البم
البم شخصی خاکےآں اُتے مبنی پاکستان توں 1981ء شائع ہونے والی اردو زبان دی کتاب اے جسنوں مشہور ترقی پسند شاعر فارغ بخاری نے تحریر کيتا اے۔
پس منظر[سودھو]
خاکہ نگاری کسی انسان دے بارے اک ایسی تحریر ہُندی اے جس وچ اک شخصیت دے گفتار تے کردار دا اس انداز توں مطالعہ کيتا جاندا اے کہ اوہ شخص اک زندہ آدمی دی طرح تخیل دے سہارے متحرک ہوئے کے چلدی پھردی روندی ہنستی تے اچھے برے کم کردا نظرآئے۔ جِنّے جانداز تے بھر پور انداز توں شخصیت ابھر ے گی اِنّا ہی خاکہ کامیاب نظرآئے گا۔ خاکہ نگاری اک بہت مشکل صنف ادب اے۔ ڈاکٹر احسن فاروقی خاکہ نگاری نوں بال توں باریک، تلوار توں تیز صراط مستقیم دا ناں دیندے نيں تے محمد طفیل اسنوں اک ایسی تلوار سمجھدے نيں جس خود لکھنے والا وی زخمی ہُندا اے۔ “
اردو ادب وچ خاکہ نگاری زیادہ قدیم نئيں لیکن اس دی ابتدائی شکل مختلف تذکراں تے بالخصوص محمد حسین آزاد دی کتاب ” آب حیات“ وچ نظرآندی اے۔ اس دے بعد اک بھر پور خاکہ” نذیر احمد دی کہانی“ فرحت اللہ بیگ دا کارنامہ اے۔ لیکن اِنّی عمدہ ابتداءہونے دے باوجود اج خاکہ نگاری دی اوہ شکل نظر نئيں آندی۔ جو جتے جاگتے انسان نوں ساڈے سامنے لا سکے۔ اس ليے اردو ادب وچ خاکہ نگاری اک ایسی صنف اے جس وچ بہت زیادہ کم کرنے دی گنجائش موجود اے۔ اس صنف ادب وچ اس کمی دی وجہ صرف ایہ اے کہ خاکہ نگار شخصیت دا نہ تاں تفصیلی مطالعہ کردا اے تے نہ ہی مبالغہ آمیز واقعات توں گریز کردا اے۔ اس شخصیت دی خلوت تے جلوت دیاں مثالاں وی بوہت گھٹ ملدی اے۔ بلکہ شخصیت اُس طرح پیش ہُندی اے جس طرح خاکہ نگار چاہندا اے۔ تے اس طرح شخصیت دے خدوخال نمایاں نئيں ہوئے پاندے تے خاکہ تشنہ رہ جاندا اے۔
فارغ بخاری خاکہ نگاری اُتے طبع آزمائی کرنے والےآں وچوں صوبہ سرحد دی نمائندگی کردے نظر آندے نيں۔ اوہ پشاور دی ادبی حلفےآں دی فعال شخصیت سن تے ”سنگ میل“ جداں ادب رسالہ دے ایڈیٹر وی سن ۔ اُنہاں دے ادبی کارنامے تے ترقی پسند تحریک توں وابستگی کسی توں پوشیدہ نئيں۔ حقیقت ایہ اے کہ فارغ بخاری دا مزاج خاکہ نگاری دے ليے زیادہ موزاں نئيں اس دے باوجو البم دے کئی خاکے قابل تعریف نيں۔ انہاں دی عمدگی دا ایہ ثبوت اے کہ خاکہ نگاری دی تریخ وچ انہاں نوں نظرانداز کرنا ممکن نئيں۔ اُنہاں خاکےآں دی وڈی خوبی ایہ اے کہ انہاں نے وڈے لوکاں دی عظمت دا اعتراف کھلے دل توں کيتا اے اوریہ خود انہاں دی عظمت دی دلیل اے۔ خاکہ نگاری دے سلسلے وچ اُنہاں دی دوکتاباں البم(1973اور دوسراالبم1986کے عنوان توں شائع ہوئیاں۔
