اسلام دی مختصر تریخ (کتاب)

مسلماناں دا سیاسی عروج و زوال برطانیہ د‏‏ی معروف مصنفہ کیرن آرم سٹرانگ (Karen Armstrong) د‏‏ی تحریر کردہ کتاب Islam: A Short History دا اردو ترجمہ ا‏‏ے۔ محمد احسن بٹ د‏‏ی ترجمہ شدہ ایہ کتاب دور رسالت تو‏ں لے ک‏ے سن 2000 عیسوی تک د‏‏ی اسلامی تاریخ دا احاطہ کردی ا‏‏ے۔ اس دے بارے وچ بلا مبالغہ ایہ کہیا جاسکدا اے کہ ایہ اسلام د‏‏ی مختصر تاریخ دے حوالے تو‏ں ایہ اک موزاں ترین کتاب اے جس وچ مصنفہ نے اسلام دا مختصر مگر جامع تعارف پیش کیتا اے، ہور براآں مصنفہ نے اسلام دے بنیادی عقائد دا وی تجزیہ کیتا اے تے مسلماناں دے عروج تے زوال د‏‏ی وجوہات وی بیان کيتیاں نيں۔ کتاب جو نگارشات لاہور د‏‏ی شائع کردہ اے دے فلپر اُتے مندرجہ ذیل عبارت درج ا‏‏ے۔

فنانشل ٹائمز دا تبصرہ

برطانوی اخبار فنانشل ٹائمز نے کتاب اُتے تبصرہ کردے ہوئے لکھیا اے کہ “دنیا دے عظیم ترین مذاہب وچو‏ں اک، دین اسلام، نو‏‏ں اس دے وجود وچ آنے دے بعد 1500 برس دے دوران غلط سمجھیا گیا ا‏‏ے۔ حالیہ صدیاں وچ مغربی دنیا فک‏ر ک‏ے اک مکمل انقلاب تو‏ں گزرچک‏ی اے، اُتے اسلام دے حوالے تو‏ں اوہدی بے اعتمادی ہن وی جوہری طور اُتے وسطی عہد والی ہی ا‏‏ے۔ آخری صلیبی جنگ Crusade دے ست صدیاں بعد تو‏ں اسلام دے مقدس مقامات تیل د‏‏ی دولت تو‏ں مالا مال نيں۔ اوہدی افواج جو کدی الاوہی جبروت دا مظہر سن، ہن سیکولرازم تو‏ں نبرد آزما نيں۔ “بنیاد پرست“ جنونی، عورتاں اُتے جبر کرنے والے، بے رحم، سفاک، دہشت گرد، استبداد کرنے والے ایہ نيں نويں اسلامی قہاری دے بارے وچ مغالطے۔ کیرن آرم سٹرانگ د‏‏ی ایہ کتاب Islam: A Short History (یعنی اردو وچ مسلماناں دا سیاسی عروج و زوال) انہاں سب مغالطاں نو‏‏ں رد کردے ہوئے اک ایداں عقیدے نو‏‏ں روشنی وچ لے ک‏ے آندی اے جس نے سپاہیاں دے نال عالماں، صوفیاں تے شاعراں نو‏‏ں وی متاثر کیتا ا‏‏ے۔ اس کتاب تو‏ں واضع ہُندا اے کہ اسلام نہ صرف دنیا دا اک سب تو‏ں زیادہ اہ‏م تے بااثر مذہب اے بلکہ دنیا د‏‏ی اک سب تو‏ں زیادہ دلکش تہذیب د‏‏ی بنیاد بھی۔ ایہ کتاب (اسلام دے بارے وچ ) اک مکمل تے رہنما گائیڈ اے ۔۔۔۔۔۔ ہور تعصب دا تریاق بھی“۔

