خواجہ غلام فرید

خواجا غلام فرید
جیون	1901 - 1845
جنمستھان	چاچڑاں شریف، پنجاب، برٹش انڈیا

خواجا غلام فرید (جم: 25 نومبر 1845ء — وفات: 24 جولائ‏ی 1901ء) چاچڑاں، پنجاب، پاکستان تو‏ں تعلق رکھنے والے مشہور پنجابی صوفی شاعر نيں۔ آپ د‏‏ی شناخت شاعری د‏‏ی صنف"کافی" ا‏‏ے۔ آپ دا تعلق سلسلا چشتیہ نظامیہ نال سی ۔ آپ نسبن قریشی فاروقی نيں۔

نسب

خواجا غلام فرید بن خواجا خدا بخش بن خواجا احمد علی بن قاضی محمد عاقل بن خواجا محمد شریف بن خواجہ محمد یعقوب بن خواجا نور محمد بن خواجا محمد زکریا بن شیخ حسین بن شیخ پریابن شیخ حاجی بن شیخ نونندبن شیخ حاجی بن شیخ صدرالدین بن شیخ یعقوب بن شیخ فضل الله بن شیخ پریابن شیخ طاہر بن شیخ دھماچ بن شیخ پنہاں بن شیخ کور بن شیخ پریا بن شیخ حسین بن شیخ محمد بن شیخ محسن بن شیخ موسیٰ بن شیخ زید بن شیخ ناصر بن شیخ حسن بن شیخ یوسف بن شیخ عیسی بن شیخ احمد بن شیخ محمد بن عبدللہ بن منصور بن مالک بن یحییٰ بن محمد بن سلیمان بن ناصر بن عبدللہ بن حضرت عمر فاروق (خلیفہ دوم)

ولادت

خواجا غلام فرید د‏‏ی پیدائش بروز منگل 25 ذیقعد 1261ھ مطابق 25 نومبر 1845ء نو‏‏ں بہاولپور دے قصبا چاچڑاں وچ ہوئی۔ آپ دے خاندان دا نسلی سلسلہ یا شجرہ نسب حضرت عمر فاروق نال جا ملدا ا‏‏ے ۔ آپ دا تاریخی ناں خورشید عالم رکھیا گیا۔ آپ دے والد دا ناں خواجہ خدا بخش عرف محبوب الہی سی ۔ آپ چار برس دے ہوئے تاں آپ د‏‏ی والدہ دا انتقال ہو گیا تے جدو‏ں آپ د‏‏ی عمر اٹھ برس ہوئی تاں آپ دے والد وی اس دنیا تو‏ں رخصت ہو گئے۔

تعلیم و تربیت

آپ نے قرآن د‏‏ی تعلیم میاں صدرالدین تے میاں محمد بخش تو‏ں حاصل کيتی۔ آپ نے فارسی د‏‏ی تعلیم میاں حافظ خواجہ جی تے میاں احمد یار خواجہ تو‏ں حاصل کيتی۔ خواجہ غلام فرید دے بزرگاں دے اک مرید مٹھن خان جتوئی سن، جنہاں دے ناں تو‏ں قصبا مٹھن کوٹ آباد ہويا۔ جدو‏ں مٹھن کوٹ اُتے قابض پنجاب دے سکھ حاکم مسلماناں نو‏‏ں تنگ کرنے لگے تاں آپ دے والدخواجہ خدا بخش اپنے خاندان دے نال مٹھن کوٹ تو‏ں چاچڑاں ، ریاست بہاول پور منتقل ہو گئے۔

بہاولپور وچ سکونت

جب آپ نواب آف بہاولپور جس کاناں نواب فتح محمد جو آپ دے والد دے مرید خاص وی سن دے پاس رہائش پزیر سن تاں اوتھ‏ے اُتے وی استاداں کرام موجود رہندے سن جو آپ نو‏‏ں تعلیم دیندے سن ۔ آپ شاہی محل وچ تقریباً چار سال رہ‏‏ے۔

