انقلاب چین 49-1925ء
1949 ء وچ ماؤ دی قیادت وچ برپا ہونے والا چینی انقلاب، انسانی تریخ دے عظیم ترین واقعات وچوں اک اے۔ 1917ء دے انقلابِ روس دے بعد، ایہ پہلا موقع سی جدوں صدیاں توں پسے ہوئے کروڑاں عوام نے نہ صرف نیم جاگیر دارانہ رشتاں دے جبر تے سرمایہ دارانہ استحصال توں نجات حاصل کيتی بلکہ سامراجی طوق نوں وی اتار پھینکا۔چینی کمیونسٹ پارٹی دی قیادت وچ محنت کشاں تے کساناں نے ناقابل تصور جرات تے بہادری دیاں مثالاں قائم کردے ہوئے پسماندگی دی اتھاہ گہرائیاں توں نکل کے اک متحد تے جدید’’عوامی جمہوریہ چین “ دی بنیاد رکھی۔ ناصرف ایہ بلکہ سوویت یونین دی سٹالنسٹ بیوروکریسی دی تمام تر غداریاں تے ماؤ دے نظریاتی تذبذب تے کمزوریاں دے باوجود، چین توں سرمایہ داری دا خاتمہ تے اک مسخ شدہ مزدور ریاست دا قیام، تروتسکی دے نظریہ انقلاب مسلسل دی درستگی دا وی ثبوت سی۔ چینی کمیونسٹ پارٹی دی فتح نے مغربی تے امریکی سامراج نوں لرزا کر رکھ دتا تے دنیا بھر دے محنت کشاں تے کھبے بازوکے کارکنان نوں اک نويں شکتی بخشی۔ چین تے سوویت یونین اُتے مبنی اک متحد سوشلسٹ بلاک ناصرف سامراجی حملےآں دا بخوبی مقابلہ کرسکدا سی بلکہ ایہ عالمی سوشلسٹ انقلاب دی جانب وی اک اہم قدم ثابت ہُندا مگر بدقسمتی توں ایسا نہ ہويا بلکہ سوویت تے چینی بیوروکریسی دے اپنے اپنے تنگ نظر قومی مفادات دے تحفظ دی تگ تے دو عالمی مزدور تحریک نوں مضبوط کرنے دی بجائے اس وچ پھوٹ دا باعث بنی تے پوری دنیا وچ کمیونسٹ پارٹیاں بیجنگ نواز تے ماسکو نواز دھڑاں وچ بٹ گئياں۔ اپنے نظریاتی تے سیاسی جوہر وچ اک ہونے دے باوجود سٹالنزم تے ماؤ ازم دنیا بھر دی مزدور تحریکاں وچ پھوٹ تے کمزور ی دا باعث بنے۔ ماؤ ازم تے اس توں نکلنے والے مسلح جدوجہد دے غیر سائنسی طریقہ کار نے بعد وچ برپا ہونے والے کئی نوآبادیاتی انقلابات اُتے اپنی چھاپ چھڈی۔ مگر سوویت یونین دے انہدام تے چین دے سرمایہ داری دی جانب لانگ مارچ تے اک مسخ شدہ مزدور ریاست توں سامراجی قوت بننے تک دے سفر نے انہاں دونے رجحانات دے دیوالیہ پن نوں آشکار کردتا اے تے ایہ اپنے منطقی انجام یعنی تریخ دے کوڑے دان دا حصہ بن چکے نيں۔ لیکن اس سب دے باوجود چینی انقلاب خطے دے محنت کشاں تے پیداواری قوتاں دی ترقی تے بڑھوتری دے حوالے توں اک عظیم جست سی جس نے دوسری عالمی جنگ دے بعد چین نوں سامراجی چنگل وچ جکڑی اک نیم جاگیردارانہ تے سرمایہ دارانہ ریاست توں اک جدید تے ترقی یافتہ سماج وچ تبدیل کردتا سی۔ ’چینی معجزے‘ دی تعریفاں وچ زمین تے آسمان دے قلابے ملانے والے ناں نہاد دانشوراں تے معیشت داناں دے اس معجزے نوں حقیقت دا روپ دینے والی منصوبہ بند معیشت دا ذکر کردے ہوئے وی اُتے جلدے نيں۔ اج دے سرمایہ دارانہ چین وچ بھکھ، غربت، بیروزگاری، استحصال، لُٹ مار غرض سرمایہ داری توں جڑی ہر لعنت بدرجہ اتم موجود اے۔ عالمی سرمایہ داری دے بحران دے باعث چین وچ طبقاتی جدوجہد اک بار فیر زور پھڑ رہی اے تے چینی محنت کش طبقہ اک لمبی نیند دے بعد انگڑائی لے رہیا اے۔ بگڑدی ہوئی معیشت تے چینی کمیونسٹ پارٹی دی افسر شاہانہ آمریت دی پورے چینی سماج اُتے آہنی جکڑ بندی، جتھے جمہوری آزادیاں نہ ہونے دے برابر نيں، اک دیوہیکل سماجی دھماکے دی راہ ہموار کر رہے نيں جو پوری دنیا نوں لرزا کر رکھ دے گا۔ ایداں دے وچ چینی انقلاب، اس دی حاصلات، ماؤ ازم دے جنم، اس دی فکری غربت وغلطیاں تے سوویت سٹالنسٹ بیوروکریسی دی غداریاں تے نتیجتاً اک مسخ شدہ مزدور ریاست دا قیام، بیجنگ - ماسکو پھوٹ تے چین دی سرمایہ داری دی جانب واپسی وچ بوہت سارے اہم اسباق نيں جنہاں توں مارکسسٹاں دی نويں نسل نوں مسلح کرنا ہی اس تحریرکا مقصد اے۔ خاص طور اُتے ء27-1925 دے پہلے چینی انقلاب، اس دی ناکامی تے اس دوران سوویت بیوروکریسی دی طبقاتی مفاہمت دی غلط پالیسیاں تے اس دے خلاف تروتسکی دی قیادت وچ لیفٹ اپوزیشن دی جدوجہد، اک نظریاتی خزانہ اے جس دی جانکاری دے بغیراج مارکس وادیاں دی نويں نسل دی سیاسی تعلیم وتربیت ادھوری رہے گی۔
انیہويں صدی دے وسط تک آندے آندے جدوں عالمی سامراجی طاقتاں بالخصوص برطانیہ چین اُتے اپنی گرفت مضبوط کر رہی سن، قدیم ایشیائی طرز پیداوار اپنے بستر مرگ اُتے سی۔ پچھلی اک صدی وچ ہونے والی کئی بغاوتاں اس قدیم نظام دے اپنی انتہا نوں پہنچ جانے دا اظہار سن۔ مگر انہاں وچوں کوئی وی بغاوت بادشاہت تے اس دے نال قدیم ایشیائی طرز پیداوار دا خاتمہ کرنے تے اس دا متبادل دینے وچ کامیاب نہ ہوسکن۔ مگر اس دوران برطانیہ تے فرانس وچ بورژوا انقلابات دے ذریعے جاگیرداری دی جگہ سرمایہ داری لے چکی سی۔ برطانیہ اک نويں سامراجی طاقت بن دے ابھر رہیا سی تے اک عالمی منڈی دی تشکیل جاری سی۔ کئی صدیاں پوری دنیا توں وکھ تھلگ رہنے دے بعد بالآخر سرمایہ داری یورپی سنگیناں توں قدیم چین دے دروازے اُتے دستک دے رہی سی۔ تے جداں کہ مارکس نے لکھیا سی کہ چین دی شمولیت دے نال ہی اک عالمی سرمایہ دارانہ منڈی دی تخلیق ہوسکے گی۔ مارکس لکھدا اے کہ:
”بورژوا سماج دا مخصوص فریضہ عالمی منڈی دی تشکیل اے۔۔۔کیونجے دنیا گول اے ،اس لئی ایويں معلوم ہُندا اے کہ ایہ (عمل) کیلیفورنیا تے آسٹریلیا دی نو آبادکاری تے چین تے جاپان دی (منڈی) کھلنے توں ہی مکمل ہوئے گا۔“[۱]
مگر چین وچ سرمایہ داری دی آمد تے سرمایہ دارانہ رشتاں دی چینی سماج وچ سرایت دا سفر کوئی سیدھی لکیر وچ طے نئيں ہويا بلکہ ایہ انتہائی اُتے پیچ تے تکلیف دہ سی۔ افیمی جنگاں (42-1839ء تے 60-1856ء) وچ چینی فوج دی شکست دے بعد سامراجی مداخلت دے اک نويں دورکا آغاز ہويا جس نے چینی سماج نوں عالمی منڈی دے نال جوڑ دتا۔اس جنگ دے نتیجے وچ جتھے برطانوی سامراج نے اپنی مرضی دے معاہدے کیتے اوتھے افیم دی تجارت تے اس وچ ملوث چینی بادشاہ دے افسراں نوں رشوت اورلُٹ مار دا گھن لگ گیا۔ برطانوی سامراج نے ہندوستان وچ کاشت ہونے والی افیم دی تجارت توں چینی منڈی اُتے اپنا تسلط مضبوط کيتا۔ برطانوی توپاں دے بلبوندے اُتے سرمایہ داری دی چینی سماج وچ اس دھماکہ خیز آمد نے چنگ بادشاہت دے حتمی زوال دی بنیاد رکھ دتی جو کہ بعد وچ 1911ء نوں اپنے انجام نوں پہنچی۔ برطانوی سامراج نے جتھے اک طرف تجارت تے فوجی طاقت دی بنا اُتے خوب لُٹ مار دی تے قدیم چینی سماج نوں تاراج کر کے رکھ دتا اوتھے اس نے چین وچ سرمایہ داری جو کہ اک نواں تے جدید نظام سی، دی وی بنیاداں رکھن۔ اس حوالے توں ہندوستان دی طرح چین وچ وی سامراج دا دوہرا کردار سی جس دی مارکس نے 1857ء دی بغاوت ہند دے دوران نیویارک ٹریبیون وچ لکھے گئے مضامین وچ وضاحت کيتی سی۔ اس شرمناک شکست توں بادشاہت دے خلاف نفرت نوں ہور ہويا ملی۔ بعد وچ، ”تائی پنگ بغاوت“ نے رہی سہی کسر وی پوری کردتی تے بادشاہت نوں لرزا کر رکھ دتا، جدوں پورے چین دے طول تے عرض وچ لکھاں مفلس کسان تے نیم پرولتاریہ بادشاہت دے خلاف میدان وچ اتر آئے۔اس بغاوت بالخصوص اس دے طبقاتی مطالبات (زمیناں اُتے قبضے، نجی تجارت اُتے پابندی وغیرہ) دی بنیاد وی برطانوی تجارت دے چینی سماج اُتے پڑنے والے تباہ کن اثرات سن ۔ لکھاں میل دور برطانوی تے یورپی منڈیاں توں چین پہنچنے والی سستی اشیانے ہزاراں سالاں توں قائم چینی سماج دا تانا بانا بکھیر کر رکھ دتا سی۔ چینی کسان اپنی پیداوار انتہائی سستے داماں بیچنے جدوں کہ در آمد شدہ اشیا انتہائی مہنگے داماں خریدنے اُتے مجبور سن ۔
”افیون دے عام استعمال دا نتیجہ دولت دی دیہاتاں توں قصبات نوں منتقلی تے اندرونی منڈی دے خطرناک حد تک سکڑنے دی صورت وچ نکلیا۔ملکی منڈی توں اخراج دے نتیجے وچ چاندی دی قلت دی وجہ توں عام استعمال ہونے والی تانبے دی کرنسی دی قدر 20 توں 30 فیصد گرگئی تے روز مرہ دے اخراجات وچ کئی گنیاوادھا ہوگیا۔ککولوں بنی مصنوعات تے ہور غیر ملکی اشیا نے چینی دستکاری نوں برباد کرکے رکھ دتا، خاص طور اُتے جنوبی صوبےآں وچ ۔۔۔ان صنعتاں دے ختم ہونے دا مجموعی نتیجہ وڈے پیمانے اُتے مفلسی دی صورت وچ نکلیا تے آبادی دا اک وڈا حصہ خانہ بدوش بن گیا۔“[۲]
جتھے اک طرف ناں نہاد ترقی پسند جمہوری برطانیہ نے افیون دا زہر بیچ کر چینی سماج نوں تاراج کيتا تے مستقبل دے چینی انقلاب دے سپاہیاں نوں جنم دتا اوتھے سرمایہ دارانہ منڈی دی حرکیات دے تحت قدیم زرعی اشرافیہ دے جبر واستحصال نوں ختم کرنے دی بجائے اسنوں ہور مضبوط تے گہرا کرنے دا موجب بنا۔اس دے بعد امریکا تے فرانس دی وی چین وچ سامراجی مداخلت وچ وادھا ہويا۔
”ان تاجراں تے سرکاری اہلکاراں وچوں اک نويں طبقے دا جنم ہويا، اک گماشتہ طبقے دا جو کہ چینی منڈی وچ بیرونی سرمایے دا دلال سی۔۔۔معیشت توں جڑے کلیدی عہدےآں اُتے بیرونی(اہلکاراں کے) قبضے نے مقامی تے آزاد سرمایہ دارانہ ترقی دے رستے وچ دیوار حائل کردتی۔ انہاں چینی تاجراں تے اہلکاراں دی اکٹھی کيتی گئی دولت کسی سرمایہ دارانہ صنعت وچ لگنے دی بجائے واپس زمین (کی خرید تے فروخت) وچ خرچ ہونے لگی۔ زرعی اشرافیہ نال تعلق رکھنے والے انہاں بیشتر افراد نے اس عمل دا آغاز کيتا تے اپنی دولت نوں اپنی خاندانی جاگیراں نوں توسیع دینے دے لئی استعمال کيتا۔ اس نے واضح طور اُتے وڈی وڈی جاگیراں دی بڑھوتری تے چھوٹے زمینداراں دے اپنی زمین توں ہتھ دھونے دے عمل نوں مہمیز دی۔۔۔منافعاں توں ناصرف ہور زمیناں بلکہ بلند شرح سود اُتے کساناں کوقرضے دئیے گئے، جو کہ ہر گزردے دن دے نال ڈگدی آمدن تے بڑھدے اخراجات تے محصولات دے باعث قرضے لینے اُتے مجبور سن ۔۔۔کسان تبدیلی دے نال خود نوں ہم آہنگ کرنے توں قاصر سی۔ بلکہ اس دے ہتھوں برباد ہوگیا۔۔۔۔اپنی زمین توں ہتھ دھو کر اوہ کھیت مزدور بن گیا۔۔۔ایہ (زمیندار اشرافیہ) طبقہ، جو کہ زمین دے نال جڑی تمام تر عدم مساوات نوں ہر صورت قائم رکھنا چاہندا سی تے اس توں منافع بٹوردا سی، غیر ملکی نفوذ تے کنٹرول دا بنیادی اوزار بنا۔“[۳]
یاں، ایہ نواں طبقہ اپنے جنم توں ہی رجعتی تے بیرونی سرمایے اُتے انحصار کردا سی تے کسی قسم دا ترقی پسند کردار ادا کرنے توں قاصر سی۔ 1880ء دی دہائی وچ سامراجی آشیرباد وچ ہی انہاں انفرادی سرمایہ داراں نے شنگھائی، ووہان، گوانگ ڈونگ تے ہور شہراں وچ کپڑے، کاغذ، ماچس تے ریشم دی صنعتاں لگانا شروع کيتياں مگر ایہ عمل ہر حوالے توں بیرونی سرمائے دی مرہون منت سی۔ریل تے ڈاک دے جدید نظام دی آمد دے نال ہی چین وچ سرمایہ داری دا باقاعدہ آغاز ہوئے چکيا سی۔
