الحافظ محمد عبد المجید

مولا‏نا الحافظ محمد عبدالمجید رحمۃ اللہ علیہ

(عالم ……فاضل……مفتی…… عارف……حکیم …… شاعر……ادیب)

اجمالی تعارف

نام : حافظ محمد عبدالمجید تخلص : مجیدؔ ولدیت : حافظ محمد نور عالمؒ

حسب و نسب: بنی اسماعیل د‏‏ی فاروقی شاخ نال تعلق

تریخ پیدائش: بروز منگل شعبان المعظم1302ھ بمطابق مئی1885ء بوقتِ ساعت مریخ

تعلیم : فارغ التحصیل درسِ نظامیہ و علوم متداولہ

درسگاہ : دار العلوم والحکمت خانقاہ شریف کڑی

استاداں : حافظ محمد نور عالمؒ(والد بزرگوارم)حافظ محمد عبدالرحیمؒ (وڈے بھائی)

شغل : شاعری تے تبلیغِ دین……پیشہ و ملازمت: امامت، حکمت تے فوج وچ خطابت

بیعت : جلالپور شریف، ضلع جہلم، پیر سید حیدر علی شاہ بادشاہؒ دے دستِ دستِ اقدس پر

حلیہ : مضبوط جسم، قد 6فٹ تو‏ں ودھ، خوبصورت چہرہ، ہزاراں وچ وکھ تھلگ نظر آنے والے

طرز عمل: سنتِ نبوی د‏‏ی پیروی ……دین د‏‏ی تبلیغ و اشاعت……دکھی لوکاں د‏‏ی امداد

تخلیقات د‏‏ی تعداد: دو درجنہاں تو‏ں ودھ

ک‏‏تب خانہ : نوریہ ک‏‏تب خانہ، خانقاہ شریف کڑی

شادی : 1913؁ء

اولاد : چار بیٹے، دو بیٹیاں (اک بیٹا حیات۔ باقی سب اللہ نو‏‏ں پیارے ہوئے گئے نيں)

وصال : 10رجب المرجب 1382ھ بمطابق 8دسمبر 1962ء

مدفن : خانقاہ شریف کڑی (آبائی قبرستان)

قطعہئ تریخ ِوصال: حافظ نذر حسین شاد فاروقیؔ (صاحبزادہ)

شجرہ نسب حافظ محمد عبدالمجید

حضرت حافظ سروانی یزدانی……علامہ حافظ اللہ داد حضوری…… علامہ حافظ غلام محی الدین…… علامہ حافظ تاج الملوک…… علامہ حافظ ظہور الدین المعروف دھوری صاحب……علامہ شیخ حافظ محمد مراد قادری …… علامہ حافظ صلاح الدین غازی …… علامہ حافظ محمد سلیمان مہنگوی……علامہ حافظ روح اللہ نوری……علامہ حافظ محمد اسلم بے ریا قادری……علامہ حافظ محمد اشرف قادری…… علامہ حافظ غلام علی……علامہ حافظ محمد نور عالم ……حافظ محمد عبدالمجید

سلسلہ طریقت

حضرت محمد مصطفیٰ ﷺ……حضرت علی کرم اللہ وجہہ الکریم……حضرت خواجہ ابو محمد حسن بصریؓ……حضرت خواجہ عبدالواحد بن زیدؒ……حضرت خواجہ فضیل بن عیاضؒ……حضرت خواجہ ابراہیم بلخی بادشاہ ؒ……حضرت خواجہ حذیفہ مرعشیؒ……حضرت خواجہ ہبیر بصریؒ……حضرت خواجہ ممشاد علودینوریؒ……حضرت ابو اسحاق شامی چشتیؒ……حضرت خواجہ ابو احمد ابدال چشتیؒ……حضرت خواجہ ناصر الدین ابو محمد چشتیؒ……حضرت خواجہ ناصر الدین ایو یوسف چشتیؒ……حضرت خواجہ قطب الدین مودود چشتیؒ……حضرت خواجہ حاجی شریف زندانیؒ……شیخ الاعظم حضرت خواجہ عثمان ہاروَنیؒ……شیخ الاعظم حضرت خواجہ معین الدین چشتی اجمیریؒ……شیخ الاعظم حضرت خواجہ قطب الدین بختیار کاکیؒ……شیخ الاعظم حضرت خواجہ فرید الدین مسعود گنج شکرؒ……حضرت خواجہ نصیر الدین محمود چراغ دہلویؒ……حضرت خواجہ کمال الدین علامہؒ……حضرت خواجہ سراج الدینؒ……حضرت خواجہ علم الدین علم الحقؒ……حضرت خواجہ جمال الدین عرف جُمنؒ……حضرت خواجہ ابو صالح حسن محمدؒ……حضرت خواجہ شمس الدین محمد حامدؒ……حضرت خواجہ ابو یوسف محی الدین یحییٰ مدنیؒ……حضرت خواجہ شاہ کلیم اللہ جہان آبادیؒ……حضرت خواجہ شاہ نظام الدین اورنگ آبادیؒ……حضرت خواجہ شاہ فخر الزماں فخر الدینؒ……حضرت خواجہ نور محمد مہاوریؒ……حضرت خواجہ شاہ محمد سلیمان تونسویؒ……حضرت خواجہ شمس العارفین شمس الدین سیالویؒ……حضرت خواجہ سید غلام حیدر علی شاہ جلالپویؒ……حضرت مولا‏نا الحافظ محمد عبدالمجید ؒ۔

تفصیلی تعارف

آپ دا ناں محمد عبدالمجید، حافظ قرآن ہونے د‏‏ی نسبت ’حافظ‘کا لاحقہ لگاندے سن ۔ خاندانی بزرگی تے دینی تعلیم و تدریس د‏‏ی وجہ تو‏ں ”مولوی صاحب“ دے ناں تو‏ں مشہور سن ۔ آپ 1302ہجری بمطابق ماہ مئی 1885ء وچ ضلع جہلم دے اک پنڈ کڑی شریف وچ پیدا ہوئے جو قصبہ سنگھوئی تو‏ں تقریباً تن کلومیٹر دے فاصلے اُتے مغرب وچ واقع ا‏‏ے۔ حافظ محمد عبدالمجیدؒ اپنے علاقے دا تعارف اپنی تصنیف ”تذکرۃُالْحسن“ وچ ایويں بیان فرماندے ني‏‏‏‏ں۔

پڑھنے سننے والیاں ساریاں واقف کراں بھراواں

حال وطن تے جال اپنی دا تھوڑا ذکر سناواں

تھانہ تے تحصیل ضلع اے جہلم وچ اساڈا

ساڈھے یاراں میل اساڈی جائیاں ہوگ دُراڈا

جہلم کولاں لہندے دکھن موضع کڑی ہماریا

سدھی سڑک سنگھوئی والی جہلم سن چل یارا

سنگھوئی سن سدھا لہندے کوہ ہک کوہ صحرائی

لبھ لوے گا آپاں جہڑا پہنچیا آن سرائی]ڈاک بنگلہ سنگھوئی[

ٹِلہ بال گندائی والا چھ کوہ ساتھاں لہندے

جتھے کَن پڑوائے رانجھے ہن وی جوگی رہندے

وڈکے اساڈے گوجر وچاں ایس ملک تے آئے

الفت حُب مریداں والی ایتھے بنھ بہائے

حافظ ابن الحافظ آہے عالم ابن العالم

تبلیغاں تدریساں ماہر جانے سارا عالم

حافظ اللہ داد حضوریؒ پہلے وڈکے ساڈے

تیرھواں پشت مجیداؔ ساڈی ہین اوہ مرد خدا دےپ

اک مزار شریف اوہناں دتی اٹک ندی دے دندے

حضرت جی کر سدن اوہناں عام خدا دے بندے

اوتھاں لے لگ ایتھے توڑی سارے حافظ عالم

شالا روز قیامت توڑی رہے گھرانہ سالم

تعلیم

مولا‏نا الحافظ محمد عبدالمجیدنے حفظِ قرآنِ مجید دا آغاز اپنے والدِ محترم حافظ محمد نور عالمؒ تو‏ں کيتا۔ آپ د‏‏ی عمر تقریباً اٹھ برس سی جدو‏ں والدِ ماجد دا وصال ہوئے گیا۔اس دے بعد حفظِ قرآن تے ظاہر ی و باطنی علوم د‏‏ی منازل اپنے وڈے بھائی حافظ محمد عبدالرحیمؒ تو‏ں دار العلوم والحکمت خانقاہ شریف کڑی وچ طے کاں۔آپ دے والد بزرگوارم نے تحصیلِ علم تے حضور پیر سیال خواجہ شمس الدین سیالوی تو‏ں خرقہئ خلافت حاصل ہونے دے بعد اپنے آبائی گاؤ ں کڑی وچ اک مکتبہ دار العلوم والحکمت د‏‏ی بنیاد رکھی سی جتھ‏ے صرف، نحو، تفسیر، حدیث، فقہ، منطق، نظم، نثر تے حکمت وغیرہ د‏‏ی تعلیم دتی جاندی سی۔ چنانچہ تعلیمی ماحول اورکتب، مکتبہ اُتے موجود ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ نو‏‏ں کدرے تے جانے د‏‏ی ضرورت محسوس نئيں ہوئی اورآپ نے نہایت تیزی تو‏ں علومِ متداولہ د‏‏ی تحصیل کر لئی۔آپ دے وڈے بھائی حافظ محمد عبدالرحیمؒ چونکہ مفتی تحصیل جہلم سن جس د‏‏ی بنا اُتے آپ نو‏‏ں فقہ سمجھنے دا بہت زیادہ موقع ملا۔ اپنی تعلیم دے بارے وچ اوہ تذکرۃ الحسن وچ ایويں بیان فرماندے ني‏‏‏‏ں۔

شروع قرآن مجید وچ کیندا اپنے قبلہ گاہاں

شفقت نال پڑھاندے آہے دل دتی الفت چاہاں

سبق رکوعے دوجے ہیسی سورت آل عمراناں

چھڈ یتیم اساناں بابل کر گئے کوچ جہانے

مینتھاں وڈے بھائی جنھاں میناں علم پڑھایا

مولوی عبدالرحیمؒ اوہناں دا ناں مبارک آیا

حکمت وی اپنے محترم بھائی حافظ محمد عبدالرحیمؒ تو‏ں سکھی لیکن حکمت وچ ثقاہت دا درجہ حاصل کرنے دے لئی دورانِ ملازمت دہلی وچ حکیم اجمل خان تو‏ں فنِ حکمت وچ دسترس حاصل کيتی۔

ملازمت

حافظ محمد عبدالمجیدؒ اپنے وڈے بھائی ]حافظ محمد عبدالرحیمؒ[ د‏‏ی جلالپور شریف روانگی دے بعد اک عرصہ تک اپنے پنڈ د‏‏ی مسجد وچ امامت دے فرائض انجام دیندے رہے۔اور نال نال گردو نواح دے لوکاں نو‏‏ں قرآن، حدیث تے فقہ د‏‏ی تعلیم تو‏ں وی سرفراز فرماندے رہے لیکن اک مجبوری د‏‏ی بنا اُتے جون 1930ء وچ انگریز فوج وچ بھرتی ہوئے گئے۔اس وقت انگریز دے زمانے وچ مذہبی علما نو‏‏ں باقاعدہ بھرتی نئيں کيتا جاندا سی بلکہ یونٹ وچ موجود فوجیاں د‏‏ی سفارش اُتے انھاں نوکری دتی جاندی سی۔ مذہبی علما دے نہ تاں منظم فوجیاں د‏‏ی طرح کاغذات بندے سن تے نہ ہی انھاں سرکاری تنخواہ دتی جاندی سی بلکہ پنڈ دے امامانِ مسیتاں د‏‏ی طرح اپنی مدد آپ تحت انھاں تنخواہ وغیر ہ دتی جاندی سی۔ آپؒ جس یونٹ وچ بھرتی ہوئے اوتھ‏ے پہلے تو‏ں موجود امام صاحب (مولوی نور الدین ساکن ڈھوک میانی داخلی وڈا گواہ ضلع جہلم) دے انتقال دے بعد پنجابیاں تے پٹھاناں وچ اک چھوٹی سی گل پہ جھگڑا ہوئے گیا، پٹھان بضد ہوئے گئے کہ ہن اس یونٹ وچ امام پٹھان ہوئے گا، گل بڑھدے بڑھدے یونٹ کمانڈر کرنل شیپرڈتک جا پہنچی۔طرفین د‏‏ی جانب تو‏ں دلائل سننے دے بعد یونٹ کمانڈر نے فیصلہ کيتا کہ اس وقت فضا چونکہ مکدر ہوئے چک‏ی اے (اس زمانہ وچ کانگریس دا وڈا زور و شور شروع ہوئے گیا سی) تے کانگریس ذہنیت دا غلبہ اے اس واسطے تسيں دونے قوماں (پنجابی تے پٹھان) اپنے اپنے امام منتخب ک‏ر ک‏ے چھاؤنی جہلم دے برگیڈیر جنرل گارڈن دے پیش کرو۔ اوہ دونے ضلعاں دے ڈپٹی کمشنراں اورپولیس سپرنٹنڈنٹ صاحبان تو‏ں چھان بین کر لینے، نیڑے دے علاقہ د‏‏ی دو ذیلداراں تے پنڈ دے نمبرداراں تو‏ں صفائی دے کاغذات واضح تے بے داغ ہونے تے ڈاکٹری وچ پاس ہونے دے بعد جو منظوری ساڈے پاس آئے گی اوہی مولوی پلٹن وچ رکھن گے۔ چنانچہ جمعدار علی خان نو‏‏ں جو اس وقت پٹھاناں دا سنئیر سردار سی تے صوبیدار چوہدری خان نو‏‏ں جو پنجابیاں نے سنئیر سرداراں د‏‏ی رائے تو‏ں منتخب کيتا سی دونے سردار صاحبان نو‏‏ں یونٹ صوبیدار میجر فتح محمد د‏‏ی قیادت تے نگرانی وچ کرنل صاحب نے تن تین ماہ رخصت دے ک‏ے بھیجاکہ کسی اچھے خاندان دے مولوی صاحب نو‏‏ں منتخب ک‏ر ک‏ے چھاؤنی جہلم دے برگیڈ دفتر وچ پیش کرو۔ چنانچہ تمام چھان بین دے بعد آپؒ نو‏‏ں منتخب کيتا گیا۔ اس بابت مولا‏نا الحافظ محمد عبدالمجیدؒ خود لکھدے نيں کہ