”البم “ دے زیادہ تر خاکے کرداری نيں۔ ایہ 21 خاکےآں اُتے مشتمل اک مختصر کتاب اے جسنوں اسيں خاکہ نگاری دے نال نال تاثراندی رپورٹ دے زمرے وچ وی رکھ سکدے نيں۔ البم دے خاکےآں دا انداز کچھ ایسا اے جسنوں اُدھیڑ عمر شخص اپنا پرانا البم کھولے تے اک اک دوست نوں دیکھ کے پرانی یاداں تازہ کرے۔ اس مقصد دے ليے انہاں نے ہر شخصیت دے ليے اک ناں رکھ چھڈیا اے جو اسم بامسمٰی اے۔ اس طرح ناں کاوہی دیکھ کے اندازہ لگایا جا سکدا اے کہ فار غ بخاری شخصیت دے کس پہلو نوں نمایاں کرنا چاہندے نيں۔ اُنہاں دے خاکےآں دا اسلوب رواں دواں اے۔ اگرچہ بعض لفظاں دی تکرار تے بعض مستقل جملے ہر خادے ميں موجود نيں۔ اس دے باوجود اسلوب دی چاشنی اپنی جگہ موجود اے۔ کچھ خاکےآں وچ فارغ بخاری دا فن نہایت نکھر کرسامنے آیا اے۔ لیکن ایہ اوہی خاکے نيں جنہاں وچ پیش کردہ شخصیت نوں انہاں نے نیڑے توں دیکھیا اے۔ ورنہ تاں اُنہاں دے ہاں جلوت دیاں مثالاں زیادہ تے خلوت دی کم ملدی نيں۔ زیتون بانو، خاطر غزنوی، احمد فراز تے رضا ہمدانی دے خاکے اس زمرے وچ آندے نيں۔ جتھے انہاں نے شخصیت نوں خلوت تے جلوت وچ پرکھیا اے۔
تنقیدی جائزہ[سودھو]
کاکا جی[سودھو]
البم دا سب توں پہلا خاکہ ”کاکاجی“ دے عنوان توں کتاب وچ شامل اے۔ ایہ خاکہ صنوبر حسین کاکا جی دا اے۔ جسنوں اسيں کرداری خاکہ کہہ سکدے نيں۔ خاکہ نگاری دے ليے موضوع بننے والی شخصیت توں اُنس، محبت تے ہمدردی ضروری اے۔ لیکن اس خادے ميں فارغ بخاری صنوبر حسین توں بے حد متاثر دکھادی دیندے نيں۔ اس سلسلے وچ اوہ خاکے دی ابتداءہی کچھ ایويں کردے نيں۔
” ميں نے ذہنی تے نظریاتی معاشقے کیتے نيں۔ سفید ریش بزرگاں نوں اک محبوبہ دی طرح چاہیا اے۔ اُنہاں نال پیار کيتا اے۔ انہاں اُتے جان چھڑکی اے۔ “
اس شدید رغبت نے صنوبر حسین کوبحیثیت انسان ابھرنے نئيں دتا۔ ایہ درست اے کہ ”کاکا جی “ پیار تے محبت، گفتارو کردار دے غازی سن ۔ عالم فاضل سن ۔ حریت پسند سن ۔ لیکن اس دے نال نال اک انسان وی سن تے اس وچ چند بشری کمزوریاں وی ہاں گی۔ جنہاں دا شائبہ تک اس خادے ميں موجود نئيں۔ صنوبر کاکا جی کاخاکہ بنا کے اُنہاں دے دلچسپ مشاغل دا ذکر کردے ہوئے خاکہ نگاری دے اسلوب وچ ہلکے ہلکے مزاح دی چاشنی نوں سمویا گیا اے۔ صنوبر کاکاجی رباب توں عشق رکھدے سن ۔ تے جدوں جیل جاندے تاں رباب نال لے جاندے۔ رہیا ہُندے وقت رباب جیل وچ چھڈ آندے کہ روز روز کون نال لائے۔ ايسے طرح اُنہاں دی شخصیت دی عظمت نوں اجاگر کرنے دے ليے جنہاں نمائندہ واقعات دا سہارا لیا گیا اے۔ اوہ نہایت برمحل تے برجستہ اے۔ مثلاً صنوبر کاکاجی جدوں کسی دی غلطی دی نشان دہی کردے توسامنے والے نوں شرمندہ نہ کردے بلکہ ندامت توں بچانے دے ليے گل ایويں بناتے۔