تائی پنگ بغاوت دی شکست دے بعد چین کسی بورژوا انقلاب دے بغیر ہی عالمی منڈی دا حصہ تاں بن گیا مگر ایہ سوال اپنی جگہ موجود رہیا کہ یورپ دی طرح جدید تے جمہوری چین دے قیام دے لئی کون اس گلی سڑی بادشاہت دا خاتمہ کردے ہوئے بورژوا انقلاب دے فرائض پورے کردے ہوئے اس دی جگہ لے گا؟
بادشاہت دا خاتمہ تے 1911ء دا بورژوا انقلاب
[سودھو]ویہويں صدی دے آغاز توں ہی چینی سماج وچ پرانے نظام نال نفرت تے تبدیلی دی خواہش اپنی انتہاواں نوں چھو رہی سی۔ اس وقت چین اُتے اک بادشاہت مسلط سی اورچنگ شاہی خاندان اقتدار اُتے قابض سی۔بادشاہت نال نفرت ودھدی چلی جارہی سی تے عوام اس توں چھٹکارا حاصل کرنا چاہندے سن ۔اُتے توں مسلط کيتے گئے بورژوا رشتاں دا استحصال،نیم جاگیردارانہ اشرافیہ دا جبر تے اس اُتے سامراجی محکومی تے لُٹ مار چینی سماج نوں تاراج کر رہے سن ۔ ایداں دے وچ ناصرف کساناں تے شہری مزدوراں بلکہ انٹیلی جنشیہ وچ وی اس پورے نظام دے خلاف نفرت نقطہ ابال نوں پہنچ چکی سی۔ خاص طور اُتے نوجواناں دی پرت وچ چین نوں اک جدید تے ترقی یافتہ ریاست بنانے دے حوالے توں گرماگرم تے پرجوش بحثاں عام سن۔ آغاز وچ ایہ خیال راسخ سی کہ موجودہ چینی ریاست وچ ہی اصلاحات کرکے برطانیہ یا امریکا دی طرز اُتے اک آئینی بادشاہت یا پارلیمانی جمہوریت وچ تبدیل کيتا جاسکدا اے۔ مگر وقت دے نال نال ایہ واضح ہُندا گیا کہ موجودہ ریاست دی اصلاح ناممکن اے جو کہ کسی طور اپنی طاقت تے مراعات چھڈنے اُتے راضی نئيں ہوئے گی۔ ايسے اثنا وچ کئی انقلابی تنظیماں تے جریدے ابھرے۔ اس حوالے توں چین دے جنوبی تے مشرقی حصےآں وچ خاص طور اُتے گرماگرمی سی جنہاں دا مرکز کنٹن (موجودہ گوانگ ژو) تے شنگھائی سن ۔ انہاں وچوں کم وبیش ہر تنظیم دا مقصد چنگ بادشاہت نوں اکھاڑ سُٹ کر اک جمہوریہ دا قیام سی۔ پر، اس عرصے وچ مارکسی یا سوشلسٹ نظریات حالے چینی سماج وچ کوئی خاطر خواہ جگہ بنانے وچ کامیاب نئيں ہوئے سن ۔ ایداں دے وچ ویہويں صدی دی پہلی دہائی وچ ، دو شخصیتاں تے انہاں دی تنظیماں تے جریدے ابھر کر سامنے آئے جنہاں وچوں اک سن یات سین تے اس دی تنظیم تونگ منگ ہوئی (جو بعد وچ کومنٹانگ دے ناں توں جانی جانے لگی) سی تے دوسری، چین دو زیااور اس دے Anhui Common Speech Journal تے New Youth نامی جریدے سن ۔
1905ء توں 1912ء دے درمیان، سن نے چنگ بادشاہت نوں فوجی قوت دے ذریعے اکھاڑ پھینکنے دے لئی اک سیاسی تحریک نوں فروغ دتا۔ اس دوران قومی جدوجہد نوں مضبوط تے توانا کرنے دے لئی، سن نے کئی چھوٹی وڈی تنظیماں نوں اک پارٹی وچ اکٹھا کردتا جس دی وجہ توں سن دی شہرت تے اثرورسوخ وچ وادھا ہويا۔سن دا مقصد چین وچ اک بورژوا جمہوری انقلاب کردے ہوئے اک جدید جمہوری چین دی تعمیر سی۔ اس مقصد دے لئی ویہويں صدی دی پہلی دہائی وچ ، سن دی قیادت وچ بادشاہت دے خلاف پنج بغاوتاں ہوئیاں مگر کوئی وی کامیاب نہ ہوسکی۔مگر 1911ء وچ کنٹن بغاوت دی ناکامی دے بعد، بالآخر ہوبے صوبے وچ سپاہیاں نے بغاوت کردتی تے جمہوریہ دے قیام دا باضابطہ اعلان کردتا۔ تریخ وچ اس کو’’شن ہائی انقلاب“ یا پہلا چینی انقلاب وی کہیا جاندا اے۔
گوکہ اس بغاوت دے نتیجے وچ کوئی عوامی ردعمل سامنے نہ آیا نہ ہی اس وچ عوام دی شمولیت سی مگر بادشاہت تے موجودہ حکومت اس قدر گل سڑ چکے سن کہ انہاں نوں اشرافیہ توں وی حمایت میسر نہ آسکيتی۔ بادشاہ نے اقتدار چھڈنے دا اعلان کردتا تے جمہوریہ دا قیام عمل وچ آیا۔بادشاہت دے خاتمے دے نال ہی، نان جنگ وچ سن دے حمایتیاں نے قومی اسمبلی تشکیل دینے دے نال نال سن نوں نويں جمہوریہ دا صدر چن لیا۔
سن سیاسی طور پراک پیٹی بورژوا ریڈیکل سی جس دے نزدیک سوشلزم اک واضح سیاسی تے معاشی نظام دی بجائے اک مبہم سا عوامی بہتری دا کوئی ذریعہ سی۔ اس دا سب توں وڈا ثبوت سن دے مشہور زمانہ ”تین اصول“ نيں جنہاں وچ چین نوں سامراجی چنگل توں نجات دلانے دے لئی طبقاتی جدوجہد دا ذکر ہی نئيں تے اس دی بجائے ’عوام‘ دا ذکر کيتا گیا اے، جداں چین وچ نہ کوئی طبقاتی تفریق وجود رکھدی سی تے نہ ہی مختلف طبقات دے متضاد تے ناقابل مصالحت مفادات سن ۔
سن دی انہاں نظریاتی کمزوریاں دا اظہار آنے والے واقعات وچ ہويا۔بجائے اس دے کہ سن حکومت دا تختہ الٹنے دے لئی اک ریڈیکل سیاسی تے سماجی پروگرام اُتے ملک دے طول تے عرض وچ عوام نوں متحرک کردا، سن نے پرانی بادشاہت دے وزیر اعظم دے نال ڈیل کر لئی تاکہ بادشاہ دی بے دخلی نوں یقینی بنایا جاسکے۔ اس دے بدلے وچ کئی شرمناک مراعات دینے دا وعدہ کيتا گیا۔
چین دا ایہ انقلاب، چینی سماج وچ سلگدے کسی اک مسئلے نوں وی حل کرنے وچ قاصر رہیا تے کسی بنیادی تبدیلی دی بجائے صرف چہراں دی تبدیلی ثابت ہويا۔انقلاب فرانس دی طرح جس نے شہری نیم پرولتاریہ پرتاں اورکساناں دی حمایت تے عملی شرکت دے نال جاگیرداری نوں جڑ توں اکھاڑ پھینکتے ہوئے اک نويں ترقی پسند نظام سرمایہ داری دی راہ ہموار کی، اس دے بالکل برعکس شن ہائی انقلاب وچ عوام دی شرکت نہ ہونے دے برابر سی، گو کہ پرانی بادشاہت نال نفرت دی وجہ توں انقلاب دے لئی عوام دی ہمددریاں موجود سن، تے بنیادی طور اُتے پربادشاہت توں خائف مقامی اشرافیہ، فوجی تے سول افسران دے بلبوندے اُتے انقلاب کيتا گیا۔ انقلاب دی قیادت رائج الوقت سرمایہ دارانہ نظام تے ماضی دی تمام تر باقیات دے خلاف کوئی فیصلہ کن اقدام کرنے توں قاصر سی کیونجے اس دی قیادت اوہی اشرافیہ تے بیوروکریسی کر رہی سی جنہاں دے اسٹیٹس نوں دے نال مفادات جڑے سن ۔
نتیجتاً اقتدار اُتے قبضے دی لڑائی دے دوران پھوٹ پئی تے بادشاہت نوں دوبارہ بحال کرنے دی کوشش کيتی گئی۔ دوسری جانب، نوزائیدہ جمہوری حکومت وی ٹُٹ پھوٹ تے آپسی لڑائیاں دا شکار سی کیونجے اس دی حمایت دے لئی کوئی مضبوط تے آزاد قومی بورژوازی ہی موجود نہ سی۔ گو کہ بادشاہت دا خاتمہ اک ترقی پسند قدم سی مگر شن ہائی انقلاب تے اسنوں برپا کرنے والی پارٹی کومنٹانگ کوئی اک وی جمہوری فریضہ سر انجام دینے وچ مکمل طور اُتے ناکام ثابت ہوئی۔ قومی آزادی، قومی وحدت، ریڈیکل زرعی اصلاحات، جدیدانفرا سٹرکچر دی تعمیر تے سامراجی تسلط توں چھٹکارے سمیت کوئی اک مسئلہ وی حل نہ ہوسکا۔ اس انقلاب دی نااہلی نے ناں نہاد قومی بورژوازی دی کمزوری نوں مکمل طور اُتے عیاں کردتا۔رد انقلابی قوتاں دے نال ڈیل دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ سن دی پارٹی کومنٹانگ نوں غیر قانونی قرار دے دتا گیااور سن نوں جاپان جلا وطن ہونا پيا۔ پوراچین جاگیرداراں تے وار لارڈز وچ منقسم ہوگیا۔ خانہ جنگیاں نے دیہاتاں وچ محرومی تے ذلت وچ ہور وادھا کردتا۔
اس شکست دے چینی نوجواناں بالخصوص نوزائیدہ پرولتاریہ اُتے گہرے اثرات مرتب ہوئے۔ پہلی عالمی جنگ دے خاتمے تے سامراجی بندر ونڈ نے سامراج توں وابستہ رہی سہی امیداں اُتے وی پانی پھیر دتا جس دے نتیجے وچ ’’4مئی دی تحریک“ دا جنم ہويا۔ مگر ایہ بدنظمی تے انتشار 1949ء دے انقلاب تک جاری رہیا تے ایويں جمہوری انقلاب دے فرائض دی تکمیل وی محنت کش طبقے دے کندھےآں اُتے آن پئی جس دے پوٹینشل دا اظہار دوسرے چینی انقلاب وچ ہويا۔
پہلی عالمی جنگ تے مزدورتحریک دا احیا
[سودھو]جتھے نظریاتی تے فکری محاذ اُتے چن چینی سماج نوں اس دلدل توں نکالنے دے لئی سرگرداں سی اوتھے دوسری طرف شنگھائی، ووہان، کنٹن، گوانگ ڈونگ، گوانگ ژو تے ہور وڈے شہراں دی صنعتاں وچ مستقبل دے چینی انقلاب دا اوزار تیار ہوئے رہیا سی۔ ویہويں صدی دے آغاز اُتے چینی سماج وچ اک تاریخی تبدیلی رونما ہوئے رہی سی۔ اک نیا، ترقی پسند تے انقلابی طبقہ چینی صنعتاں وچ پروان چڑھ رہاتھا۔ سامراجی تسلط دے زیر اثر ہونے والی ایہ صنعتی ترقی اپنے اندر بوہت سارے تضادات لئی ہوئے سی۔ مثال دے طور اُتے پہلی چین -جاپان جنگ دے بعد سٹریٹجک اہمیت دے پیش نظر چین وچ تیزی توں ریل بچھائی گئی مگر 1925ء تک آندے آندے چین جداں لکھاں مربع کلومیٹر اُتے پھیلے اک وسیع تے عریض خطے وچ ریل دی پٹری دی کل لمبائی محض 12ہزار کلومیٹر سی تے اس دا وی بیشتر حصہ مشرقی صوبےآں وچ سی۔ ايسے طرح، یورپ توں آنے والی سستی مصنوعات دی بھرمار نے پینڈو آبادی دی اک وڈی اکثریت نوں دربدر دی ٹھوکرن کھانے اُتے مجبور کردتا سی جنہاں دا ہن صنعتاں وچ استحصال کيتا جاسکدا سی۔ جتھے اک طرف، سامراجی تسلط وچ ہونے والی اس سرمایہ دارانہ ترقی نے قدیم سماجی رشتاں نوں مسخ کردے ہوئے انہاں نوں تے وی زیادہ ناقابل برداشت بنا دیااوتھے دوسری طرف چینی سماج نوں عالمی منڈی توں وی جوڑ دتا۔ پینڈو آبادی دے اپنی زمین توں ہتھ دھو بیٹھ کر خانہ بدوشی تے شہراں دی جانب آمد نے سستی محنت وی فراہم دی جنہاں کاا ب صنعتاں وچ استحصال کيتا جاسکدا سی۔ اک طرف زرعی پیداوار وچ وڈی کمی ہوئی تاں دوسری جانب جدید تکنیک توں لیس صنعتاں دے لگنے توں وڈے شہراں جداں شنگھائی وچ محنت کش طبقے دی بڑھوتری وی ہوئی۔ 1905ء دے بعد چینی شہراں دے حجم وچ تیز ترین وادھا دیکھنے وچ آیا۔ 1919ء تک شنگھائی دی آبادی 19 لکھ تک جا پہنچی۔ 23-1919ء محض چار سالاں وچ بیجنگ کيتی آبادی 6 لکھ توں ودھ کے دس لکھ توں تجاوز کر گئی۔ ايسے مظہر نوں تروتسکی ”مشترکہ تے ناہموار ترقی“ دا ناں دیندا اے۔ تے ایہی نو آبادیاتی ملکاں وچ سامراج دا دوہرا کردار سی۔