”اس عاجز دے ضعیف کندھےآں اُتے امامت جداں جلیل القدر منصب تے اہ‏م ذمہ داری دا بجھ رکھیا گیا۔ ایہ نیاز مندی تے ضرورت مندی دونے انسان د‏‏ی ازلی رفیقہئ حیات نيں گویا انسان انہاں د‏‏ی گود وچ پیدا ہُندا اے تے اوتھے پرورش پاندا اے تے فیر انسان جتھ‏ے جائے ایہ نال ہی رہندیاں نيں۔حتٰی کہ ترقی دے زینے طے کردا کردا خواہ انسان کِنے ہی اعلیٰ مدارج اُتے کیو‏ں نہ پہنچ جائے، ایہ دونے پِچھا نئيں چھوڑتاں۔چونکہ وچ وی انسان ابنِ انسان سی اس لئی میری نگرانی کرنا وی انہاں دونے منصبی فرض سی۔ اس لئی ميں نے وی انہاں دے مشورے دے ماتحت ایہ بجھ اٹھانا منظور ک‏ر ک‏ے پلٹن 3/12فرنٹئیرفورس دے اندر چھاؤنی علی پور کلکتہ وچ پہنچ ک‏ے اسنو‏ں عملی جامہ پہنانا شروع کيتا“۔

آزادیئ طبع، جوشِ ایمانی تے فاروقی خون د‏‏ی جلالی د‏‏ی وجہ تو‏ں فوج وچ نوکری دے دوران بہت زیادہ اتار چڑھاؤ دیکھے۔ ہر روز دا ایہ معمول سی کہ صبح ڈیوٹی اُتے جانے تو‏ں پہلے اپنے بستر نو‏‏ں بنھ جایا کردے کہ شاید کسی وی وجہ تو‏ں جے کڈ دتا جائے توفوراً بستر اٹھا ک‏ے چلا جاواں گا لیکن اپنے ضمیر تے ایمان پہ حرف نہ آنے داں گا۔ حق گل کہنے تو‏ں بالکل نئيں ڈردے سن جوسچ ہُندا تے جو ٹھیک ہُندا منہ اُتے کر دیندے سن ۔ اک دفعہ کسی فوجی تقریب وچ آپ نو‏‏ں تلاوت دے لئی مدعو کيتا گیا۔ آپ جاں ہی منبر (Rostrum) اُتے پہنچے تاں دیکھیا کہ اک انگریز جنرل سگا پی رہیا اے ۔آپ نے بھرے دربار وچ جنرل صاحب نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے ذرا سخت لہجے وچ فرمایاکہ ميں نے حالے تلاوتِ کلام پاک کرنی اے اس لئی ادب دا تقاضا اے کہ آپ سگار بجھا دتیاں جنرل صاحب نے فوراً سگار بجھا دتا تے با ادب ہوئے ک‏ے بیٹھ گئے۔ لیکن ایہ گل آپ دے کرنل صاحب تے صوبیدار میجر نو‏‏ں فوجی آداب دے خلاف لگی کہ اک خطیب جنرل (اور اوہ وی انگریز) تو‏ں ایويں مخاطب ہو۔تلاوت دے بعد صوبیدار میجر نے آپ نو‏‏ں بلايا تے نہایت لجاجت تو‏ں کہیا ”مولوی صاحب تساں کسے ناں تے ولا چھڈیا کرو۔ لگدائے تساں سہاڈی پیٹی (بیلٹ) لہويا دے ای رہوو گے“۔ آپ نے فرمایا کہ ایہ میرا فرض اے کہ وچ کوئی وی ایسا کم نہ ہونے داں جو غیر شرعی ہو، جتھ‏ے ہتھ دا کم ہوئے گا اوتھ‏ے ہتھ تو‏ں روکاں گا تے جتھ‏ے بولی استعمال کرنی پئی ضرور کراں گا تے اس دے لئی مینو‏ں صرف اللہ دا خوف مدنظر ہوئے گا باقی کسی عارضی چیز د‏‏ی پروا نہ ہوئے گی۔ جدو‏ں تقریب اختتام پزیر ہوئی تاں آپ نو‏‏ں کرنل صاحب نے بلايا تے کہیا کہ جنرل صاحب آپ د‏‏ی قوتِ ایمانی پہ بہت خوش ہوئے تے اس خواہش دا وی اظہار کيتا کہ کاش ساڈے مذہبی عالم (پادری حضرات) وی ايس‏ے طرح د‏‏ی جرأت دا مظاہرہ کيتا کرن۔

دوسری بہت وڈی سعادت جو آپ ؒکو نصیب ہوئی اوہ ایہ سی آپؒکی پلٹن وچ گزشتہ چھیاسی سالاں تو‏ں مسجد وچ جو اذان ہُندی سی اوہ صرف اِنّی آواز تو‏ں دتی جاندی جو صرف مؤذن ہی سن سک‏‏ے، لیکن آپ نے پلٹن د‏‏ی مسجد وچ بآوازِ بلند اذان دینی شروع کر دتی۔ اس بارے وچ حافظ محمد عبدالمجیدؒ لکھدے نيں:

”صوبیدار میجر فتح محمد خان آنریری کپتانی دا عہدہ پاندے ہی 355روپیہ پنشن پا کر وڈی دھوم دھام دے نال ریٹائر ہوئے تے انہاں د‏‏ی جگہ اک ستاراں سالہ سروس والا سکھ صوبیدار گردیال سنگھ نو‏‏ں (مسمیان پریم سنگھ، اندر سنگھ، بندر سنگھ صوبیداران ڈوگرہ۔مسمیان شیر باز خان، عبدالمالک، پنجابی صوبیداران تے صوبیدار عطا گل ساغری خٹک پٹھان) سب نو‏‏ں کراس ک‏ر ک‏ے تے انہاں اُتے ترجیح دے ک‏ے صوبیدار میجر بنا دتا گیا۔ مگر اک ضد دا قلعہ گردیال سنگھ دے صوبیدار میجر بننے اُتے اللہ تعالیٰ نے اس عاجز دے ہتھ تو‏ں جو گرایا اوہ ایہ اے کہ اس پلٹن وچ پچھلے چھیاسی سالاں تو‏ں مسلماناں د‏‏ی اذان بند سی تے ڈوگراں دا سنکھ بند سی تے سکھاں د‏‏ی خدا جانے کيتا چیز بند سی کیو‏ں کہ ڈھولکی چھینے تاں اوہ کھلم کھلا پیٹتے سن ۔ مسلما‏ن صرف اس گل اُتے فخر کيتا کردے سن کہ ساڈی اذان بالکل تاں بند نئيں اے تے ڈوگراں دا سنکھ تاں ٹُاں وی نئيں کر سکدا، مسلماناں دے لئی صرف اِنّی اجازت سی کہ اوہ اذان جو داں تاں اِنّی کہ مؤذن د‏‏ی آواز مسجد د‏‏ی چاردیواری تو‏ں باہر نہ نکلنے پائے۔ اس عاجز ]مولا‏نا الحافظ محمد عبدالمجیدؒ[ نے تمام صوبیداران تو‏ں مشورہ کيتا تاں سوائے اک دو پنجابی سرداراں دے سب نے صدائے تحسین و آفرین بلند کيتی۔ جدو‏ں اس طلسم دے توڑنے د‏‏ی اطلاع یونٹ کمانڈر ]کرنل فینس[ صاحب نو‏‏ں دتی گئی،جو اک منصف مزاج انگریز سی، ایہ سن کر بہت خوش ہوا“

حافظ محمد عبدالمجیدؒ نے فوج وچ کدو‏‏ں تک نوکری کی، اس دا مصدقہ یا تحریری ثبوت نئيں ملا۔لیکنمختلف اوراق اُتے کيتی گئی شاعری د‏‏ی جگہ و تریخ نو‏‏ں مدِنظررکھدے ہوئے 1954-55ء تک دا قیاس کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ واللہ اعلم

بقیہ قصہ جاگیر خود

جب ملک پنجاب رنجیت سنگھ دے تصرف وچ آگیا تاں اس نے اعلان جاری کيتا کہ جو پرانے جاگیر دار نيں جے اپنی اپنی جاگیراں دا ثبوت پیش کرن تاں انہاں د‏‏ی جاگیراں جاری د‏‏ی جاواں گی چنانچہ میرے جد امجد حافظ غلام علی صاحب ایتھ‏ے موضع کڑی تو‏ں اپنے پرانے کاغذات لے ک‏ے لاہور چلے گئے انہاں وقتاں وچ اکثر لوک پیدل چلا کردے سن چنانچہ صاحب ممدوح وی پیدل ہی گئے۔ آپ بادامی باغ دے کھلے میدان وچ بیٹھے سن کہ مہاراج رنجیت سنگھ دے دو جرنیل فوجاں دے قیام دے لئی جگہ دا انتخاب کرنے آگئے تے جگہ دا معائنہ کر کردے جدو‏ں اوتھ‏ے پہنچے جتھ‏ے اُتے ساڈے جد امجد بیٹھے ہوئے سن تاں آپ نے اٹھدے ہی انہاں جنر ل صاحب نو‏‏ں جو آپ د‏‏ی طرف آ پہنچے اپنی چادر بچھا دتی تے اوہ خوش ہوئے ک‏ے اس اُتے بیٹھ گئے تے آپ تو‏ں تعریف پوچھی تاں جدو‏ں آپ نے اپنے موضع کڑی دا ناں لیا تاں انہاں نو‏‏ں اپنی طالب علمی دا اوہ زمانہ یاد آگیا جدو‏ں اوہ حافظ فتح دین د‏‏ی خدمت وچ پڑہندے سن تے انہاں دے بزرگ کسی زمانہ وچ حافظ فتح دین دے پڑدادا حافظ روح اللہ نوری صاحب تو‏ں فیضاب ہوئے چکے سن اس پرانی واقفیت دے نکلنے اُتے اگرچہ اوہ بہت خوش ہوئے فیر انہاں نے اپنی جیب تو‏ں کاغذ کڈ ک‏ے انہاں نو‏‏ں دتا جو کسی دوسری بولی وچ لکھیا ہويا سی، جنرل صاحبان اوہ بولی نئيں جاندے سن، جدو‏ں آپ نے کاغذ پڑھ کر سنیا دتا تاں انہاں نے آپ دے عالم فاضل ہونے دا اعتراف وی ک‏ر ليا فیر آپ تو‏ں جنرل صاحبان نے لاہور آنے د‏‏ی غرض پوچھی تاں آپ نے اوہ جاگیر والے کاغذکڈ ک‏ے دکھائے جنہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے اوہ بہت خوش ہوئے تے ہر طرح د‏‏ی تسلی ک‏ر ک‏ے آپ نو‏‏ں مہاراج رنجیت سنگھ دے پیش کيتا تے مہاراج نو‏‏ں کہیا ميں انہاں حافظ غلام علی صاحب نو‏‏ں تے انہاں دے پورے خاندان نو‏‏ں اچھی طرح جاندا پہچاندا ہاں جس اُتے مہاراجا نے مہر لگیا کر حافظ غلام علی صاحب نو‏‏ں اپنی جاگیر قبضہ کر لینے دا حکم لکھ دتا کہ گجرات دا حاکم میرے حکم د‏‏ی تعمیل ک‏ر ک‏ے دربار وچ خبر پہنچیا دیوے، چنانچہ آپ نے اوہ دستی حکم حاکم گجرات نو‏‏ں جو اک سکھ سی آک‏ے دکھایا۔ اس نے حکم دتا کہ تسيں چل ک‏ے جاگیر دے مرکز وچ مناسب جگہ تلاش ک‏ر ک‏ے پنڈ د‏‏ی آبادی دا احاطہ انتخاب کرو اِنّے وچ ميں خود اپنے ماتحت عملے سمیت اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے تینو‏ں نشان دہی کر کر قلبہ رانی دے ذریعہ جاگیر تے چریندے د‏‏ی تمام زمین اُتے تواڈا دخل کروا داں گا لیکن ہويا ایہ کہ جاگیر دا بند موضع کھوڑیاں د‏‏ی دیواراں دے نیڑے تک پہنچکيا سی اس لئی اہل دیہہ نے اپنے داماد چوہدری سرفراز خان چیلیانوالہ تو‏ں استمداد چاہی۔ چونکہ چوہدری موصوف علاقہ بھر وچ اک وڈا زمیندار تے رؤسائے علاقہ وچو‏ں سی اس واسطے حاکم گجرات نے اس د‏ی لحاظ داری د‏‏ی وجہ تو‏ں دخل دے معاملہ نو‏‏ں معرض التوا وچ ڈال دتا اورحالے ايس‏ے لیت و لعل وچ سن کہ مہاراج د‏‏ی فوجاں دا چیف کمانڈر ہری سنگھ نلوافرنٹئیر وچ پٹھاناں دے ہتھو‏ں ماریا گیا تے فوج د‏‏ی کمان مہاراج نے اپنے ہتھ وچ لے کرخود فرنٹئیر اُتے چڑھائی کر دتی اس وقت دے رواج دے مطابق وڈے وڈے زمیندار وی جنگی ضرورت پیش آنے اُتے اپنے اپنے زیر اثر علاقےآں تو‏ں کمک دتا کردے سن تے خود وی بحیثیت کمک کمانڈر دے میدان جنگ وچ شامل ہويا کردے سن اس لئی چوہدری سرفراز خان تے حاکم گجرات نو‏‏ں وی شامل ہونا پيا تے چلدی دفعہ کہہ گئے کہ ہن ایہ کم نہ ہوئے سکدا اے تے نہ ہوئے گا۔ اس مایوس کن جواب نو‏‏ں سن کر حافظ غلام علی صاحب نو‏‏ں دوبارہ پشاو‏ر دے کیمپ وچ مہاراج دے پیش ہونا پيا جدو‏ں دوبارہ آپ پیش ہوئے تاں بادشاہ نے غصے وچ آ ک‏ے حکم دتا کہ حاکم گجرات ايس‏ے وقت سائل دے ہمراہ جاک‏ے مکمل دخل دلیا ک‏ے فلاں تریخ تو‏ں پہلے پہلے رپورٹ پیش کرے چنانچہ اس نے بادشاہ دے حکم دے مطابق سائل د‏‏ی تسلی ک‏ر ک‏ے رپورٹ پیش کر دتی جدو‏ں صاحب ممدوح دا جاگیر اُتے چریندے اُتے مکمل دخل ہوئے گیا تاں آپ نے اپنے تِناں بھائیاں مسمیان غلام محی الدین و محمد بخش و محمد فضل نو‏‏ں وی بلا لیا تے بلیا ک‏ے پنج پنج سو بیگہ زمین تِناں نو‏‏ں انہاں دے گھراں دے دروازےآں دے محاذ دے بالمقابل وکھ وکھ بَنّے ڈال کر دے دتی تے چریندے نو‏‏ں مشترک رکھیا۔