”ماں وی اک عرصے تک اس تلفظ نوں ایويں استعمال کردا رہیا بعد وچ کِسے استاد نے دسیا کہ اسنوں اس طرح ادا کرنا چاہیے۔ “
کیمیا گر[سودھو]
فارغ بخاری اپنے خاکےآں وچ وڈے تے اہم واقعات دا انتخاب ضروری نئيں سمجھدے بلکہ معمولی تے روگٹھ چھوٹے چھوٹے مشاہدات تے واقعات نوں منتخب کرکے شخصیت نوں اجاگر کردے نيں۔ البم دے دوسرے خادے ميں امیر حمزہ شنواری دا ذکر”کیمیا گر “ دے عنوان توں کيتا گیا اے۔ ایہ خاکہ وی کرداری اے۔ تے عقیدت تے محبت دے جذبے دے تحت لکھیا گیا اے۔ لیکن اس خادے ميں فارغ بخاری محض جذبات دے رو وچ نئيں بہندے تے نہ بے جا تعریفاں دے پل باندھدے نيں۔ بلکہ خود حمزہ خان دی شخصیت جس اسلوب تے بیان دا تقاضا کردی اے فارغ بخاری نے اُسنوں خوبی توں اپنایا اے۔ حمز ہ خان شنواری اک وسیع المشرب شاعر او ر تخلیق کار سن ۔ اُنہاں دے گردشاعراں، ادیباں، مجذوباں تے مذہبی مکتب فکر کے لوکاں دا مجمع لگیا رہندا سی۔ تے اس دی وجہ حمزہ خان دی شخصیت دی کشش سی۔ ایہ خاکہ پڑھدے ہوئے حمزہ خان دی علمیت دا قائل ہونا پڑدا اے۔ تے خاکہ نگار دا مقصد وی ایہی معلوم ہُندا اے کیونجے شخصیت دے اس پہلو اُتے زیادہ زور دتا گیا اے۔ تے زندگی دے دوسرے پہلوئاں اُتے زیادہ معلومات نئيں ملدیاں۔ چنانچہ اس خاکے دے ذریعے ساڈی ملاقات اک دانش ور، مفکر تے عالم فاضل حمزہ خان نال ہُندی اے۔
صحیح بخاری[سودھو]
صحیح بخاری دے عنوان توں پطرس بخاری دا خاکہ”البم “ دا تیسرا خاکہ اے۔ جسنوں اسيں توصیفی خاکہ کہہ سکدے نيں۔ پطرس بخاری باغ تے بہار شخصیت دے مالک سن ۔ تے اُنہاں دی شخصیت دے ايسے پہلو نوں پیش نظر رکھدے ہوئے اس خاکہ دا اسلوب شوخ تے مزاح دی چاشنی ليے ہوئے اے۔ پطرس نوں اپنے عہد وچ وی خوب پزیرائی ملی تے اج وی انہاں نوں چاہیا جاندا اے۔ ایہ اعزاز بوہت گھٹ فنکاراں نوں اُنہاں دی زندگی وچ ملدا اے۔ فارغ بخاری اس حقیقت دی نشان دہی کچھ ایداں دے دلچسپ پیرائے وچ بیان کردے نيں،
” مرنے دے بعد توخیراس دی تعریف تے توصیف ہونی ہی سی۔ ستم تاں ایہ اے کہ زندگی وچ وی ا س بھلے آدمی دے خلاف کسی نوں بولی کھولنے دی توفیق نہ ہوئی۔ تے ہر شخص اس دے حق وچ ”نقوش “‘ دا پطرس نمبر ثابت ہويا۔ “