پہلی عالمی جنگ دے دوران چینی صنعت تے اس دے نال نال اک نوزائیدہ محنت کش طبقے دی تیز ترین بڑھوتری ہوئی۔ جدید تکنیک توں لیس فیکٹریاں، ملیاں تے شپ یارڈ شنگھائی تے کنٹن جداں وڈے شہراں وچ ابھراں جنہاں دی بھاری اکثریت عالمی سرمائے دے فرنٹ مین دا کردار ادا کرنے والے چینی سرمایہ داراں دی ملکیت سی۔ اس دوران شنگھائی مشرق بعید دی اہم ترین بندرگاہ بن گیا۔ ايسے اثنا وچ چین وچ صنعتی مزدورں دی تعداد وچ وی تیز ترین وادھا ہويا جو کہ 1916ء وچ 10 لکھ توں ودھ کے 1922ء تک 20 لکھ تک جا پہنچی۔ جدوں کہ 20 لکھ ہور شعبےآں دے مزدور وی سن جنہاں وچ کان کن،ریل مزدور تے بحری جہازاں دے مزدور نمایاں سن ۔ اس ترقی دی اک ہور اہم خاصیت اس محنت کش طبقے دا وڈے شہراں تے بالخصوص وڈی وڈی فیکٹریاں تے صنعتاں وچ مرتکز ہونا سی۔مثال دے طور پر، 1923ء وچ شنگھائی دی 57 فیکٹریاں وچ 5 سو توں 1 ہزار تک مزدور کم کردے سن ۔ ايسے طرح، 1927ء تک صرف شنگھائی وچ کم کرنے والے صنعتی مزدوراں دی تعداد لگ بھگ تن لکھ ہوچکی سی۔ ہور برآں، لگ بھگ 8 لکھ چینی مزدور ایسی صنعتاں وچ مرتکز سن جنہاں دی فی فیکٹری ور ک فورس 500 توں ودھ سی۔ مگر ایہ سامراجی سرمایہ داری اپنے نال بدترین استحصال وی لے کے آئی جنہاں وچ محنت کشاں نوں کسی وی قسم دے حقوق حاصل نہ سن ۔ بالغ محنت کشاں دے لئی کم دے اوقات کار بارہ توں چودہ گھینٹے سن مگرکئی صنعتاں ایسی سن جتھے اٹھارہ اٹھارہ گھینٹے وی کم لیا جاندا سی۔ ايسے طرح شنگھائی دے صنعتی مزدوراں کوکھ بھگ نصف خواتین محنت کشاں اُتے مشتمل سی جنہاں دا مرداں توں وی زیادہ استحصال کيتا جاندا سی تے انہاں نوں انتہائی غیر انسانی حالات وچ کم کرنے اُتے مجبور کيتا جاندا سی۔ اجرتاں وچ تفاوت دے نال نال انہاں محنت کشاں دا جنسی استحصال وی عام سی۔ جدوں کہ ايسے دوران شنگھائی وچ طبقاتی تفاوت وی واضح نظر آندا سی۔ اک طرف غربت دا سمندر سی تاں دوسری جانب انہاں محنت کشاں دے استحصال توں منافعے کمانے والے سرمایہ داراں، بینکاراں، تے افسران دے لئی ہر آسائش موجود سی۔ ایہ طبقاتی تفاوت تے استحصال اس نوزائیدہ مگر مضبوط تے مرتکز محنت کش طبقے دے شعور اُتے گہرے اثرات مرتب کر رہیا سی۔ آئزک ”چینی انقلاب دے المیے“ وچ لکھدا اے کہ:
”1916ء دے اختتام تک چین وچ صنعتی مزدورں دی تعداد دس لکھ تک پہنچ چکی سی تے جو 1922ء تک دگنی ہوچکی سی۔ دولکھ چینی محنت کشاں دی اک فوج نوں جنگ دے دوران یورپ بھیجیا گیا۔ انہاں وچوں کئی محنت کشاں نے لکھنا پڑھنا سکھیا تے سب توں ودھ کے اوہ یورپی محنت کشاں دے نال تعلق وچ آئے تے یورپ دے بلند معیار زندگی توں روشناس ہوئے۔ اوہ نويں خیالات دے نال واپس آئے کہ کس طرح جدوجہد توں حالات نوں بہتر بنایا جاسکدا اے۔۔۔ان محنت کشاں نے نويں مزدور تنظیماں دی تخلیق وچ اہم کردار ادا کيتا جنہاں وچ انہاں نے مضبوط تے پرجوش مراکز بنائے۔۔۔1919ء وچ ایہ شنگھائی تے ہور شہراں وچ ہونے والی ہڑتالاں ہی سن جنہاں نے حکومت نوں پیکنگ وچ گرفتار طلبہ نوں رہیا کرنے تے قابل نفرت سرکاری اہلکاراں نوں مستعفی ہونے اُتے مجبور کيتا۔“
اس تمام تر استحصال دے دوران چین دی مزدور تحریک وی منظم ہوئے رہی سی۔ کنٹن وچ یکم توں 6 مئی 1922ء وچ چینی محنت کشاں دی پہلی کانگریس منعقد ہوئی۔اس کانفرنس وچ 200 یونیناں دے 160 مندوبین شریک سن جو تن لکھ محنت کشاں دی نمائندگی کر رہے سن ۔اس کانفرنس وچ اٹھ گھینٹے دے اوقات کار، ہڑتالیاں دی باہمی امداد، اک مستقل ملکی تنظیم تے صنعتی یونیناں دے لئی پالیسی سازی دے حق وچ قرارداداں منظور کيتیاں گئیاں۔اس کانفرنس دے بعد چائیہور نیشنل لیبر فیڈریشن دا قیام عمل وچ آیا۔ مئی 1925ء وچ دوسری ملکی سطح دی لیبر کانفرنس دا انعقاد کيتا گیا جس وچ 285 مندوبین نے شرکت کيتی جو ساڈھے چار لکھ محنت کشاں دی نمائندگی کر رہے سن ۔اس کانفرنس وچ فیصلہ کيتا گیا کہ اس فیڈریشن نوں ماسکو دی سرخ انٹرنیشنل لیبر یونینز (RILU) دے نال منسلک کيتا جائے گا۔
1922 ء توں پہلے مزدور تحریک مختلف تحریکاں تے ہڑتالاں دے ذریعے پھیل رہی سی۔ بوہت سارے چینی سرمایہ دار بیرونی سرمایہ داراں دی فیکٹریاں وچ ہونے والی ہڑتالاں دی مدد کردے سن تاکہ انہاں دا خاتمہ کر کے کاروبار اُتے اپنا تسلط حاوی کر سکن۔ لیکن 1922ء تک خود چینی سرمایہ داراں دی فیکٹریاں وچ وی ہڑتالاں دا سلسلہ شروع ہوئے چکيا تھاجس دے خلاف مقامی سرمایہ داراں تے حکومت دا رویہ ہن سخت سی۔اکتوبر 1922ء وچ تان شینگ دے کان کناں دی ہڑتال نوں توڑنے دے لئی حکومت نے پولیس تے فوج دا وی استعمال کيتا۔اس دے علاوہ ریلوے، شپنگ تے ہور شعبےآں وچ وڈی ہڑتالاں ہونا شروع ہوئے گئياں سن۔لیکن چین وچ محنت کش طبقے دی تحریک دے ابھار دا آغاز 4 مئی 1919ء دی تحریک توں ہويا سی جو چین دی تریخ وچ اک اہم موڑ دی حیثیت رکھدی اے۔ ایہ تحریک طبقاتی توازن وچ واضح تبدیلی تے محنت کش طبقے دی طاقت دا پہلا اظہار سی۔
پہلی عالمی جنگ دے اختتام اُتے ورسائی معاہدے دے تحت ہونے والی سامراجی بندر ونڈ نے ناصرف چینی حکمران طبقے دے خصی پن نوں ہور عیاں کردتا بلکہ نال ہی سامراج دے حوالے توں موجود تمام تر خوش فہمیاں نوں اڑا کر رکھ دتا۔ اس معاہدے دے نتیجے وچ شین ٹونگ دی جاپان نوں حوالگی دا اعلان اونٹھ دی کمر اُتے آخری تنکا ثابت ہويا تے ملک گیر مظاہرے پھوٹ پئے۔ 4 مئی 1919ء نوں مختلف یونیورسٹیاں دے لگ بھگ پنج ہزار طلبہ پیکنگ دی سڑکاں اُتے نکل آئے تے سامراج دے دلال کئی وزیراں دی رہائش گاہاں اُتے حملہ کردتا۔ کئی طلبہ نوں گرفتار کر ليا گیا۔جاپانی اشیا دے بائیکاٹ دے نال نال طلبہ دا مطالبہ سی کہ اس سامراجی بندر ونڈ وچ ملوث اہلکاراں نوں سزا دتی جائے۔ اگلے روز پورے پیکنگ دے طلبہ ہڑتال اُتے چلے گئے تے ایہ مظاہرے چین دے دوسرے حصےآں وچ وی پھیل گئے۔ دیکھدے ہی دیکھدے کئی فیکٹریاں دے مزدور طلبہ دے نال یکجہتی وچ ہڑتال اُتے چلے گئے۔ محنت کش طبقے دی اس تحریک وچ شمولیت نے صورتحال نوں تبدیل کرکے رکھ دتا۔ شنگھائی دے مزدوراں دی ہڑتال خاص طور اُتے قابل ذکر اے جنہاں نے طلبہ دے نال اظہار یکجہتی دے لئی اعلامیہ جاری کيتا تے گرفتار طلبہ دی فوری رہائی دا مطالبہ کيتا۔ بالآخر حکومت نوں گھٹنے ٹیکنے پئے تے ناصرف گرفتار طلبہ نوں رہیا کر دتا گیا بلکہ انہاں افسران نوں وی برخاست کردتا گیا جو اس معاہدے وچ شامل سن ۔ ایہ محنت کش طبقے دی چین دے سیاسی منظر نامے اُتے پہلی آمد تے اپنی قوت دا اولین اظہار سی۔
اس دوران 1911ء دے انقلابیاں دی پارٹی کومنٹانگ اپنی متروکیت دے باعث کوئی واضح کردار ادا کرنے توں قاصر سی۔ اس دے ”دائیں“ بازو توں وابستہ افراد مختلف علاقائی جنگی سرداراں دے رحم تے کرم اُتے سن جدوں کہ سن یاٹ سین حالے وی سیاسی طریقہ کار دی بجائے عسکری طریقہ کار دے ذریعے مختلف علاقائی سرداراں دے نال مل کے انقلاب دی کوشش وچ مصروف سی۔ اس نے ’’تین عوامی اصولوں‘‘ دی پالیسی دتی جو درپیش سماجی ومعاشی مسائل دا واضح حل دینے دی بجائے متذبذب نقطہ نظرکا اظہار سی۔ اس دا نیشنلزم دا اصول سامراجی طاقتاں دے خلاف لڑنے دا کوئی طریقہ نئيں پیش کردا سی۔ بلکہ پہلے صدر دی حیثیت توں اپنے دور اقتدار وچ سن انہاں طاقتاں دے اگے جھک گیا سی۔ پہلی عالمی جنگ دے بعد سن مختلف عالمی طاقتاں توں رحم دی اپیل کردا ہويا انہاں دے بہتر برتاؤ دے ذریعے کوئی حل تلاش کرنا چاہندا سی۔ سن چین وچ رہنے والی مانچو، منگول، تبتی تے ہور اقليتی قومیتاں نوں وی چینی نیشنلزم دے تحت ہان چینی اں دے اقتدار وچ اکٹھا کرنا چاہندا سی تے انہاں قومیتاں دے حقِ خود ارادی دا مطالبہ بہت تاخیر توں اس دے پروگرام وچ شامل ہويا۔
اس دی سوچ سی کہ جمہوریت دے اصول دے تحت ’جاہل‘اور پسماندہ عوام نوں روشن خیال راہنما اندھیراں توں باہر نکالاں گے۔ اس دی ’جمہوریت‘ وچ عوام دے سیاسی حقوق او ر آزادی دے لئی کوئی جگہ نئيں سی۔اس دے ”عوام دی زندگیوں“ دے اصول دے تحت زرعی سوا ل نوں حل کرنے دے بارے وچ وی مبہم رائے دتی گئی سی جسنوں سن مختلف تشریحاں دے ذریعے وقت دی مناسبت توں موزاں بنانے دی کوشش کردا رہیا۔ 4 مئی دی تحریک دے بعد سن دی کومنٹانگ وی اس سیاسی ہلچل وچ قدم رکھنے دی کوشش کر رہی سی تے اسنوں سامعین وی مل رہے سن ۔مختلف طلبہ دے اکٹھ وچ اوہ تقریراں کر کے اپنی سیاست نوں ختم ہونے توں بچانے دی کوشش وچ مصروف سی۔
انقلابِ روس تے چینی کمیونسٹ پارٹی دا قیام
[سودھو]1917ء دے روسی انقلاب نے باقی دنیا دی طرح چینی محنت کشاں تے نوجواناں دے شعور اُتے گہرے نقوش چھڈے۔ ورسائی معاہدے دے نتیجے وچ ہونے والی بندر ونڈ دے مقابلے وچ سوویت حکومت نے جولائی 1919ء وچ کاراکھان مینی فیسٹو اُتے عملدرآمد کردے ہوئے زار شاہی دے عہد وچ چین دے علاقےآں، تے مراعات نوں چھڈنے دا اعلان کيتا۔اس اعلان دے چینی عوام اُتے گہرے اثرات مرتب ہوئے تے بالشویک نظریات نوں حمایت میسر آئی۔ انقلابِ روس دے بعد مارکسی نظریات وی چینی نوجواناں وچ اپنی جگہ بنا رہے سن تے بہت ساریاں سوشلسٹ سوسائیٹیاں تے گروپ ابھر رہے سن جنہاں وچ انہاں نظریات اُتے گرماگرم بحثاں جاری سن۔ ایہی گروپس چینی کمیونسٹ پارٹی دی بنیاد بنے۔اس دوران 1919ء وچ عالمی سوشلسٹ انقلاب دی جدوجہد دے لئی لینن تے تروتسکی دی قیادت وچ تیسری انٹرنیشنل یا کومنٹرن دی بنیاد وی رکھی جا چکی سی۔
4مئی دی تحریک نے چن دوشو اُتے گہرے اثرات مرتب کیتے سن جو اپنے میگزین ”New Youth“ دی بدولت پورے چین وچ جانیا جاندا سی جو کہ کلاسیکی چینی بولی دی بجائے عام فہم بولی وچ چھپدا سی۔ چن اس نتیجے تک پہنچ چکيا سی کہ چینی عوام دی امنگاں دی تکمیل دے لئی اک انقلابی پارٹی دی ضرورت اے تے روسی انقلاب دی قیادت کرنے والی بالشویک پارٹی دی صورت وچ اسنوں اپنے سوالےآں دا جواب مل گیا تے اس نے بالآخر مارکسی نظریات نوں اپنایا۔ چن دے قریبی ساتھی لی دا ژاؤ دا کمیونسٹ پارٹی دی تشکیل وچ اہم کردار سی جس نے چن نوں مارکسی نظریات دی جانب راغب کرنے وچ اہم کردار ادا کيتا سی۔ لی نے وی اپنی اک مارکسسٹ سوسائٹی بنا رکھی سی جس دے ممبران وچ ماؤ زے تنگ وی شامل سی۔ لی نے چن ڈوشو تے ہور بے شمار ساتھیاں دے نال مل کے کمیونسٹ انٹرنیشنل نال رابطہ کيتا تے چینی کمیونسٹ پارٹی دے قیام دی تیاریاں دا آغاز کردتا۔
لی ہانجن کوکمیونسٹ انٹرنیشنل دی جانب توں ہدایات ملیاں کہ کمیونسٹ پارٹی آف چین (CCP) دا تاسیسی اجلاس منعقد کيتا جائے۔اس نے مختلف شہراں توں ممبران نوں اجلاس وچ شرکت کيتی دعوت دینی شروع کر دتی۔ ايسے دوران اوہ مختلف رسالےآں تے اخباراں وچ سوشلسٹ نظریات دا پرچار وی کر رہیا سی۔ 21 توں 23 جولائی 1921ء نوں ہونے والے اجلاس وچ کمیونسٹ انٹرنیشنل دے حصے دے طور اُتے چین دی کمیونسٹ پارٹی دے قیام دی قرارداد منظور کيتی گئی تے چن ڈو شو نوں جنرل سیکرٹری منتخب کر ليا گیا۔ شنگھائی وچ اک لیبر سیکرٹریٹ دے قیام دا فیصلہ کيتا گیا تے چین دے محنت کش طبقے نوں منظم کرنے دی جدوجہد دا آغاز ہويا۔
کمیونسٹ انٹرنیشنل تے چینی کمیونسٹ پارٹی دا ابتدائی سفر