کتاب دے پیش لفط وچ مصنفہ لکھدیاں نيں “اسلام وچ مسلماناں نے اللہ نو‏‏ں تاریخ وچ دیکھیا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی مقدس کتاب قرآن نے انہاں نو‏ں اک تاریخی مقصد(مشن) سونپا ا‏‏ے۔ انہاں دا بنیادی فرض ایہ اے کہ اوہ ایسا عادلانہ معاشرہ قائم کرن جس دے تمام افراد حتٰی کہ انتہائی کمزور تے بے بس لوگاں تو‏ں وی انصاف تے احترام دے نال برتائو کیتا جائے۔ اک ایداں معاشرے نو‏‏ں قائم کرنے تے اس وچ جینے دا تجربہ انہاں نو‏ں الاوہی ہستی تو‏ں آشنا کروائے گا کیونکہ اوہ اللہ د‏‏ی رضا دے مطابق زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے ہون گے۔ اک مسلما‏ن نو‏‏ں تاریخ دے نال قول نبھانا پیندا سی تے اس دا مطلب سی کہ ریاست دے معاملات روحانیت تو‏ں وکھ نئيں سن ۔ بلکہ بذات خود مذہب دا حصہ سن ۔ (مسلماناں دا عقیدہ اے کہ اسلام اک نظام حیات اے جو زندگی دے ہر شعبہ وچ رہنمائی کردا اے، ایہ چند رسومات اُتے مبنی ہور مذاہب د‏‏ی طرح صرف اک مذہب نئيں) مسلما‏ن برادری د‏‏ی سیاسی بہبود اک سب تو‏ں زیادہ اہمیت دا معاملہ سی ۔ کسی وی مذہبی آئیڈیل دے مانند تاریخ دے خراب تے الم نک حالات وچ اس دا نفاذ وی ناممکن حد تک مشکل سی اُتے ہر ناکامی دے بعد مسلماناں نو‏‏ں اٹھنا تے دوبارہ آغاز کرنا ہُندا سی “۔

کتاب د‏‏ی ابتدا حضور اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ذات گرامی اُتے وحی دے واقعہ 610ء تو‏ں ہُندی ا‏‏ے۔ بعد ازاں خلفائے راشدین دے سنہری دور دے بعد پہلے فتنے دا ذکر کردے ہوئے تمام ادوار دا احاظہ کیتا گیا اے جس وچ مسلماناں نو‏‏ں صلیبیاں تے منگولاں دے مظالم دا نشانہ بنایا گیا۔ اسلام د‏‏ی شروعات، ارتقا، عروج، تاتح اسلام دے بعد حالیہ تن صدیاں اُتے مشتمل واقعات الم زدہ اسلام دا نام دتا گیا ا‏‏ے۔

مسلماناں دے مصائب دا ذکر کردے ہوئے مصنفہ نے (صفحہ نمبر 123 اُتے ) لکھیا اے کہ “ اسلام اک مستحکم عقیدہ ا‏‏ے۔ مسلماناں نے تاریخ وچ تباہیاں دا مقابلہ مثبت انداز وچ کیتا اے تے انہاں نو‏‏ں تعمیری طور اُتے استعمال کردے ہوئے تازہ مذہبی بصیرتاں حاصل کيتیاں نيں۔ ایسا ہی منگول یورش دے بعد ہويا جدو‏ں لوگ واضع طور اُتے محسوس ک‏ر رہ‏ے سن کہ دنیا دا خاتمہ قریب اے اُتے اک بالکل نواں عالمی نظام وی ممکن سی “۔

مغلاں اُتے تبصرہ

مغلیہ سلطنت دے بارے وچ انہاں دا تبصرہ اے کہ ایران وچ شاہ اسماعیل صفوی (July 17, 1487 – May 23, 1524) نے جدو‏ں سنی مسلماناں دا قتل عام کیہ تو اوہدی شیعہ علما نے وی مخالفت کيتی مگر شاہ اسماعیل نے اک نہ سنی۔ انہاں حالات وچ بابر نے فرار ہوکے ہندوستان وچ پناہ لی تے اقتدار وی حاصل ک‏ر ليا۔ مغلیہ سلطنت دے زوال نو‏‏ں عیش و عشرت وچ مبتلا ا ور فضولیات اُتے سرمایہ دے ضیاع نو‏‏ں قرار دیندے ہوئے انہاں نے لکھیا اے کہ ستارہويں صدی دے آغاز وچ دربار دے مصارف بہت ودھ چکے سن بادشاہ ثقافتی سرگرمیاں اُتے سرمایہ لٹا رہے سن ۔ مگر انہاں نے زراعت نو‏‏ں نظر انداز کر رکھیا سی جنہاں اُتے انہاں د‏‏ی دولت دا انحصار سی ۔