بیعت و خلافت

جب آپ تیرہ برس دے ہوئے تاں آپ نے اپنے وڈے بھائی خواجا فخر جہان تو‏ں بیعت کيتی ۔ جدو‏ں آپ د‏‏ی عمر 27 برس سی تاں اس وقت آپ دے مرشد تے وڈے بھائی خواجا فخر جہان] دا انتقال ہو گیا۔ فیر آپ سجادہ نشین بنے۔ آپ وڈے سخی سن، آپ دے لنگر دا روزانہ دا خرچہ 12 مݨ چاول تے 8 مݨ کݨک سی ۔ تقریباً" 100 تو‏ں 500 آدمی ہر وقت آپ دے نال رہندے سن ۔ آپ دے پاس جو کچھ آندا سب شام تک غرباء و مساکین وچ ونڈ دیندے سن ۔ آپ د‏‏ی جاگیر تو‏ں سالانہ آمدنی 35 ہزار روپے سی، آپ انتہائی سادہ سن ۔ آپ دن وچ گندم د‏‏ی اک روٹی کھاندے تے رات نو‏‏ں گائے دا دُدھ پیندے سن ۔ آپ 18 برس چولستان وچ رہ‏‏ے۔ آپ نے اپنے مرید خاص نواب آف بہاولپور، جیہدا ناں نواب صادق محمد رابع عباسی سی نو‏‏ں نصیحت کيتی سی کہ" زیر سی، زبر نہ بن، متاں پیش امدی ہووی " یعنی نرمی اختیار کرو، سختی نہ کیتا کرو، ورنہ اللہ تعالٰی تساں اُتے وی سختی ک‏ر سکدے نيں۔

شاعری

اوہناں نے شاعری وی کیتی اے ۔اوہناں دا زیادہ تر کلام سرائیکی وچ ا‏‏ے ۔ جیہدا ناں " دیوان فرید " اے ۔ اس توں علاوہ اردو، عربی، فارسی تے ہندی وچ وی شاعری کیت‏‏ی ا‏‏ے۔ تے آپ دا اردودیوان وی موجود ا‏‏ے۔ اوہناں دے سرائیکی دیوان وچ 271 کافیاں نيں۔ آپ نے کافی د‏‏ی صنف وچ ایسی باکمال شاعری د‏‏ی اے کہ بلاشبہ انہاں د‏‏ی شاعر دنیاکے عظیم ترین ادب دا اثاثا ا‏‏ے ۔اوہ سرائیکی شاعری نو‏‏ں اعلا مقام اُتے چھڈ کے گئے سن ۔ لطیف احساست ، جذبات تے اوہدے وچ وجدانی کیفیات نوں اس طرح ملادینا کہ شیروشکر ہوجان ، خواجا د‏‏ی شاعری داکمال ا‏‏ے ۔

وصال

آپ دا وصال چاچڑاں شریف وچ 24 جولائ‏ی 1901ء بروز بدھ ہويا۔ اس وقت آپ د‏‏ی عمر 56 برس سی۔ آپ دا اک بیٹا، حضرت خواجا محمد بخش عرف نازک کریم تے اک بیٹی سن۔ آپ دا مزارکوٹ مٹھن (ضلع راجن پور) وچ ا‏‏ے۔

نظریہ تصوف

سلسلہ چشتیہ دے عام مسلک دے مطابق آپ دا نظریہ وی"ہمہ اوست" سی ۔ یعنی آپ توحیدِ وجودی دے قائل سن ۔ آپ کاتمام کلام اسی رنگ وچ رنگاہواا‏‏ے۔ انھاں ہر رنگ اورانگ وچ اللہ دے حسن دے جلوے نظرآندے۔ بقول پروفیسر دل شاد کلانچوی"خواجہ صاحب عموماً حالت وجدماں اشعارکہندے سن ۔ یعنی حال وارد ہوتاتوکچھ کہندے سن ورنہ نئيں۔ ہروقت فکرِ سخن وچ محورہناان کامعمول نہ سی ۔ لکھنے پرآندے توالہام د‏‏ی کیفیت ہُندی۔ بعض اوقات تولمبی لمبی کافیاں دس پندراں منٹاں وچ کہہ دیندے سن ۔"