[سودھو]کمیونسٹ انٹرنیشنل نے نا صرف چینی کمیونسٹ پارٹی دے قیام بلکہ اس دی نظریاتی سمت متعین کرنے تے اک ٹھوس بالشویک طرز دے ڈھانچے دی تعمیر وچ وی اہم کردار ادا کيتا۔چن تے لی نوں کومنٹرن توں میسر آنے والی تنظیمی تے نظریاتی امداد نے دہائیاں اُتے محیط اک انقلابی پارٹی دی تعمیر دے سفر نوں سہل بنادتا۔
1920 ء وچ پیٹروگراڈ وچ ہونے والی کمیونسٹ انٹرنیشنل دی دوسری کانگریس وچ نوآبادیاتی ملکاں وچ سوشلسٹ انقلاب دے کردار اُتے بحث کيتی گئی تے اس کانگریس وچ قومی تے نوآبادیاتی سوال اُتے لینن دے سیسز دے نال اک دستاویز وی اتاری گئی جسنوں ایم این رائے نے تیار کيتا سی۔اس بحث وچ نو آبادیاتی ملکاں وچ سامراجی ملکاں کیخلاف قومی آزادی دی جدوجہد نوں طبقاتی کشمکش توں جوڑدے ہوئے انقلاب دے سفر نوں سوشلسٹ منزل دی جانب لے جانے اُتے تفصیلی غور کيتا گیا۔
چین دی کمیونسٹ پارٹی دے قیام دے فوری بعد جو اہم مسئلہ درپیش سی اوہ اک پرولتاری پارٹی دی حیثیت توں کومنٹانگ توں اس دے تعلق دا سی۔قومی آزادی دی تحریک توں محنت کش طبقے دے تعلق دی بحث آنے والے دور وچ جدوجہد دی بنیاد بنی۔کومنٹرن دی دوسری کانگریس وچ لینن نے واضح کر دتا سی کہ سامراج دے اس عہد وچ نوآبادیاتی تے نیم نوآبادیاتی ملکاں وچ قومی آزادی دی تحریکاں وچ مداخلت کر کے انہاں نوں محنت کش طبقے دی تحریک دے نال جوڑا جا سکدا اے۔ انہاں قومی تحریکاں توں تال میل ضروری اے لیکن پرولتاری پارٹیاں دی آزادانہ تنظیم سازی تے نظریاتی پوزیشن نوں اس اتحاد اُتے قربان نئيں کيتا جا سکدا۔
لیکن دوسری جانب ماسکو وچ بیٹھی کمیونسٹ انٹرنیشنل دی قیادت دی زوال پذیری دا عمل وی شروع ہوچکيا سی جس دا پہلا اظہار سٹالن تے زینوویف دی غلط پالیسیاں دے نتیجے وچ 1923ء وچ جرمنی دے دوسرے انقلاب دی ناکامی دی صورت وچ نکلیا۔ سٹالن تے بخارن دے دھڑے نے لینن دی یونائیٹڈ فرنٹ دی پالیسی نوں اک مسخ شدہ حالت وچ اپناتے ہوئے چینی کمیونسٹ پارٹی نوں بورژوا پارٹی کومنٹانگ دے تابع کردتا جس دے تباہ کن نتائج بر آمد ہوئے۔ سٹالن تے بخارن دا موقف انتہائی میکانہاں دی، تاریخی طور اُتے غلط تے طبقاتی مفاہمت اُتے مشتمل سی۔ سٹالن تے بخارن دے دھڑے دا کہنا سی کہ چین اس وقت اک سوشلسٹ انقلاب دے لئی تیار نئيں تے اس دا قومی جمہوری انقلاب دے مرحلے توں گزرنا لازمی اے۔ سامراجی مداخلت نے تضادات نوں ودھیا دتا اے۔ کیونجے چین دا انقلاب اک قومی جمہوری انقلاب ہوئے گا تے اس دا کردار سرمایہ دارانہ ہوئے گا اس لئی کمیونسٹ پارٹی نوں اس ناں نہاد ’قومی بورژوازی‘ دی حمایت کرنا ہوئے گی۔ اس مقصد دے لئی چار طبقاتی اتحاد دی گل کيتی گئی۔ چین دے موجودہ جھنڈے اُتے موجود چار چھوٹے ستارے انہاں نوں چار طبقات دے نمائندہ نيں یعنی مزدور، کسان، پیٹی بورژوازی(بشمول طلبہ تے انٹیلی جنشیہ وغیرہ) تے قومی بورژوازی۔ اس دا انتہائی غلط جواز ایہ پیش کيتا گیا کہ چینی سماج وچ ماپہلے از سرمایہ داری دی باقیات تے سماجی تے معاشی ر شتے حاوی نيں۔ محنت کش طبقہ انتہائی کمزور تے قلیل تعداد وچ اے۔ کيتا سانوں کچھ یاد نئيں پڑدا؟ کيتا انقلاب روس توں پہلے روسی منشویکاں دی روسی انقلاب دے حوالے توں بعینہ ایہی پوزیشن نئيں سی جس دے خلاف لینن تے تروتسکی نے لڑائی لڑی تے خود روس دے انقلاب نے تروتسکی دے انقلاب مسلسل دے نظریے نوں تریخ دی کسوٹی اُتے سچااور درست ثابت کيتا سی۔ مگر سٹالن تے بخارن جس رد انقلابی افسر شاہانہ پرت دی نمائندگی کر رہے سن، اس دا انقلاب روس دے اسباق توں کچھ لینا دینا نئيں سی۔ سٹالن تے بخارن دی ایہ پوزیشن نہ صرف غیر مارکسی بلکہ روسی بیوروکریسی دی قومی بنیاداں اُتے زوال پذیری دا وی اظہار سی تے غالباً ایہ پہلا موقع سی جدوں اک ملک وچ سوشلزم دے غیر مارکسی نظریے دی گل کيتی گئی۔
بات صرف ایتھے تک نئيں رکی بلکہ سامراجی مداخلت تے جبر نوں بنیاد بناتے ہوئے ایہ کہیا گیا کہ پہلے مرحلے وچ قومی بورژوازی تے کمیونسٹاں یعنی محنت کش طبقے نوں مل کے سامراج دے خلاف جدوجہد کرنا ہوئے گی تے جمہوری انقلاب دے فرائض پورا کرنا ہون گے۔ سامراجی جبر دے خلاف جدوجہد نے قومی سرمایہ داراں تے مزدوراں دے مفادات نوں یکجا کردیااے۔ چین دی قومی بورژوزی نا صرف سامراج نوں کڈ باہر کرے گی بلکہ قومی جمہوری انقلاب دے فرائض وی پورے کرے گی یعنی ریڈیکل زرعی اصلاحات تے وار لارڈز دے خلاف جنگ کردے ہوئے اک آزاد، جدید تے متحد چین دی بنیاد رکھے گی۔ اس لئی حالے طبقاتی جدوجہد دا وقت نئيں آیا بلکہ ضرورت صرف اس ا مر دی اے کہ کومنٹانگ دی قیادت وچ سامراج دے خلاف لڑائی نوں منظم کيتا جائے۔ اس لئی ہن کمیونسٹاں دا کم صرف کومنٹانگ نوں مضبوط کرنا اے۔ لہٰذا کمیونسٹ پارٹی دے ممبران تے محنت کشاں نوں طبقاتی جدوجہد تے سوشلسٹ انقلاب دی بجائے قومی جمہوری انقلاب دا درس دتا جانے لگا۔سٹالن نے تاں ایتھے تک کہہ دتا کہ کمیونسٹ تے کومنٹانگ اتحاد کوئی عارضی اتحاد نئيں بلکہ مزدوراں تے کساناں دے اتحاد دا عملی سیاسی اظہار اے۔
”کومنٹانگ مزدوراں، کساناں، دانشوراں اوربورژوازی دے اک انقلابی اتحاد دی نمائندہ اے۔ ايسے بنیاد پرسماج دا ایہ حصہ اپنے طبقاتی مفادات دے لئی سامراجیاں دے خلاف بر سر پیکار اے تے ایہ اک انقلابی جمہوری حکومت دے لئی تے ملک دی آزادی دے لئی اس فوجی تے جاگیر دارانہ کُل دے خلاف لڑ رہے نيں۔“(چینی سوال اُتے قرارداد،کومنٹرن دی ایگزیکٹو کمیٹی دے اجلاس وچ منظور ہوئی،13 مارچ 1926ء)
سٹالن تے بخارن دے دھڑے دی زوال پذیری دا اندازہ اس گل توں لگایا جاسکدا اے کہ سٹالن نے 1926ء وچ کمیونسٹ انٹر نیشنل دی ایگزیکٹو کمیٹی دے اجلاس وچ سن یات سین دی وفات دے بعد کومنٹانگ دا لیڈر بننے والے تے محنت کشاں دے قاتل چیانگ کائی شیک نوں کومنٹرن دی ایگزیکٹو کمیٹی دا باقاعدہ ممبر بنانے دی تجویز پیش کيتی جو تروتسکی دی سخت مخالفت دے باعث منظور نہ ہوسکی۔ایتھے ایہ سوال ابھردا اے کہ کیہ چینی کمیونسٹاں دی جانب توں اس مہلک پالیسی دے خلاف کوئی رد عمل نئيں آیا تے کیہ اوہ اس طبقاتی مفاہمت دی پالیسی دے مضمرات توں مکمل طور اُتے بے بہرہ سن ۔ اپنی نوزائیدگی تے کومنٹرن دی دیوہیکل اتھارٹی دے باعث چینی کمیونسٹاں نوں اس خود کش پالیسی نوں تسلیم کرنا پيا۔ 1923ء وچ چینی کمیونسٹ پارٹی دی مرضی دے بغیر کومنٹرن دے نمائندے نے کومنٹانگ دے نال اتحاد دے معاہدے کوچینی کمیونسٹاں اُتے مسلط کردتا۔ ايسے طرح، تروتسکی دے علاوہ، چینی کمیونسٹ پارٹی وچ چن دوشو اوہ واحد آدمی سی جس نے کئی مواقع اُتے کومنٹانگ دے نال اتحاد دی مخالفت کيتی جس دی پاداش وچ 1927ء وچ انقلاب دی ناکامی دے بعد چن نوں اس ناکامی اُتے ذمہ دار ٹھہراندے ہوئے پارٹی قیادت توں کڈ باہر کيتا گیا۔ کومنٹرن تے سوویت بیوروکریسی دے افسر شاہانہ رویے تے غلط پالیسیاں دے بھاری بجھ دے باعث چینی کمیونسٹ پارٹی کدی آزادانہ وجود تے کوئی تناظر تشکیل ہی نئيں دے پائی سی تے ایہی سٹالن تے بخارن دے دھڑے دی منشا سی۔
کمیونسٹ انٹرنیشل دی اس افسر شاہانہ زوال پذیری تے سٹالن تے بخارن دے دھڑے دی انہاں غیر مارکسی لیننی پوزیشناں دے خلاف تروتسکی تے لیفٹ اپوزیشن نے اک شدید لڑائی لڑی۔ تروتسکی اوہ پہلا شخص سی جو سٹالن تے بخارن دے دھڑے دی اس طبقاتی مفاہمت دی پالیسی دے مضمرات بھانپ کر اس دے خلاف جدوجہد دے میدان وچ اترا۔ اس وقت چینی انقلاب تے بالخصوص چینی کمیونسٹ پارٹی نوں کومنٹانگ دے تابع کرنے دی سٹالن تے بخارن دی پالیسی دے خلاف تروتسکی دی پوزیشن کوئی نويں نئيں سی بلکہ ایہ اوہی پوزیشن سی جو روس وچ محنت کشاں دی فتح دی صورت وچ تریخ دی کسوٹی اُتے درست ثابت ہوئی سی۔ روس دے انقلاب توں پہلے روسی انقلاب دے حوالے توں منشویکاں دی ایہ پوزیشن سی کہ کیونجے روس اک پسماندہ ملک اے جتھے حالے جمہوری انقلاب دے فرائض دی تکمیل باقی اے اس لئی روس دا انقلاب اک بورژوا انقلاب ہوئے گا تے کیونجے ایہ اک بورژوا انقلاب ہوئے گا اس لئی اس دی قیادت وی بورژوازی کرے گی۔ اپریل 1917 ء توں پہلے لینن تے بالشویک پارٹی دا ایہ مؤقف سی کہ روسی بورژوازی انتہائی رجعتی اے۔ اک طرف اوہ بیرونی سرمائے یعنی سامراج تے دوسری جانب ہزار تاناں باناں توں جاگیر دار اشرافیہ دے نال جڑی ہوئی اے تے کوئی ترقی پسندانہ کردار ادا کرنے توں قاصر اے، اس لئی روس دے بورژوا جمہوری انقلاب دی قیادت مزدور تے کسان کرن گے تے بادشاہت تے جاگیردارانہ باقیات دا خاتمہ کردے ہوئے ”مزدورں تے کساناں دی انقلابی جمہوری آمریت“ قائم کرن گے جس دے نتیجے وچ سماج وچ بورژوا بنیاداں اُتے تیز ترین ترقی دی راہ ہموار ہوئے سکے گی جو کہ مستقبل وچ سوشلسٹ انقلاب دے لئی درکار سماجی تے مادی بنیاداں مہیا کرے گی۔لیکن لینن دا ایہ وی مننا سی کہ روس دا انتہائی ریڈیکل بورژوا جمہوری انقلاب ترقی یافتہ مغربی ملکاں دے پرولتاریہ نوں زبردست انقلابی تحریک دے گا تے یورپ وچ سوشلسٹ انقلاب دا سبب بنے گا تے نتیجتاً یورپ دے برسراقتدار سوشلسٹ پرولتاریہ دی معاشی تے تکنیکی مدد توں روسی سماج سرمایہ داری تے سوشلسٹ تبدیلی دے وچکار فاصلے نوں بہت تیزی توں طے کريں گا۔ تروتسکی دی پوزیشن انہاں دونے توں مختلف سی جو کہ اس دی 1905ء وچ لکھی جانے والی دستاویز ”Results and Prospects“ تے بعد وچ نظریہ انقلابِ مسلسل دے ناں توں جانی جاندی اے۔ تروتسکی دا موقف سی کہ ترقی یافتہ ملکاں دے پرولتاریہ دی فتح توں پہلے پسماندہ سرمایہ دارانہ ملکاں وچ پرولتاریہ غریب کساناں دی حمایت دے نال اقتدار اُتے قبضہ کرسکدا اے۔ تروتسکی دا کہنا سی کہ اگرچہ انقلاب روس دے ابتدائی فرائض بورژوا جمہوری نوعیت دے ہون گے لیکن اک بار جدوں پرولتاریہ اقتدار وچ آئے گا تاں اوہ صرف جمہوری مطالبات تک نئيں رکے گا بلکہ اس توں اگے جاندے ہوئے سوشلسٹ اقدامات کرنے دی جانب ودھے گا۔ اس لئی بورژوا جمہوری فرائض دی تکمیل توں آغاز کرنے دے باوجود روسی انقلاب دا مجموعی کردار سوشلسٹ ہوئے گا جس دی قیادت کساناں تے ہور مظلوم پرتاں دی حمایت رکھنے والا محنت کش طبقہ کريں گا۔ روسی انقلاب دے دوران اپریل 1917ء وچ لینن نے اپریل سیسس لکھیا جس وچ اس نے کہیا کہ روس دا انقلاب اک سوشلسٹ انقلاب ہوئے گا جس دی قیادت کساناں دی حمایت رکھنے والا محنت کش طبقہ کريں گا۔ بعد وچ، اکتوبر 1917ء وچ بالشویک انقلاب دی کامیابی نے تروتسکی دے موقف نوں درست ثابت کيتا تے دنیا دی پہلی مزدور حکومت قائم ہوئی۔ مگر سٹالن تے بخارن دا دھڑا ایہ سبق بھُل چکيا سی تے اپنے تنگ نظر مفادات دی تکمیل دے لئی کوشاں سی۔
