقر نے جدوں اخبار کڈیا تاں انہاں دی عمر 57 برس سی۔ ایہ اردو دا لیتھو اساس اولین مطبوعہ اخبار ہونے دی وجہ توں اپنے وقت دا اک عجوبہ عظیم سی۔
ایہ اخبار دلچسپ تے دلفریب سی جس وچ شیخ ابراہیم ذوق، بہادر شاہ ظفر، مرزا غالب، حافظ غلام سول، مرزا محمد علی بخت مرزا، حیدر شکوہ، مرزا نور الدین دے کلام شائع ہُندے۔ ذوق تے غالب دی نوک جھونک دی خبراں وی اس وچ شامل ہُندیاں۔ مگر اس دا اصل مقصد انگریزاں دی غلامی توں ہندوستان نوں آزاد کروانا سی۔
ہور اخبار
[سودھو]انہاں دے ہمعصر ساتھیاں وچ ماسٹر رام چندر مدیر ’’قوائد الناظرین‘‘، ’’خیر خواہ ہند‘‘ تے محب ہند‘‘۔ پربھو دیال ایڈیٹر ’’فائدے الشائقین‘‘ سن جنہاں دے اخبارات وی مولوی باقر دے پریس ہی وچ چھپدے سن ۔ ماسٹر رام چندر نے 1845ء وچ ’’خیرخواہِ ہند‘‘ وی شائع کيتا۔
اردو دا پہلا صحافی
[سودھو]مولوی محمد باقر نے 1857ء دی بغاوت دے روز ازل توں رپورٹنگ دی جو دراصل اکھاں دیکھیا حال سی‘ ایہ 17مئی 1857ء نوں شائع ہويا۔ ہندوستان دی بغاوت نوں انگریز حکمراناں نے غدر قرار دے کے اک تنقیح آمیز اشتہار چھاپا اسنوں جامع مسجد دہلی دے دروازےآں تے کئی نمایاں تھاںواں اُتے چسپاں کيتا۔ مولوی باقر نے اس اشتہار نوں اپنے اخبار وچ وی شائع کيتا۔ جس وچ اسلام تے مسلماناں توں متعلق اہانت آمیز لفظاں استعمال کیتے گئے سن ۔ مولوی محمد باقر نے اس اشتہار دا دندان شکن جواب دتا۔ اس طرح اوہ حاکم انگریزاں دی نگاہاں وچ کھٹکنے لگے۔مولوی محمد باقر نے قلمی ناں توں وی ایداں دے مضامین اپنے اخبار وچ شائع کیتے جس نے ہندوستانیاں دے حوصلے بلند کیتے تے فرنگیاں نوں بوکھلاہٹ دا شکار کيتا۔ مولوی محمد باقر نوں ستمبرء وچ گرفتار کيتا گیا تے فرنگی جاسوسی محکمہ دے انچارج کیپٹن ہڈسن دے سامنے پیش کيتا گیا جس دے حکم توں انہاں نوں 16؍ستمبر 1857ء نوں دہلی دروازہ دے باہر خونی دروازہ دے سامنے میدان وچ توپ دے گولے توں شہید کر دتا گیا۔ جس وقت مولوی محمد باقر نوں سزائے موت دتی جانے والی سی انہاں دے فرزند محمد حسین آزاد بھیس بدل کے انہاں دے آخری دیدار دے لئی گئے اس وقت مولوی محمد باقر نماز پڑھ رہے سن ۔ دونے دیاں اکھاں چار ہوئیاں۔ تے مولوی محمد باقر نے دعا دے لئی ہتھ اٹھادتے جو اس گل دا اشارہ سی کہ آخری ملاقات ہوئے گئی تسيں جاسکدے ہوئے۔ کچھ دیر بعد 77سالہ مولوی محمد باقر نوں توپ دے گولے توں اڑا دتا گیا اس طرح اردو دے پہلے صحافی نے جام شہادت نوش کيتا۔
دوسرا دور