اس خادے ميں پطرس دی شخصیت توں فارغ بخاری نوں زیادہ واقفیت نئيں تے اوہ سنی سنائی گلاں نوں موضوع بناتے نيں۔ پطرس دی شخصیت دی بجائے اُنہاں دی فنی عظمت اُتے زیادہ گل کيتی گئی اے۔ اس طرح ایہ خاکہ اک تنقیدی مضمون معلوم ہُندا اے۔
ناخن دا قرض[سودھو]
”ناخن دا قرض“ دے عنوان توں اک نواں خاکہ سعادت حسن منٹو دا اے اس خادے ميں منٹو دی شخصیت دے نمایاں پہلو روز مرہ زندگی دے نمائند ہ واقعات دا انتخاب کيتا گیا اے۔ اُنہاں دی شراب نوشی دی عادت کوانہاں نے نہ صرف تفصیلاً بیان کيتا گیا اے بلکہ انہاں دی شخصیت دے اس منفی پہلو نوں اُنہاں دے زندگی دے تناظر وچ دیکھنے دی کوشش کيتی اے۔ انہاں نے اک خاص واقعہ نوں موضوع بنایا اے کہ جدوں منٹو نوں اک محفل وچ پشاور بلايا گیا تاں شراب نوشی دی وجہ توں سامعین نوں بے حد مایوس کيتا۔ ایہ اک ایسا واقعہ سی کہ اس دا تاثر قاری دے ذہن پرمنفی ہوئے سکدا سی۔ لیکن اس تاثر نوں معتدل کرنے دے ليے فارغ بخاری لکھدے نيں۔
” لیکن منٹو دی فنی عظمت اُتے اس توں کوئی حرف نئيں آندا۔ اوہ فرشتہ نئيں سی انسان سی۔ نہ ہی اُس نے کدی فرشتہ ہونے دا دعوی ٰ کيتا۔ اوہ کوئی با ت چھپا توں نہ سی۔ اِنّا بے رحم حقیقت پسند سی کہ اپنی کمزوری ہتھیلی اُتے ليے پھردا سی۔ “
رضا ہمدانی[سودھو]
اسی طرح اک دوسرا خاکہ اُنہاں دے نیڑے ترین تے عزیز دوست رضاہمدانی دا اے۔ فارغ بخاری نے رضا ہمدانی نوں درونِ خانہ دیکھیا تے پرکھیا۔ ”البم “ وچ شامل ہور شخصیتاں دے مقابلے وچ انہاں نے صرف رضا ہمدانی دا قریبی مطالعہ کيتا اے۔ لیکن اس دے باوجود اوہ رضا ہمدانی نوں زندہ جاوید پیش کرنے توں قاصر رہے نيں۔ ایہ اک رخی خاکہ اے محض رضا ہمدانی دی خوبیاں بیان کيتی گئیاں نيں۔ انہاں نے اپنے دوست نوں بحیثیت انسان نئيں دیکھیا نہ پیش کيتا اے بلکہ بحیثیت دوست دیکھیا اے تے ایہ خامی رضا ہمدانی دی شخصیت نوں اُبھرنے نئيں دیندی۔
فنی جائزہ[سودھو]
اسم بامسمٰی[سودھو]
”البم“ وچ موجود ہر شخصیت نوں اک عمدہ ناں توں نوازیا گیا اے۔ تے شخصیت نوں اسم با مسمٰہ بنا کے پیش کيتا گیا اے۔ مثلاً پطرس بخاری نوں صحیح بخاری، فیض نوں کم آمیز، رضا ہمدانی نوں فرشتہ، احمد فراز نوں دشمن جاں، کشور ناہید نوں گرل فرینڈاور زیتون بانوکو بھابی جداں ناواں توں نوازیا گیا اے۔ انہاں ناواں دی وجہ توں خاکےآں دا عنوان اُتے کشش وی ہوگیاہے تے شخصیت دا مجموعی تاثر وی سامنے آیا اے۔
اپنی شخصیت[سودھو]