چین دے انقلاب وچ سٹالن نے لینن دے ’’انقلابی جمہوری آمریت“ دے موقف نوں قبر توں کڈ کے دوبارہ زندہ کيتا تے چین اُتے مسلط کردتا۔ لینن دی یونائیٹڈ فرنٹ دی پالیسی نوں پہلے مسخ کيتا گیا تے فیر اسنوں بنیاد بنا کے چینی کمیونسٹ پارٹی کوکومنٹانگ دے تابع کردتا گیا۔ چیانگ کائی شیک تے چینی سرمایہ داراں دے نال طبقاتی مفاہمت دی پالیسی اُتے شدید تنقید کردے ہوئے تروتسکی نے لکھیا کہ :
”یہ خیال کرنا بہت وڈی حماقت ہوئے گی کہ سامراج چین دے تمام طبقات نوں اک میکانہاں دی انداز وچ باہم جوڑ دیتااے۔۔۔سامراج دے خلاف جدوجہد مختلف طبقات دے وچکار سیاسی تفریق نوں ماند نئيں کردی بلکہ تے زیادہ تقویت بخشتی اے۔۔۔ہر اوہ چیز جو مظلوم تے استحصال دا شکار عوام نوں انہاں دے قدماں اُتے کھڑا کردی اے، اوہ ناگزیر طور اُتے قومی بورژوازی نوں سامراجیاں دے نال اک کھلا اتحاد بنانے اُتے مجبور کردیندی اے۔ سامراجی جبر طبقاتی جدوجہد کوکمزور کرنے دی بجائے اس دے بالکل برعکس شدید کرنے دا سبب بندا اے ایتھے تک کہ اک سنجیدہ لڑائی وچ صورتحال اک خون ریز خانہ جنگی تک پہنچ جاندی اے ۔“ [۴]
تروتسکی دا موقف سی کہ چینی کمیونسٹ پارٹی نوں کومنٹانگ دے تابع کر نا سراسر خودکشی اے۔ سامراجی جبر نوں بنیاد بنا کے قومی بورژوازی تے اس دی پارٹی دی حمایت کرنے دی بجائے کمیونسٹ پارٹی نوں اپنی سیاسی پہچان تے آزادانہ حیثیت نوں برقرار رکھدے ہوئے اپنے سوشلسٹ پروگرام(بشمول جمہوری فرائض دی ادائیگی) اُتے محنت کشاں نوں منظم کرنا ہوئے گا توں کہ اوہ کساناں،طلبہ تے پیٹی بورژوازی سمیت سماج دی وسیع تر پرتاں دی قیادت حاصل کر سکن۔ ايسے طرح قومی بورژوازی دے مفادات وی محنت کش طبقے دے مفادات توں متصادم نيں تے اک فیصلہ کن مرحلے اُتے ایہ اپنے منافعاں، نجی ملکیت تے مراعات دے تحفظ دے لئی سامراج دی گود وچ جا کے بیٹھنے وچ ذرا وی تامل دا مظاہرہ نئيں کرن گے۔
اسی طرح تروتسکی انقلاب دے کردار اورسٹالن ،بخارن دی مفاہمت دی پالیسیاں نوں تنقید دا نشانہ بناتے ہوئے لکھدا اے کہ: ”چلو ایہ مان لیندے نيں کہ کینٹن دے محنت کش حالے اِنّے کمزور نيں کہ اپنا اقتدار قائم نئيں کر سکدے۔ عوام دا کمزور نکتہ کيتا اے ؟ایہی، استحصال کرنے والےآں دے پِچھے چلنے دا رجحان۔ایتھے انقلابیاں دا پہلا فریضہ ایہ بندا اے کہ اوہ محنت کشاں نوں اس عدم اعتماد توں نجات دلاواں۔لیکن کومنٹرن دی بیوروکریسی دی جانب توں کیتے جانے والے اقدامات اس دے بالکل الٹ نيں۔ انہاں نے عوام وچ ایہ خیال مضبوط کيتا اے کہ سب کچھ بورژوازی اُتے چھڈ دتا جائے تے انہاں نوں کہیا اے کہ بورژوازی دے دشمن محنت کشاں دے دشمن نيں۔“ [۵] تروتسکی دا ایہ موقف اس وقت بالکل درست ثابت ہويا جدوں 1927ء وچ سٹالن دے منظور نظر چیانگ کائی شیک نے شنگھائی وچ ہزاراں محنت کشاں تے کمیونسٹاں دا قتل عام کردے ہوئے چین دے پہلے مزدور انقلاب نوں خون وچ ڈبو دتا۔
دوسرا چینی انقلاب 27-1925ء
[سودھو]اسنوں تریخ دی ستم ظریفی ہی کہیا جاسکدا اے جدوں سٹالنسٹ بیوروکریسی قومی جمہور ی انقلاب دے ناں اُتے چیانگ کائی شیک دے نال گٹھ جوڑ وچ مصروف سی اس وقت چین کامحنت کش طبقہ 4 مئی توں کدرے بلند پیمانے اُتے جدوجہد دے میدان وچ اترنے دے لئی اُتے تول رہیا سی۔
یکم مئی 1925ء نوں کینٹن وچ مزدوراں او ر کساناں دا اک عظیم الشان اکٹھ دیکھنے وچ آیا۔ کئی سالاں توں مزدوراں تے کساناں دی تحریک سماج وچ پنپ رہی سی تے مختلف ہڑتالاں تے احتجاجی مظاہرے اک بہت وڈی تحریک دی پیشین گوئی کر رہے سن ۔ یکم مئی نوں دوسری قومی لیبر کانفرنس منعقد کيتی گئی جدوں کہ ايسے دوران کسان تنظیماں دی پہلی صوبائی اسمبلی دا وی انعقاد ہويا۔ لیبر کانفرنس وچ 230 مندوب شریک سن جو 5 لکھ 70 ہزارمنظم مزدوراں دی نمائندگی کر رہے سن ۔ کسان تنظیماں حالے کوانگ تنگ خطے دے 22 علاقےآں تک ہی محدود سن، لیکن اس دے باوجود اس اجلاس وچ 117 مندوب سن جو 1 لکھ 80 ہزار کساناں دی نمائندگی کر رہے سن ۔ اس روز چین دی تریخ وچ پہلی مرتبہ مزدورو ں تے کساناں نے اکٹھے مظاہرہ کيتا۔ مظاہرے وچ مندوبین دے علاوہ کینٹن شہر وچ رہنے والے ہزاراں مزدور تے کسان وی شریک ہوئے۔ مظاہرے دے دوران طلبا نے وی انہاں دے نال اظہار یکجہتی کيتا تے اک عظیم انقلاب دی بنیاد رکھی۔
چند ہفتےآں بعد کینٹن اُتے براجمان وار لارڈز نے اپنا تسلط جمانے دی دوبارہ کوشش کيتی لیکن اک مسلح جدوجہد دے بعد انہاں نوں مزدوورں تے کساناں نے شکست دے دی۔ ايسے دوران شنگھائی دے محنت کش وی غلامی دی طرز دی زندگی دے خلاف احتجاج وچ ابھر رہے سن تے 1925ء دے آغاز وچ وڈی ہڑتالاں دیکھنے وچ آ رہیاں سن۔ خاص طور اُتے جاپانی سرمایہ داراں دی فیکٹریاں وچ زیادہ ہڑتالاں ہوئے رہیاں سن۔ سنگ تاؤ وچ ہڑتالی محنت کشاں اُتے گولی چلانے تے خاص طور اُتے اک جاپانی فورمین دی جانب توں اک چینی مزدور دے قتل دے بعد حالات سنگین ہوئے گئے تے سطح دے تھلے پکتا ہويا لاوا پھٹ پيا۔ شنگھائی دے محنت کشاں تے طلبہ نے اک احتجاجی مظاہرہ کيتا جس اُتے کئی مظاہرین نوں گرفتار کر ليا گیا۔ اس دے بعد مظاہرین پولیس اسٹیشن دی جانب ودھے تاں اک برطانوی افسر نے گولی چلانے دا حکم دے دتا۔ طلبہ زمین اُتے گرنے لگے۔ 12 طالب علم انہاں گولیاں دی نذر ہوئے گئے۔ ایہ 30مئی دا دن سی۔
اس دے انتہائی طوفانی اثرات مرتب ہوئے۔ شنگھائی جو سامراجی طاقتاں دا مرکز سی تے جتھے غیر ملکی بینک تے فیکٹریاں وڈی تعداد وچ سن، اک عام ہڑتال توں جام ہوئے گیا۔ ایسا لگیا کہ اک بہت وڈا دیو متحرک ہوئے گیا اے۔ سرمایہ داراں تے سامراجی اہلکاراں دے دل دہل گئے۔ اس طوفان دے اثرات سمندر پار وی محسوس کیتے جانے لگے۔ ایہ ہڑتال پورے ملک وچ پھیل گئی۔ اک غیر مکمل اندازے دے مطابق صرف 30 مئی دے واقعے دے خلاف 130 ہڑتالاں ہوئیاں جس وچ 4 لکھ محنت کشاں نے حصہ لیا۔ ایہ ہڑتالاں جنوب وچ کینٹن تے ہانگ کانگ توں لے کے شمال وچ پیکنگ تک پھیلی ہوئیاں سن۔
عام ہڑتال دے دوران برطانوی اشیا دے بائیکاٹ دا وی اعلان کر دتا گیا۔ ہانگ کانگ جو چین وچ برطانوی سامراج دا قلعہ تھاان ہی دے خلاف کھڑا ہوئے گیا۔ اک وی پہیہ نئيں گھوم رہیا تھااور نہ ہی سامان دا کوئی اک ڈبہ جہاز توں اندا رایا چڑھایا جا رہیا سی۔کوئی جہاز بندرگاہ توں باہر نئيں جا سکدا سی۔ ہانگ کانگ دے اک لکھ توں زیادہ محنت کش اکٹھے کینٹن چلے گئے۔
کینٹن وچ محنت کشاں نے جوئے تے منشیات دے اڈےآں دی صفائی دی تے انہاں نوں ہڑتالیاں دی رہائش تے کھانے دی جگہ دے طور اُتے استعمال کرنے لگے۔دو ہزار افراد اُتے مشتمل اک کمیٹی بنائی گئی جو ہانگ کانگ تے شامین دے گرد رکاوٹاں کھڑی کرے گی تے انہاں دا تحفظ بھی۔ پوری تحریک نوں انتہائی مہارت توں منظم کيتا گیا۔ ہر پنجاہ ہڑتالی اک مندوب منتخب کردے جو ہڑتالیاں دے مندوبین دی کانفرنس وچ شرکت کردا تے ایہ کانفرنس تیرہ افراد اُتے مشتمل ایگزیکٹو کمیٹی منتخب کردی۔ چین وچ سوویتاں (محنت کشاں دی پنچائتاں) دا جنم ہوئے چکيا سی۔ ايسے انتظام دے تحت محنت کشاں دے لئی اک ہسپتال تے 17سکولاں دا اہتمام کيتا گیا۔ فنڈ ز تے ہور معاشی معاملات دے لئی خصوصی کمیٹیاں بنائی گئياں۔ہڑتالیاں دی عدالت وی قائم کيتی گئی جس وچ بائیکاٹ دی خلاف ورزی کرنے تے امن عامہ وچ خلل ڈالنے والےآں اُتے مقدمہ چلایا جاندا۔
سامراجی قوتاں نے غنڈےآں دی مدد توں ہڑتال نوں توڑنے دی متعدد کوششاں کيتياں تے اس دوران دیہاتاں وچ رہنے والا کوئی ایسا غنڈہ نئيں سی جس نے برطانوی پاؤنڈ دی شکل نہ دیکھی ہوئے۔ لیکن انہاں تمام ہتھکنڈاں دے باوجود ہڑتال نوں نئيں توڑ اجا سکا۔اس ہڑتال دا فائدہ کومنٹانگ نوں پہنچیا جس نے اقتدار اُتے اپنی گرفت مضبوط کر لئی تے جون دے آخر تک قومی حکومت قائم کر لئی۔1925ء دے آخر تک کومنٹانگ نے مقامی جنگجو سرداراں دے خلاف فتوحات حاصل کردے ہوئے وسیع حصے اُتے اپنا اقتدار مستحکم کر ليا۔
اس عوامی تحریک دے باعث، جس دے روحِ رواں کمیونسٹ پارٹی دے کارکنان سن، دوسالاں وچ کومنٹانگ اک شکستہ حال پارٹی دی شکل وچ اقتدار اُتے براجمان ہوئے گئی سی۔ جنوبی علاقےآں وچ اقتدار مضبوط کرنے دے بعد اس نے شمالی علاقےآں دی جانب پیش قدمی کيتی۔ کومنٹانگ دی شکل وچ چین وچ اک پارٹی دی حکومت قائم ہوئے چکی سی لیکن اسنوں کس طبقے دے مفادات دے لئی استعمال کيتا جانا تھااس دا فیصلہ ہونا حالے باقی سی۔ 1925ء دی انقلابی تحریک نے درحقیقت چین وچ طبقاتی کشمکش دے اک نويں دور دا آغاز کر دتا سی۔
اس وقت جے کمیونسٹ پارٹی اپنے آزادانہ تشخص تے انقلاب مسلسل دے پروگرام دے نال مسلح ہُندی تاں محنت کشاں تے کساناں دی وسیع پرتاں نوں جیتتے ہوئے اک سوشلسٹ انقلاب کيتا جا سکدا سی۔ مگر کومنٹرن دی مرحلہ وار انقلاب دی مجرمانہ سٹالنسٹ پالیسی دی بدولت چینی کمیونسٹ پارٹی تے اس دے ممبران دی کدی ایسی تربیت ہی نئيں ہوسکی سی تے نہ ہی اوہ ایداں دے کسی تناظر توں مسلح سن ۔ انہاں نوں ہمیشہ توں کومنٹانگ دے پِچھے چلنا سکھایا گیا سی۔ جے ایسا کوئی تناظر موجود ہُندا تاں محنت کشاں تے کساناں دی سوویتاں بناتے ہوئے بیک وقت سامراج تے بورژوازی نوں بے دخل کردے ہوئے اک مزدور حکومت بنائی جاسکدی سی جو کہ چینی سماج دے لئی اک بہت اگے دا قدم ہُندا۔ معروضی حالات وی پک کر تیار ہوچکے سن ۔ چین وچ پیداواری رشتے معیاری طور اُتے سرمایہ دارانہ رشتاں وچ تبدیل ہوچکے سن تے محنت کشاں دا معیشت وچ کردار کلیدی حیثیت اختیار کرچکيا سی۔ روس وچ بالشویک پارٹی دے نقش قدم اُتے چلدے ہوئے اک مزدور ریاست دا قیام نا صرف سوویت محنت کش طبقے نوں اک نويں توانائی بخشتا تے اس دی تنہائی ختم کرنے دا باعث بندا بلکہ پیداواری قوتاں دی ترقی دے حوالے توں وی ایہ اک وڈی چھلانگ ثابت ہوسکدا سی۔ تروتسکی لکھدا اے کہ :