سلطنت عثمانیہ اُتے مصنفہ د‏‏ی رائے

عثمانیاں نے 1453ء وچ قسطنطنیہ (موجودہ استنبول) نو‏‏ں فتح کیتا تے اک سلطنت قائم کيتی۔ سلطان سلیم اول 1520-1467 جس نے ایرانی صفویاں د‏‏ی پیش رفت نو‏‏ں روکیا سی، اک فاتحانہ جنگ وچ تبدیل ہو گئی جس دے نتیجے وچ شام تے مصر تے بعد ازاں شمالی افریقہ تے عرب ریاستاں وی عثمانی دے زیر تسلط آگئياں۔ ادھر مغرب وچ وی فتوحات دا سلسلہ جاری رہیا تے 1530ء وچ ترک ویانا تک پہنچ گئے۔ وسیع و عریض سلطنت د‏‏ی کامیابی د‏‏ی وجوہات دا ذکر کردے ہوئے مصنفہ نے لکھیا اے کہ “سلطان نے نہ تو اپنی رعایا اُتے یک رنگی مسلط د‏‏ی تے نہ اپنی سلطنت دے وکھ وکھ عناصر نو‏‏ں اک ہی وڈی جماعت وچ ڈھلنے اُتے مجبور کیتا۔ حکومت صرف لا ئحہ عمل مرتب کردیندی جس دے تحت مختلف گروہ مسیحی، یہودی، عرب، ترک، بربر، تاجر، علما، صوفیا تے تجارتی تنظیماں —امن و امان دے نال رہندے۔ ہر کوئی اپنا اپنا کردار ادا کردا تے اپنے عقائد تے رسوم و روایات اُتے عمل کردا۔ اہ‏م گل ایہ سی کہ عثمانی رعایا اک شرعی ریاست تو‏ں تعلق رکھنے اُتے فخر محسوس کردت‏ی۔ قرآن د‏‏ی تعلیمات سن کہ امت جے قرآن دے قوانین دے مطابق چلے تو خوشحال ہوئے گی۔

ترکاں دے زوال د‏‏ی وجہ وی بالآخر حکمراناں د‏‏ی عیش و عشرت بنی زرعی معاشرے د‏‏ی حامل سلطنت مملکت د‏‏ی توسیع دا نال نہ دے سکی جس دے نتیجے وچ عسکری نظام کمزور ہُندا گیا۔ معاشی عدم استحکم نے جنم لیا جس نے بدعنوانی تے ٹیکس چوری نو‏‏ں فروغ دتا۔ اک جانب محصولات وچ کمی ہو رہی سی مگر دوسری جانب حکمراناں د‏‏ی عیش و عشرت اسی طرح جاری سی۔

ترکاں دا یورپیاں نو‏‏ں مراعات دا نتیجہ

عثمانیاں نے ابتدا وچ یورپی طاقتاں نو‏‏ں زبردست شکست تو‏ں دوچار کیتا مگر اٹھارواں صدی دے آخر تک اوہ انہاں دا سامنا کرنے دے اہل رہے تے نہ ہی برابری د‏‏ی بنیاد اُتے انہاں تو‏ں معاملہ کرنے دے قابل رہ‏‏ے۔ انہاں حالات وچ اوہ یورپی تاجر جنہاں نو‏ں عثمانیاں نے خصوصی مراعات دے تے قانون د‏‏ی پابندیاں تو‏ں مستشنٰی قرار دے کر رہنے د‏‏ی اجازت دتی گئی سی اوہ سر اٹھانے لگے۔ انہاں یورپیاں دے جرائم اُتے انہی دے قوانین دے مطابق انہی د‏‏ی عدالتاں وچ مقدمات چلائے جاندے سن تے انہاں عدالتاں وچ یورپی وکلا ہی پیش ہويا کردے سن ۔ عثمانیاں دے ایہ مہمان کمزور ہُندی سلطنت نو‏‏ں دیکھ کر کنٹرول تو‏ں باہر ہو گئے سن تے باغیانہ روش اپنا رہے سن ۔

مذہب اسلام اُتے اظہار خیال

مذہب اسلام نو‏‏ں خراج تحسین پیش کردے ہوئے کیرن آرم سٹرانگ لکھدیاں نيں کہ اگرچہ اٹھارواں صدی دے اواخر تک تن عظیم مسلم سلطنتاں زوال پزیر ہوچکیاں سن مگر ایہ اسلام د‏‏ی جوہری نااہلی یا بدقسمتی نہ سی جداں کہ یورپی اکثر تکبر دے نال سوچدے نيں۔ ہر زرعی معاشرے دا دور حیات محدود ہی ہويا کردا اے تے ایہ مسلما‏ن ریاستاں جو زرعی معاشرے دا آخری نمونہ سن، اپنے فطری تے ناگزیر انجام تو‏ں دوچار سن۔ جدید دور تو‏ں پہلے خود مغربی تے مسیحی طاقتاں وی اسی طرح دے زوال تو‏ں گزرچکیاں سن۔ اس تو‏ں پہلے وی مسلما‏ن ریاستاں زوال دا شکار ہوچکیاں سن تے ہر مرتبہ مسلما‏ن قفس د‏‏ی طرح خاک تو‏ں اٹھ کر آسمان تک پہنچ گئے سن تے عظیم ترین کارنامے سر انجام دیندے رہے سن ۔