فارغ بخاری البم دے خاکےآں وچ خود اپنی شخصیت نوں وی نظرانداز نئيں کردے لیکن اوہ فنکار انہ نرگسیت دا شکار نئيں اوہ اک متوازن انسان سن ۔ تے ایہی اعتدال اُنہاں دے فن توں جھلکتا اے۔ اوہ نہ صرف شخصیت دے وڈے پن دا اعتراف کردے نيں بلکہ نہایت واضح انداز وچ اپنی شخصیت اُتے اُنہاں لوکاں دے اثرات دا اعتراف کردے نيں۔ اوہ اس گل دے قائل نيں کہ وڈے لوک اپنے نال اُٹھنے بیٹھنے والے لوکاں اُتے ذہنی، جذباتی تے محسوساندی اثرات چھوڑدے نيں۔ ايسے ليے کہیا جاندا اے کہ کئی کتاباں دے پڑھنے توں بہتر اے کہ کسی عالم دی صحبت اختیار کيتی جائے۔ فارغ بخاری وی ایسی صحبتاں توں لطف اُٹھاندے رہے نيں اوراُنہاں دے خاکےآں وچ اس دی جھلک موجوداے۔
دلچسپ واقعات[سودھو]
فارغ بخاری نے صوبہ سرحد دے ادبی حلفےآں وچ بھر پور وقت گزاریا اے اوہ انہاں ادبی حلفےآں دے روح رواں سن ۔ اس ليے اُس وقت دے دلچسپ واقعات دا عنصر ودھ جاندا اے۔ اُنہاں واقعات دی شمولیت توں خاکےآں وچ نہ صرف دلچسپی دا عنصرودھ جاندا اے بلکہ مزاح نوں وی تحریک ملدی اے۔ ”کمپیوٹر “ شوکت واسطی دے خادے ميں لکھدے نيں۔
”شوکت یاراں دا یار اے۔ مخلص ہمددرد، قدر شناس، طنز تے مزاح دا لگائی بجھائی وچ اپنے اک منفرد مکتب فکر دا بانی اے۔ رقابت دے ایام وچ اسيں اک دوسرے دے جلساں نوں ناکام بنانے دے ليے شامیاناں دی رسیاں کٹتے، جلسہ گاہاں وچ ربڑ دے سپ تے بارودی پٹاخے چھڈنے دی طفلانہ حرکدیاں کردے سن ۔ “
البم وچ شامل چند شخصیتاں نوں ابھارنے دے ليے اُنہاں دے قریبی دوستاں مثلاً ضیاءجعفری دے خادے ميں خود فارغ بخاری دی ذات دیکھی جا سکدی اے۔
تاثراتی خاکے[سودھو]
فارغ بخاری دے خاکےآں وچ زیادہ تر تاثراتی تے کردار ی خاکے نيں۔ لیکن شخصیت دا احترام تے محبت دی وجہ توں اوہ زیادہ تر تعریف تے توصیف کردے نظر آندے نيں۔ ماسوائے چند اک خاکےآں دے باقی سب وچ سنی سنائی گلاں اُتے اعتبار کيتا اے۔ تے ایہ گل قابل گرفت اے۔ بعض خاکے مثلاً فراز، خاطر غزنوی تے منٹو دے خاکے جنہاں وچ شخصی کمزوریاں دی نشان دہی کيتی گئی اے تے نال ہی نال فنی عظمت نوں وی اجاگر کيتا گیا اے۔ اوہ عمدہ نيں۔ ترقی پسند تحریک توں وابستگی تے انہاں دے والہانہ عقیدت چھپائے نئيں چھپدی۔ تے اوہ ایسی شخصیتاں دی فنی، فکری عظمت دے نال نال کرداری عظمت دے ترانے وی گاندے نيں۔ اُنہاں دی نظریاتی عقیدت دی ضمن وچ فیض احمد فیض تے سجاد ظہیر دے خاکے بطور مثال پیش کیتے جا سکدے نيں۔
فارغ بخاری دے پاس شخصیت نوں پرکھنے دے خود ساختہ پیمانے نيں۔ اوہ حفیظ جالندھری تے فیض احمد فیض دیاں شخصیتاں دا مطالعہ کردے وقت کردار دی عظمت نوں ملحوظ خاطر رکھدے نيں تے دسدے نيں کہ فیض، حفیظ توں وڈی شخصیت دے مالک نيں۔