”جے اس سوال نوں اس حوالے توں دیکھیا جائے کہ جاگیر دارانہ باقیات چین دے سماج اُتے حاوی سن تاں تریخ وچ بھلا ایداں دے کدی ہويا اے کہ عمومی طور اُتے باقیات کدرے غالب آ سکن، لیکن جے انیہويں صدی دے اواخر تے ویہويں صدی دے آغاز دا عمل دیکھو تاں تجارتی (مرکنٹائل) تے بینکاں دے سرمائے دے ذریعے چین وچ صنعت وچ تیز وادھا ہويا سی۔ زیادہ تر زرعی ضلعے دا منڈی اُتے انحصار بہت ودھ گیا سی۔ بیرونی تجارت دا کردار مسلسل بڑھدا تے پھیلدا جا رہیا سی۔ ہر پہلو توں چین دے دیہات چین دے شہراں دے ماتحت ہوئے چکے سن تے سرمایہ دارانہ رشتے پوری طرح حاوی ہوئے گئے سن ۔ جدوں کہ مزارع تے پینڈو غلامی دے رشتے وی موجود سن ۔ایہ جاگیر داری دور دا تسلسل سن لیکن انہاں دی ہیئت وچ تبدیلی آچکی سی۔اس دے معنی ایہ بندے نيں کہ ماضی دے رشتے حال اُتے اس لئی غالب آ رہے سن کیونجے ذرائع پیداوار دا ارتقا مسخ شدہ کیفیت اختیار کر گیاتھا جدوں کہ دوسری جانب فاضل زرعی آبادی دا ابھرنا، تاجراں دی سرگرمیاں تے سود خوراں دی کاروائیاں وی اس صورتحال نوں جنم دینے وچ اہم کردار ادا کر رہی سن۔ لیکن عمومی طور اُتے غالب رشتے سرمایہ دارانہ سن، جاگیر دارانہ تے پہلے از سرمایہ دارانہ رشتے حاوی نئيں سن، انہاں دی باقیات ہی رہ گئياں سن۔ انہاں سرمایہ دارانہ رشتاں دے سماج اُتے غلبے دی وجہ توں اسيں کسی قومی انقلاب وچ پرولتاریہ دی سربراہی، قیادت تے حاوی پن دی گل سنجیدگی توں کر سکدے نيں۔ ورنہ ایہ جوڑ ملایا ہی نئيں جا سکدا۔“[۶]
مگر سٹالن تے بخارن نے اپنی مجرمانہ پالیسیاں دا تسلسل جاری رکھیا تے چیانگ نوں سخت سامراج مخالف بنا کے پیش کيتا جاندا رہیا۔ اس دوران چیانگ اقتدار اُتے اپنی گرفت مضبوط کردے ہوئے محنت کشاں تے کمیونسٹاں دے خلاف فیصلہ کن لڑائی دی تیاری کر رہیا سی۔ مارچ 1926ء وچ چیانگ نے چینی پرولتاریہ دے خلاف پہلا وار کيتااور اک جھوٹی افواہ دی بنیاد اُتے کینٹن وچ کمیونسٹاں تے محنت کشاں دی گرفتاری دے احکامات جاری کر دئیے۔ کینٹن -ہانگ کانگ ہڑتالی کمیٹی دے دفتر اُتے چھاپے مارے گئے۔ قومی انقلابی فوج توں کمیونسٹاں نوں کڈ باہر کردے ہوئے اسنوں براہ راست اپنے کنٹرول وچ لے لیا گیا۔ سوویت مشیراں دے گھراں دا محاصرہ کے لیا گیا۔کومنٹانگ ہیڈ کوارٹر وچ کم کرنے والے تمام کمیونسٹاں نوں بیدخل کر دتا گیا۔دوسری جانب سامراجیاں نے وی اس صورتحال دا فائدہ اٹھاندے ہوئے انقلاب نوں کچلنے دا کم تیز کر دتا۔24مارچ 1927ء نوں انہاں نے نانجنگ دے شہر اُتے شدید بمباری کیتی۔چیانگ کائی شیک جس نوں سامراج دشمنی دے ناں اُتے کمیونسٹاں دی مکمل حمایت دلوائی گئی سی ہن سامراجیاں دے نال مل کے انقلاب نوں کچلنے وچ مصروف سی۔
اس سب دے باوجود سٹالن تے بخارن نے مجرمانہ خاموشی اختیار کیتے رکھی تے جس کسی نے اس دے خلاف آواز بلند کرنے دی کوشش کيتی اسنوں خاموش کروا دتا گیا۔
کینٹن وچ اپنی گرفت مضبوط کرنے دے بعد چیانگ نے شمالی علاقےآں اُتے قابض وار لارڈز دے خلاف جنگی مہم کاآغاز کيتا۔ اس مہم وچ چیانگ دی فوجاں نوں وڈی کامیابی ملی جس دے پِچھے وی انہاں علاقےآں وچ جاری محنت کشاں دی ہڑتالاں تے کسان بغاودیاں سن۔ محنت کش تے کسان بدترین حالات وچ انہاں جنگی سرداراں دے جبر دا صرف اس لئی مقابلہ کر رہے سن کہ کومنٹانگ دی فتح شائد انہاں دے حالات زندگی وچ بہتری لے آئے۔ اس دوران وی، کمیونسٹ پارٹی نے انہاں دے اس تاثر نوں ختم کرنے دی بجائے ہور مضبوط کيتا بلکہ جے مزدور تے کسان اک حد توں ودھ جاندے تاں انہاں نوں ہڑتالاں ختم کرنے تے کساناں نوں زمیناں اُتے قبضاں توں روکیا جاندا۔ بوروڈن دے لفظاں وچ کمیونسٹ پارٹی تے محنت کشاں دا کم صرف کومنٹانگ دے لئی قلی دی خدمات سر انجام دینا اے۔
جب کومنٹرن تے کمیونسٹ پارٹی دی قیادت محنت کشاں تے کساناں کو”زیادہ“ اگے ودھنے توں روک رہیاں سن تاں چیانگ محنت کشاں تے کساناں نوں کچلنے دی تیاری کررہیا سی۔ شمال دی جانب پیش قدمی کردے ہوئے چیانگ نے کینٹنن کيتانگ سی تے ہور علاقےآں وچ ہڑتالاں اُتے پابندی لگاندے ہوئے محنت کشاں نوں محصور کردتا۔ کوانگ تنگ کساناں دی وڈی بغاوت نوں بیدردی توں کچل دتا گیا۔ اس دا انت شنگھائی دے قتل عام اُتے ہويا۔
شنگھائی قتلِ عام تے ردِ انقلاب
[سودھو]شنگھائی اک اہم بندرگاہ تے صنعتی شہر ہونے دے ناطے چینی پرولتاریہ دا گڑھ سی۔ ایہ جنگی سرداراں دے کنٹرول وچ سی تے محنت کشاں دی انہاں مقامی حکمراناں دے خلاف جدوجہد نوں ”قومی جمہوری انقلاب“ دی فتح دا پیش خیمہ قرار دتا جارہیا سی۔ جداں ہی کومنٹانگ فوج نے شہر دی جانب پیش قدمی دی تاں کمیونسٹ پارٹی دی جنرل لیبر یونین نے کومنٹانگ فوج تے چیانگ دے نال یکجہتی وچ تے مقامی حکمران اشرافیہ نوں اکھاڑ پھینکنے دے لئی عام ہڑتال دی کال دے دی۔ اس دوران شہری انتظامیہ نے بدترین جبر کيتا تے ہڑتال نوں ناکام بنادتا۔ 21 مارچ دے دن دوبارہ ہڑتال دی کال دتی گئی۔ لگ بھگ 8 لکھ محنت کشاں نے اس عام ہڑتال تے مسلح سرکشی وچ عملی کردار ادا کيتاجس وچ 5ہزار افراد اُتے مشتمل مزدورملیشیا وی شامل سی۔ محنت کشاں نے پولیس تھاناں تے فوجی چھاؤنیاں اُتے حملہ کرکے انہاں اُتے قبضہ کر ليا تے ہتھیار عام محنت کشاں وچ ونڈ دئیے گئے۔ اگلی صبح تک پورا شہر محنت کشاں دے کنٹرول وچ سی۔
جب چیانگ شہر دے دروازے اُتے پہنچیا تاں اس دا سامنا مسلح محنت کشاں توں ہويا جو اک سرکشی دے ذریعے پورے شہر اُتے قبضہ کرچکے سن ۔ چیانگ نے اس سرکشی نوں خون وچ ڈبونے دے لئی مقامی سرمایہ داراں، سامراجیاں تے غنڈےآں توں مدد کيتی درخواست کيتی تاکہ اس شہرکو وی اوداں ہی ”آزاد“ کروایا جا سکے جداں اوہ اپنی مہم وچ پچھلے شہراں نوں آزاد کروا کے ایتھے پہنچیا سی۔ اس وقت تک چیانگ دے جبر نوں دیکھدے ہوئے نا صرف چین بلکہ روس توں وی آوازاں بلند ہونا شروع ہوگئياں کہ چیانگ دی نال اتحاد نوں فوری طور اُتے ختم کردے ہوئے اس دے تے جنگی سرداراں دے خلاف اک لڑائی دا آغاز کرنا ہوئے گا۔ تروتسکی نے اس صورتحال نوں دیکھدے ہوئے فوری طور اُتے مطالبہ کيتا کہ محنت کشاں تے کساناں دی سوویتاں بنائی جاواں توں کہ چیانگ نوں شکست دیندے ہوئے محنت کشاں دی حکومت قائم کيتی جاسکے۔ چینی کمیونسٹ پارٹی وچ چیانگ دے خلاف فیصلہ کن لڑائی دے لئی تھلے توں دباؤ ودھنا شروع ہوگیا۔ مگر پارٹی قیادت کومنٹرن دی لائن دے نال چمٹی رہی کہ چیانگ دے خلاف کوئی وی اقدام ”رد انقلاب“ دا نال دینے دے مترادف ہوئے گا۔ بجائے اس دے کہ مزدوراں نوں سوویتاں وچ منظم کيتا جاندا، کمیونسٹ پارٹی نے عبوری حکومت قائم کيتی جس وچ مقامی سرمایہ دار وی شامل سن تے محنت کشاں نوں چیانگ دے ارادےآں توں خبر دار کرنے دی بجائے کمیونسٹاں نے چیانگ دی فوجاں دا استقبال کيتا۔ ايسے اثنا وچ ، جنرل لیبر یونین نے خودرو ہڑتالاں دی مخالفت کردے ہوئے ہڑتالی کمیٹیاں دے اختیارات وی سلب کرلئی جنہاں دا شہر اُتے عملاً کنٹرول سی۔وقت تے حالات رد انقلابی حملے دے لئی سازگار سن ۔
12 اپریل نوں چیانگ نے جدوں اپنے کرائے دے قاتلاں تے غنڈےآں نوں حملے دا حکم دتا تاں محنت کش اس توں بالکل بے خبر سن ۔ اس دے باوجود محنت کشاں تے کمیونسٹاں نے بے جگری توں اس حملے دا مقابلہ کيتا۔ اس دوران چیانگ دی فوجاں تے کرائے دے غنڈےآں نے ہزاراں محنت کشاں تے کمیونسٹاں دا قتل عام کيتا۔ انہاں دی لاشاں کامثلہ کيتا گیا تے سینکڑاں نوں زندہ اجتماعی قبراں وچ دفن کردتا گیا۔ جلد ہی چیانگ نے شہر وچ ’امن تے امان‘ بحال کردتا۔ ایہ چینی انقلاب دے لئی اک فیصلہ کن جھٹکا سی۔ سٹالن دی اکھاں دے تارے نے شنگھائی شہر نوں خون وچ نہلا دیااور ايسے خون وچ کمیونسٹاں تے کومنٹانگ دا اتحاد وی دفن ہوگیا۔
شنگھائی دے اس قتل عام دے بعد وی حیران کن عمل اے کہ چین وچ کومنٹرن دے نمائندےآں ایم این رائے تے ڈوراؤٹ نے چیانگ نوں تار بھیجیا کہ اوہ یکطرفہ کاروائی نہ کرے۔اس دے بر عکس چیانگ نے سامراجیاں دے نال مل کے نانجنگ وچ اک انقلاب دشمن حکومت قائم کر لئی۔
15 جولائی کو، کومنٹانگ دے ناں نہاد کھبے بازو دی وانگ حکومت نے وی اپنے زیر کنٹرول علاقے وچ مارشل لا نافذ کر کے تمام محنت کشاں دی تنظیماں اُتے پابندی لگیا کر وڈے پیمانے اُتے کمیونسٹاں دی گرفتاریاں دے نال نال محنت کشاں دا قتل عام شروع کر دتا۔سوویت یونین تے کومنٹرن توں آئے ہوئے مشیراں نوں وی انہاں مجرمانہ پالیسیاں تے انقلاب دی تباہی دی وجہ توں چین چھڈنا پيا،ایم این رائے تے بوروڈن واپس بلا لئی گئے تے سٹالن نے اپنے خصوصی نمائندے لومی ناڈزے (Luminadse)کو چینی کمیونسٹ پارٹی نوں ہدایات دینے دے لئی چین بھیجیا۔
15 جولائی نوں ہی ماسکو وچ ہونے والی کومنٹرن دی میٹنگ وچ چین دی کمیونسٹ پارٹی نوں اس شکست دا ذمہ دار ٹھہرا کر اس دی مذمت کيتی گئی۔7اگست نوں انہاں احکامات دے تحت لومی ناڈزے دی سربراہی وچ کمیونسٹ پارٹی آف چائنہ دی غیر معمولی کانگریس کيتی گئی جس وچ چن ڈوشو نوں ”مفاد پرست“ کہہ کے اس دی مذمت کيتی گئی تے اسنوں قربانی دا بکرا بناتے ہوئے سٹالن تے کومنٹرن دی غلط پالیسیاں دی وجہ توں ہونے والی شکست دا ذمہ دار ٹھہرا دتا گیا۔ایہی حشر کساناں دے کمیونسٹ لیڈر تانگ پن سان (Tang pin San) دے نال وی ہويا۔چوکیوی بائی (Qu Quibai) نوں کمیونسٹ پارٹی دا نواں جنرل سیکرٹری بنایا گیا۔
چیانگ دا حقیقی رد انقلابی چہرہ عیاں ہونے دے بعد بجائے اس دے کہ اس ناکامی اُتے بحث تے مباحثہ کيتا جاندا تے نويں حالات دے مطابق کم کرنے دا طریقہ کار طے کيتا جاندا تے مستقبل دے لئی اک درست سمت دا تعین کيتا جاتاچن دوشو نوں قربانی دا بکرا بنا کے سٹالن تے بخارن نے ناکامی دا سارا ملبہ ’چینی کمیونسٹ پارٹی دی موقع پرستانہ‘ پالیسیاں اُتے ڈال دتا۔ لیکن اس دے نال اچانک ایہ وی انکشاف ہويا کہ انقلاب دی انتہا اُتے پارٹی دا رویہ تے طریقہ کار انتہائی محتاط تے قدامت پرستانہ سی تے ہن پارٹی نوں انقلاب نوں مکمل تے کامیاب کرنے دے لئی انتہائی جارحانہ پالیسی اختیار کرنی ہوئے گی۔ایہ انکشاف اک ایداں دے وقت اُتے ہويا جدوں محنت کش طبقے دا انقلابی موڈ روبہ زوال سی۔ یہ، درحقیقت، سٹالنزم دے موضوعی رجحانات دی عکاسی اے جس دا مطلب ایہ اے کہ محنت کش طبقہ تے انقلاب معروضی حالات دی بجائے کمیونسٹ پارٹی دی افسر شاہی دے ا حکامات دے تابع نيں۔