[سودھو]عبدالسلام خورشید دے مطابق 1857کے بعد اردو روزناواں دا دور شروع ہويا۔ اردو دا روزنامہ اخبار کلکتہ دا ’’اردو گائیڈ‘‘ سی جسنوں مولوی قدیرالدین احمد خان نے 1858ء وچ شروع کيتا۔ اس دے بعد اردو دا دوسرا روزنامہ 1875ء وچ لاہور توں شروع ہويا جس دا ناں روزنامہ پنجاب سی۔ ايسے دور وچ لاہور توں اک اخبار ’’رہبر ہند‘‘ وی شروع ہويا۔
جنوبی ہند وچ اردو اخبار
[سودھو]اردو اخبارات دی اشاعت دے سلسلے جاری رہے ۔ اُتے ڈاکٹر محمد افضل الدین اقبال (مرحوم) نے جنوب ہند دی اردو صحافت وچ لکھیا اے کہ 1857سے پہلے ہی مدراس(چینائی) وچ اک درجنہاں توں زیادہ (مطابع) پرنٹنگ پریس قائم ہوچکے سن ۔ لیتھو گرافی اگرچہ کہ کلکتہ دے بعد مدراس وچ شروع ہوئی مگر دہلی تے لکھنؤ جداں شمالی ہند دے مراکز توں پہلے ایتھے شروع ہوچکيتی سی اس لئی اس امکان نوں نظر انداز نئيں کيتا جاسکدا اے کہ اردو دا پہلا اخبار مدراس ہی توں شائع ہويا ہوئے گا اگرچہ کہ ایسی کوئی سند نئيں ملی۔ البتہ مدراس وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے قیام تے اس توں پیدا ہونے والے حالات دا بغور جائزہ لاں تاں اردو اخبار دے اجرا دے لئی ناگزیر ماحول 1841ء توں بہت پہلے پیدا ہوچکيا سی۔
ڈاکٹر علیم صبا نویدی نے تاملناڈو وچ اردو وچ صحافتی خدمات دے زیر عنوان اردو صحافت دے معماراں دا ذکر کيتا اے انہاں وچ جنوب دے پہلے اردو اخبار ’’جامع الاخبار‘‘ دے ایڈیٹر سید رحمت اللہ، ’’اعظم الاخبار‘‘ دے ایڈیٹر سید محمد اعظم، ’’شمس الاخبار‘‘ تے ’’عزیز الاخبار‘‘ دے بانی تے ایڈیٹر شاہ عزیز الدین گھٹالا، سید عبدالستار سنین، مولوی نصیرالدین تے گھٹالہ، ’’صبح صادق تے طلسم حیرت‘‘ دے نگران حضرت صادق الحسینی شریف مدراسی، مولانا عبدالمجید شرر آلندوری ایڈیٹر ’’قومی رپورٹ‘‘، علامہ شاکر نائطی ایڈیٹر ’’مصحف‘‘، مولانا ابوالجلال ندوی ایڈیٹر ’’سہیل‘‘، مولانا سید سلطان محی الدین بہمنی مدیر’’ حیات و امام‘‘،مولانا سید عبداللطیف فاروقی ایڈیٹر ’’آزاد ہند تے مسلمان‘‘ دے ناں قابل ذکر نيں۔
افضل الدین اقبال دے حوالہ توں علیم صبا نویدی نے 1841ء توں 1856ء تک مدراس توں شائع ہونے والے جنہاں اردو اخبارات، جریدے اورر سائل دا ذکر کيتا اے انہاں وچ :
- ہفتہ وارجامع الاخبار 1841ء ایڈیٹر سید رحمت اللہ
- ہفتہ وار اعظم الاخبار 1848ء ایڈیٹر حکیم سید محمد
- ہفتہ وارآفتاب عالم 1849ء ۔۔۔۔۔
- ہفتہ وارعمدۃ الاخبار 1849ء محمد انور
- ہفتہ وارتعلیم الاخبار 1851ء منشی سید حسین
- ہفتہ وارصبح صادق 1855ء سید عبدالرحمن