خامیاں[سودھو]
اردو ادب وچ خاکہ نگاری دی صنف ايسے ليے وی نئيں پنپ سکی کیونجے خاکہ نگاری سنی سنائی گلاں تے واقعات اُتے یقین رکھدا اے۔ تے انہاں نوں بیان کر ڈالدا اے۔ بعض اوقات ایہ واقعات مبالغہ آمیز وی ہُندے نيں۔ فارغ بخاری وی کچھ خاکےآں وچ اس کمزوری دا شکار اے نيں۔ تے انہاں نے شخصیت نوں پرکھنے دے ليے صرف واقعات اُتے انحصار کيتا اے۔ بعض اوقات فارغ بخاری نوں شخصیتاں نوں بیان کرنے وچ دشواری رہی اے۔ تے اسنوں قاری محسوس کردا اے۔ اس دشواری اُتے قابو پانے دے ليے انہاں نے شخصیت دے احباب دا ذکر کيتا اے جو قاری اُتے گراں گزردا اے۔ لیکن بعض اوقات پس منظر دے ذریعے پیش منظر نوں واضح کيتا جاندا اے۔ فارغ بخاری نے اس تکنیک توں کم لیا اے۔ اس دیاں مثالاں ضیاءجعفری تے رضا ہمدانی دے خاکےآں وچ ملدی نيں۔
اسلوب[سودھو]
فارغ بخاری دے جملےآں وچ بانکپن تے تابناکی اے۔ جس دی تازگی نوں قاری تے نقاد دونے محسوس کردے نيں۔ اُنہاں دے جملےآں وچ سوچ فکر دی وجہ توں فن نکھر جاندا اے۔ مثلاً امیر حمزہ شنواری نوں ”کیمیا گر “ جداں ناں توں نوازنے دے بعد اُنہاں دے مذہبی عقائد دی طرف ایويں اشارہ کردے نيں کہ ” عموماً ایہ ہُندا اے کہ مفکر مذاہب دی خاک چھان کر الحاد تک پہنچکيا اے اس دے برعکس حمزہ خان نے الحاد دی راہ توں ہوئے کے مذہب تک رسائی حاصل کيتی اے۔
اک ہور جگہ لکھدے نيں،
” جس طرح زیادہ فاصلے وچ نظر کم نئيں کردی۔ ايسے طرح انتہائی قربت وچ وی نگاہ نال چھڈ دیندی اے۔ “
مجموعی جائزہ[سودھو]
بہر حال فنی لوازمات وچ بیان تے فکری لحاظ توں تمام نمائندہ پہلوئاں سمیت البم نوں خاکہ نگاری دی تریخ وچ نظر انداز نئيں کيتا جا سکدا۔ اس وچ کئی اہم شخصیتاں دے اُنہاں پہلوئاں توں آگاہی حاصل ہُندی اے۔ جنہاں توں اسيں پہلے واقف نہ سن ۔ تے خاکہ نگاری دی کامیابی دا راز ایہ اے کہ سانوں شخصیت دے نويں نويں پہلوآں توں روشناس کرائے۔ البم دے سارے خاکے محسوساندی تے مشاہداتی سطح اُتے وڈے لوکاں دے خدوخال واضح کرنے دی کوشش معلوم ہُندے نيں۔ بحیثیت اک خاکہ نگار فارغ نوں سب نے سراہا اے تے خاکہ نگاری دی تعریف وچ اُنہاں نوں نظرانداز کرنا ممکن نئيں۔ اس سلسلے وچ خاطر غزنوی لکھدے نيں کہ، ”فارغ بخاری نے جدید خاکہ نگاراں دی صف وچ اک اہم تے قابل قدر مقام حاصل کيتا اے۔ خاکہ نگاری دی تریخ وچ اُنہاں نوں کدی فراموش نئيں کيتا جاسکدا۔ “