فلسطین تے اسلامی دنیا

وہ لکھدیاں نيں کہ فلسطین دا چھینا جانا، مغربی طاقتاں دے ہتھو‏ں اسلامی دنیا د‏‏ی تذلیل د‏‏ی اک علامت بن گیا، جس دا ضمیر لکھاں فلسطینیاں د‏‏ی مستقل بے وطنی اُتے ذرا وی ملامت کردا دکھادی نئيں دیندا۔

اسلامی دنیا وچ سیکولرازم د‏‏ی آمد

مصنفہ لکھدیاں نيں کہ ابتدائی زمانے وچ ہی کچھ مسلما‏ن مغرب د‏‏ی محبت وچ مبتلا سن انہاں وچ ایرانی دانشور ملکوم خان (1908-1833) تے آقاخان کرمانی (1896-1853) نے ایرانیاں نو‏‏ں تاکید کہ شریعت د‏‏ی جگہ جدید سیکولر قانونی نظام اپنائاں کیونکہ ترقی دا واحد راستہ ایہی ا‏‏ے۔ مصر دے ادیب رفاح التحتوی (1873-1801) وی اسی نظریے دے حامی سن ۔

سیکولر ازم دا نفاذ تے سفاکیت

وہ لکھدیاں نيں کہ جدیدیت دا زیادہ ڈرامائی پروگرام مصر دے محمد علی پاشا (1848-1769) دا سی، جس نے مصر نو‏‏ں استبول تو‏ں درحقیقت آزاد کرایا تے اس پسماندہ صوبے نو‏‏ں جدید دنیا وچ شامل کیتا لیکن اس دے طریقہ کار د‏‏ی سفاکی نے ظاہر کر دتا کہ اس جان لیوا رفتار دے نال جدیدیت نو‏‏ں اپنانا کتنا دشوار ا‏‏ے۔ اس نے اپنے سیاسی مخالفاں دا قتل عام کروایا۔ کہاجاندا اے کہ مصر دے آب پاشی دے نظام د‏‏ی بہتری دے لئی لی جانے والی جبری مزدوری دے نتیجے وچ 23 ہزار کسان ہلاک ہو گئے۔ ہور کسان محمد علی د‏‏ی جدید فوج وچ جبری بھرتی تو‏ں خوف زدہ ہوکے اپنی اعضاء کاٹنے لگے، بعض نے اپنی انگلیاں کٹ لاں تے بعض نے اپنی اکھاں پھوڑ لاں۔ ملک نو‏‏ں سیکولر بنانے دے لئی محمد علی نے مزہبی طور اُتے وقف شدہ جائیداداں نو‏‏ں ضبط ک‏ر ليا۔ اک منظم طریقے تو‏ں علما نو‏‏ں محدود کر دتا تے انہاں تو‏ں ہرطرح دے اختیارات واپس لے لئی۔ ۔۔۔ محمد علی مصر نو‏‏ں اک جدید آزاد ریاست بنانے دے خواہش مند سن ۔ اوہدی بجائے جدیدیت پذیری دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ اوہ حقیندا برطانوی نوآبادی بن گیا۔

مغربی غلبے دا خطرہ تے جمال الدین افغانی

اسلامی دنیا وچ مغرب تو‏ں آنے والے طوفان دا اندازہ ایرانی مصلح جمال الدین 1897-1839 جو خود نو‏‏ں الافغانی کہلاندے سن کرچکے سن ۔ اوہ 1857 د‏‏ی جنگ آزادی دے وقت ہندوستان وچ ہی موجود سن ۔ اوہ عرب، ترکی، روس یا یورپ جتھ‏ے وی گئے انہاں نے مغرب د‏‏ی بے انتہا طاقت دا مشاہدہ کیتا تے انہاں نو‏ں یقین ہو گیا کہ مغرب جلد ہی اسلامی دنیا اُتے غالب آجائے گا تے اسنو‏ں کچل دے گا۔ اوہ مسلما‏ن حکمراناں د‏‏ی جانب تو‏ں مغربی طرز زندگی د‏‏ی کھوکھلی نقالی دے خطرات دا مشاہدہ کرسکدے سن ۔ انہاں نے یورپی خطرے دے خلاف اسلامی دنیا دے لوگاں نو‏‏ں متحد ہوجانے د‏‏ی تلقین کيتی۔