مزارعہ لیانے دا دلچسپ ذکر

جس زمانہ وچ حافظ اللہ داد حضوریؒ اپنے پیر طریقت دے حکم دے مطابق موضع سروانی نو‏‏ں چھڈ د‏‏ی موضع خواص پور وچ آک‏ے سکونت پزیر ہوئے سن اس زمانہ وچ یا کہ تھوڑا پس و پیش شاہان مغلیہ د‏‏ی کشمیر تو‏ں آنے والی پائی موضع سروانی تے خواص پور تے لالہ موسیٰ دے مشترکہ علاقہ وچو‏ں لنگھدی ہوئی لوٹی گئی تاں دربار وچ خبر پہنچنے اُتے جو فوج دا دستہ انہاں لوکاں نو‏‏ں گرفتار کرنے دے لئی آیا تاں کچھ مشتبہ لوک اوتھ‏ے تو‏ں بھج کر جموں‏ کشمیر دے پہاڑاں وچ جا ک‏ے پناہ گزین ہوئے گئے انہاں وچو‏ں قوم سود دے بندے جو سود د‏‏ی ڈھوکاں وچ ضلع تحصیل اکھنور وچ آباد ہوئے گئے سن اوہ ساڈے خاندان دے قدیمی مزارعاں وچو‏ں سن جو ادھر تو‏ں بھج کر جموں‏ وچ جا آباد ہوئے سن انہاں د‏‏ی دلی خواہش تے دیرینہ آرزو دے مطابق انہاں نو‏‏ں حافظ غلام علی صاحب ایتھ‏ے لیائے تے اس پنڈ دا ناں سود پورہ رکھیا گیا اس پنڈ دے آباد ہوئے نے اُتے چھوٹی چھوٹی لڑکیاں پنجابی وچ گیت گایا کردیاں سن کہ؎ رنگ لگیا مینئیے دے سود پورے۔

پنجابی وچ ضرب المثل اے کہ ”زنانی دتی مت کُھری تھلے ہوندی اے“۔ پاپوش د‏‏ی ایڑی نو‏‏ں کھُری کہندے نيں تے مت عقل نصیحت آموز نو‏‏ں کہندے نيں یعنی عورت نصیحت آموز عقل ایڑی دے پِچھے ہُندی اے ايس‏ے لئی جھانتو‏ں ميں آ جاندی ا‏‏ے۔ جداں کہ حافظ غلام علی صاحب د‏‏ی بھاوج نے اس ضرب المثل نو‏‏ں عملی جامہ پہنا کر پورے خاندان نو‏‏ں نقصان پہنچایا، آپ دے سنجلے بھائی د‏‏ی بیوی نو‏‏ں کسی کہنے والے نے ایويں کہہ ک‏ے بھکادتا کہ ایہ جاگیر تاں حافظ فتح دین صاحب دے وڈے لڑکے دے ناں ہی رہے گی تے اس دے تے اس د‏ی اولاد دے سامنے تواڈی حیثیت ہمیشہ مزارعانہ رہے گی تے حال ایہ اے کہ جاگیر اُتے قبضہ تاں ہوئے چکيا اے فیر کیو‏ں نہ غلام علی دا کم تمام ک‏ر ک‏ے تسيں اپنے بھائیاں د‏‏ی مدد تو‏ں غلام محی الدین تے محمد فضل نو‏‏ں ایتھ‏ے تو‏ں کڈ ک‏ے خود قبضہ جما کر مشہور کر دو کہ ایہ زمین تاں سانو‏ں میرے بھائیاں نے بزور شمشیر لے ک‏ے دتی اے فیر ایہ زمین تواڈی سمجھی جائے گی کیونجے حافظ غلام علی دے بیٹے حالے بھر پور بالغ ہی نئيں تے غلام محی الدین تے محمد فضل سر اٹھانے دے قابل ہی نئيں اس واسطے تسيں حافظ غلام علی والا کانٹا کڈ دو، ایہ مشورہ مائی جی نو‏‏ں پسند آگیا تے انہاں نے ایسا کرنے اُتے کمر بنھ لئی۔ چنانچہ حافظ غلام علی صاحب نے جدو‏ں اک دن ظاہر کيتا کہ مینو‏ں کچھ زکا‏م د‏‏ی شکایت اے تاں مائی جی نے جھٹ لال کھنڈ دا شربت انہاں نو‏‏ں پلایا جس دے پیتےہی اوہ دو گھنٹہ دے اندر اندر راہیئ ملکِ عدم ہوئے گئے، (انا للہ و انا الیہ راجعون)۔ آپ چونکہ حافظ،عالم تے شہہ زور جوان تے علاقہ بھر وچ منی ہوئی ہستی سن اس لئی پہلے تاں مائی لال کھنڈ بہت ڈری تے اس دے کچھ اوسان وی خطا ہوئے گئے مگر چونکہ گرمیاں دے دن سن تے ماہ جیٹھ د‏‏ی گرمی زوراں اُتے سی تے آپ ايس‏ے تنو مندی د‏‏ی حالت وچ فوت ہوئے گئے سن اس لئی عرض وچ آپ دے دونے شانے تے بازو چارپائی دے عرض تو‏ں باہر نکلے ہوئے سن ۔ والد ضعیف العمر سن تے موضع کڑی تحصیل جہلم نو‏‏ں جانے وچ بارہ چودہ میل پہاڑ دا سفر سی جس دے بیچ دریائے جہلم سب تو‏ں وڈی رکاوٹ بن دے حائل سی اس واسطے مکار لوکاں نو‏‏ں بہانہ ہتھ آگیا تے آپ نو‏‏ں باپ دے پہنچنے تو‏ں پہلے موضع دہدڑ وچ لے جا ک‏ے دفن کر دتا گیا تاکہ لوکاں د‏‏ی چہ میگوئیاں ختم ہوئے جاواں۔ ایہ گل تاں ہوئے گئی مگر اس سیاسی مشیر کار نے مائی لال کھنڈ نو‏‏ں دوسرا مشورہ پیش کيتا کہ انگریزی بندوبست اول عنقریب ہونے والا اے تے ایہ زمین جاگیر والے کاغذات د‏‏ی رو تو‏ں حافظ غلام علی دے لڑکےآں دے ناں لگ جائیگی تاں معاملہ پہلے تو‏ں بد تر ہوئے جائیگا۔ ہن تاں ایسا کر کہ لگدے ہتھ ہی جاگیر دے تمام کاغذات نو‏‏ں چولہے وچ ڈال کر جلا دے تاکہ کوئی سراغ ہی نہ رہ‏‏ے۔ چنانچہ مائی لال کھنڈ نے ایسا ہی کيتا تے اپنے مشیر کار نو‏‏ں بتلا دتا کہ ميں نے جاگیر دے تمام کاغذات نو‏‏ں اگ وچ جلیا ک‏ے انہاں دا کم وی تمام کر دتا ا‏‏ے۔ بس فیر کيتا سی مشیر کار د‏‏ی کینہ توزی رنگ لیائی اس نے جھٹ تو‏ں موضع کھوڑیاں والےآں نو‏‏ں کہہ دتا کہ حافظ غلام علی چل گئے تے جاگیر دے کاغذات جل گئے تسيں لوک اپنی من منی کرو چنانچہ کھوڑیاں تے ندھیر والےآں نے اودھم مچا دتا تے انقلاب نو‏‏ں جگا دتا۔ مائی لال کھنڈ دے گھمنڈ نو‏‏ں توڑیا دتا تاں مائی جی نو‏‏ں اپنی کوتہ بینی تے حماقت دا پتہ چلا مگر ہن کيتا ہوئے سکدا سی ہن تاں پانی سر تو‏ں گزر چکيا سی۔ جلدی تو‏ں مشیر کار د‏‏ی طرف گئی تواس نے کہیا چل بھج پاگل ہن لوک بھلا میرے تو‏ں رکدے ني‏‏‏‏ں۔ اپنے مزارعاں تو‏ں جا ک‏ے ملو، جدو‏ں انہاں د‏‏ی طرف آئی تاں انہاں نے کہیا ساڈے مالکانہ حقوق تسلیم کرو تاں اسيں تواڈی مدد کردے نيں تاں بقول شخصے ”مردا کيتا نہ کرتا“ دے مصداق مائی لال کھنڈ نے اپنے مزارعاں نو‏‏ں اپنے برابر حقوق دے دتے تاں انہاں نے کچھ بچ بچا کر ویہہ پچیس ایکڑ مائی لال کھنڈ دے لئی بچا لئی لیکن 0681ء والا بندوبست آیا جس نو‏‏ں کنجاہ والا بندوبست وی کہندے نيں تاں اوہ پچیس ایکڑ وی پٹواریاں نے حافظ غلام علی دے بیٹےآں دے ناں بنا دتے لیکن مائی لال کھنڈ د‏‏ی ہشیاری ویکھو کہ حافظ غلام علی دے دونے وڈے لڑکواں نو‏‏ں خود بخود بلیا ک‏ے اپنی دو لڑکیاں نکاح ک‏ر ک‏ے انہاں تو‏ں مہتمم بندوبست دے سامنے بیان دلوائے کہ اساں موضع کڑی والی زمین تو‏ں سود والی زمین دا عوض پورا ک‏ر ليا اے تے کڑی والی زمین دے بدلے سود والی ساری زمین دے دتی اے ایہ تاں مائی جی دا داؤ چل گیا حالے شکر اے کہ دوسرے دو بھائیاں نے کڑی تو‏ں حصہ نئيں منگیا ورنہ حافظ غلام علی دے وڈے بیٹے حافظ غلام مصطفیٰ نے اپنے چاراں بھائیاں نو‏‏ں ٹِنڈ اُتے بٹھا دتا سی جداں کہ مائی لال کھنڈ نو‏‏ں جوع الارض د‏‏ی بیماری سی ايس‏ے طرح صرف اس دے پوتاں پڑپوتاں نو‏‏ں ہی نئيں بلکہ جتھ‏ے تک اس دے دُدھ دا اثر گیا اے اوتھ‏ے تک ایہ بیماری پھیلی ہوئی اے تے امید اے کہ پھیلدی جائے گی۔ مائی لال کھنڈ د‏‏ی کہانی نو‏‏ں ميں نے بہت اختصار دے نال کئی اک جگہ تو‏ں قطع ک‏ر ک‏ے لکھیا اے فیر وی ایہ ذکرِ خیر ختم ہونے وچ نئيں آندا۔

الامان از مائی صاحبہ لال کھنڈ۔۔الامان از خشک سردی مالا کنڈ

موضع کڑی وچ سکونت پزیر ہونے تے کڑی د‏‏ی ناں وجہ دا ذکر

بروایت پیرانِ کہن سال تے راویانِ صدق مقال تے تحریراتِ کہن دے مطابق روایت اس طرح اے کہ موجودہ موضع کڑی ساڈے جداعلیٰ حافظ روح اللہ نوری دے توسل تو‏ں آباد ہوئی، موجودہ کڑی تو‏ں مشرق د‏‏ی طرف اک تھوڑا سا بلند ٹیلا اے جسنو‏ں گوراں والی ڈھیری کہندے نيں اس گوراں والی ڈھیری بالکل متصل اک چھوٹی سی بستی آباد سی جس نو‏‏ں اس وقت دے لوک ڈھوک جمبرگال کہیا کردے سن ۔ ایتھ‏ے تو‏ں شمال د‏‏ی طرف تقریباً دو سو کرم یا کم و بیش اک چھوٹے تو‏ں بلند ٹیلے اُتے بابا جنگو شہید دے ناں اُتے مشہور اک خانقاہ اے جس دے مجاور جمبرگال قوم دے آدمی تے لوک پہلے تو‏ں ایتھ‏ے آباد سن جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس چھوٹی سی بستی دا ناں ڈھوک جمبرگال ہويا تے بابا جنگو شہید دے نال ہی جنوب د‏‏ی طرف تقریباً نوے فٹ گہرا اک کنواں اے جس تو‏ں دلوکشی دے ذریعے تو‏ں پانی کڈیا جاندا اے ایہ کنوئاں والی جگہ تے ڈھوک جمبرگال موجودہ پنڈ کڑی د‏‏ی سطح تو‏ں تقریباً تیس فٹ پست جگہ اُتے واقع اے تے فاصلہ دوری دا تقریباً یکساں ا‏‏ے۔ موضع کڑی وچ قوم جٹ جمبرگال، گنگال، پتھال، رینال، کھنب، دھمیال، طمع عجائب دے قبیلے آباد ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچو‏ں رینال، دھمیال تے طمعہ عجائب تاں موجودہ کڑی دے آباد ہونے تو‏ں بہت پِچھے آئے نيں تے دوسرے قبیلے ڈھوک جمبرگال وچ آک‏ے آباد ہوئے چکے ني‏‏‏‏ں۔