- ہفتہ وارمظہرالاخبار 1856ء محمد خواجہ بادشاہ عبرت
- روز نامہ طلسم حیرت 1856ء غلام محی الدین
1857 دے بعد اردو اخبارات یا اردو صحافت دا اک نواں دور شروع ہويا۔ ’’اودھ اخبار(لکھنؤ)‘‘ سائنٹیفک گزٹ تے رہتل الاخلاق علیگڑھ، اودھ پنچ لکھنؤ، اکمل الاخبار دہلی، پنجاب اخبار لاہور، شمس الاخبار مدراس، کاشف الاخبار ممبئی، قاسم الاخبار بنگلور، آصف الاخبار حیدرآباد۔ انہاں اخبارات وچ اودھ اخبار نوں منشی نول کشور نے رتن ناتھ سرشار دی ادارت وچ روزنامہ وچ تبدیل کيتا۔ وقت دے نال نال اردو اخبارات نے تحریک آزادی دے نال عوامی مسائل، رشوت خوری، بلدی مسائل، ملاوٹ، ذخیرہ اندوزی دے خلاف وی آواز اٹھائی۔اس دوران مدراس توں :
- ہفت وار شمس الاخبار 1859ء محمد اعظم گھٹالہ
- ماہ نامہ ماہِ نور 1864ء جعفر حسین
- روزنامہ نیر اعظم 1864ء محمد عبدالستار صدیقی
- ماہنامہ یادگارِ زمانہ 1871ء منشی عبدالرزاق
- ہفتہ وار جریدۂ روزگار 1875ء سید محمد مرتضیٰ شاہ قادری
خواتین دا پہلا جریدہ
[سودھو]1873ء وچ مولوی ناصر علی نے نصرت الاخبار، ’’نصرت الاسلام‘‘ تے ’’مہر درخشاں‘‘ دی اشاعت دا آغاز کيتا۔ اودھ پنچ منشی سجاد حسین دی ادارت وچ نکلنے والا پہلا طنز و مزاح دا جریدہ سی جدوں کہ خواتین دا پہلا جریدہ ’’اخبار النساء‘‘ سی۔
اردو دے معتبر اخبار
[سودھو]1879ء وچ روزنامہ ’’مظہرالعجائب‘‘ ایڈیٹر مصطفےٰ حسین شائع ہويا ۔ کلکتہ توں شیخ احسن اللہ سندگری دہلوی نے 1881ء وچ ’’دار السلطنت‘‘کی اشاعت دا آغاز کيتا جس دے ایڈیٹر متھورا پرساد سومر سن ۔ پہلے ہفت روزہ فیر سہ روزہ اخبار دی حیثیت توں ایہ عام ہويا۔ ايسے دور وچ اک نمائندہ روزنامہ ’’اخبارعام‘‘ سی جو ہفتہ روزہ توں روزنامہ وچ تبدیل ہويا۔اسی سال حکیم محمد حسین نے مدراس توں ہفتہ وار ’’احسن الجرائد‘‘ کڈیا۔ 1882ء وچ شاہ عبدالعزیز گھٹالہ نے ’’عزیز الاخبار‘‘ ، 1884ء وچ محمد عظیم الدین نے ’’اتحاد‘‘، سید علی قادر بہار نے ماہنامہ ’’جلوۂ سخن‘‘ 1887ء وچ جاری کيتا۔ 1893-94ء وچ ’’اخبارِ عام‘‘ شائع ہويا۔ اس اخبار دی روزانہ اشاعت دو ہزار توں وی ودھ ہوئے گئی سی۔ اس دا ہمعصر انگریزی اخبار ’’سیول اینڈ ملٹری گزٹ‘‘ صرف 1400 چھپدا سی۔ ’’اخبار عام‘‘ دا جانشین ’’پیسہ‘‘ اخبار سی جس دے ناشر محبوب عالم سن ۔ اج وی لاہور وچ ’’پیسہ اخبار اسٹریٹ‘‘ ايسے زمانہ دی یادگار اے۔ ایہ اردو روزناواں وچ سرلسٹ سی۔ 