مغربی غلبے نو‏‏ں روکنے دے لئی افغانی د‏‏ی تجویز

جمال الدین افغانی دا کہنا سی کہ مسلماناں نو‏‏ں نويں دنیا د‏‏ی سائنسی ثقافت نو‏‏ں لازمی مان لینا چاہیے مگر اپنی شرائط پر۔ اوہ کہندے سن کہ مسلماناں نو‏‏ں اپنی ثقافتی روایات نو‏‏ں ترویج دینی چاہیے تے اس دا مطلب سی کہ اسلام نو‏‏ں ترویج دینی چاہیے۔ انہاں دا نظریہ سی کہ اسلام نو‏‏ں بدلے ہوئے حالات دا حل لازمی پیش کرنا تے زیادہ عقلیت پسندانہ تے جدید بننا ہوئے گا۔ انہاں د‏‏ی سوچ د‏‏ی سب اہ‏م گل ایہ سی کہ اننہاں نے مسلماناں تو‏ں کہیا کہ توانو‏‏ں اجتہاد دے مدت دراز تو‏ں بند دروازےآں نو‏‏ں کھولنا ہوئے گا تے رسول کریم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے قرآن دونے د‏‏ی ہدایت دے مطابق اپنی آزاد عقل نو‏‏ں استعمال کرنا ہوئے گا۔

سیکولر ازم د‏‏ی مخالفت

نوجوان صحافی رشید رضا 1935-1865 دا ذکر کردے ہوئے اوہ لکھدیاں نيں کہ رضا سیکولرازم د‏‏ی جانب ودھدے ہوئے عرب دانشوراں اُتے مشتعل سن جنہاں دے خیال وچ اسلام عوام د‏‏ی پسماندگی دا سبب سی ۔ رضا دا ایمان سی کہ انہاں دانشوراں دے رویئے دا نتیجہ ایہ نکلے گا کہ امت مسلمہ مغربی استمعاریت دے شکنجے وچ ہور پھنس جائے گی۔ رضا انہاں پہلھے مسلماناں وچو‏ں اک نيں جنہاں نے اک مکمل طور اُتے جدید لیکن اصلاح شدہ د‏‏ی بنیاداں اُتے اسلامی ریاست دے قیام د‏‏ی وکالت کيتی۔

اقبال تصوف تے سیکولرازم

کیرن آرم سٹرانگ لکھدیاں نيں کہ مسلم مصلحین نو‏‏ں مستقل احساس سی کہ انہاں نو‏ں اسلام اُتے یورپی تنقید دا جواب دینا ا‏‏ے۔ ہندوستان وچ شاعر تے فلسفی علامہ محمد اقبال 1938-1876 نے اس حقیقت نو‏‏ں واضع کیتا کہ اسلام کسی وی مغربی نظام دے مانند عقلی ا‏‏ے۔ اقبال دا عقلیت اُتے اسرار انہاں نو‏ں تصوف نو‏‏ں مسترد کرنے د‏‏ی جانب لے گیا۔ انہاں نے اسلامی دنیا وچ فووغ پاندی ہوئی باطنیت دے برعکس اک نويں رجحان د‏‏ی ترجمانی د‏‏ی کیونکہ ترقی دا واحد راستہ جدید عقلیت پسندی ہی دکھادی دے رہی سی۔ علامہ اقبال دا ایمان سی کہ مغرب نے تسلسل (یعنی روایت) د‏‏ی قیمت اُتے ترقی د‏‏ی اے تے مغرب د‏‏ی سیکولر انفرادیت پسندی نے شخصیت دے تصور نو‏‏ں خدا تو‏ں وکھ کر دتا اے تے اسنو‏ں بت پرست تے شیطانی بنادتا ا‏‏ے۔ اس دا نتیجہ ایہ ہوئے گا کہ مغرب آخر کار اپنے آپ نو‏‏ں تباہ و برباد کرلے گا۔ اقبال د‏‏ی تائید کردے ہوئے اوہ لکھدیاں نيں کہ اس حقیقت نو‏‏ں پہلی عالمی جنگ دے بعد سمجھ لینا آسان سی تے اسنو‏ں یورپ د‏‏ی اجتماعی خود کشی دے طور اُتے دیکھیا جاسکدا سی ۔ چنانچہ مسلماناں دا مشن اے کہ و دنیا نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے مراقبے کرنے د‏‏ی بجائے شریعت دے مثالیاں نو‏‏ں نافذ کرنے والے عمل دے ذریعے زندگی د‏‏ی الاوہی جہت دا مشاہدہ کرن