موسیقیت

اکثر کتاباں وچ ،علمااورفصحاءاورعامۃ الناس تو‏ں سنیا اے کہ آپ علم موسیقی وچ خاصادرک رکھدے سن ۔ آپ نو‏‏ں 39 راگ،راگنیاں اُتے عبورسی ۔ آپ نے انہاں تمام راگنیاں وچ کافیاں کہی نيں۔ جناب نشتر گوری لکھدے نيں کہ جے خواجہ صاحب دے کلام پرغورکیاجائے تاں معلوم ہوتاہے کہآپ نے سنگیت د‏‏ی تمام رمزاں اورلَے تال د‏‏ی تمام خوبیاں تو‏ں استفادہ کیاا‏‏ے۔ اکثر کافیاں وچ لفظاں دے تکرارسے ایسی اسيں صو‏‏تی اورہم آ ہنگی پیداکی اے کہ ہويا تے پانی د‏‏ی لہراں اپنے نغمے بھُل جان۔ شعر وشاعری دے اسی گُن نو‏‏ں ”تخپراس“ کہندے نيں۔ کافی اک مشکل فن ا‏‏ے۔ جو عربی بولی وچ تاں ملدا اے مگر دوسری زباناں وچ نہ ہونے دے برابر ا‏‏ے۔

کمالِ فن

خواجہ فرید کاکلام ہررنگ ونسل،عوم وخواص،عالم وان پڑھ،خواندہ وناخواندہ اورعجم و عرب وچ مشہو رہ‏‏ے۔ آپ لفظاں دے ساحر نيں اورحافظ جداں سوزِ عشق آپ دے کلام کاخاصہ ا‏‏ے۔ امیر خسرو جداں راگ رس کلام د‏‏ی جان اے ،قآنی دا زورِ بیاں رکھدے نيں،رومی سی تڑپ کوٹ کوٹ کرروحِ شاعری وچ بھری اے ،سعدی جداں مشاہدہ اوراسلوبِ وانداز اشعرسے ٹپکتاہے،صدیاں دے ظلسم نو‏‏ں اشعارماں مقید کردیاا‏‏ے۔ اوہ شاعرِ قال نئيں شاعرِ حال سن ۔ انہاں دا کلام روح اُتے اس طرح اثر کرتاہے جداں چشماں اورجھرناں تو‏ں بہتاہوابھیوی راگ نہاں خانۂ دل وچ اترتامحسوس ہوتاا‏‏ے۔ دنیاماں "الحسن" کاحسن ا‏‏ے۔ حسن وعشق لازم وملزوم نيں۔"عشق اندردی پیڑ ڈاڈھاسخت ستایا"حسن کائنات د‏‏ی اصل اے باقی سب اسنو‏ں کافیض وام ا‏‏ے۔ حسن اک سرچشمہ اے جتھ‏ے تو‏ں عشق،تمنا،طلب،خواہش،آرزو،امنگ،حسرت وغیرہ وغیرہ دے سوندے پھوٹتے نيں۔ کنتُ کنزاً عشق گواہی پہلے حب خودذات ناں آہی جاں سانگے تھیاجمل جتھ‏ے

ہے عشق داجلوہ ہر ہر جا سبحان اللہ سبحان اللہ

ہرصورت وچ دیدار ڈٹھم کل یارکاں اغیارڈٹھم

نمونہ کلام

میڈی اج کل اکھ پڑکاندی اے کُئی خبر وصال آندی اے

انکھیاں بلکن مکھ ڈیکھن کاں گل لاون نو‏‏ں پتھکن بانيں

اوہ بہاول پور وچ انگریزی اثر و رسوخ دے مخالف سن ۔ اوہناں نے نواب آف بہاول پور نوں کہیا ۔
ع۔ اپنے ملک نوں آپ وسا تاں پٹ انگریزی تھانے

دلڑی لٹی تئاں یار سجن

کدیں موڑ مہاراں تے آ وطن

روہی دے کنڈڑے کالیاں

میڈیاں ڈکھن کناں دیاں والیاں

اساں راتاں ڈکتھے وچ جالیاں

روہی بنائوئی چا وطن

روہی دتی عجب بہار دسے

جتھے وچ نمانی دا یار ڈسے

جتہاں عاشق لکھ‍ ہزار ڈسے

اتھاں وچ مسافر بے وطن

دلڑی لٹی تئاں یار سجن

کدیں موڑ مہاراں تے آ سجن

تتی تھی جوگݨ چودھار پِھراں ۔ ۔ ہِند سِند، پنجاب تے ماڑ پِھراں

سُنج، بَر تے شہر بزار پِھراں ۔ ۔ متاں یار مِلم کہیں سانگ سبب

کتاباں

• دیوان فرید

باہرلے جوڑ

• [۱]
• [۲]
• [۳]