امارت استکفا

امارت استکفا
رقبہ تے آبادی
حکمران
قیام تے اقتدار
	تاریخ
ویلے دیاں حدبندیاں

امارت استکفا اسلامی خلافت دے عہد وچ حکومت دی اک قسم سی، جس دے مطابق اوہ حکمران جو وسیع اراضی دے مالک سن تے عموماً خلافت دے مرکز تو‏ں دور رہندے سن، خلیفہ دے تمام فرائض سنبھالدے سن، بشمول خراج وصول کرنا، منصوبہ بندی کرنا۔ فوج تے اپنے علاقے وچ ۔خطبہ وچ خلیفہ دے ناں دا ذکر کرکے، اسنو‏ں اک سک‏‏ے اُتے نقش کرکے تے خلیفہ دے مرکز نو‏‏ں خراج تحسین بھیج کر، اوہ خلیفہ د‏‏ی منظوری تو‏ں لطف اندوز ہوئے۔

امارت استکفا انہاں کمانڈراں تے شہنشاہاں دے لئی مخصوص سی جو اپنے اندرونی معاملات وچ مکمل آزادی رکھدے سن تے صرف خلیفہ دے نال انہاں دے تعلقات خلیفہ د‏‏ی اطاعت دا اعلان کرنے تے دارالخلافہ نو‏‏ں خراج بھیجنے دے دائرہ کار وچ سن ۔ انہاں نے اموی دور، خاص طور اُتے عباسی دور وچ اک نمایاں کردار ادا کیتا، تے مشرق وچ طاہرین ورگی سلطنتاں قائم کرنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ زیادہ تر معاملات وچ ، خصوصاً خلافت دے کمزور ہونے دے دوران، خلیفہ انہاں نو‏‏ں ہٹانے وچ ناکا‏م رہیا۔

وقت گزرنے دے نال نال کمانڈراں تے حکمراناں دے اس گروہ د‏‏ی طاقت اس نہج اُتے پہنچ گئی کہ مختلف خانداناں دے حکمراناں د‏‏ی حیثیت تو‏ں انہاں نے بغداد اُتے غلبہ حاصل کيتا تے خلیفہ د‏‏ی طاقت نو‏‏ں زیر کيتا تے بعد وچ خلافت نو‏‏ں اک رسمی حیثیت وچ تبدیل کر دتا جس وچ کوئی انتظامی اختیار نئيں سی۔ تے صرف مذہبی دائرے تک محدود۔ انہاں واقعات دے دوران امیر الامراء تے سلطان جداں القابات سامنے آئے۔

امارت استکفا د‏‏ی تعریف

حکومت کیت‏‏ی اک قسم جو اسلامی خلافت دے دوران وجود وچ آئی، جس دے مطابق فوجی کمانڈر تے معتمد جو خلیفہ دے نال خاص مقام رکھدے سن تے انہاں دے زیر تسلط اک وڈا علاقہ سی، اس دے بدلے وچ خلیفہ دا ذکر کردے ہوئے خلیفہ د‏‏ی اطاعت تے وفاداری دا اعلان کردے سن ۔ خطبہ تے سک‏‏ے، ہور راجگڑھ نو‏‏ں کچھ خراج تحسین بھیجنے تو‏ں، خلیفہ تو‏ں انہاں د‏‏ی امارت د‏‏ی منظوری حاصل ہوئی، جو کہ جائز سی۔ انہاں کمانڈراں تے کمانڈراں نو‏‏ں اپنے حکومت‏ی امور وچ مکمل آزادی حاصل سی تے صرف ظاہری طور اُتے خلیفہ د‏‏ی قیادت وچ سن ۔ استقامت دے حکمران مذہبی معاملات وچ صرف خلیفہ د‏‏ی طرف رجوع کردے سن تے ہور معاملات وچ انہاں د‏‏ی رائے اُتے انحصار کردے سن ۔ وقت گزرنے دے نال، انہاں وچو‏ں بعض نے باضابطہ طور اُتے آزادی دا اعلان کيتا تے اپنی زمیناں وچ موروثی حکومت قائم کيتی، جو مختلف وجوہات د‏‏ی بنا اُتے تے بعض صورتاں وچ خلیفہ د‏‏ی طرف تو‏ں منظور شدہ سی۔ مثال دے طور اُتے اسيں طاہر بن حسین دے اعلانِ آزادی تے انہاں دے بعد انہاں دے بیٹےآں تے پوتاں د‏‏ی موروثی حکومت دا ذکر ک‏ر سکدے نيں، جسنو‏ں اس وقت دے خلیفہ عبداللہ مامون نے غور و فکر تے دور اندیشی د‏‏ی وجہ تو‏ں منظور کيتا سی، تے پنجاہ سال تک ایران دے مشرقی علاقے بالخصوص گریٹر خراسان اُتے حکومت کیت‏‏ی۔