1895ء توں 1900ء تک مدراس توں ’’مخبر دکن‘‘ ہفتہ وار ایڈیٹر سید عبدالقادر فقیر، ’’نیر آصفی‘‘ ہفتہ وارایڈیٹر اسدالدین احمد، ’’آفتاب دکن‘‘ ہفتہ وار ایڈیٹر سید جلال الدین گھائل، ہفتہ وار ’’اتفاق‘‘ ایڈیٹر عبدالملک شائع ہوئے۔ 20واں صدی دے آغاز وچ مولانا ظفر علی خان دی زیر ادارت ’’زمیندار‘‘ دی اجرائی توں ’’پیسہ‘‘ اخبار دے وجود نوں خطرہ ہونے لگیا آخر ایہ بند ہوئے گیا۔ ایہ اوہ دور سی جدوں ’’پیسہ‘‘ دے علاوہ ’’اودھ اخبار‘‘ تے ’’صلح کل‘‘ تن روزنامے شائع ہُندے سن جو اعتدال پسند صحافت دا نمونہ سن ۔ اُتے انگریزاں دے خلاف تحریک آزادی نے زمیندار، ’’ہندوستانی‘‘، ’’الہلال‘‘ تے ’’ہمدرد‘‘ جداں اخبارات نوں مقبول عام بنادتا۔ ايسے دوران ’’ہندوستان لاہور‘‘، ’’دیپک امرتسر‘‘، ’’دیش لاہور‘‘، ’’اردوئے معلی(کانپور)‘‘، ’’مسلم گزٹ(لکھنؤ)‘‘، ’’مدینہ (بجنور)‘‘، ’’ہمدم (لکھنؤ)‘‘، ’’سوراج (الہ آباد)‘‘ نے عوام وچ سیاسی شعور بیدار کيتا تے عوام نوں آزادی دی قومی تحریکات وچ ودھ چڑھ کر حصہ لینے دی ترغیب دی۔ کانگریس، مسلم لیگ، ہندومہاسبھا، آریہ سماج، خلافت کمیٹی تے علی گڑھ تحریک نے اردو اخبارات تے جریدے تے رسالے دے فروغ وچ حصہ وی لیا تے انہاں اُتے اثر انداز وی ہوئے۔ اُس دور وچ ’’زمیندار‘‘ سب توں مقبول عام اخبار سی جس دی تعداد اشاعت 30,000 تک پہنچ گئی سی۔ ایہ 1903ء وچ لاہور توں جاری کيتا گیا سی۔ اس توں اک سال پہلے ہی مولوی ثناء اللہ خان نے ہفتہ وار وطن جاری کيتا جو 33سال تک شائع ہُندا رہیا۔ 1901ء وچ شیخ عبدالقادر نے ’’مخزن‘‘ کڈیا۔ 1908ء وچ خواتین دا سب توں پہلا رسالہ جو دہلی توں نکلیا اس دا ناں ’’عصمت‘‘ سی۔ اس دے مدیر شیخ محمد اکرم سن بعد وچ علامہ راشد الخیری اس دے مدیر بنے۔ 1909ء’ وچ خواجہ حسن نظامی نے ولی اللہ دے حالات خانقاہاں تے عرساں دے اصلاحات دے بارے وچ ترویج و اشاعت دے لئی جولائی 1909ء وچ ’’نظام المشائخ‘‘ کڈیا۔ کچھ عرصہ بعد انہاں نے ’’غریباں دا اخبار‘‘ تے ’’منادی‘‘ وی کڈیا۔ ’’منادی‘‘ روزنامہ سی جو 1974تک شائع ہُندا رہیا۔ انہاں دے صاحبزادے خواجہ حسن ثانی نظامی اس دے مدیر نيں۔ 1910ء وچ مدراس توں ماہنامہ ’’خورشید‘‘ ایڈیٹر سید جلال الدین گھائل، 1911ء وچ ماہنامہ ’’المضمون‘‘ ایڈیٹر منشی انصارالدین بے خود، 1912ء وچ ماہنامہ ’’مورخ‘‘ ایڈیٹر مولوی محمد بدیع الدین، 1914ء وچ روزنامہ ’’قومی رپورٹ‘‘ ایڈیٹر مولانا شرر آلندوری شائع ہوئے۔ رضوان احمد مرحوم دے تحقیقی مقالے ’’ویہويں صدی دی اردو صحافت‘‘ دے مطابق ویہويں صدی دی پہلی دہائی وچ غیر ملکاں وچ وی اردو صحافت دا آغاز ہوچکيا سی۔ 