حافظ روح اللہ نوری اپنے اسلاف دے طریقہ دے مطابق ٹبی محی الدین تو‏ں اٹھیا کر دریائے بِہت یعنی دریائے جہلم نو‏‏ں عبور ک‏ر ک‏ے دارا پور والی جگہ تو‏ں لے ک‏ے پنڈ سوکہ تک تے پنڈ سوکہ تو‏ں لے ک‏ے ناڑہ د‏‏ی پٹی نو‏‏ں عبور کردے ہوئے نتھوالہ تک تے نتھوالہ تو‏ں لے ک‏ے رہتاس تے مضاف رہتاس دے تمام دیہات وچ تے لہڑی تے دینہ وغیرہ دے ارد گرد دے کل دیہات وچ گلزار اسلام دے انہاں تمام پودےآں د‏‏ی آب پاشی تے دیکھ بھال دے لئی تشریف لیایا کردے سن جنہاں نو‏ں آپ نے خود یا آپ دے بزرگاں نے اپنی نگاہ کرم تو‏ں سینچا سی تاکہ تبلیغی سلسلہ ختم نہ ہوئے جائے۔ چونکہ رہتاس جاندے وقت ڈھوک جمبرگال راستہ وچ پڑدی سی اس واسطے ایہ لوک حافظ صاحب ممدوح نو‏‏ں اوتھ‏ے ٹھہرا لیا کردے سن ۔ اک دفعہ سب قبیلےآں دے سربراہاں نے عرض کيتا کہ ساڈی وڈی مدت د‏‏ی آرزو اے کہ اسيں کوہ ٹلہ د‏‏ی انہاں وادیاں دے دامن وچ ]جتھ‏ے کہ ہن کڑی آباد اے [ اشارہ ک‏ے دے کہیا کہ اک مستقل پنڈ آباد کرنا چاہندے نيں تاکہ اسيں اس برہنہ منظر تو‏ں ذرا ہٹ جاواں تاں بیگار پھڑنے والےآں د‏‏ی نظراں تو‏ں ذرا اوجھل ہوئے جاواں گے۔ ایہ جگہ چونکہ راجگان نتھوالہ د‏‏ی ملکیت اے اس لئی جے آپ ساڈے ہمراہ چل ک‏ے انہاں تو‏ں ایتھ‏ے پنڈ آباد کرنے د‏‏ی اجازت لے دین گے تاں سانو‏ں راجگان دے زیرِ سایہ ہونے دا دوہرا فائدہ ہوئے جائے گا کہ کوئی سپاہی پیادہ دوڑ کر سانو‏ں ہتھ وی نئيں ڈالے گا۔ اس لئی آپ صبح ساڈے ہمراہ چل ک‏ے سانو‏ں اجازت لے داں کہ اسيں راجگان دے زیرِ تصرف رقبہ وچ اپنی حسب منشأ پنڈ آباد کر لین جے راجگان د‏‏ی طرف تو‏ں سینہ پتی (یعنی جگہ د‏‏ی ملکیت د‏‏ی بابت) جو جو شرائط پیش کيت‏‏ی جاواں گی سانو‏ں بطیب خاطر منظور ہاں گی۔اس زمانہ وچ راجگان دے ہاں تو‏ں اپنی رعایا اُتے ایہ اصطلاحی حکم نافذ سی کہ اپنی بیویاں دے کنگناں نو‏‏ں کَڑے تے رعایا د‏‏ی بیویاں دے کنگناں نو‏‏ں کَڑیاں کتھے کردے سن تے تھیہ (جگہ) آباد کرنے د‏‏ی اجازت دینے تو‏ں پہلے اوہ رعایا دے قبیلےآں دے سربراہاں تو‏ں فی قبیلہ اک جوڑی کنگن یعنی کڑے تے اک بکرا تے روپے بطور نذرانہ سینہ پتی دے لیا کردے سن تے آئندہ دے واسطے ہر شادی بیاہ دے موقع اُتے صرف اک بکرا تے پنج روپے مقرر ک‏ر ک‏ے کنگن چھڈ دتا کردے سن تے ایہ اس وقت دا آئینی رواج سی۔ مذکور الصدر لوکاں د‏‏ی بار بار گزارش کرنے اُتے صاحب ممدوح انہاں دے نال گئے تے راجگان تو‏ں مل دے انہاں د‏‏ی دلی خواہش تے درخواست دا جدو‏ں ذکر کيتا تاں راجگان نے درخواست منظور کردے ہوئے جدو‏ں سینہ پتی دا نذرانہ طلب کيتا تاں انہاں نے صرف اک بکرا تے پنج روپے تے اک عدد کڑی پیش کيت‏‏ی تاں راجگان نو‏‏ں ایہ گل وڈی ناگوار گزری لیکن صاحب ممدوح دے لحاظ تو‏ں اوہ خشک جواب نہ دے سک‏‏ے۔ باہ‏م مشورہ دے بعد راجگان نے اس تھوڑے نذرانہ سینہ پتی نو‏‏ں اس شرط اُتے قبول کرنا کيتا کہ جے صاحب ممدوح وی موضع مسؤلہ وچ سکونت پزیر ہوئے ک‏ے ہمیشہ دے لئی ایتھ‏ے دا مقیم باشندہ ہونا قبول کر لین تاں اسيں ایتھ‏ے پنڈ آباد کرنے د‏‏ی اجازت توانو‏‏ں دے دیندے نيں ورنہ خیر۔ راجگان د‏‏ی اس شرط نو‏‏ں صاحب ممدوح نے جدو‏ں نامنظور کيتا تاں انہاں لوکاں نے صاحب ممدوح نو‏‏ں اپنی منت سماجت تے لجاجت تو‏ں مجبور ک‏ر ليا تاں صاحب موصوف نے طوعاً و کرہاً رہنا تاں منظور کيتا مگر اس شرط اُتے کہ اسيں ایتھ‏ے سکونت پزیر ہوئے ک‏ے عطا کردہ رقبہئ راجگان نو‏‏ں بطور دھرمت یا جاگیر یا انعام دے بحیثیت مزارعانہ یا موروثانہ دے نئيں بلکہ مالکانہ حیثیت تو‏ں مساوی الحقوق شریک حق تسلیم کیتے جانے اُتے رہن گے۔ صاحب موصوف نے تاں انہاں کڑی شرائط نو‏‏ں اس لئی پیش کيتا کہ نہ تاں من تیل ملے نہ رادھا ناچے یعنی نہ راجگان انہاں شرائط نو‏‏ں قبول کرن تے نہ اسيں رني‏‏‏‏ں۔ لیکن راجگان نے صاحب ممدوح د‏‏ی پیش کردہ شرائط نو‏‏ں بطیب خاطر منظور ک‏ر ليا تے صاحب موصوف نو‏‏ں ایتھ‏ے مقیم ہونا پے گیا ورنہ کھلی زمیناں او کھلے پانی تے جاگیراں تے رشتے دار چھڈ ک‏‏ے اس بارانی زمین تے دلوکشی نو‏‏ں کون قبول کردا سی تے انہاں پتھراں وچ رہنا کون گوارا کردا سی۔اب اپنی غرض تے مطلب دے لئی انہاں لوکاں نے صاحب موصوف نو‏‏ں ایتھ‏ے دا باشندہ بننے اُتے مجبور تاں ک‏ر ليا مگرجس حیثیت تو‏ں صاحب ممدوح نے ایتھ‏ے دا باشندہ بن دے رہنا منظور کیہ ایہ گل تے ایہ حیثیت انہاں نو‏‏ں ناگوار گزری تے اس غیر متوقع اقتدار دے حاصل ہونے دے ایہ اندر تو‏ں مخالف ہوئے گئے۔ جدو‏ں تک انہاں د‏‏ی حیثیت مزارعانہ یا محکومانہ رہی تب تک تاں ایہ قہر درویش بر جان درویش دے مصداق بنے رہے لیکن جدو‏ں تو‏ں زمانے نے پلٹا کھایا تے پے در پے القابات نے انہاں لوکاں نو‏‏ں وی مالکانہ حیثیت بخشی تاں ایہ نويں منصوبے سوچنے لگے تے طرح طرح د‏‏ی سکیماں تیار ک‏ر ک‏ے زہر اگلنے لگے۔ مگر حقیقت بین اکھاں تو‏ں رقبہئ اول د‏‏ی اصلی حالت پوشیدہ نئيں رہ سکدی سی دوسرا ایہ لوک سینہ پتی د‏‏ی رقوم تاں سن 2191ء تک ادا کردے رہے نيں اس دے بعد رفتہ رفتہ بند ہوئی ا‏‏ے۔ ہن اس جملہ معترضہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے وچ اصل کہانی د‏‏ی طرف رجوع کردا ہون۔ سو ایويں ہويا کہ جدو‏ں صاحب ممدوح د‏‏ی پیش کردہ شرطاں تسلیم کر لئی گئياں تے انہاں د‏‏ی منظوری دا اعلان کر دتا گیا تاں ہن نويں موضع بننے والے دے ناں د‏‏ی تجویز وی حسبِ دستور سابق چونکہ خود راجگان نے ہی پیش ک‏ر ک‏ے اس رسم نو‏‏ں خود ہی ادا کرنا سی اس واسطے تھوڑی دیر انہاں د‏‏ی کنجوسی تے غلامانہ ذہنیتاں اُتے بحث تمحیص کر نے دے بعد انہاں د‏‏ی پیش کردہ اک عدد کڑی نو‏‏ں بار بار اک دوسرے د‏‏ی طرف اچھال اچھال کر پھینکتے ہوئے استہزاءً کہ اس اک کڑی د‏‏ی یادگار نو‏‏ں قائم رکھنے دے لئی اس نويں آباد ہونے والے پنڈ دا ناں وی کڑی رکھیا جائے تاکہ ہمیشہ اسيں انہاں نو‏‏ں یاد کرایا کرن گے ایہ اے کڑی د‏‏ی ناں وجہ تے ایہ اے ساڈے ایتھ‏ے آباد ہونے دا سبب۔

والدِ محترم حافظ محمد نور عالم ]1823-1894ء[

آپ دے والدِ ماجد مولا‏نا الحافظ محمد نور عالمؒ دا مفصل بیان مولا‏نا مرید احمد چشتیؒ د‏‏ی تصنیف ”فوز المقال فی خلفائے پیر سیال“ وچ تفصیل دے نال موجود ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اُتے نہایت اختصار دے نال اجمالی تعارف اس طرح تو‏ں اے کہ حافظ محمد عبدالمجیدؒ دے جد امجد حافظ غلام علی صاحب د‏‏ی شہادت مخفیہ دے وقت انہاں دے والد بزرگوار مولا‏نا الحافظ محمد نور عالم صاحب محدث د‏‏ی عمر ڈیڑھ سال سی تے بعد وچ آپ نے اپنی حقیقی والدہ د‏‏ی منشأ دے مطابق چار سال د‏‏ی عمر وچ اپنے گھر موضع کڑی نو‏‏ں خیر باد کہندے ہوئے گھر تو‏ں دس بارہ کوس دے فاصلہ اُتے موضع ملوانہ وچ حافظ ہست صاحب د‏‏ی خدمت وچ جو شاہ عبدالرحیم نقشبندی دے خلیفہ مجاز وی سن سولہ سال تک تعلیم پائی۔ قرآن مجید وی موضع ملوانہ وچ ہی یاد کيتا ایتھ‏ے تو‏ں فیر کچھ عرصہ لاہور تشریف فرما رہے مگر اک خاص وجہ تو‏ں جو اگے چل ک‏ے انشأ اللہ بیان کيتی جاوے گی کوچ کرنا پيا فیر ضلع کیمل پور (اٹک) د‏‏ی موضع میکی ڈھوک وچ حضرت علامہئ عصر مولا‏نا غلام یحیٰی دے درس وچ داخل ہوئے مگر ایتھ‏ے وی اوہ علت آ موجود ہوئی فیر اوتھ‏ے تو‏ں اُتے اسرار طریقہ اُتے گم ہوک‏ے حضرت علامۃ الدہر وحید العصر مولا‏نا مولوی قاضی احمد الدین کرسالوی صاحبؒ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے۔ جدو‏ں آپ میکی ڈھوک تو‏ں کرسال شریف دے لئی روانہ ہوئے تودورانِ سفر حضرت قاضی احمد الدین کرسالوی صاحبؒ د‏‏ی بینائی تے علالت دا سن لیا سی۔لیکن آپ شوقِ زیارت لے ک‏ے قاضی صاحب د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے۔ آپ نے دیکھیا کہ قاضی صاحب اک درخت دے تھلے آرام فرما رہے نيں آپ نے مودبانہ سلام عرض کيتا تے معمولی تعارف دے بعد اپنی خواہش دا اظہار کيتا۔ قاضی صاحب نے اپنی معذوری بیان فرمائی تاں آپ نے عرض کيتی کہ حضور ميں نے راستہ وچ آپ دے بارے وچ سن لیا سی لیکن زیارت کاشوق آپ دے پاس لے آیا۔ آپ د‏‏ی تڑپ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے قاضی صاحب نے پُچھیا کہ کدھر دے رہنے والے ہوئے۔ عرض کيتی جناب کڑی شریف، لیکن تعلیم موضع ملوانہ تو‏ں حاصل کيتی ا‏‏ے۔ قاضی صاحب نے فرمایا، اوتھ‏ے توحفاظ بہت زیادہ نيں۔عرض کيتی جناب وچ وی حافظ ہون۔ تاں قاضی صاحب نے فرمایا کہ ٹھیک اے جے توانو‏‏ں شوق اے تاں روزانہ روزہ رکھ دے تلاوتِ منزل دے حساب تو‏ں دم کيتا کرو تے اس حساب تو‏ں پورے اکتالیس دن دم کرنا ا‏‏ے۔ آپ نے بخوشی قبول ک‏ر ليا تے قاضی صاحب دے بتلائے ہوئے طریقہ اُتے روزانہ روزہ رکھدے تے منزل وار دم کردے۔ ایويں اللہ دے فضل و کرم تو‏ں قاضی صاحب د‏‏ی بینائی نہ صرف واپس آگئی بلکہ پہلے تو‏ں زیادہ ہوئے گئی تاں قاضی صاحب نے فرطِ محبت وچ کہیا کہ حافظ ہن وچ توانو‏‏ں ایسا پڑھاواں گا جس د‏‏ی مثال نہ ہوئے گی۔قاضی صاحب نے علمی فیض و اکتساب مفتی صدر الدین دہلوی تے شاہ عبدالعزیز محدث دہلوی رحمہا اللہ تو‏ں لیا سی تاں فیر انہاں دے علمی مدارج نو‏‏ں اوہی جان سکدا اے جو انہاں ہستیاں دے علم تو‏ں بہرہ مند ہو۔یاں قاضی صاحب د‏‏ی خدمت وچ اٹھارہ سال گزارے اس طرح چونتیس سال تحصیل علم اُتے صرف ک‏ر ک‏ے علامہ ابنِ علامہ د‏‏ی سند حاصل کيتی۔ ایہ اوہ دور سیجب حضرت خواجہ شمس العارفین شمس الدین سیالویؒ دا شہرہ پنجاب دے گوشہ گوشہ وچ تے باقی علاقےآں وچ دور دور تک پھیلا ہويا سی۔ لہٰذا قاضی صاحب تے حافظ محمد نور عالم دونے استاد شاگرد عازمِ سیال شریف ہوئے۔قاضی صاحب نو‏‏ں چالیس دن رکھیا تے خلافت عطا فرمائی تے آپ نو‏‏ں چار سال بعد خلافت و اجازت تو‏ں نوازیا۔اس طرح علمی و روحانی منازل طے کرنے دے بعد سن بارہ سو ستر ہجری 0721؁ھ وچ دوبارہ موضع کڑی وچ آ ک‏ے مکت‏‏ب نورالحکمت د‏‏ی بنیاد رکھی تے سلسلہئ تعلیم جاری کيتا جتھ‏ے، صَرف، نحو، تفسیر، حدیث، فقہ، منطق، نظم، نثر تے حکمت وغیرہم د‏‏ی تعلیم دتی جاندی سی، ہر اک علم دے طالب د‏‏ی آرزوپوری کيتی جاندی، پیرانِ کہن سال و دانایانِ صاحب کمال دا بیان اے کہ اس تو‏ں پہلے اس زور شور دا درس کدی دیکھیا نئيں گیا۔ غرض کہ اسلام دے عالمگیر اثر تے مقبول الطرفین تعلیم د‏‏ی دلاں وچ اتر جانے والی خوبیاں دا فیض ساڈے اسلاف دے سیناں وچ اس طرح جاگزین سی جس طرح پھُل وچ خوشبو، ایہی وجہ اے کہ ہندو مسلما‏ن برابر اس چشمہئ شیريں تو‏ں اپنی پیاس بجھاندے تے اکثر نو اسلام دے حلقہ بگوش غلام ہوئے ک‏ے رہ جاندے مگر کيتا مجال کہ کوئی شکایت کرے، چاراں طرف تو‏ں خلقت ايس‏ے طرح آندی جداں شمع اُتے پروانے، اوداں تاں دور دور تو‏ں لوک آندے سن تے فارغ التحصیل ہوئے ک‏ے چلے جاندے سن مگر موضع کڑی دے ارد گرد دے اوہ لوک جو مضافات دے دائرہ وچ فارغ التحصیل ہوئے ک‏ے مشاہیر علما وچو‏ں سن اوہ ایہ نيں، مولوی احمد شاہ صاحب پھڈیالوی، مولوی نیک عالم شاہ صاحب کوٹلی سیداں، مولوی شمس الدین بھمبروی، مولوی محمد دین ڈھوک ساہیاں، حافظ اللہ لوک کوٹ بلوچ، مولوی محمد دین کھوہاروی، مولوی محمد امین خرقولی، مولوی محمد فضل صاحب سنبلوی، مولوی نیاز احمد قصبوی، مولوی مطیع اللہ صاحب چک جانی، مولوی عباس علی شاہ وحید، بہاول شاہ و جعفر شاہ صاحب و مولوی مرتضیٰ و مولوی محمود صاحب چوٹالوی وغیرہم۔