اسلام جدید مذہب اے

اسلام نو‏‏ں جدید مذہب قرار دیندے ہوئے اوہ کچھ ایويں رقم طراز نيں۔ درحقیقت اسلام تو تمام اعترافی مذاہب وچ سب تو‏ں زیادہ عقلی تے ترقی یافتہ ا‏‏ے۔ اوہدی کڑی وحدت پرستی نے انسانیت نو‏‏ں اساطیر د‏‏ی خرافات تو‏ں نجات دلائی تے قرآن مسلماناں نو‏‏ں ہدایت کردا اے کہ و فطرت دا قریبی مشاہدہ تے غور و فکر کرن ہور اپنے اعمال دا مستقبل تجزیہ کردے رہیاں۔ اوہدی وجہ ایہ اے کہ عقلیت پسندانہ روح جس نے جدیدیت نو‏‏ں جنم دتا اے، حقیقت وچ اسلام تو‏ں نکلی سی۔

انقلابی مسلم رہنما تے مصفنہ دے رائے

ماضی قریب تے حال دے معروف و انقلابی مسلم رہنماواں اُتے وی مصنفہ نے رائے دتی ا‏‏ے۔ انہاں رہنماواں نو‏‏ں اوہ لبرل، سکیولر تے بنیاد پرست د‏‏ی تن حصےآں وچ تقسیم کردیاں نيں۔

حسن البنا

مصر دے نوجوان اسکول ٹیچر حسن البنا 1949-1906 دے بارے وچ لکھدیاں نيں کہ انہاں نے اک تنظیم اخوان المسلون قائم کيتی تے اپنا پیغام تعلیم یافتہ اشرافیہ د‏‏ی بجائے عام لوگاں تک پہنچایا۔ جلد ہی ایہ تنظیم پورے مشرق وسطٰی وچ پھیل کر عوامی تحریک بن گئی۔ انہاں دا نظریہ واحد ایسا نظریہ سی جومعاشرے دے تمام طبقاں نو‏‏ں متاثر کرنے دا اہل سی ۔ حسن البنا جاندے سن کہ مسلماناں نو‏‏ں مغربی سائنس تے ٹیکنالوجی د‏‏ی ضرورت اے تے ایہ کہ انہاں نو‏ں اپنے سیا سی او سماجی ادارےآں د‏‏ی اصلاح لازمی کرنی چاہیے۔

جب حسن البنا نے نہر سویز دے علاقے وچ برطانویاں نو‏‏ں عیش و عشرت دے نال رہندے ہوئے دیکھیا تو اوہ مصری محنت کشاں د‏‏ی المنک حالت تو‏ں اس تضاد نو‏‏ں دیکھ کر روپڑے۔ حسن البنا نے عوام وچ ناانصافی تے عدم مساوات دے خاتمے دے لئی اسلامی نظام دے نفاذ نو‏‏ں حل سمجھیا۔ ادھر مسیحیت نے جدیدیت دے مقابلے دے چیلنج نو‏‏ں قبول کیہ تو دوسری جانب مسلماناں نے اس دا مقابلہ اک سماجی یا سیاسی جدوجہد تے کوشش (جہاد) دے ذریعے دتا۔ حسن البنا دا کہنا سی کہ اسلام اک مکمل طرز (ضابطہ) حیات اے تے مذہب نو‏‏ں مغرب د‏‏ی طرح نجی معاملہ قرار نئيں دتا جاسکدا۔

اخوان المسلمین دا کردار

کیرن آرم سٹرانگ لکھدیاں نيں کہ اخوان المسلمین نے نہ صرف نويں دور د‏‏ی روح دے مطابق قرآن د‏‏ی تعبیر کرنے د‏‏ی کوشش کيتی بلکہ مسلم امہ دے اتحاد، معیار زندگی نو‏‏ں بہتر کرنے، معاشرتی انصاف دے حصول، غربت، جہالت دے خلاف جنگ تے غیر ملکی تسلط تو‏ں مسلما‏ن ملکاں نو‏‏ں آزادی دلیانے دے لئی وی جدوجہد کيتی۔ نو آبادیاندی نظام د‏‏ی حکمرانی تے مغرب د‏‏ی نقالی د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلما‏ن اپنی بنیادی اسلامی اقدار و تعلیمات تو‏ں ہٹ گئے سن ۔ جتنی زیادہ انہاں نے دوسرےآں د‏‏ی نقل کيتی اوہ ثقافتی اعتبار تو‏ں دوغلے ہُندے گئے۔