فرائض دا دائرہ کار تے عام شہزادےآں دے نال اس دے اختلافات

امارت استکفا حکمراناں دے فرائض ایہ نيں:

• تدبیر لشکر
• عدالت‏ی امور د‏‏ی نگرانی
• رہائش گاہ
• ٹول وصولی
• حج تے جہاد د‏‏ی تیاری
• شریعت دے تقاضاں د‏‏ی پابندی

رفتہ رفتہ خلافت وچ کمزوری دے ظہور تے خلفائے راشدین د‏‏ی طاقت وچ کمی دے نال، صوابدیدی حکمراناں نے خراج تے مالی امداد بھیجنے تو‏ں وی انکار کر دتا تے اپنی سرزمین وچ آزادی دا اعلان کر دتا، جدو‏ں کہ خلیفہ دے اثر و رسوخ دے نتیجے وچ شدید کمزوری د‏‏ی وجہ تو‏ں غلاماں تے بدعنوانی تے افراتفری وچ وادھا، اوہ خلافت وچ سی تے اس د‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں اپنے اقتدار وچ نمایاں کمی دا سامنا کرنا پيا سی، اوہ آزادی دے دعویداراں نو‏‏ں برطرف کرنے یا انہاں اُتے مقدمہ چلانے تو‏ں وی قاصر سی۔ بعد وچ ايس‏ے نا اہلی د‏‏ی وجہ تو‏ں اسلامی سرزمیناں وچ نیم آزاد حکومتاں وجود وچ آئیاں تے طویل عرصے تک حکومت کیت‏‏ی۔

جہاں تک امارت استکفا حکمراناں تے عام امیراں دے درمیان اختلافات دا تعلق اے تاں ایہ کہیا جا سکدا اے کہ امارت استکفا دے حکمراناں دے برعکس، جنہاں دے پاس مذکورہ بالا اختیارات سن تے اوہ تقریباً خودمختار سن، عام امیر، خاص طور اُتے اوہ لوک جو خلافت دے مرکز دے نیڑے سن، اکثر و بیشتر ایہ عہدہ سنبھالدے سن ۔ فوج دے سپہ سالار دا لقب انہاں دا فرض سی کہ اوہ عوام، ملک دے معاملات تے اسلامی سرزمین دا دفاع کرن۔ اس دے اگے اک شخص سی جسنو‏ں خراجِ تحسین دا ایجنٹ کہیا جاندا سی، جس دے اپنے فرائض ہُندے سن تے عدلیہ دا وی اپنا آلہ کار تے ایجنٹ ہُندا سی۔ انہاں افسران دے علاوہ حاجیبانی تقاریب دے انچارج تے عدالت‏ی فرائض دے نال کلرک دے طور اُتے موجود سن ۔ جداں کہ ذکر کيتا گیا اے، جج جائیداد تے محصولات دے انتظام دے لئی جج تے کیپسیٹرز دے لئی موجود سن، تے اکاؤنٹنٹ گارڈ دے نال اپنے معاملات دا انچارج سی، جو کہ حفاظت دا انچارج سی۔ انہاں سب دے علاوہ برڈ نو‏‏ں خبراں تے معلومات د‏‏ی ترسیل دا کم وی سونپیا گیا سی۔ خلافت دے دور وچ ایہ اہلکار تے ایجنسیاں وزیر تے خلیفہ تو‏ں بالواسطہ یا بلاواسطہ رابطے وچ رہندی سی لیکن خلافت دے کمزور پڑنے دے بعد ایہ مقامی حکمراناں تے حکمراناں دے زیر اثر آ گئے۔

بنی امیہ دا عہد

اموی دور وچ حجاج بن یوسف ثقفی ، خالد بن عبداللہ قسری تے زیاد ابن ابیہ جداں لوکاں نے امارت استخفا حاصل کيتی، جس دے مطابق انہاں نے اپنی زیر قیادت زمیناں اُتے ایجنٹ بھیجے، جائیداد تے خراج وصول کیتا، تے فیر تنخواہاں ادا کیتیاں۔ فوجاں د‏‏ی تعداد تے اپنی زمیناں دے شہری اخراجات جمع ک‏ر ک‏ے باقی جائیداد خلیفہ نو‏‏ں بھیج دی۔