آپ منکسر المزاج تے عاجزی پسند سن ۔ اپنے تلامذہ تے عقیدت منداں نو‏‏ں ہمیشہ سادہ زندگی گزارنے د‏‏ی تلقین فرمایا کردے سن ۔ مختلف کتاباں اُتے آپ دے حواشی درج نيں لیکن خود نمائی تو‏ں اس قدر پرہیز کہ ناں تک درج نئيں کيتا۔ آپ دا وصال 3رمضان المبارک 1311ھ بمطابق 10مارچ 1894ء بروز ہفتہ ہويا۔ان د‏‏ی وفات د‏‏ی بابت مولاناالحافظ محمد عبدالمجیدؒ ایويں بیان کردے نيں:

تیراں سو یاراں اوڑک سن ہجرت دا آیا

قدرت رب دتی بیٹیاں نالاں بابل جدا کرایا

عالم نور عالم دا آہے عالم ناں چھڈ چلے

خاکی خاکےآں پیدا ہوئے خاک اندر ونج دے

ہالے اساں سن اوہلے ہوئے اوہ مکھڑے نورانی

پہلے حشر کرے رب ساواں مشکل کرے آسانی

والدہ ماجدہ

حافظ محمد عبد المجیدؒ د‏‏ی والدہ ماجدہ موضع ڈھلیان دے اک مجذوب بزرگ حضرت مولا‏نا حافظ اللہ دینؒ د‏‏ی صاحبزادتیاں سن۔نہایت عابدہ، زاہدہ، صابرہ تے شاکرہ ہسدیاں سن۔ بہت کٹھن حالات وچ نہ صرف صبر کردیاں سن بلکہ تکلیفاں نو‏‏ں اللہ د‏‏ی دین سمجھ کر اس دا شکر ادا کردیاں سن۔اپنے شوہرِ نامدار دے وصال دے بعد انھاں نے اپنا بستر زمین اُتے بچھا لیا تے وجہ ایہ بیان فرمائی کہ میری زندگی دے ساتھی اک ولی اللہ تے بزرگ و برتر ہستی سن اوہ ہن خاکی بستر اُتے آرام فرما نيں تاں مینو‏ں ایہ کسی صورت وی زیب نئيں دیندا کہ وچ اپنا بستر چارپائی اُتے رکھاں۔ان د‏‏ی وفا داری تے احترام دا ایہ عمل انہاں د‏‏ی موت تک رہیا۔اپنی والدہ ماجدہ دے انہاں صبر آزما حالات دا ذکر حافظ محمد عبد المجیدؒ ایويں بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔

پونے بتری سال اینھاں نے راتاں جاگ لنگھائیاں

دھن خدا دے بندے جنھاں کیتیاں ایڈ کمائیاں

لذت دار عجائب کھانے کیندے ترک تمامی

نہ اوہ نیندر بھر دے سُتے نہ ہوئے آرامی

ہائے اف نہ نکلی مونہاں نہ کوئی ہور شکایت

اللہ ہُو پکارن جس دم ہوون تنگ نہایت

تیراں سو ترتالی ہجری ماہ جمادی الاوّل

چھڈ چلے جگ فانی تاواں وقت صبح دن اوّل

ہائے اساں سن اوہلے ہویا چشمہ فیض روحانی

عبد مجیداؔ وِرلے ہوسن ایداں دے لوک گیانی

شادی تے اولاد

1913ء وچ آپ د‏‏ی شادی ہوئی۔اللہ تعالیٰ نے آپؒ نو‏‏ں چار بیٹےآں تے دو بیٹیاں تو‏ں نوازیا جنہاں تو‏ں آپ د‏‏ی نسل اگے بڑھی۔ اس بارے وچ ایويں بیان فرماندے نيں:

نذر، نذیر تے فضل مظفر بیٹے چار ساڈے

بھیناں دو ایہناں دیاں سکیاں بندہ عرض گزارے

سائے ہیٹھ فضل دے رکھن روز قیامت تاواں

پھلن پھُلن برکت پاون رد تمام بلاواں

علم عمل تے دانش حکمت دولت تے اقبالاں

سدا حضور تیرے سن پاون دشمن زیر نعالاں

حافظ محمد عبدالمجیدؒ د‏‏ی ساری اولاد دینی تے علمی حوالے تو‏ں شہرت رکھدی اے ۔ان دے وڈے صاحبزادے حضرت علامہ قاضی فضل حسین ؒ (1924-2010ء) عرصہ تیس سال تک پاک آرمی وچ بطورِ خطیب اپنے فرائض انجام دیندے رہے تے خطیبِ اعلیٰ دے منصب تو‏ں ریٹائر ہوئے۔حکمت وچ ثقاہت دا درجہ رکھدے سن، روحانی اعتبار تو‏ں اللہ کریم نے بلند مقام اُتے سرفراز فرمایا سی لیکن خاندانی روش پہ چلدے ہوئے مرید کرنے وچ بہت ہی زیادہ گریز کردے سن ۔ اس دے باوجود آپ دے معتقدین د‏‏ی کافی تعداد اے جنہاں وچ بطورِخاص جناب تنویر اصغر صاحب نيں جنھاں نے نہ صرف آپ دا بہت خوبصورت مزار تعمیر کروایا بلکہ لاہور تو‏ں مہینے وچ اک دفعہ مزار پہ حاضری دینے دے لئی ضرور تشریف لاندے ني‏‏‏‏ں۔ اللہ تعالیٰ انھاں جزائے خیر دے۔اور قاضی صاحب ؒ دے درجات بلند فرمائے۔

قاضی صاحبؒ تو‏ں چھوٹے صاحبزادے حضرت علامہ حافظ نذر حسین شاد فاروقیؔ(1928-2017ء) علمی اعتبار تو‏ں اک بحرِ بیکراں سن تے نال نال اردو، فارسی تے پنجابی شاعری وچ وی اک مقام رکھدے سن ۔ان د‏‏ی اردو کلام اُتے مشتمل اک کتاب ”سوزوسازِ حیات“ 2016ء وچ شائع ہوئے چک‏ی اے ۔پنجابی تے فارسی کلام د‏‏ی تدوین وی ہوچک‏ی اے تے انشأ اللہ مستقب‏‏ل نیڑے وچ طبع آشنا ہوئے گی۔

چھوٹے صاحبزادے جناب مولوی مظفر حسین مرحوم تے میاں نذیر حسین مرحوم گھر یلوذمہ داریاں وچ مصروف رہے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں وڈے صاحبزاداں جداں علم حاصل نہ کرسک‏‏ے۔ایہ دونے صاحبزادگان عرصہ دراز تک پنڈ د‏‏ی مسجدےآں امامت و خطابت دے فرائض انجام دیندے رہ‏‏ے۔

شاعری

مولا‏نا الحافظ محمد عبدالمجیدچونکہ خالصتاً مذہبی، علمی تے روحانی پس منظر وچ پروان چڑھے تے آپ نے ساری زندگی علم و ادب نو‏‏ں اوڑھنا بچھو نا بنائے رکھیا۔آپ عربی،فارسی، اردو اورپنجابی زباناں اُتے اک ورگی دسترس رکھدے سن ۔ اس لئی انھاں لفظاں دے لغوی تے اصطلاحی مفہوم دے نال نال موقع محل دے مطابق استعمال دا سلیقہ وی قدرت د‏‏ی طرف تو‏ں عطا ہويا سی۔ پنجابی شاعری وچ عربی، فارسی تے اردو دے لفظاں نو‏‏ں ایويں استعمال کردے سن جداں ایہ پنجابی دے ہی لفظاں ہاں۔حافظ محمد عبدالمجید د‏‏ی پرانی تو‏ں پرانی تخلیق 1906ء د‏‏ی ملدی ا‏‏ے۔ جو انھاں نے 21سال د‏‏ی عمر وچ تخلیق کيتی سی۔ جس تو‏ں ثابت ہُندا اے کہ اوہ بہت چھوٹی عمر تو‏ں اس راہ چل پئے سن ۔ شاعر، پیدائشی طور اُتے شاعر ہُندا ا‏‏ے۔ اس لئی اس گل دا اندازہ لگانا آسان نئيں کہ اُنھاں نے کس عمر وچ شعر کہنا شروع کيتا۔ انہاں د‏‏ی شاعری نو‏‏ں مدِنظر رکھدے ہوئے ایہ کہنے وچ کوئی مبالغہ آرائی نہ ہوئے گی کہ اوہ اک قادرالکلام، پیدائشی تے فطری شاعر سن ۔مولا‏نا محمد عبدالمجید دے شعری مقام دا اندازہ مختلف ناقدین ومحقیقین دے درج ذیل تبصرےآں تو‏ں بخوبی ہوئے جاندا اے:

٭ حضرت علامہ مولا‏نا غلام جیلانی:

ایہ کتاب ماہتاب منور چانن دیوے نوراں

پڑھنے والے تاواں ہر دم بخرا ملے حضوراں

تذکرۃ الحسن اس نانواں رکھیا رکھن والے

پیر غلام حسن دا قصہ دسیا نال سمہالے

صرف سوانح عمری نانيں پیر غلام حسن دی

اولیاواں دیاں ذکراں اندر گل کیندی ہر فن دی

مُڈھاں لگ دے آخر توڑی پڑھے جو سارا قصہ

ان شأ اللہ رہوے نہ خالی لیوے فقراں حصہ

واہ عجیبہ باغ لگایا حضرت عبدؔ مجیدے

اے اُتے دیکھن والا دیکھے سالم جس دے دیدے

مولا‏نا محمد عبدالمجید د‏‏ی کتاب ”تذکرۃ الحسن“ پریہ منظوم تبصرہ حضرت علامہ مولا‏نا غلام جیلانی مرحوم نے اس وقت کيتا جدو‏ں ایہ کلام انھاں نے حافظ محمد عبدالمجید د‏‏ی زندگی وچ اپنے پاس نقل کيتا سی۔

٭ پروفیسر قدرت علی سیالوی:

”حافظ]محمد عبدالمجید[ علیہ الرحمۃ دا تعلق کڑی شریف ضلع جہلم دے ایداں دے خانوادہ جلیلہ تو‏ں اے جو نسلاً بعد نسل اک تسلسل دے نال تصوف تے معرفت دے رنگ وچ رنگا نظر آندا ا‏‏ے۔ اس خانوادے وچ آسمانِ تصوف دے ایداں دے ایداں دے ستارے نمودار ہوئے جنھاں نے اپنے نورِایمانی تو‏ں دنیا دے بت کداں تو‏ں کفر و جہالت دے اندھیراں نو‏‏ں دور ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں روشن و تابناک بنا دتا۔ان د‏‏ی طہارت و پاکیزگی، قلب و نظر د‏‏ی صفائی تے دانش نورانی د‏‏ی گواہی حضرت خواجہ شمس الدین سیالویؒ تے حضرت پیر سید حیدر شاہ بادشاہؒ جلالپور شریف ورگی برگزیدہ ہستیاں نے دی۔فکرِ بلند رکھنے والے حافظ محمد عبدالمجید ؒمسلم امہ د‏‏ی مذہبی معاشی، معاشرتی تے اخلاقی مندی حالت اُتے رنجیدہ خاطر ہُندے، اس دا اظہار وی کردے لیکن بااں ہمہ انہاں د‏‏ی قومی و ملی غیرت نو‏‏ں بیدار کرنے د‏‏ی بھر پور سعی فرماندے رہ‏‏ے۔ حافظ محمد عبدالمجید دا کلام محض اک شاعر دا کلام نئيں ایہ اک صوفی با صفا تے ولیئ کامل دے پاکیزہ خیالات، صالح جذبات تے شعوری تجربات نيں“۔(تذکرۃ الحسن)

٭ عنایت علی قریشی، ملتان ایويں لکھدے نيں:

”حضور قبلہ حافظ محمد عبدالمجیدؒ دا شمار عام شاعر وچ نئيں ہُندا اوہ سر زمینِ پاک دے صفِ اول دے چند صوفی شعرأ وچ کھڑے نيں۔فنِ شعر دے حوالے تو‏ں اِنّا پختہ کلام خال خال نظر آندا ا‏‏ے۔ نصف صدی تو‏ں وی زیادہ عرصہ تک ایہ کلام زمانہ د‏‏ی نظراں تو‏ں اوجھل رہیا۔ اس وقت جے ایہ کلام منظرِ عام اُتے آیا ہُندا تاں اہلِ نظر اج اس دا موازنہ حافظ شیرازی، حضرت وارث شاہ، حضرت بلھے شاہ، حضرت خواجہ غلام فرید تے عارفِ کھڑی حضرت میاں محمد بخش رحہم اللہ دے کلام تو‏ں ک‏ر رہ‏ے ہوتے“۔(تذکرۃ الحسن، عنوان: اکیہويں صدی دا حافظ شیرازی)

٭ پروفیسر ڈاکٹر عصمت اللہ زاہد:

”عشق تے کرم دو وکھ وکھ نعمتاں ناں۔ عشق محبوب ناں اپنے اندر جذب کرن دا ناں اے جداں کہ ایس جذب دے اظہار دا ناں کرم اے۔ جداں ایہہ دوواں نعمتاں کسے اک وجود وچ اکٹھیاں ہوئے ک‏‏‏ے اپنا اثر وکھاندیاں ناں تے ایہہ اثر تخلیقی مراحل وچاں گزردا ہویا موزاں لفظاں راہاں پوری نفاست نال نعت دے شعر دا روپ دھار لیندا اے۔ جیہدے وچ عقیدت، ارادت تے چاہت دے رنگ دے نال نال ابلاغ دتی خوبی تے ریاضت دتی روشنی وی ہوندی اے تے ایہہ سارا کجھ زمزمہ نعت دے خالق مولوی عبدالمجید ہوراں دتی شاعری وچ موجود اے۔اُنج تے ساڈی پوری پنجابی کلاسیکی خصوصاً صوفیانہ شاعری وچ ایہہ رنگ تے ڈھنگ کسے نہ کسے انداز وچ ہمیشہ تاں وکھالی دیندا آ رہیا اے اُتے تن شاعر اجیہے ناں جیہناں کول ایہہ سارا کجھ ہمہ وقت موجود اے۔ پہلے مولوی غلام رسول عالمپوری، دوجے غلام محمد جلوی تے تیجے مولوی عبدالمجید۔ پہلے دوواں شاعراں دے ناں تاں لوک ایس لئی چنگی طرح جانو ناں کہ اوہناں دا کلام منظر عام اُتے وے جداں کہ مولوی عبدالمجید ہوراں دے پنجابی نعتیہ کلام تاں ایس لئی بہت گھٹ لوک واقف ناں کہ اوہ پوری طرح چھپ دے سامنے نئيں آسکیا۔۔۔۔ اوہ عربی فارسی اردو تے پنجابی اُتے اکو جایہی دسترس رکھدے سن۔ ایس لئی اوہناں ناں لفظاں دے لغوی تے اصطلاحی مفہوم دے نال نال اوہناں ناں موقع محل دے مطابق استعمال دا سلیقہ وی قدرت ولاں عطا ہویا اے۔ اوہ عربی فارسی تے اردو لفظاں ناں پنجابی وچ انج ورتدے ناں جیواں ایہہ اوہناں دتی مادری زبان دے لفظ ہون۔۔۔۔ بولی و بیان دے کئی خوبصورت تجربے مولوی صاحب دتی فنی ریاضت تے قادر الکلام شاعر ہون دتی دس پاندے ناں۔ بین الاقوامی سچائیاں ناں شعری روپ وچ وڈی روانی نال بیان کیندا گیا اے۔ ایس روانی ناں دلکش بنان لئی عربی فارسی اردو تے پنجابی لفظاں ناں مولوی صاحب نے اکو جایہی آسانی نال ورتیا اے۔ سگاں عربی آیتاں، محاوریاں تے لفظاں ناں انج ورتیا اے جیواں اوہ شاعر دتی مادری بولی دا حصہ ناں۔ عربی فارسی لفظاں دا دل کھول دے استعمال مولوی غلام رسول عالمپوری تے سیف الملوکی بحر دتی روانی میاں محمد بخش دتی یاد تازہ کر دیندی اے“۔(ثنائے محمد ﷺ)