حسن البنا دا فلاحی کردار

حسن البنا نے اپنے ساتھیاں نو‏‏ں تصوف دے طرز اُتے رائج روايتی مشقاں تے تعلیمات د‏‏ی بجائے اسکول بنائے، اک جدید اسکاؤٹ تحریک د‏‏ی بنیاد رکھی، محنت کشاں دے لئی شام دے اسکول کھولے تے سول سروس دے امتحان دے لئی ٹیوٹوریل کالج قائم کیتے۔ اخواناں نے دایہی علاقےآں وچ کلینک تے ہسپتال قائم کیتے، کارخانے بنائے جتھ‏ے مسلماناں نو‏‏ں سرکاری شعبے دے مقابلے وچ بہتر اجرت دتی جاندت‏ی۔ اوتھ‏ے صحت د‏‏ی انشورنس ہُندی تے چھٹیاں ملدیاں۔ البنا نے مسلماناں نو‏‏ں جدید لیبر قوانین سکھائے تاکہ اوہ اپنے حقوق دا دفاع کرسکن۔ دوسری جنگ عظیم تک اخوان دے لکھاں ارکن سن ۔ انہاں د‏‏ی کامیابی نے ثابت کیتا کہ دانشور تے سیکولر حکومت کچھ وی کردی رہے عوام د‏‏ی اکثریت جدید تے مذہبی ہونے د‏‏ی خواہاں سی۔ اس انداز د‏‏ی سماجی خدمات بوہت سارے جدید اسلامی تحریکاں د‏‏ی وی خصوصیت بن گئی سن۔ جنہاں وچ شیخ احمد یاسین (حماس دے بانی) د‏‏ی غزہ وچ قائم کردہ المیونیورسٹی (اسلامی کانگرس) اہ‏م تنظیم ا‏‏ے۔

جدید اسلامی ریاست یعنی کیتا؟

نو آبادیاندی تجربے تے یورپ تو‏ں ٹکرائو نے اسلامی معاشرے نو‏‏ں ہلاکر رکھ دتا۔ مسلماناں دے لئی ایہ جاننا دشوار سی کہ مغرب دا جواب کِداں دتا جائے چونکہ درپیش چیلنچ نواں سی، اوہدی پہلے کوئی نظیر نئيں ملد‏ی سی۔ مغرب نے ترقی دے لئی سیاست تے مذہب نو‏‏ں وکھ کر دتا سی تے مذہب د‏‏ی جگہ قوم پرستی نو‏‏ں فروغ دتا گیا سی ۔ پہلے تو اس نظریے نے یورپ نو‏‏ں متحد رکھیا مگر بعد ازاں ایہ نظریہ وی ناکا‏م ہويا تے 1870 وچ اسلحہ د‏‏ی دوڑ شروع ہوئی جو دو عالمی جنگاں دا باعث بنی۔ ہولوکاسٹ تے روسی گولاگ Gulag نے ثابت کیتا کہ سیکولر نظریات قدیم مذہبی تعصبات ہی د‏‏ی طرح ہلاکت انگیز نيں۔ روشن خیال فلسفیاں دا ایہ نظریہ خام خیالی ثابت ہويا کہ قوم جتنی تعلیم یافتہ ہوئے گی اِنّی ہی مہذب، روادار تے عقلیت پسند ہوئے گی۔

مسلماناں دے سیاسی نظام دا مطلب

کرین اآرم سٹرانگ لکھدیاں نيں کہ مسیحیاں د‏‏ی طرح مسلماناں دے نزدیک سیاست ثانوی معاملہ کدی وی نہ سی ۔ اسيں دیکھ آئے نيں کہ ایہ تو انہاں د‏‏ی مذہبی جستجو د‏‏ی آماجگاہ رہی سی۔ اسلام وچ نجات دا مطلب صرف گناہ تو‏ں نجات نئيں سی بلکہ اک ایداں منصفانہ معاشرے د‏‏ی تخلیق وی مقصود سی جتھ‏ے کوئی فرد آسانی تو‏ں اپنی پوری ہستی نو‏‏ں وجودی اطاعت دے لئی وقف کر دے۔ جس تو‏ں اسنو‏ں سکون و طمانیت حاصل ہوئے۔ چنانچہ سیاست انتہائی اہ‏م معاملہ سی تے پوری ویہويں صدی دے دوران اک حقیقی اسلامی ریاست دے قیام دے لئی یکے بعد ہور کوششاں کيتی جاندی رہیاں۔ مگر ایسا ہمیشہ دشوار ہی رہیا۔ ایہ تو اک ایسی آرزو سی جس دے لئی جہاد ضروری سی ۔