یہ انکشاف کومنٹرن قیادت دی موقع پرستی توں مہم جوئی دی جانب چھلانگ سی۔ اپنی خفت مٹانے تے ایہ ثابت کرنے دے لئی کہ حالے انقلاب ناکام نئيں ہويا تے اک (موضوعی) کوشش توں انقلاب نوں فتح یاب کيتا جا سکدا اے، کومنٹرن بیوروکریسی دے احکامات اُتے چوکیوبائی نے 1927ء وچ کئی مسلح بغاوتاں برپا کرنے دیاں کوششاں کيتياں جوکہ ناکام ثابت ہوئیاں۔ دسمبر 1927ء وچ کینٹن وچ اک مسلح سرکشی کيتی گئی مگریہ انتہا پسندی تے مہم جوئی کمیونسٹ پارٹی تے 27-1925ء دے انقلاب دے لئی تباہ کن ثابت ہوئی۔اسنوں چیانگ دی فوج نے سامراجی امداد توں خون وچ ڈبو دتا۔ 70 ہزار کمیونسٹاں نوں اس غیر منظم، مہم جوئیانہ تے پہلے از وقت سر کشی دے دوران چیانگ دی فوجاں نے قتل کيتا۔ 1927ء دی شکست دے بعد دے پنج سال دے عرصے وچ اک لکھ انقلابیاں تے محنت کشاں دا قتل عام کيتا گیا۔ان وچ کمیونسٹ پارٹی دے بوہت سارے اہم تے نظریاتی طور اُتے پختہ لیڈر وی شامل سن ۔ اس انقلاب دی شکست صرف چین دے پرولتاریہ تے محنت کش عوام دی شکست نئيں سی بلکہ اس شکست توں بین الاقوامی انقلاب تے محنت کش طبقے نوں ناقابل تلافی نقصان پہنچیا۔اس توں عالمی انقلاب تے کمیونسٹ تحریک اُتے فیصلہ کن اثرات مرتب ہوئے جس دا خمیازہ اج وی ارباں انسان بھگت رہے نيں۔
ان سرکشیاں دا ملبہ وی چو کیو بائی اُتے ڈالدے ہوئے ستمبر 1928ء وچ ماسکو وچ ہونے والی پارٹی کانگریس وچ (یہ چینی کمیونسٹ پارٹی دی 1945ء تک آخری کانگریس ثابت ہوئی) اسنوں پارٹی قیادت توں ہٹا کر لئی لی سان نوں پارٹی جنرل سیکرٹری مقرر کردتا گیا۔ ايسے کانگریس وچ بالآخر ”قومی بورژوازی“ نوں رد انقلابی قرار دے دتا گیا(جدوں کہ اس توں پہلے قومی بورژوازی انقلابی حلیف تے صرف سامراجی گماشتہ بورژوازی ردانقلابی سی) اورنال ہی کومنٹانگ نوں وی انقلاب دشمن قرار دے دتا گیا۔ اس دے نال نال (اک سال بعد) ایہ وی تسلیم کرلیا گیا کہ انقلاب نوں شکست ہوچکی اے۔ مگر ایہ تاں اوہی مؤقف سی جس دے لئی جدوجہد دی پاداش وچ تروتسکی نوں پہلے پارٹی تے فیر سوویت یونین توں کڈ دتا گیا سی۔ اس لئی سٹالنسٹ بیوروکریسی دے لئی ایہ لازمی سی کہ اوہ کوئی ایسا راستہ کڈے جس توں ایہ تاثر نہ ملے کہ تروتسکی دی پوزیشن بالکل درست سی۔ اس کوشش نے نا صرف چیانگ دی فوجاں دے ہتھوں 1930ء وچ ووہان تے چین گ شا وچ ہونے والی مسلح سرکشیاں وچ محنت کشاں تے پارٹی کارکنان دا ہزاراں دی تعداد وچ ہور قتل عام کروایا تے پارٹی دی محنت کش طبقے وچ بنیاداں نوں مٹا کر رکھ دیابلکہ سٹالنسٹ بیوروکریسی دی ایہی موضوعی خواہش بعد وچ ماؤ ازم دے جنم دی وجہ بنی۔
جے سٹالنسٹ بیوروکریسی ایسا نہ کردی تاں اس دا نتیجہ چینی کمیونسٹ پارٹی اُتے سٹالنسٹ کنٹرول دے خاتمے دی صورت وچ نکلدا تے لامحالہ طور اُتے بچ جانے والے ممبران تروتسکی دی پوزیشنز دی جانب مائل ہُندے۔ اس لئی ماسکو دے لئی ناگزیر سی کہ ایہ پالیسی کسی طور تروتسکی دی پوزیشن توں میل نہ کھاندی ہوئے۔ اس لئی کومنٹانگ نوں انقلاب دشمن ٹھہرانے دے نال نال چینی کمیونسٹ پارٹی نوں انتہائی متضاد پالیسی اختیار کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ اس دی وجہ ایہ بیان کيتی گئی کہ اس دا مقصد انقلاب کواک نويں تے بلند سطح تک لے کے جانا اے۔ اس لئی چینی کمیونسٹ پارٹی نوں مجبور کيتا گیا کہ اوہ اس ابھرتی انقلابی لہر دے ثبوت تلاش کردے ہوئے اس انقلابی پالیسی اُتے فوری طور اُتے عمل پیرا ہوئے۔ ایہ سٹالنزم دی موضوعیت دا اک ہور ثبوت سی کہ اوہ حقیقت نوں وی اپنے تنگ نظر مفادات دے لیے’تبدیل‘ کرسکدے سن ۔
اس انقلابی لہر دے ”ثبوت“ تلاش کرنے دی کوشش وچ ماسکو بیوروکریسی نے چینی کمیونسٹ پارٹی وچ انتہائی خطرناک مگر مضبوط رجحانات نوں جنم دتا کہ پارٹی محنت کش طبقے دا نعم البدل بن سکدی اے تے ايسے پالیسی نے مہم جوئی تے ارادیت پسندی نوں فروغ دتا۔ جے انقلابی ابھار دا ثبوت نئيں وی ملدا تاں پارٹی اُتے بے پناہ دباؤ سی کہ اوہ اس ”انقلابی ابھار“ نوں مصنوعی طور اُتے تخلیق کرے۔
”لی دا اس گل اُتے کامل یقین سی کہ کومنٹانگ دے وجودماں اک پنکچر وی انقلابی سیلاب نوں جنم دینے دے لئی کافی ہوئے گا۔ بعد وچ اک جگہ اس دی گل نقل کيتی گئی کہ ’جب انقلابی لہر ابھرے گی تاں 9 کروڑ اک دن وچ منظم کیتے جاسکدے نيں۔‘ جون وچ پیش ہونے والی اک قرارداد وچ اس نے لکھیا کہ ’اک عرصہ پہلے عوام ایہ کہیا کردی سی کہ جدوں بغاوت ابھرے سانوں لازمی بتائیے گا تے اسيں لازمی پہنچ جاواں گے۔‘ ہن وقت آگیا اے جدوں پارٹی جرات مندی توں عوام نوں بلاوا بھیجتی اے، ’سرکشی دا وقت آن پہنچیا اے ! خود نوں منظم کرن!‘۔۔۔ شنگھائی وچ اس نے ”چوتھی بغاوت“ دی تیاری دے لئی پورے 176محنت کشاں اُتے مشتمل اک ”سرخ دستہ“ تیار کيتا۔ اس نے مٹھی بھر فوجیاں دے نال نان جنگ (کائی شیک حکومت دا ہیڈ کوارٹر) وچ سرکشی دا منصوبہ بنایا۔“ [۷]
سٹالنسٹ بیوروکریسی دا حالات دے درست تے سائنسی تجزیے دی بجائے بغیر سوچے سمجھے ایہ ردعمل ہی ماؤ ازم دی ابتدا دی وجہ بنیا۔ 1930ء دے بعد ماؤ ازم یا دوسرے لفظاں وچ پینڈو علاقےآں توں مسلح سرکشی دا طریقہ کار، چینی کمیونسٹ پارٹی دی نمایاں پالیسی لائن بن دے سامنے آیا۔ اس دی وجہ ایہ سی کہ پینڈو جدوجہد دا ایہ طریقہ کار ماسکو دی انقلاب دی ناکامی نوں تسلیم نہ کرنے دی موقع پرستانہ پالیسی تے پارٹی قیادت دی خواہش اُتے انقلاب نوں جاری رکھنے دے لئی عین موزاں سی۔ ایہ ماؤ دا کوئی حقیقی نظریاتی ارتقا ہرگز نئيں سی جس دا ا ظہاربعد وچ چین دے منفرد انقلاب وچ ہويا۔ گو کہ، ماؤ پینڈو علاقےآں توں کساناں دی مسلح جدوجہد دا لیڈر بنا مگر ایہ طریقہ کار اس دی ذاتی اختراع نئيں سی۔
ایتھے ایہ ذکر کرنا وی لازمی اے کہ سوشلسٹ نظریات دی بڑھوتری وچ بوہت سارے نظریاتی کماں دا سہرا ماؤ دے سر سجایا جاندا اے مگر تھوڑی جہی تحقیق ہی ایہ ثابت کر دیندی اے کہ ماؤ ازم اپنی بنیاد وچ سٹالنزم یعنی مارکسزم لینن ازم دی قوم پرستانہ بنیاداں اُتے افسر شاہانہ زوال پذیری ہی اے تے ماؤ نے سٹالنسٹ بیوروکریسی دی ہی نقالی کيتی۔ ماؤ دے نظریاتی کماں وچ ”نويں جمہوریت“ دا بہت ڈھنڈورا پیٹا جاندا اے مگر حقیقت وچ اس وچ کچھ وی نواں نئيں تے اس دی بنیاد وی سٹالنسٹ بیوروکریسی دا مرحلہ وار انقلاب دا غیر مارکسی نظریہ اے جس وچ پہلے مرحلے اُتے چین وچ سرمایہ داری تے مستقبل بعید وچ کدرے جاکے سوشلزم دی جانب سفر شروع ہوئے گا۔
1928 ء دی چینی کمیونسٹ پارٹی دی قرارداد وچ پینڈو علاقےآں وچ کساناں دی فوج منظم کرنے اُتے زور دتا گیا تے اسنوں کسان تحریک دے لئی اہم قرار دتا گیا، جس وچ کامیابی اک نويں انقلابی ابھار نوں جنم دینے دا باعث بن سکدی سی۔ اس قرارداد وچ واضح طور اُتے کساناں وچ کم کرنے نوں ترجیح دتی گئی کہ کسان فوج تشکیل دتی جائے تے عوام دی وسیع اکثریت نوں اس وچ شامل کيتا جائے۔ ایہی ماؤ ازم دی پالیسی اے کہ پرولتاریہ تے محنت کش عوام دی ہور پرتاں دے اک شہری انقلاب، جس وچ محنت کش طبقہ کلیدی کردار ادا کردا اے تے پارٹی اس دی قیادت جیتتے ہوئے انقلاب کردی اے، دی بجائے پینڈو علاقےآں توں مسلح کسان جدوجہد کيتی جائے۔ ایتھے ایہ امر اہمیت دا حامل اے کہ ایہ سب کچھ اک تاریخی غلطی دے باعث ممکن ہويا۔ 27-1925ء دے انقلاب دی ناکامی دے بعد حاوی ہونے والے رد انقلاب دے ماحول وچ شہری علاقےآں وچ پرولتاریہ نوں منظم کرنے تے اس دی سیاسی تربیت کرنے توں ایہ کدرے آسان سی کہ پینڈو تے دشوار گزار پہاڑاں وچ چھپ کر کساناں دے گوریلا حملےآں دے ذریعے ’انقلاب‘ نوں جاری رکھیا جائے۔ متعدد مہم جوئیانہ مسلح سرکشیاں دی ناکامیاں نے پارٹی قیادت نوں اپنی بچی کھچی فوج دے نال دیہاتی علاقےآں وچ پناہ لینے اُتے مجبور کردتا سی۔ ابتدا وچ تاں ایہ پالیسی شنگھائی پارٹی مرکز دے ہی تابع سی۔شہری علاقےآں توں پینڈو علاقےآں دی جانب پارٹی دا ایہ سفر کوئی نرالا طریقہ کار نئيں سی بلکہ حقیقت وچ انقلابی قوتاں دے لئی اک بہت وڈا دھچکيا سی جس وچ آہستہ آہستہ پارٹی دا پرولتاریہ نال تعلق کم توں کم ہُندا چلا گیا،1930ء تک آندے آندے پارٹی وچ صنعتی مزدورں دا حصہ صرف 1.2فیصد رہ گیا سی جوکہ 1927ء وچ 58 فیصد سی۔ ایتھے توں اس طویل تے کٹھن سفر دا آغاز ہويا جسنوں تریخ وچ ماؤ دے لانگ مارچ دے ناں توں یاد کيتا جاندا اے۔
انقلاب دی شکست دے بعد پینڈو علاقے کمیونسٹ پارٹی دے کم دا مرکز تے محور بن گئے۔ چنگ گانگ شین توں شروع ہونے والا ایہ سفر اکتوبر 1935ء تک جاری رہیا تے لگ بھگ 9ہزارکلومیٹر دا سفر طے کرنے دے بعد شمال مغربی صوبے شان زی اُتے ختم ہويا۔ اس دوران سرح فوج بنائی گئی تے ماؤ کمیونسٹ پارٹی کالیڈر بن دے ابھریا۔ کمیونسٹاں دے زیر کنٹرول علاقےآں وچ کئی ریڈیکل زرعی اصلاحات کيتیاں گئیاں جنہاں وچ زمیناں دی کساناں وچ تقسیم وی شامل سی۔ اس توں ماؤ تے سرح فوج دی حمایت وچ بے پناہ وادھا ہويا۔اس دوران جنگاں تے قحط وچ لکھاں افراد نے قربانیاں دتیاں مگر اس تمام تر مشکل تے کٹھن سفر دے باوجود نظریاتی زوال پذیری دا سلسلہ جاری رہیا۔ اگست 1935ء وچ جاپانی سامراج دے خلاف جدوجہد دے ناں اُتے اک بار فیر چیانگ دی سرمایہ دار حکومت دے نال مصالحت کردے ہوئے قومی نجات دا پاپولر فرنٹ تشکیل دتا گیا۔ سرح فوج دی آزادانہ شناخت نوں ختم کردے ہوئے اسنوں چیانگ تے حکمران طبقے دی فوجاں دے نال ضم کر دتا گیا۔ ایہ اتحاد دوسری عالمی جنگ دے دوران 1940ء تک جاری رہیا۔ مگر اس سارے عرصے وچ چینی بورژوازی تے چیانگ آمریت مکمل طور اُتے ناکام ثابت ہوئی تے جمہوری انقلاب دا کوئی اک فریضہ وی سر انجام نہ دے سکی۔
ردِ انقلابی چینی بورژوازی تے سرمایہ داری دی بند گلی
[سودھو]1927ء وچ اقتدار اُتے قبضہ کرنے والے بورژوا قوم پرست چیانگ کائی شیک نوں چین دے ”قومی جمہوری انقلاب“ دے فرائض پورے کرنے دے لئی دو دہائیاں میسر آئیاں ۔ مگر نتیجہ اوہی ڈھاک دے تن پات۔ دو دہائیاں گزرنے دے بعد چین دا سامراج اُتے انحصار پہلے توں کدرے زیادہ ودھ چکيا سی۔ زرعی سوال تاحال سلگ رہیا سی۔ کئی علاقے جنگی سرداراں دی عملداری وچ سن ۔ تے چین ہن وی اک پسماندہ، نیم جاگیر دارانہ تے نیم نوآبادیاتی ملک سی۔چینی سرمایہ دار طبقے سمیت حکمران طبقے دے تما م حصے سامراج دے نال گٹھ جوڑ وچ سن جو کہ کسی وی قسم دی ترقی تے تبدیلی دے سخت مخالف سن ۔ چینی حکمران طبقے دی غلاظت تے پسماندگی دا واضح اظہار جاپانی سامراج دے خلاف جدوجہد وچ ہويا جدوں چیانگ آمریت نوں جاپانی سامراج دے ہتھوں سخت ہزیمت اٹھانا پئی۔ مگر اس دے باوجود چیانگ تے اس دی فوج جاپانی سامراج دے خلاف لڑنے دی بجائے سرح فوج دے خلاف کاروائیاں وچ زیادہ دلچسپی رکھدے سن جنہاں نے جاپانی سامراج دے خلاف حقیقی جدوجہد دی تے ہزاراں قربانیاں دتیاں