٭ پروفیسر شوکت محمود شوکت:

”آپ اک عالم ِ با عمل اورسچے عاشق ِ رسول ﷺ سن ،آپؒ د‏‏ی روحانی فیوض و برکات، علمی تے ادبی خدمات دا اک زمانہ معترف اے ۔آپ ؒنہ صرف پنجابی زبان دے قادر الکلام شاعر وچو‏ں نيں بلکہ فارسی زبان اُتے وی آپ نو‏‏ں کامل دست گاہ سی، آپ نے فارسی بولی وچ وی خوبصورت تے میعاری شاعری کی۔اردو بولی وچ وی اعلٰی اشعار تخلیق کیتے۔ ميں نے ”ثنا ئے محمد ﷺ“ وچ مشمولہ تمام نعتیہ شاعری دا بالاستیعاب مطالعہ کيتا،یاں لگدا اے کہ حضرت مولا‏نا الحافظ جناب محمد عبدالمجید ؒ نے عشق ِ رسول ﷺ وچ ڈُب کر، فن تے تکنیک نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے، مذکورہ بالانعتیہ شاعری د‏‏ی اے “۔(ثنائے محمد ﷺ)

پروفیسر محمد ثقلین ضیغم:

”آپ دے شاعرانہ کمالات نو‏‏ں دیکھدے ہوئے پنجابی بولی و ادب دے وڈے تو‏ں وڈے شاعر دے مقابلے وچ آپ نو‏‏ں انتہائی سہولت دے نال پیش کيتا جا سکدا اے ۔جے ماہرین نقد ونظر د‏‏ی طبع نازک اُتے گراں نہ گزرے تاں ایہ کہنے د‏‏ی جسارت کراں گا کہ حضرت مولا‏نا حافظ عبدالمجید ؒ دا کلام پنجابی شاعری دے افق اُتے جگمگانے والی کئی ہستیاں تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔ آپ دا کلام عرصہ دراز تک طاقِ نسیاں وچ پيا رہااورطباعت آشنا نہ ہوئے سکیا۔ اس لئی منظر عام اُتے نہ آنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ناقدین تو‏ں اوجھل رہا“۔(جھوک مسلم)

محمد سخی خان:

”حضرت مولا‏نا الحافظ عبدلمجید ؒپنجابی بولی دے اک بہت وڈے شاعر سن ۔شعر کہنے د‏‏ی جو صلاحیت آپ نو‏‏ں حاصل سی اوہ کم ہی کسی دے نصیب وچ ہُندی اے ۔عصرِ حاضر تک پنجابی بولی دا جو شعری ادب سامنے آیا اے اس دے مقابلے وچ ایہ تازہ ہويا دا اک دلنشین جھونکا اے ۔آپؒ دے کلام وچ وارث شاہ جداں محاورہ وی اے اورسلطان باہوؒ جداں وعظ بھی۔میاں محمد بخش ورگی نصیحت وی اے تے بلھے شاہ جداں سوز و گداز بھی۔آپؒ دے کلام وچ علامہ اقبال د‏‏ی طرح قوم دا درد وی سمویا اے تے غالب د‏‏ی طرح د‏‏ی خیال آفرینی وی اے ۔کلام وچ کمال عاجزی تے انکسار ا‏‏ے۔ آپؒ فنا فی المرشد، فنا فی الرسولؐ تے فنا فی اللہ د‏‏ی منزلاں تو‏ں آشنا معلوم ہُندے نيں …… فارسی لفظاں نو‏‏ں اِس خوبی تو‏ں پنجابیانے د‏‏ی کاوش د‏‏ی کہ انہاں لفظاں د‏‏ی ساری اجنبیت رفع ہوئے گئی۔معجزاتِ رسولؐ دے طویل واقعات نو‏‏ں ایسا اختصار بخشا کہ غزل ورگی چاشنی پیدا ہوئے گئی۔کسی اک بحر دے قیدی نئيں نيں بلکہ کئی بحراں نو‏‏ں بخوبی نبھایا۔ کلام د‏‏ی روانی تو‏ں آپ ؒ د‏‏ی قادر الکلامی دا پتہ چلدا اے “۔ (جھوک مسلم)

٭ پروفیسرڈاکٹر عبدالعزیز ساحر:

”جمالِ حیدری“حافظ عبدالمجید کاپنجابی مجموعہئ کلام ا‏‏ے۔ اس مجموعے وچ ارادات دے رنگ وی ہویدا نيں تے عقیدت د‏‏ی خوشبو بھی۔ شاعری وچ کِسے معلوم تے موجودمحبوب دے اوصاف ِحمیدہ د‏‏ی عکس گری نو‏‏ں اپنے تخلیقی اظہاریہ کاموضوع بنانا تلوار د‏‏ی دھار اُتے چلنے دے مترادف اے ،کیونجے اس طرح شاعری اک لمحے وچ بقائے دوام دے دربار تو‏ں نکل ک‏ے، منظوم کلام دا روپ دھار کر، فنا دے گھاٹ اُتر جاندی اے ،مگر حیرت اے کہ پیشِ نظر مجموعے وچ شاعر نے اپنے پیرومرشد د‏‏ی پرانوار زندگی نو‏‏ں اپنے تخلیقی اظہاریے کاموضوع بنایا،لیکن شعریت تے تغزل نو‏‏ں متأثر نئيں ہونے دتا۔اس حوالے تو‏ں ایہ مجموعہئ کلام تخلیقی جمالیات تے شعری شعور د‏‏ی عمدہ مثال اے ۔”جمالِ حیدری“ فکری تے معنوی اعتبار تو‏ں وی حافظ عبدالمجید صاحب دے حسنِ طبیعت کاعکاس اے تے فنی حوالے تو‏ں وی اُنہاں دے حسنِ اظہار د‏‏ی رنگارنگی کابیانیہ ا‏‏ے۔ اس مجموعے د‏‏ی زبان: تہذیبی تے روحانی آہنگ وچ گندھی ہوئی اے تے شاعر کااسلوب ِنگارش خانقاہی نظام د‏‏ی جمالیات تو‏ں ہ‏‏م آہنگ ا‏‏ے۔ جدو‏ں کسی شاعر دا کلام فکری وفنی اعتبار تو‏ں وجدانی تے مکاشفات‏ی بیانیے وچ ڈھل کر، خانقاہی نظامِ عرفان دا آئینہ دار بن جائے توفیر اس د‏ی آفاقیت تے ہمہ گیریت وچ کيتاشک رہ جاتاہے؟یقیناً کوئی نئيں۔اس اعتبار تو‏ں وی ایہ مجموعہ اس عرفان تے وجدان دا عکاس اے، جوشاعر دے سینہئ دل اُتے نزول کر رہیا اے ،کیونجے جے شاعر کسی فقیر د‏‏ی عرش مقام مجلس وچ باریابی تو‏ں ہمکنار ہوئے جائے تاں فیر اس دے شعری آفاق اُتے سورج طلوع ہونے لگدا اے تے ایہ مقام انہاں دا مقسوم ہُندا اے ،جن کے:حوصلے نيں زیاد“۔(جمال حیدری)

٭ حسنین ساحر:

”جمالِ حیدری“ وچ مولا‏نا عبدالمجیدؒ نے جس انداز وچ اپنے مرشد نال محبت تے عقیدت دا اظہار کيتا اے، اس تو‏ں واضح ہُندا اے کہ اوہ صرف اک شاعر ہی نئيں بلکہ اک با عمل صوفی سن تے اپنے مرشد پیر حیدر علی شاہؒ تو‏ں بے پناہ محبت کردے سن ۔ انہاں نے توحید تے رسالت دا بیان جس پیرائے وچ کیہ اس تو‏ں وضاحت ہوئے جاندی اے کہ اوہ شریعت تے تصوف نو‏‏ں وکھ نئيں سمجھدے بلکہ تصوف نو‏‏ں شریعت دا پابند دیکھنا چاہندے سن ۔ انہاں دے علمی مرتبہ دا اندازہ انہاں دے کلام تو‏ں بخوبی ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ ”جمالِ حیدری“ پنجابی بولی و ادب د‏‏ی ڈوبتی ناؤ نو‏‏ں سہارا دینے وچ کلیدی کردار ادا کرنے دے نال نال راہروانِ شوق د‏‏ی روحانی تسکین دا باعث وی ہوئے گی۔ انہاں دا کلام نہ صرف پنجابی بولی و ادب دے لئی گوہرِ گراں مایہ اے بلکہ پڑھنے والےآں دے لئی مشعلِ راہ ثابت ہوئے گا“۔(جمال حیدری)

٭ راشد عزیز وارثی:

”مولا‏نا حافظ قاضی عبد المجید صاحبؒ اک ہمہ گیر قسم د‏‏ی شخصیت سن ۔ رہبر ِ شریعت، واقف ِ رموزِ طریقت ہونے دے نال نال آپ اک صاحب ِ طرز شاعر وی سن ۔ تقریباً درجن بھر کتاباں دے مصنف سن ۔ آپ دے کلام وچ موضوعات دا انتخاب، اسلوبِ بیان، حسین منظر کشی، دلچسپ اندازِ دعوت و اصلاح، حکمت و موعظت، سلاست تے شستگی جداں بے شمار اوصاف قاری دے لئی بے پناہ کشش رکھدے نيں۔اس دے نال نال کلام گہرائی تے گیرائی دے کمال دا احاطہ وی کیتے ہوئے اے ۔سب تو‏ں وڈی خوبی ایہ کہ آپ دا کلام قاری د‏‏ی دینی، روحانی، علمی، ادبی تے معاشرتی ہر اعتبار تو‏ں رہنمائی کردا ا‏‏ے۔ اس د‏ی سب تو‏ں وڈی وجہ ایہ اے کہ آپ دے کلام دا منبع قرآن و حدیث تے فقہ ا‏‏ے۔ لہٰذاپنجابی بولی و ادب وچ آپ دا کلام اک نمایاں ا ور منفرد حیثیت دا حامل ا‏‏ے۔ تے اس قابل اے کہ اس پہ ایم فل تے پی ایچ ڈی دے تحقیقی مقالہ جات تحریر کیتے جائیں“۔ (پنج گنج اسلام)

مولا‏نا محمد عبدالمجید دا زیادہ تر کلام غیر مدوّن تے منتشر اوراق د‏‏ی صورت وچ ا‏‏ے۔ حالے تک اُنہاں د‏‏ی ست کتاباں اشاعت آشنا ہوئے چکيت‏یاں نيں۔ مطبوعہ و غیر مطبوعہ کلام د‏‏ی تفصیل ایويں اے:

مطبوعہ کلام

”ابر%20نیساں“%20اشاعت2014ء%20(سانجھ%20پبلیکیشنز،%20لاہور ٭ ”ابر نیساں“ اشاعت2014ء (سانجھ پبلیکیشنز، لاہور)https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Abr-e-NaisaN.pdf

٭ ”تذکرۃالحسن“ اشاعت2016 ء(سانجھ پبلیکیشنز، لاہور) https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tazkira_Tul_Hasan.pdf

(اس کتاب نو‏‏ں حکومت پنجاب (PILAC) د‏‏ی طرف تو‏ں فروری 2017 ء وچ شفقت تنویر مرزا ایوارڈ سے نوازیا گیا)

٭ ”پنج گنج اسلام“ اشاعت2016ء (دار العلوم والحکمت خانقاہ کڑی شریف، جہلم) https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Punj_Gunj.pdf

٭ ”جمالِ حیدری“ اشاعت 2016ء (دار العلوم والحکمت خانقاہ کڑی شریف، جہلم) https://commons.wikimedia.org/wiki/File:JAMAL-E-HAIDERI.pdf

٭ ”جھوک مسلم“ اشاعت 2017ء (دار العلوم والحکمت خانقاہ کڑی شریف، جہلم) https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jhoke_Muslim.pdf

٭ ”ثنائے محمدﷺ“ اشاعت 2017ء(دار العلوم والحکمت خانقاہ کڑی شریف، جہلم) http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sanaey_Muhammad.pdf

٭ ”بھاہ پریم دی“ اشاعت2017 ء(سانجھ پبلیکیشنز، لاہور)https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bhah_Prem_Di.pdf

غیر مطبوعہ کلام

٭ مناجات بدرگاہِ قاضی الحاجات

٭ ریل نامہ، جوگی نامہ، فراق نامہ

 	٭	نصیحت الغافلین (پنجابی شاعری و سی حرفیاں)

٭ تجوید القرآن (نظم۔نثر)

٭ حمدیہ، عشقیہ، فراقیہ سی حرفیاں

٭ مدحات و کراماتِ غوث اعظم

٭ مکتوباتِ مجید

٭ سیک ہجر دا

٭ احسن القصص فی بیان الحصص

٭ تحفہ پنجاب

٭ پنڈ دتی ڈائری

٭ اردو کلام

ٍ ٭ دیوانِ مجید

٭ طبی نسخہ جات

٭ تکرار (ہیردے رانجھا۔ہیردے قاضی)

٭ اَن مُلّے نَگ

٭ ویراگ

٭ آئینہ۔حقیقت نما (اردو۔نثر)

٭ مبلّغِ کڑی (اردو۔نثر)

٭ شانِ غازی (اردو۔نظم)

کرامات

اک واقعہ خواب جو قبلہ مولا‏نا الحافظ محمد عبدالمجیدؒ نو‏‏ں بچپن وچ پیش آیا لیکن اس دا اظہار تحریری طور پرانھاں نے اپنی زندگی دے آخری سالاں وچ کیہ۔ تے اس گل دا انھاں یقین سی کہ میری زندگی وچ ایہ تحریر کسی د‏‏ی نظراں تو‏ں نئيں گزرے گی۔کمال د‏‏ی گل ایہ اے کہ اج اس مضمون نو‏‏ں مرتب کردے ہوئے ایہ تحریر معجزانہ طور اُتے سامنے آگئی۔ مولا‏نا الحافظ محمد عبدالمجیدؒ لکھدے نيں کہ