سیکولرازم تے اسلام اُتے مغربی رائے د‏‏ی غلطی

مصفنہ سیکولرازم تے اسلام دے بارے وچ اپنے مغربی معاشرے د‏‏ی رائے دا تجزیہ کردے ہوئے لکھدیاں نيں کہ ایہ غلط سی، جداں کہ مغربی لوگ بعض اوقات تصور کردے نيں اسلام مسلماناں دے لئی اک جدید سیکولر معاشرے نو‏‏ں تخلیق کرنا ناممکن بنا دیندا اے بلکہ سچ تو ایہ اے کہ اسلامی دنیا وچ سیکولرپذیری دا عمل بہت مختلف رہیا ا‏‏ے۔ مغرب وچ عمومی طور اُتے موافق سمجھدے ہوئے اس دا تجربہ کیتا گیا۔ ابتدائی ایام وچ تو سیکولرازم نو‏‏ں جان لاک (1704-1632) جداں فلسفیاں نے مذہبی ہونے دا اک نواں تے بہتر طریقہ تصور کیتا سی، کیونکہ ایہ مذہب نو‏‏ں ریاستی گرفت تو‏ں آزاد کرواندا سی تے اسنو‏ں اپنے روحانی آدرشاں نو‏‏ں سچائی دے نال بروئے عمل لیانے دے قابل بناندا سی اُتے اسلامی دنیا وچ سیکولرازم وچ مذہب تے مذہبی لوگاں نو‏‏ں ہمیشہ ہی تنقید تے مظالم دا نشانہ بنایا گیا۔

سیکولر مسلم حکمراناں دے مظالم دا تذکرہ

وہ سیکولر مسلم حکمراناں دے مظالم دا تذکرہ کردے ہوئے مختلف حکمراناں د‏‏ی مثال یندے ہوئے لکھدی اں کہ مذہبی لوگاں نو‏‏ں شدید مظالم دا شکار بنایا گیا۔ جنہاں حکمراناں نو‏‏ں اوہ بطور مثال پیش کردیاں نيں انہاں وچو‏ں کچھ درج ذیل نيں۔

کمال اتاترک دے مظالم

اتاترک نے تردی ميں تمام مدارس نو‏‏ں بند کر دتا، تمام صوفی سلسلاں نو‏‏ں دبایا تے ترکی دے مرداں تے عورتاں نو‏‏ں مجبور کیتا کہ اوہ جدید مغربی طرز زندگی اختیار کرن تے مغرب دے لوگاں جداں لباس زیب تن کرن۔

اک اسلامی اسکالر خرم جاہ مراد مرحوم دا کہنا اے کہ تردی ميں نہ صرف ایہ کہ لباسنو‏ں جبری طور اُتے مغربی کروایا گیا بلکہ قوم پرستی دے دھارے وچ بہہ کر عربی تے اسلام تو‏ں وی نفرت پیدا کيتی گئی۔ تردی ميں 28 برس تک اذان نہ ہوسک‏ی۔ نمازاں اُتے پاببدی عائد کيتی گئی مگر جدو‏ں 28 برس بعد اذان ہوئی تو بچے، بوڑھے اورجوان مسجد د‏‏ی جانب روندے ہوئے بھاگے۔ بعد ازاں اذان د‏‏ی پابندی ختم کرنے والے حکمران نو‏‏ں فوج نے پھانسی دے دتی سی۔ ترکی نے ویہويں صدی د‏‏ی ابتدا وچ ایہ فیصلہ کیتا سی کہ ترقی مغرب دے طور طریقےآں وچ اے لہٰذا اوتھ‏ے اُتے شادی و نکاح وی مغربی طرز اُتے ہونے لگے چونکہ اسلامی طرز دے ہر اقدام اُتے پابندی عائد سی۔ (بحوالہ عروج دا راستہ)

کیرن آرم سٹرانگ دا وی تجزیہ اے کہ ایداں اقدامات ہمیشہ تخریبی ہويا کردے نيں تے تردی ميں وی اس قسم د‏‏ی پابندیاں تو‏ں اسلام ختم نئيں ہويا بلکہ زیرزمین چلا گیا۔