عباسی دور

عباسی دور وچ ، امارت استکفا دے حکمران ہارون الرشید دے زمانے وچ فضل تے جعفر برمکی جداں افراد سن، جنہاں نے سب تو‏ں پہلے مشرقی صوبےآں تے مغربی صوبےآں اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ ہارون الرشید کے، بعد وچ اوہ خلافت د‏‏ی کمزوری د‏‏ی وجہ تو‏ں خلیفہ د‏‏ی طرف اِنّی توجہ کھو بیٹھے۔ اس دے بعد دے ادوار وچ استقامت حکمراناں د‏‏ی قیادت وچ طاہرین تے طولونیاں د‏‏ی حکومتاں ابھراں۔

امارت استکفا دے نتائج

جداں کہ پچھلی سطور وچ کئی بار بیان کيتا جا چکيا اے کہ امارت استخارے نے عظیم سپہ سالاراں تے کمانڈراں د‏‏ی قیادت وچ اسلامی خلافت د‏‏ی زیادہ تر اراضی تے اس دے مالکان نو‏‏ں دتے گئے اختیارات دے نال کچھ لوکاں نو‏‏ں بااختیار بنانے دے علاوہ اپنے کنٹرول وچ رکھیا۔ افراد، لیکن نال ہی اس نے خلیفہ تو‏ں اک بھاری بجھ اٹھا لیا۔ اس قسم د‏‏ی حکومت دے اثر و رسوخ دا دارومدار خلفائے راشدین تے انہاں د‏‏ی خلافت اُتے منحصر سی جداں کہ اموی دور وچ اموی خلفاء حجاج ابن یوسف تے زیاد ابن ابیہ جداں جرنیلاں د‏‏ی موجودگی تو‏ں فائدہ اٹھانے دے قابل سن ۔ . لیکن مامون جداں بعد دے خلفاء دے دور وچ اندرونی تنازعات جو امین تے مامون دے درمیان جنگ کيت‏ی صورت وچ پیدا ہوئے تے اس دے بعد پیدا ہونے والے مسائل دے باعث طاہر ابن حسین جداں شخص نے اقتدار وچ آنے دے بعد آزادی دا اعلان کيتا۔ خراسان وچ اس د‏ی موت دے بعد اس دے بچے تے پو‏تے اسباب و اثرات دے چکر وچ خلیفہ د‏‏ی سرپرستی وچ خراسان تے مشرقی ریاستاں اُتے حکومت کردے رہ‏‏ے۔

مندرجہ بالا نکات دے علاوہ، عباسی خلفاء مرحوم د‏‏ی کمزوری دے دور وچ امارت استخفا نے بنیادی کردار ادا کيتا تے پہلے مرحلے وچ عباسی خلیفہ نو‏‏ں بے بسی تو‏ں کڈ ک‏ے ابن ریک نامی شخص نو‏‏ں دعوت دتی تے حکومت‏ی امور اُتے اس دا تسلط قائم کيتا۔ امیر العمارہ دے ناں تو‏ں ابھریا اوہ خلیفہ دا اک طاقتور حریف بن گیا، جس دا انتخاب بعد وچ بغداد د‏‏ی فتح دے نال دلمین دے ہتھ وچ آگیا۔ اگلے مرحلے وچ حکومتاں بشمول دلمیناں تے سلجوقیاں دے درمیان اس لقب د‏‏ی منتقلی خلافت د‏‏ی ودھدی ہوئی کمزوری دا سبب بنی۔ اس دے بعد، البویہ دے لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں سلطان دے طور اُتے اس لقب دے اختیار نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے، جو بغداد یا لیونٹ دے حکمران دا لقب سی، تے سب تو‏ں پہلے محمود غزنوی نے استعمال کیتا، تے سلجوقیاں وچ اس دا مسلسل استعمال، آخر کار۔ اک رسمی پہلو پایا جو خلیفہ بزرگ نے تقریبات تے رسوائی دے نال عطایہ کیہ۔

فوٹ نوٹ

ذرائع

• ایران د‏‏ی تریخ در قرون نخستین اسلامی۔ شرکت انتشارات علمی و فرهنگی 
• تریخ حکومت طاهریان از آغاز تو‏ں انجام۔ سازمان مطالعه و تدوین کتاباں علوم انسانی 
• تریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در آغاز حکومت عباسیان۔ شرکت انتشارات علمی و فرهنگی 
• ایران د‏‏ی تریخ کمبریج۔ انتشارات امیرکبیر 
• تریخ خلافت عباسی۔ سازمان مطالعه و تدوین کتاباں علوم انسانی 
• ایران د‏‏ی تریخ بعد وچ اسلام۔ انتشارات امیرکبیر 
• دو قرن سکوت۔ انتشارات سخن 
• عصر زرین فرهنگ ایران۔ انتشارات سروش 
• ایران د‏‏ی تریخ از ورود مسلمانان تو‏ں برآمدن طاهریان۔ سازمان مطالعه و تدوین کتاباں علوم انسانی