1910ء وچ ٹوکیو توں اردو رسالہ ’’اسلامک فریٹرنیٹی‘‘ شائع ہويا جس دے مدیر مولانا برکت اللہ بھوپالی سن ۔ ایہ جاپان دے علاوہ چین، برما، ہندوستان، سنگاپور تے کولمبو وچ وی جاندا سی۔ ایہ ہندوستان وچ برطانوی حکومت دے خلاف رائے عامہ ہموار کردا سی۔ 1912ء وچ مولانا محمد علی جوہر نے ’’نقیب ہمدرد‘‘ تے حمید الانصاری نے ’’مدینہ‘‘ دی اشاعت شروع کيتی۔ مولانا ابوالکلام آزاد دا ہفت روزہ ’’الہلال‘‘ اردو صحافت دا ماہ کامل سی جس نے مسلماناں وچ سیاسی تے مذہبی شعور بیدار کيتا۔ ایہ پہلا اردو اخبار سی جس نے اپنے ڈیزائن، لے آؤٹ تے خبراں دے نال تصاویر دی پیش کشی نوں اہمیت دیندے ہوئے جاذبنظراخبار پیش کيتا۔ اس اخبار دا مواد تے انداز بیان اس دی اصل روح سی۔ 1913ء وچ میرٹھ توں ’’توحید‘‘ جاری ہويا۔ ايسے سال حاجی ساجد احمد دی ادارت وچ پٹنہ توں ’’پٹنہ‘‘ اخبار شائع ہويا۔1916ء وچ مولانا عبدالمجید شرر آلندوری نے مدراس توں ماہنامہ رسالہ ’’نور‘‘ خواتین دے لئی شائع کيتا۔ اکتوبر 1916ء وچ لکھنؤ توں ہمدم جاری ہويا جو مسلم لیگ دا ترجمان سی جس دے ایڈیٹر جالب دہلوی سن ۔ 1919 وچ لاہور توں مہاشی کرشنن نے گاندھی جی دی پالیسیاں تے نیشنل کانگریس دی تائید وچ ’’پرتاب‘‘ جاری کيتا۔ اردو داں ہندوواں وچ اس دا چنگا اثر سی مگر حکومت وقت دے جبر دے اگے ہتھیار ڈالدے ہوئے اشاعت مسدود کرنی پئی۔ 1920ء وچ لاجپت راؤ نے لاہور توں ’’وندے ماترم‘‘ کڈیا۔ ایہ پہلا اخبار سی جو کارپوریٹ سیکٹر دے تحت شائع ہويا سی۔ پہلا ہی شمارہ 10ہزار شائع ہويا۔ ایہ صحت مند صحافت دا نمونہ سی۔ 1921ء وچ شاہ امان اللہ نے بجنور توں ’’نگینہ‘‘ تے ’’الامان‘‘ اخبار کڈیا۔ حکیم اجمل خان دی ایماء اُتے ایہ اخبار دہلی منتقل ہوئے گیا۔اسی سال لالہ شام لال کپور نے ’’دسہری‘‘ کڈیا۔ اس توں پہلے اوہ ’’گروگھنٹال‘‘ دے ناں توں وی اخبار کڈ چکے سن ۔1922ء وچ محمد عبداللطیف فاروقی نے مدراس توں روزانہ ’’آزادِ ہند‘‘ دی اشاعت دا آغاز کيتا۔ 1923ء وچ لالہ خوشحال چند خورشید نے ’’ملاپ‘‘ جاری کيتا۔ اس توں پہلے اوہ ’’آریہ گزٹ‘‘ کڈدے سن ۔ ’’ملاپ‘‘ دہلی، جالندھر، حیدرآباد تے لندن توں شائع ہُندا سی۔ ہن دہلی توں شائع ہورہیا اے۔ 1923ء وچ سوامی شردھانند نے لالہ دیش بندھو گپتا دے نال مل کے ’’تیج‘‘ کڈیا جس دی راجستھان، یوپی تے دہلی وچ اچھی اشاعت سی۔ جاگیردار ریاستاں دی جانب توں بار بار اسنوں بند کيتا گیا۔1924ء وچ ریاست کشمیر دا پہلا اخبار ’’رنبیر‘‘ جاری ہويا جو مہاراجا گلاب سنگھ دے بیٹے رنبیر سنگھ دے ناں توں موسوم سی۔ اک سال بعد ایہ بند ہوئے گیا۔ 1925ء وچ مولانا عبدالماجد دریابادی نے ’سچ‘‘ کڈیا جو 1933ء تک جاری رہیا بعد وچ اس دا ناں ’’صدق‘‘ تے فیر ’’صدق جدید‘‘ دے ناں توں جاری رہیا۔ 1925ء وچ ہفتہ وار ’’الجمعیت‘‘ جاری کيتا۔ اس دی ادارت توں مولانا عرفان فیر ابوالاعلیٰ مودودی، بلال احمد زبیری، مولانا عبدالوحید صدیقی تے مولانا محمد عثمان فارقلیط وابستہ رہے۔1927ء وچ لاہور توں انقلاب‘‘ عبدالمجید سالک تے مولانا غلام رسول بحر نے جاری کيتا۔ ایہ دستاویزی اخبار سی جو 1949ء تک جاری رہیا۔1927ء وچ مولانا ابوالجلال ندوی،سید سلطان بہمنی تے نذیر احمد شاکر نے مدراس توں روزنامہ ’’مسلمان‘‘ جاری کيتا جو ہن وی جاری اے تے توں ملناڈو دا واحد اردو اخبار اے جس نے کتابت دے فن نوں زندہ رکھیا اے تے مکمل اخبار دی کتابت کيتی جاندی اے۔ 1928ء وچ دہلی توں مسلم لیگ دا ترجمان روزنامہ ’’وحدت‘‘ شائع ہويا۔ ایہی اوہ دور سی جدوں علامہ اقبال دی شہرت بام عروج اُتے سی۔ انہاں نے لاہور دے کچھ اخبارات دی سرپرستی وی کيتی۔ 1929ء وچ محمد عبداللطیف فاروقی تے عبدالکریم آزاد نے مدراس توں ’’آزاد نوجوان‘‘ دی اشاعت شروع کیتی۔مولانا ابوالجلال ندوی نے 1933ء وچ ماہنامہ ’’بشریٰ‘‘، محمد اسماعیل سیٹھ نے 1934ء وچ ہفتہ روزہ ’’دلچسپ‘‘، قاضی محمد عبدالرحمن نے ماہنامہ ’’رفیق‘‘ شائع کيتا۔ مرتضیٰ احمد خان میکش تے چراغ حسن حسرت دی ادارت وچ ’’احسان‘‘ 1934ء وچ جاری ہويا جو اردو دا پہلا روزنامہ سی جس دے دفتر وچ ٹیلی پرنٹر نصب کيتا گیا۔ اس دور دے اخبارات وچ ’’احرار، نیشنل کانگریس، زم زم، پاسبان، مساوات تے تریاق‘‘ سن ۔ جدوں کہ لکھنؤ توں انیس احمد عباسی نے ’’حقیقت‘‘ جاری کيتا جو روزنامہ توں ہفتہ وار وچ تبدیل ہويا۔ قاضی عبدالغفار نے حیدرآباد توں پیام دی اجرائی دا آغاز کيتا۔ 1931ء وچ مولانا عبدالرزاق ملیح آبادی نے مولانا آزاد دی سرپرستی وچ ہفتہ وار ’’پیغام‘‘ کڈیا۔ کچھ عرصہ بعد ’’ہند‘‘ جاری کيتا۔ شبلی بی کم نے ہفتہ وار ’’خیام‘‘ جاری کيتا۔ 1935ء وچ علامہ شاکر نائطی نے عمرآباد تاملناڈو توں ماہنامہ ’’مصحف‘‘، محمد کریم الدین نے روزنامہ ’’مسلم گزٹ‘‘ مدراس، غلام محی الدین نے روزنامہ ’’مسلم رپورٹ‘‘ مدراس، ایمان گوپاموی، سید سلطان بہمنی نے 1936ء وچ ماہنامہ ’’رسالہ حیات‘‘، مولانا ابوالجلال ندوی ’’سہیل‘‘ روزنامہ، سید سلطان بہمنی نے 1937ء وچ ماہنامہ ’’ہمدرد‘‘ شائع کيتا۔ 1938ء وچ پٹنہ توں نذیر حیدر نے ’’صدائے عام‘‘ جاری کيتا۔ سہیل عظیم آبادی نے روزنامہ ’’ساتھی‘‘ دی شروعات دی جسنوں غلام سرور نے لے لیا سی۔ 1939ء وچ ممبئی توں غلام احمد خان آرزو نے روزنامہ ’’ہندوستان‘‘ جاری کيتا جو سرفراز آرزو دی ادارت وچ ہن وی شائع ہورہیا اے۔ متحدہ ہندوستان دے مشہور اخبارات وچ لاہور توں 1940ء وچ ’’شہباز‘‘ دی اجرائی عمل وچ آئی۔ ايسے سال لاہور توں حمیدنظامی نے ’’نوائے وقت‘‘ کڈیا۔ چار سال بعد ایہ روزنامہ ہويا۔ ایہ پاکستان دا ملٹی ایڈیشن اخبار اے۔ 1942ء وچ دہلی توں میر خلیل الرحمن نے ’’جنگ‘‘ جاری کيتا۔ 1947ء وچ کراچی منتقل کيتا۔ ایہ پاکستان دا سب توں وڈا اخبار اے۔ کئی شہراں توں شائع ہُندا اے۔ 1944ء وچ جواہرلال نہرو نے ’قومی آواز‘‘ دی بنیاد پائی جس دے ایڈیٹر ڈاکٹر حیات اللہ انصاری سن ۔ ایہ کانگریس دا ترجمان تے نیشنلسٹ اخبار سی۔ مختلف شہراں توں اس دے ایڈیشن شائع ہونے لگے۔ افسوس کہ اس اخبار نے دم توڑ دتا۔
جنگ آزادی وچ اردو صحافت دا کردار
[سودھو]اپنے دور دے ممتاز صحافی، ادیب جمنا داس اختر نے اپنے اک تحقیقی مقالے وچ جو ماہنامہ ’’اج کل دہلی‘‘ دے ’اردو صحافت نمبر‘ وچ شائع ہوا‘ وچ لکھیا اے کہ جنگ آزادی وچ اردو صحافت دا رول وڈا اہم رہیا۔ اس دور دے جید صحافیاں وچ جنہاں نے جنگ آزادی دی حمایت دی انہاں دا ذکر کردے ہوئے اوہ لکھدے نيں ’’مولوی محمد باقر تاں جنگ آزادی دے پہلے شہید صحافی رہے انہاں دے فرزند مولوی محمد حسین آزاد جو خود وی اخبار نویس سن انہاں نوں انگریزاں نے اشتہاری مفرور قرار دے کے گرفتاری دے لئی پنج سو روپئے دے انعام دا اعلان کيتا سی‘‘۔ ’’صادق الاخبار‘‘ دے ایڈیٹر مولوی جمیل الدین، اودھ اخبار‘‘ دے ایڈیٹر منشی نول کشور، تریخ بغاوت ہند دے مدیر مکند لال، ہفت روزہ ’’خیر خدا خلق‘‘ دے منشی ایودھیا پرشاد، ’’جلوۂ طور میرٹھ‘‘ دے روح رواں سید ظہیرالدین طور، ’’سائنٹیفک سوسائٹی‘‘ علیگڑھ دے ادارتی رکن مولانا محمد اسماعیل علیگڑھی، ’’منشور محمدی‘‘ دے ایڈیٹر محمد شریف، ’’اردو معلی‘‘ دے مدیر محمد حسرت موہانی، ’’خم خانہ ہند‘‘ دے مولوی احمد حسن شوکت، ایڈیٹر ’’پیسہ‘‘ منشی محبوب عالم، ’’شیرپنجاب‘‘ دے ایڈیٹر سردار امر سنگھ، مولانا آزاد، محمد علی جوہر، مولانا ظفر علی خان تے سید حبیب، سوامی پرکاشآنند، پنڈت میلارام وفا، مولانا امیر احمد امان (ایڈیٹر ترجمان صحت)، لالہ راج پت رائے، پنڈت کشن چندر موہ(شاندی)، سوامی شردھا نند، لالہ دیش بندو گپتا، رنبیر سنگھ، ڈاکٹرستیہ پال تے ڈاکٹرعالم، شورش کاشمیری ایڈیٹر چٹان، مولانا امداد صابری، منشی گوپی ناتھ امر تے رام لال (سنسار تے روزنامہ ہند دے ایڈیٹر)، عبدالرزاق ملیح آبادی، صوفی انبا پرشاد، بلال احمد زبیری، پنڈت بانہاں دے دیال شرما، مہاشہ کرشن، ویریندر تے نریندر نے اپنے قلم تے صحافتی صلاحیتاں نوں تحریک آزادی دے لئی وقف کر دتا اس دے لئی ہر قسم دی مصیبتاں برداشت کيتياں۔ ایہ کہنا غلط نہ ہوئے گا کہ آزادی دی تریخ جے لکھی گئی اے تاں اس وچ انہاں دا خون وی شامل اے۔
تقسیم ہند دے وقت اردو اخبار
[سودھو]میرنال چٹرجی (میڈیا ہائیو) دے اک مقالہ دے مطابق ہندوستان دی تقسیم دے وقت کل 415اردو اخبارات جنہاں وچ روزنامے، ہفتہ وار ماہنامے شائع ہُندے سن تقسیم دے بعد انہاں وچوں 345 ہندوستان وچ رہ گئے۔ 70اخبارات دے مالکین تے مدیران پاکستان نوں ہجرت کرگئے۔ آر این آئی دی رپورٹ 1957ء دے مطابق اس وقت 513 اردو اخبارات سن جنہاں وچ مجموعی تعداد اشاعت 7.84لکھ سی۔ 2012ء وچ ایہ تعداد 710اردو روزنامے تے کل تعداد اشاعت دو کروڑ 20لکھ دے لگ بھگ سی۔ آزادی دے بعد کئی نويں اخبارات وجود وچ آئے جنہاں وچ ’’دعوت‘‘، ’’نويں دنیا‘‘، ’’سیاست‘‘، روزنامہ’’ منصف‘‘، روزنامہ ’’اعتماد‘‘، ’’روزنامہ راشٹریہ سہارا‘‘، آزاد ہند‘‘، ’’ہندسماچار‘‘، ’’اخبار مشرق‘‘، ’’آبشار‘‘، ’’عکاس‘‘، ’’انقلاب‘‘، ’’اردو ٹائمز،‘‘ سالار‘‘، ’’قومی آواز‘‘، قابل ذکر نيں۔ روزنامہ رہنمائے دکن سب توں قدیم اخبار اے جو تقسیم توں پہلے رہبر دکن دے ناں توں شائع ہُندا سی۔ آزادی دے بعد دے کچھ تے اردو اخبارات، جریدے تے رسالے دے ناں ایہ نيں ’’اورنگ آباد ٹائمز، ڈیلی آفتاب(سرینگر)، ڈیلی روشنی (سری نگر)، امروز ہند (پٹنہ)، ساحل (بنگلور)، وادی دی آواز (جموں اینڈ کشمیر)، لشکر (لکھنؤ)، ہندوستان ایکسپریس (دہلی)، ہماریا سماج دہلی، انقلاب ہند دہلی)، صحافت (ڈیلی)، کشمیر ٹائمز، قومی رابطہ، جدید خبر( دہلی، مردآباد)، اوصاف (پاکستان)، خبردار جدید دہلی، گواہ (حیدرآباد)، ساز دکن (حیدرآباد)، صدائے حسینی (حیدرآباد)، مسلمان (مدراس) قابل ذکر نيں۔ علیم صبا نویدی دے بموجب آزادی 1947ء دے بعدمدراس توں کئی اخبارات، جریدے تے رسالے شائع ہوئے اُتے اس وقت ’’مسلمان‘‘ واحد اردو اخبار رہ گیا اے جس دے ایڈیٹر محمد عظمت اللہ نيں۔ ایہ اخبار اپنی صدی دی تکمیل دے نیڑے اے۔ اس دے علاوہ انہاں دی اپنی ادارت وچ ’’نور جنوب‘‘ ماہنامہ شائع ہُندا اے۔
حوالے
[سودھو]- جنوبی ہند وچ اردو صحافت از ڈاکٹر افضل الدین اقبال۔
- تمل ناڈو وچ اردو مشاھیر‘ ڈاکٹر علیم صبا نویدی
- اردو صحافت دا سفر۔ جی ڈی چندن