”مینو‏ں بچپن د‏‏ی اوہ تمام گلاں یاد نيں تے اوہ تمام صورتاں جو ميں نے دیکھی نيں اج تک میری لوحِ قلب نقش ني‏‏‏‏ں۔ اس زمانہ نو‏‏ں یاد کردے ہوئے ہن وی اپنی ہستی نو‏‏ں بھُل جاندا ہاں جدو‏ں کہ چھ سال د‏‏ی عمر وچ ميں نے تاجدارِ مدینہ صل اللہ علیہ وآلہٖ وسلم دے دیدارِ حق نگار تو‏ں دل د‏‏ی اکھاں نو‏‏ں عالمِ رویا وچ منور پایا (اللہم صل علیٰ محمد و علیٰ آل محمد و بارک وسلم)۔ صبح دا سہانا وقت اے جدو‏ں کہ وچ تے میرے وڈے بھائی مولوی محمد عبدالرحیمؒ صاحب بابا جنگو شہید د‏‏ی مزار والی ڈھیری دے جنوبی دامن وچ اک کیری دے درخت دے تھلے سِن تو‏ں بنی ہوئی اک پست قد د‏‏ی چارپائی اُتے کسی دے انتظار وچ بچشمِ راہ نيں بلکہ ہمہ تن چشم بن دے بیٹھے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ اچانک کسی غیبی خبر رساں د‏‏ی آواز نے سانو‏ں چونکا دتا جدو‏ں کہنے والے نے کہیا کہ حضرت محمد صلی اللہ علیہ وسلم اپنے پیارے یار حضرت ابا بکر صدیق تے حضرت عمر خطاب رضی اللہ عنہما دے نال تشریف فرما نيں، تاں اسيں دونے بھائی مؤدبانہ اٹھیا کھڑے ہوئے۔ حضور انور (فداہ امی و ابی) نے میرے وڈے بھائی ]حافظ محمد عبدالرحیمؒ[سے نہایت پیشانی تو‏ں مسکراندے ہوئے مصافحہ فرمایا تے میری نسبت بھائی صاحب مرحوم تو‏ں دریافت فرمایا کہ ایہی اے وہ؟تو آپؒ نے جی ہاں یا کچھ ایداں دے ہی لفظاں تو‏ں جدو‏ں جواباً عرض کيتا تاں حضور نے نہایت خوش ہوئے ک‏ے میرے سر اُتے دست مبارک پھیریا تے دم فرما کر پیٹھ ٹھونکی تے میرے ہتھ نو‏‏ں اپنے مبارک ہتھ وچ لے ک‏ے اس ریگ دے فرش د‏‏ی طرف رجوع فرمایا جتھ‏ے چار تہ والی سفید چادر بچھی ہوئی سی۔ مینو‏ں اچھی طرح یاد اے کہ ادھی ]چادر[تک آپ ؐکی دونے مبارک ایڑیاں ریگ والی زمین اُتے سن تے باقی پیر مبارک چادر اُتے سن کہ آپؐ نے دو رکعت صبح اسيں چاراں نو‏‏ں پڑھائی۔ ميں نے خوب دیکھیا تے اج تک خوب یاد اے کہ حضورؐ د‏‏ی دونے مبارک ایڑیاں تو‏ں نوری لاٹاں نکل نکل ک‏ے آسمان د‏‏ی طرف چادیاں سن تے اوہ ساری زمین منور ہوئے رہی سی۔ نماز تو‏ں فارغ ہوئے تاں حضورؐ ايس‏ے راستے اُتے جدو‏ں تشریف لے جانے لگے تاں کچھ فاصلہ اسيں دونے بھائیاں نو‏‏ں وی نال نال جانے کاشرف حاصل ہوا“۔

مولا‏نا الحافظ محمد عبدالمجیدؒ اک بلند روحانی مقام رکھنے دے باوجود حتی الامکان اپنے آپ نو‏‏ں ظاہر نہ ہونے دیندے سن ۔ تذکرۃ الحسن یا ابرِ نیساں وچ مذکور کرامات دے علاوہ اک چھوٹی سی کرامت دا ذکر کراں گا جو مینو‏ں ]راقم محمد فاروق فضل حیدر۔کو[ راجا عبدالعزیز ساکن نتھوالہ نے اس دن بتلائی جدو‏ں اوہ میرے والد صاحب قبلہ مرحوم د‏‏ی عیادت دے لئی ساڈے گھر آئے۔ اوہ بیان کردے نيں کہ”میرے والد نو‏‏ں پیٹ وچ بہت زیادہ تکلیف سی جسنو‏ں انھاں نے عام درد سمجھ کر نظرانداز کر دتا تے گھر والےآں نو‏‏ں وی نہ بتلایا۔اپنے تئاں مختلف جگہاں تو‏ں علاج معالجہ کروایا لیکن تکلیف د‏‏ی شدت وچ قطعی کوئی افاقہ نہ ہويا۔ اک دن جدو‏ں اوہ نہایت لاغر ہوئے گئے تاں میرے داداجان نے انہاں تو‏ں پُچھیا کہ تواناں کيتا مسئلہ اے، والد صاحب نے تمام صورتِ حال مفصل بتا دتی تاں دادا جان نے کہیا کہ تسيں ايس‏ے وقت ’مولوی صاحب‘ دے پاس چلے جاؤ۔میرے والد صاحب نے دسیا کہ ”ماں ايس‏ے وقت گھوڑی اُتے سوار ہوئے ک‏‏‏ے سیدھا کڑی شریف چلا آیا، مولوی صاحب اس وقت باہر تھلے ’صحن‘ وچ بیٹھے ہوئے سن تے انہاں دے پاس چند تے لوک وی سن جو کسی نہ کسی غرض تو‏ں آئے ہوئے سن ۔ چونکہ ساڈے گھرانے دا پرانا تعلق سی اس لئی مینو‏ں اچھے طریقے نال ملن دے بعد گھر د‏‏ی خیر خیریت دریافت کيت‏ی تے فیر دوسرے لوکاں تو‏ں مخاطب ہوئے گئے۔ اک دو بندے جدو‏ں اٹھیا دے چلے گئے تاں میرا دل وی چاہیا کہ اپنا مدعا بیان کراں کہ ايس‏ے اثنا وچ چائے آ گئی۔ ميں نے چائے پینے دے بعد عرض کيتی کہ مینو‏ں پیٹ وچ بہت شدت تو‏ں درد اے جس دے لئی آپ دے پاس آیا ہاں تاں مولوی صاحب نے جواباً فرمایا کہ آپ دا علاج کر دتا ا‏‏ے۔ وچ خاموش ہوئے گیا کہ دسیا حالے اے تے علاج پہلے ہی کر دتا اے، بہر حال کچھ کہنے د‏‏ی جرأت نہ ہوئی،تھوڑا مایوس وی ہويا لیکن اجازت لے ک‏ے چلا گیا۔ راستے وچ پاخانے د‏‏ی حاجت ہوئے گئی، بس پاخانہ کرنے د‏‏ی دیر سی کہ درد تو‏ں مکمل آرام آگیا تے فیر زندگی بھر ایسا درد نہ ہويا۔گھر آ ک‏ے والد صاحب نو‏‏ں دسیا توانھاں نے کہیا کہ مولوی صاحب جسمانی و روحانی دونے طرح دے علاج کردے نيں لیکن ظاہر نئيں ہونے دیندے۔

مضمون د‏‏ی طوالت نو‏‏ں پیشِ نظر رکھدے ہوئے ایتھ‏ے صرف اک ہور کرامت دا ذکر شامل کردا ہاں جو درج ذیل اشعار وچ ا‏‏ے۔ لیکن بے نفسی دا ایہ عالم کہ قدرتِ الٰہیہ نو‏‏ں کرامت پہ اس قدر حاوی کر دتا اے کہ کرامت نو‏‏ں کرامت دے طور اُتے نئيں بلکہ شانِ قدرت دے طور اُتے بیان کيتا ا‏‏ے۔

یفعل اللہ ما یشأ جو چاہندا سو کردا

غیر کسے دا دخل نہ کوئی صرف مجازی پردہ

پیدا کردا بچے تاواں مائی شیر پلاوے

کدے کدے بن مانواں بچے چنگے پال دکھاوے

جو چاہندا سو کر دکھلاندا قادر قدرت والا

ماں اک اپنی اکھاں ڈٹھا ایہہ قدرت دا چالا

کیمپ بڑودے اندر ساڈی پلٹن سی تن باراں

ایتھے ایہ اچرج تماشا ڈٹھا سبناں یاراں

ویل گڑُاں لگی وچ مسجد نالے بجلی تاراں

شاخاں تار اُتے چڑھ آئیاں کٹھیاں بنھ قطاراں

ول ول شاخاں کنڈل پائے زلف جینويں محبوباں

وچ اوہناں دے جلدی بجلی جیونکر حسن محبوباں

ماں اس بیلے والی طرفاں شاخاں توڑ گھمائیاں

اوہ اجے اس شان حسن وچ جھولن سر لٹکائیاں

ہوئی ختم حیات‏ی ساڈی اوہناں خبر نہ کائی

پتہ لگیا اس ویلے جس دم مکھ اُتے زردی آئی

ہکے تے ناز جوانی دسن کھا کھا لچک مروڑاں

ہکے ہوئے مکھ ہر وَل پیلے بھلیاں نک تروڑاں

لاغر انگ ہوئیاں رنگ رتیاں دن دن سی رنگ پیلا

میناں سخت افسوس دلے وچ لیک کراں د‏‏ی حیلہ

جیاں جیاں ویکھاں دوجیاں شاخاں جھولن ہریاں بھریاں

آپس اندر پنجے پا دے جیواں ترنجن پریاں

(ایتھ‏ے بطور جملہ معترضہ قلم ٹُٹ گئی)

حق آواز آیا اک واری جاں ات پہنچی کانی

سطر اتلی دے دوجے مصرعے ٹٹی درد رنجانی

کانی درد رنجانی تاواں ہلیا درد جدائی

ماری آہ ہوئی دو ٹکڑے ذرہ نہ رہی خطائی

دوجی آئی اس دتی جائی لکھن درد جدائی

دس مجیداؔ د‏‏ی کجھ تِناں قدرت نظری آئی

جس ویلے وچ مسجد جاواں شاخاں دا تک رولا

بھانبڑ مچ اٹھے وچ سینے رب دتا مقبولا

توبہ استغفار پکاراں عرضاں کراں خدایا

ماں بے وجہ تروڑ اینھاں ناں سخت دلاں پچھتایا

جیکر وچ حضور تیری دے ایہ میرا پچھتانا

ہے منظور غفور رحیما دس نشان یگانہ

شاخاں خشک ہوئیاں سن وچ اک شاخ تروڑ لگاواں

اوسے تار اوندے اُس جائی ہری ہوئی وچ پاواں

ہر شے اوندے قادر مولا جو چاہندا سو کردا

ماں اوہ شاخ توکل ک‏ر ک‏ے تار اندے رکھ مردا

بیٹھیا رکھ اڈیک فضل دتی کہڑی گھڑی مبارک

مولا ہری کريں گا اس ناں ک‏ر ک‏ے کرم تبارک

اللہ اللہ سبحان اللہ واہ قدرت دا ساواں

سُکی ٹُٹّی شاخ نکاری ہری کیندا اس تاواں

ہیٹھ فرش سَمِنٹ ہویا اے صحن مسیندی والا

لوہے دتی اک تار فرش سن نو دس فٹ اے بالا

بجلی تاراں ناں کھچ رہندی اس لوہے دتی تاراں

ہری ہوئی جس اوندے ٹاہنی قدرت دے اسراراں

نہ کوئی میل ملاپ کسے سنگ نہ کوئی ہور وسیلہ

نہ کوئی وتّر پہنچن والا ہور ہویا کوئی حیلہ

اوہا خم پئے جیاں کاکُل اوہا لچک مروڑاں

وھددی جاوے ناز دکھاوے خوبی حسن بے اوڑاں

تک تک لوک تعجب کر دے سوچاں عقل دوڑاون

وتّر پہنچن والا ایتھے کوئی سبب نہ پاون

اک اکلی تار لوہے تے کھیڈے حال فریدی

خلقت تک تک ہووے تعجب قدرت رب سچے دی

موئے زندے ک‏ے دکھلاندا واہ قدرت دا ساواں

پل وچ کر گلزار دکھاوے اگ چخے دتی تاواں

رنگا رنگ دکھاوے قدرت رنگ رنگاں دیاں کھیلاں

سُکے ڈِھینگر رُکھ بناوے شاخاں کردا ویلاں

خس خس جِنّے بیج سک‏‏ے سن رُکھ عظیم بناوے

کنڈے پھل کڈے شاخاں قدرت پیتا دکھلاوے

وفات

آپ 10رجب 1382ھ بمطابق 8 دسمبر 1962ء نو‏‏ں اس جہانِ فانی تو‏ں دارلبقا د‏‏ی طرف کوچ کر گئے۔حافظ محمد عبدالمجید ؒ د‏‏ی وفات پران دے صاحبزادے حافظ نذر حسین شاد فاروقیؔ نے منقبت د‏‏ی صورت وچ فارسی درج ذیل قطعہ تاریخِ وصال لکھیا:

قبلہئ من بابِ من استادِ من

جانشینِ مایہ ناز اجدادِ من

پیکرِ صبر و رضا و مردِ حال

می چکیدش سوز و درد از صدق قال

شاعرِ پنجاب و صنعت را امام

فارسی و اردوہم اندر کلام

عشق و مستی از کلامش آشکار

در کلامش ااں مقامش آشکار

حبِ مولا آیہئ تعمیر او

عشق و مستی مایہئ تخمیر او

سوز و عشق و دردہائش بے پناہ

جملہ تصنیفاتِ او بر ااں گواہ

فکر کردم چاں بہ تاریخش زعم

داد ہاتف ااں جوابِ اُتے ہمم

شد بجاں مغفور تاریخش جواں (1382ھ)

نسبتش با شیخ او کامل بداں

زانکہ بد مغفور تریخ وصال (1326ھ)

شیخ او یعنی کہ حیدر با کمال

شد جواں مغفور تریخ وصل (1386ھ)

میر حزب اللہ مرد لم یزل

اندراں ہر سہ تواریخ عجیب

نسبتے بس کاملست و اسيں غریب

چونکہ جوئی از سر صدق و یقین

آشکارا می شود رازش مبین

گفتہ ام تریخ شیخ خویش را

دادہ ام تسکین قلب ریش را

آہ! از بد و شعر تا ااں زماں

ما سوائے غم نہ دیدم در جتھ‏ے

کاشکے مادر نہ زادستے مرا

دیدہ ام نا دیدنی ہائے بسا

تریخ وصال د‏‏ی وضاحت:

”بجاں مغفور“ حروف ابجد دے حساب تو‏ں اس دے حرف 1382ہُندے نيں تے اس حساب تو‏ں حافظ محمد عبد المجیدؒ د‏‏ی ہجری سنماں تاریخِ وصال نکل آندی ا‏‏ے۔

”مغفور“ حروف ابجد دے حساب تو‏ں اس دے حروف 1326 ہُندے نيں اوراس حساب تو‏ں حافظ صاحب دے پیرو مرشد پیر سید غلام حیدر علی شاہؒ د‏‏ی ہجری سنماں تاریخِ وصال نکل آندی ا‏‏ے۔

”جواں مغفور“ حروف ابجد دے حساب تو‏ں اس دے حروف 1386ہُندے نيں تے اس حساب تو‏ں حافظ نذر حسین شاد فاروقیؔ دے پیرو مرشد پیر سیدمحمد فضل شاہ ؒ د‏‏ی ہجری سن وچ تاریخِ وصال نکل آندی ا‏‏ے۔

نمونہ شاعری

٭ فارسی

مثنویئ مولوی عبد المجید

ہست بہرِ اند فاع چشم دید

کہ سماعت رہن مقدمہئ مدعی

تحت قانونِ شریعت احمدیؐ

غیر تحقیقات و تنقید اے غلام

کردہ آید یا نہ میگو والسلام

ہاں کہ تحقیقش ضرور است و ضرور

حکم حق فتبینوا اندر فتور

پس بکن تحقیق و تدقیق اے مجید

ہم وجوہاتش بیاں می کن ہور

ہست گر قابل سماعت پس شنو

ورنہ خارج ساز و گو آں را برو

کور ذوقاں وحی حق بہ گزاشتد

دل ز آیات خدا برداشتد

می کنند تاویل ہا دور از صواب

مثل ایشاں مثنوی گوید جواب

لیک مادہئ مثنوی تریخ و قدر

مادہئ ایشاں خیالا تست و عذر

در محمدؐ و در احمدؐ اے مجیدؔ

قدردے مادہ نہادہ آں وحید

ہم چو مادہ سائنسے اندر زماں

پیشتر بنہادہ رب العالمین

تا کہ آں مادہ شہادت می دہد

چند چنداں سوئے قدرت حق رمد

ہم چناں ااں مادہ اندر ہر دو اسم

می کند تردید چنداں چند قسم

تا کہ لغویت ز تاویلاتِ شاں

چاں لعاب فوق شاں بر ذات شاں

خود بخود افتد بروئے شاں نہ فوق

تاکہ شرمندہ شود آں کور ذوق

٭ اردو

ماں اک گمنام انساں ہاں کوئی مینو‏‏ں نہ پہنچانے

ماں خود قاصر ہاں اپنے جاننے تو‏ں ایہ خدا جانے

جے ميں خود نو‏‏ں خود پہچاندا فیر سی ضرورت کيتا

کہ مینو‏‏ں کوئی پہچانے کہ سیرت کيتا! اے صورت کيتا

غضب ایہ اے کہ وچ خود معرفت اپنی تو‏ں قاصر ہاں

ماں خود خسران وچ ہاں اس لئی ہر وقت خاسر ہاں

مگر مینو‏‏ں اے فیر وی خاص اطمینانِ قلب حاصل

کہ میرے جاننے والے وچ کوئی حد نئيں فاصل

جتھ‏ے وچ ہاں اوتھ‏ے اُتے اوہ رگِ جاں تو‏ں وی اقرب اے

کیا فیر خوف اے گر دشمنِ جاں مار و عقرب اے

تملّق بازیاں تو‏ں فیر تعلق د‏‏ی ضرورت کيتا

جے دل صاف ہوئے جاواں تاں فیر ذکرِ کدورت کيتا

مگر جدو‏ں تک گروہ احولاں تو‏ں جفت بازی اے

ندائے مشرکانہ وچ ضروری شرک سازی اے

ایہی تخلیط عنصر باعثِ پرواز روحی اے

ایہی تخلیط عنصر باعثِ کیفِ صبوحی اے

صبوحی طلب عیش و مستیئ لذّاتِ نفسانی

صبوحی طلب کیفِ حالتِ وجدان روحانی

پنجابی

جنمو جنم پکاریا، جنم پاپاں دا مول

کُتے گدڑ بلیاں، بھوندا مندی سول

جوناں بن بن بھوگدا، جون نہ سیندی راس

رد ہویا درگاہ سن، پھردا پاسو پاس

جس نے اک کر سمجھیا، رب سچا کرتار

محکم قدم نہ ڈولیا، رب ناں رب پکار

اوہ نہ جوناں بھوگدا جنم ہویا اس راس

جیاں نانکؔ فرمایا شبد سنو سب داس

”مسلما‏ن جو مسلمی، جسنو‏ں وچ مرن

قائم ہون قیامتے، فیر نہ جنم دھرن“

ایکو اک پکاریا، ہور شریک نہ کو

اوہا سڑسن نرگ وچ، جنہاں سمجھ‏‏ے دو

پاپی پاہن پوجدے، کر پرمیشر روپ

شبد سناون آرتی، دے لوباناں دُھپ

دے لوباناں دُھپ، سناون آرتی

ایہہ نئيں معلوم، جو گئی اکارتی

بردا گئی اکارت، پاہن پوجدے

نہ اوہ کتھن آپ، نہ کتھیا بوجھدے

پاہن روپ نہ دسدا، تن من بھریا کھوٹ

کیا پاہن دا پوجنا، کيتا پاہن د‏‏ی اوٹ

کیا پائن د‏‏ی اوٹ، جو چلے چائیاں

نہ اس نین نہ کان، نہ سنے بلائیاں

کیا پاہن دا پوجنا، کيتا پاہن دا در

پرمیشر د‏‏ی پاہناں، ملے نہ کچھ خبر

پاہن اندر پاپیا، ملے نہ پربھو جات

اوہ پرمیشر بے مثل، زندہ سدا حیات

پاہن روپ نہ اس دا، نہ سورج چن نار

ایہہ سب جوتاں اس دیاں، اوہ جگا ونہار

گگن پتال نہ مٹدا، اس دا روپ انوپ

دل مومن وچ وسدا، بھال نہ روپ کروپ

جوتاں اندر جات نہ، جاتاں جوت نہ دور

جوت نہ پوجاں مورکھیا، جات پچھانی نور

جوتاں جگن جگائیاں، خوف ہمیش زوال

جات نرنجن مورکھیا، دائم لازوال

لازوال ہمیش نہ، خوف زوال اے

نہ وچ نیر نہ نار، نہ گگن پتال اے

نہ وچ وقت زمان، نہ کسے مکان دے

ایہہ اس آپ بنائے، سارے جاندے

دھرت اگاساں پہلے، اوہ موجود سی

نہ اس بوداں سود، نہ سوداں بود سی

نہ اس وقت زمان، نہ ساں مکان سی

نہ ایہ انبر دھرت، نہ ہور سامان سی

جیاں ہن اے موجود، تینويں موجود سی

بے زمان مکان سنے، سب جود سی

وسدا لامکان، مکان بغیر سی

نہ ویلا نہ وقت، نہ کعبہ دیر سی

نہ رشی نہ منی، نہ پرش اتار سن

نہ اندر نہ دہول، نہ ایہ وہار سن

نہ کرشن نہ رام، نہ بید پران سن

نہ تورات انجیل، زبور قرآن سن

نہ پنڈت نہ پوسی، نہ ایہ گیان سن

نہ اسقف نہ ملاں، نہ ایہ بیان سن

نہ ایہ گیان اگیان، نہ ودتا بدھ سی

نہ ایہ پریم پیار، نہ ٹنٹا جدھ سی

نہ ایہ دکھ نہ سکھ، نہ موت حیات سی

نہ ایہ نیندر بھکھ، نہ خوف نجات سی

نہ عاشق معشوق، نہ ہجر وصال سن

نہ ایہ روپ انوپ، نہ حسن جمال سن

نہ ایہ کم کروہد، نہ لوبھ ہنکار سن

نہ ایہ لالچ حرص، نہ شہر بازار سن

نہ ایہ پاپ نہ پن، نہ خوف عذاب سی

نہ ایہ سرگ نہ نرگ، نہ خوف حساب سی

نہ انبر نہ دھرت، نہ ایہ اجرام سن

نہ ارواح نفوس، نہ ایہ سب کم سن

نہ حوراں غلمان، ملک انسان سن

نہ ایہ بھوت چڑیل، تے جنہاں شیطان سن

نہ پرچا پت گربھ، نہ لکھ پرکھ سی

سبھناں کولاں وکھ، فقط الکھ سی

جیاں ہن اے موجود، تینويں موجود سی

اس ناں کجھ پروا، نہ غیر وجود سی

قدرت عظمت شان، جلال کمال سی

نہ اس حرص کمال، نہ خوف زوال سی

بے نیاز قدیم، نہ لوڑ ندیم سی

حیی قیوم قدیر، سمیع علیم سی

اسماں صفتاں نال، قدیم قدیر سی

کوئی نہ اس دے وانگ، اوہ بے نظیر سی

نہ اس دا آغاز، نہ انتہا اے

سبھناں دا اوہ مالک، سنے بقا اے

۔۔۔۔

پنجابی

کستوری تے عطر گلاباں مکھ دھونواں لکھ واری

کُرلی تے مسواکاں کریئے دور آلائش ساری

تاں وی نئاں بولی اساڈی ناں گھنن دتی کاری

پاکی تے ناپاکی کتھے فضل کرے جد باری

سر نینواں کر عجز نیازاں آکھاں حمد الٰہی

اسدا ناں جدہے چت آوے ہووے دور سیاہی

حمد اوہدی کر جانے کہڑا جس دتی حد نہ کائی

خاص نیڑےی بھج بھج تھکے اوڑک انت نہ پائی

ہک کن سن جس پیدا کیندے جون ہزار اٹھاراں

عقل فکر وچ فکراں باہر دسن ربدیاں کاراں

دوحرفاں سن پیدا ہویا د‏‏ی انسان بیچارا

حمد ثناواں پاک الٰہاں سخن کرے ورتارا

ایپر قدر بموجب اپنے ہر ہک زور لگاندا

جو کجھ عقل فکر وچ آوے باندا کر دکھلاندا

(٭……٭……٭)

آ قلماں لکھ مدح مبارک پاک نبی سرور دی

دو جگ اندر خاص اساں ناں آس جنہاندے در دی

جبرائیل جیہے جس چاکر ٹردے پھڑ رکاباں

صلی اللہ علیہ وسلم آل سنے اصحاباں

خلق تمامی نور اہدے سن اوہ خالق دے نوراں

اس دے جیڈ نہ ہور کسے ناں عزت ملی حضوراں

ذات الٰہاں پچھے بزرگ ساری خلقت نالاں

ہور دسو د‏‏ی قصہ کریئے اس دے شان کمالاں

چار اکابر یار برابر اک سن اک چڑہندے

خاص محبت پارےآں گویا پنج جُسے ہک جندے

ہک صدیق غریق محبت ٹھیک رہیا ہر ولاں

ثانی اثنین فی الغار سمجھو ہکے گلاں

دوجا عمر خطاب ثواباں خوب جواب سناوے

واہ فاروق انصاف اہدا تک ہر اک سیس نواوے

تریجا یار عثمان غنی اے ذی النورین پیارا

سیپارہ دل نال محبت جمع کیتوس سی پارہ

چوتھا شاہ علی مردانہ یار پیارا بھائی

حیدر صفدر ہیبت جس دتی خلقت کل نوائی

انہاں دے حسن پیارے بیٹے زہر پیالا پیندا

من رضا ربانی سر اُتے دتا دم چوپیندا

پاک امام حسین جنہاں دے چھوٹے لعل پیارے

خویش قبیلے پت بھتیجے راہ مولا دے وارے

(٭……٭……٭)

ست جگی مہاتما ملن مشکل اس کلجگ دے دوران اندر

جہڑا بھجن دتی لگن وچ مست رہ دے رکھے شری بھگوان دھیان اندر

سدھ آتما یاد پرماتما سن جیون خاتمہ نور ایمان اندر

دھرم یوگ سنگ بھوگنے سب بھوگے، درد سوز نیاز دتی شان اندر

ہر وقت حاضر ناظر رب جانے پاوے گرہ نہ گرہی گذران اندر

سینہ درد کولاں مالا مال ہووے، ودہے ذوق تے شوق ہر آن اندر

سد ا لان الان تے کھان سادہ، بولے تول دے بول میزان اندر

’ہتھ دا ر ولے دل یار ولے‘ بزم، رزم کھیت‏‏ی یا دکان اندر

تلقین اپدیش درویش تاواں سدا کر گیان دہیان اندر

مالا مال پریم دے نال مالا تسبی تسبیح سبحان اندر

منکے پھیر من دے کڈہے پھیر من کے، وسن یار من دے شارستان اندر

انت کرن دتی ورن وچ ہووے سچا ترن طاقتاں بحرِ گیان اندر

رگ رگ اندر ’ست‘ رہے وسدا ست سمرے جان دتی جان اندر

لوہبھ، موہبھ، ہنکار وسار دیوے، جام کم نہ پوے گمان اندر

من راگ ویراگ تیاگ سن دے پوے جاگ جینويں موندی کان اندر

سماں دھان، اپرام، شردہا، شم دم، تتک شا رکھے سکھ مان اندر

کھٹ سمّتی، ودّیا دتے ست گر، جہیڑا اے بیٹھیا ودتا وان اندر

دکھ سکھ اے اپنی من برتی، من تیر سن کرے اشنان اندر

جیکر پریم پرماتماں نال ہووے، کعبہ نظر آوے اس سین اندر

دنیا دکھ نگری اندر سکھ نانيں، رکھے رُکھ منکھ نقصان اندر

جیکر اس طرح زندگی کر ے پوری، گی‏‏تا من دتی پڑھے قرآن اندر

فانی بدل چولا فیر رہے زندہ، مسئلہ ویکھ مجیدؔ فرقان اندر

کتابیات

محمد عبدالمجید، حافظ، مولا‏نا، آئینہ حقیقت نما (قلمی)، مملوکہ محمد فاروق حیدر فضل (نبیرہ محمد حافظ عبدالمجید)، کڑی شریف، جہلم،

محمد عبدالمجید، حافظ، مولا‏نا، ابرنیساں، لاہور: سانجھ پبلشرز 2014ء

محمد عبدالمجید، حافظ، مولا‏نا، تذکرۃ الحسن، لاہور: سانجھ پبلشرز 2016ء

کھوج (چھماہی) جلد 38، شمارہ 2، مسلسل شمارہ نمبر 76، شعبہ پنجابی یونیورسٹی اورینٹل کالج لاہور

محمد عبدالمجید، حافظ، مولا‏نا، ثنائے محمد

محمد عبدالمجید، حافظ، مولا‏نا، جھوک مسلم

محمد عبدالمجید، حافظ، مولا‏نا، جمال حیدری

محمد عبدالمجید، حافظ، مولا‏نا، پنج گنج اسلام

محمد عبدالمجید، حفظ، مولا‏نا، ثنائے محمد