دوسری عالمی جنگ دا اختتام تے خانہ جنگی دا آغاز
[سودھو]دوسری عالمی جنگ دے اختتام اُتے امریکی سامراج اورسٹالنسٹ روس کدرے زیادہ طاقتور بن دے ابھرے تے جنگ دے اختتام توں پہلے ہی انہاں دونے طاقتاں دے وچکار رسی کشی تے لڑائی افق اُتے نظر آرہی سی۔ امریکی سامراج جاپان نوں شکست دینے دے بعد چین نوں اپنی کالونی بنانا چاہندا سی تے اس مقصد دے لئی چیانگ دی شکل وچ اک مہرہ اس دے مکمل قبضے وچ سی۔ایہ قوتاں چین وچ کِسے وی قسم دی تبدیلی توں خائف سن تے ایہ واضح نظر آرہیا سی کہ جنگ دے اختتام اُتے چیانگ تے ماؤ دے درمیان لڑائی اک خانہ جنگی دی شکل اختیار کر سکدی اے۔
ادھر ماؤ زے تنگ تے چین دی کمیونسٹ پارٹی چونکہ سٹالنسٹ نظریات دے تحت مرحلہ وار انقلاب دے نظریے اُتے کاربند سن اس لئی انہاں دا مقصد چین وچ اک سرمایہ دارانہ قومی جمہوری انقلاب برپا کرنا سی۔ماؤ دی کتاب نیو ڈیموکریسی (نويں جمہوریت) وچ اس نے واضح لکھیا سی کہ ”سرح فوج دی فتح دے بعد وی سانوں چین وچ 50 توں 100 سال تک سرمایہ دارانہ نظام وچوں گزرنا پئے گا“۔
ان نظریات دے تحت جو لائحہ عمل تے طریقہ کار بندا سی اوہ مذاکرات تے حکمراناں توں مصالحت دا سی۔ 28 اگست 1945ء نوں ماؤ چونگ کوئنگ (Chong Quing) گیا جتھے کومنٹانگ حکومت سی۔اک ماہ مسلسل مذاکرات دے بعد دس اکتوبر نوں ماؤ زے تنگ تے کومنٹانگ دے درمیان اک معاہدہ ہويا جس دے تحت ”امن تے جمہوریت“ دے اصولاں نوں تسلیم کر ليا گیا تے ”خانہ جنگی نوں ہر صورت روکنے“ اُتے اتفاق کيتا گیا۔
لیکن جدوں مذاکرات جاری سن اس وقت وی کومنٹانگ دی فوجاں دی خفیہ نقل تے حرکت جاری سی۔ اوہ سرح فوج دے زیر کنٹرول علاقےآں اُتے چار اطراف توں حملہ آور ہونے دی تیاری کر رہے سن ۔ حالے معاہدے دی سیاہی وی خشک نئيں ہوئی سی کہ کومنٹانگ نے اک وڈی فوج شانکسی صوبے وچ سرح فوج دے مرکز شینگ ڈانگ (Shangdong) اُتے حملے دے لئی روانہ کر دتی۔ ایہی صورت حال ہیبئی (Hebei) صوبے دے ہان وان علاقے وچ ہوئی۔
مذاکرات ناکام ہوئے گئے تے فیر جنگ بھڑک اٹھی،اس خانہ جنگی وچ دس توں تیس اکتوبر دے ویہہ دناں وچ کومنٹانگ نوں اک لکھ دس ہزار فوجیاں دا نقصان اٹھانا پيا۔اس واقعہ دے بعد وی اک شکست خوردہ کومنٹانگ حکومت دے نال کمیونسٹ پارٹی نے فیر امن معاہدہ کر ليا جس اُتے 10 جنوری 1946ء نوں دستخط کیتے گئے۔ دونے اطراف نے جنگ بندی دے احکامات جاری کر دتے گئے۔ انہاں مذاکرات وچ امریکی صدر دے خصوصی نمائندے جنرل جارج سی مارشل نے ثالثی دا کردار ادا کيتا۔ایہ معاہدہ کروا دے امریکی سامراج دے اس فوجی جرنیل نے کومنٹانگ نوں ایہ موقع فراہم کروایا کہ اوہ اپنی فوجاں دی صف بندی تے تنظیم نو کر کے فیر حملہ آور ہوئے سکے۔ کمیونسٹ پارٹی دی قیادت دا کومنٹانگ توں بار بار معاہدے کرنا اس معذرت خواہانہ رویے دی غمازی کردا اے جو مرحلہ وار انقلاب دے منشویک تے سٹالنسٹ نظریے دے تحت انہاں نو آبادیاتی ملکاں دے فرسودہ، رجعتی تے مفلوج سرمایہ دار طبقے دے مختلف حصےآں اُتے انحصار تے جھوٹی امیداں پیدا کردا اے کہ ایہ انہاں ملکاں وچ کوئی قومی جمہوری انقلاب برپا کر سکن گے۔ ہن اس نظریے دا اجرا سٹالن اپنی گرفت وچ مختلف ملکاں دی کمیونسٹ پارٹیاں توں کروا رہیا سی۔ اس پالیسی دا صرف اک ہی نتیجہ نکلیا کہ چین دے انقلاب دے برپا ہونے وچ تاخیر ہُندتی گئی تے کومنٹانگ تے چین دے قومی سرمایہ داراں دے ہتھوں چین دے لکھاں مزدوراں تے کساناں دا ناحق خون وگدا رہیا۔
جس دن اس معاہدے اُتے دستخط ہوئے ايسے روز چین دی کمیونسٹ پارٹی نے ’جمہوری‘ قوتاں دی اک سیاسی مشاورتی کانفرنس چونگ کوئینگ وچ بلائی۔اس وچ شریک ’جمہوری‘ قوتاں وچ کومنٹانگ وی شامل سی! اس وچ منظور ہونے والی قرارداداں فیر طبقاتی جدوجہد تے سوشلسٹ انقلاب دی بجائے ”امن، جمہوریت تے قومی یکجہتی“ اُتے مبنی سن۔
اس کانفرنس دے اجلاس حالے جاری سن کہ کومنٹانگ حکومت نے وڈے فوجی دستے خانہ جنگی دے مختلف محاذاں اُتے حملہ آور ہونے دے لئی روانہ کر دئیے۔ انہاں حملےآں نے سمجھوتے دے کچھ عرصے بعد ہی اس دے پرخچے اڑانے شروع کر دتے۔اپریل تے مئی 1946ء وچ انہاں وچ زیادہ شدت آ گئی۔ جنرل مارشل تے دوسرے امریکی نمائندے جو انہاں سمجھوتاں وچ ثالث دا کردار ادا کرنے آئے سن اوہ دراصل کومنٹانگ دے فوجی مشیر اں دا کردار ادا کر رہے سن تے فوجاں دی تمام نقل تے حرکت، حملےآں تے دوسری فوجی کاروائیاں دی وی نگرانی کر رہے سن ۔ چیانگ کائی شیک ایہ خانہ جنگی امریکا دی آشیر باد تے حمایت دے زور اُتے لڑ رہیا سی۔
26جون 1946ء نوں چیانگ کائی شیک نے ہوبئی-ہینان دے وسیع میدانی علاقے (سرح فوج دے زیر انتظام) اُتے حملے دے لئی تن لکھ فوجاں دا اجتماع کر کے محاصرہ کرنا شروع کر دتا۔ وسطی میدانی علاقےآں دی پیپلز لبریشن آرمی’PLA‘ نے لی ژیانیان (Li Xinanian)، ژینگ وی سان (Zheng Weisan) تے وانگ ژین (Wang Zhen) دی قیادت وچ 60 ہزار فوج دے ذریعے ایہ حصار توڑ کر نويں پوزیشناں سنبھال لاں۔
اس دے بعد جولائی وچ چیانگ کائی شیک نے امریکی مشیراں دی راہنمائی تے مشوراں دے ذریعے 16 لکھ باقاعدہ فوج دے نال وڈا حملہ کر دتا۔ایہ حملہ چین وچ سرح فوج دے زیر انتظام تقریباً تمام علاقےآں اُتے کيتا گیا۔ ایہ چین دی تریخ دی سب توں وڈی خانہ جنگی سی۔ اس جنگ دے آغاز اُتے چیانگ کائی شیک دی فوج دی کُل تعداد 43 لکھ سی جدوں کہ اس وقت PLA (سرح فوج ) دی تعداد 12 لکھ 80 ہزار سی۔ کومنٹانگ حکومت کیتی ایہ جارح حملہ آور فوج تیزی توں مختلف شہراں تے علاقےآں اُتے قبضہ کر کے امریکی امداد دے نال اک تیز فتح حاصل کرنے دی حکمت عملی اُتے کاربند سی۔ 1947ء دے پہلے حصے وچ ایہ حملہ اپنی انتہا نوں پہنچ چکيا سی۔
لانگ مارچ دے دوران ماؤ زے تنگ تے چھو تہہ (Chu Teh) بہت ہی ذہین تے قابل فوجی حکمت عملی استوار کرنے والے کمانڈر بن دے ابھرے سن ۔ متحرک دفاع دے طریقہ کار دے مطابق کومنٹانگ دی فوجاں اُتے حملےآں دے ذریعے کاری ضرباں لگنا شروع ہوئے گئياں۔ چھو تہہ نے 1922ء وچ چین دی کمیونسٹ پارٹی وچ شمولیت اختیار کيتی سی۔ اس دی کمان وچ فوجی قوتاں نے 1928ء وچ ماؤ دی فوجاں وچ شمولیت اختیار کيتی سی۔ چھو نے لانگ مارچ تے جاپان دے خلاف سول وار وچ کمیونسٹ پارٹی دے اہم فوجی کمانڈر دا کردار ادا کيتا سی۔
زرعی اصلاحات
[سودھو]اس متحرک دفاع دی پالیسی دے تحت PLA نے رضاکارانہ طور اُتے اپنے کچھ زیر انتظام علاقےآں توں انخلیا کے دے متحرک حملےآں دے ذریعے دشمن دے 7 لکھ توں زیادہ فوجیاں نوں ناکارہ بنا دتا سی۔ PLA نے اپنے آپ نوں زیادہ تر دشمن توں چھینے ہوئے ہتھیاراں توں لیس کر کے ایہ جنگ لڑی۔ بوہت سارے جنگی قیدیاں نے PLA وچ شامل ہونا شروع کر دتا جس توں اس فوج دی تعداد تیزی توں ودھنا شروع ہوئے گئی۔ اس جنگ دے دوران PLA آرمی وڈی مضبوط تے دلیر ہُندتی گئی جدوں کہ کومنٹانگ دیاں فوجاں بزدل، کمزور تے بدظن ہُندی گئياں۔ اس وجہ توں مارچ 1947ء دے بعد کومنٹانگ نے ملک گیر جنگ بند کر کے مخصوص علاقےآں اُتے حملےآں نوں مرکوز کر دتا۔ انہاں وچ شین ڈونگ تے شانکسی دے شمالی علاقہ جات خصوصی اہمیت دے حامل نيں۔ اس دے بعد شمال مشرقی تے شمالی چین دے علاقےآں وچ PLA نے جوابی حملہ کرنا شروع کر دتا۔اک سال دی اس خانہ جنگی وچ چیانگ کائی شیک دے 11 لکھ 20 ہزار فوجیاں نوں ناکارہ کے دتا گیا سی تے PLA دی فوجاں دی تعداد 12 لکھ 80 ہزار توں ودھ کے 20 لکھ ہوئے گئی سی۔ جولائی توں ستمبر 1947ء وچ PLA نے ملک گیر جوابی حملے شروع کر دئیے۔ جنگ وچ بازی دا ایويں الٹ جانا تریخ دے اک اہم موڑ نوں جنم دے رہیا سی۔
اس جنگ دا پانسہ پلٹنے وچ فوجی حکمت عملی دے نال نال سیاسی پروگرام تے لائحہ عمل نے وی اہم کردار ادا کيتا۔ 13 ستمبر 1947ء نوں کمیونسٹ پارٹی نے اک قومی زرعی کانفرنس منعقد دی جس وچ اک زرعی قانون پاس کيتا گیا۔ جو مندرجہ ذیل نکات اُتے مبنی سی۔
- آرٹیکل 1: جاگیر دارانہ تے نیم جاگیر دارانہ استحصال دے نظام اُتے مبنی زرعی نظام دا خاتمہ تے زمین دی کاشتکار نوں ملکیت
- آرٹیکل 2: جاگیر داراں دے تمام مالکانہ حقوق دا خاتمہ
- آرٹیکل3: تمام مزارعاں، درسگاہون، عبادت گاہون، سکولاں، ادارےآں تے تنظیماں دی زمین دی وراثتی، خاندانی تے انفرادی ملکیت دا خاتمہ
- آرٹیکل4: انہاں اصلاحات توں پیشتر پینڈو علاقےآں وچ کساناں نوں دتے گئے تمام قرضےآں دا خاتمہ تے عام معافی
اس زرعی قانون دے آرٹیکل دس دی مختلف شقاں دا اطلاق کومنٹانگ دے فوجی سپاہیاں اُتے ہُندا سی جس دے تحت،
- سیکشن سی: PLA جمہوری حکومتاں تے تمام عوامی تنظیماں دے افراد نوں جو پینڈو علاقےآں دے رہنے والے نيں تے انہاں دے خانداناں نوں مزارعاں دے برابر زمیناں تے جائداداں پینڈو علاقے وچ دتی جاواں گی۔
- سیکشن ڈی:جاگیر داراں تے انہاں دے خانداناں نوں کساناں دے برابر زمیناں دتی جاواں گی۔
- سیکشن ای: کومنٹانگ دے افسراں تے سپاہیاں تے اس پارٹی دے ممبران دے خانداناں (جن دے گھر پینڈو علاقےآں وچ نيں) نوں کساناں دے برابر زمین تے جائیداد دتی جائے گی۔
یہ پالیسی تے پروگرام نہ صرف عام غریب کساناں دی سرح فوج وچ شمولیت تے حمایت دا باعث بنے بلکہ کومنٹانگ فوج دے بوہت سارے سپاہی تے کچھ افسران وی اس پروگرام دی وجہ توں کمیونسٹ پارٹی دے نال شریک ہوئے گئے۔ایہ اصلاحات PLA دے زیر انتظام علاقےآں وچ تیزی توں نافذ کيتیاں گئیاں سن۔ اس قانون دے تحت انہاں علاقےآں دے دس کروڑ کساناں وچ زمین تقسیم کيتی گئی جو وسیع عوامی حمایت دے حصول تے عوامی پھیلاؤ وچ بہت ہی اہم اقدام ثابت ہويا۔
10 اکتوبر 1947ء نوں PLA نے اک منشور جاری کيتا جس دے تحت چیانگ کائی شیک حکومت نوں اکھاڑ کر اک مخلوط جمہوری حکومت دے قیام دا مطالبہ کيتا گیا۔ ایہ حکومت مزدوراں، کساناں، سپاہیاں، دانشوراں تے ’محب وطن قومی بورژوازی‘ اُتے مبنی ہونا سی۔ اس وچ تمام محکوم طبقات، تمام عوامی تنظیماں، اقلیتاں، بیرون ملک چینی اں تے دوسرے ’محب وطن‘ عناصر دی یکجہتی دی گل کيتی گئی سی۔ اس منشور نے کمیونسٹ پارٹی دی سربراہی وچ اک عوامی جمہوری متحدہ محاذبنانے دی اپیل وی دی سی۔
اس اپیل دے تحت کومنٹانگ دی ڈوبتی کشتی نوں دیکھدے ہوئے بوہت سارے سرمایہ دار تے اس طبقے دے دانشور تے سیاسی لیڈر اس چھتری تلے کمیونسٹ پارٹی دی جانب راغب ہونا شروع ہوئے۔ 1948ء دے موسم بہار وچ مختلف بورژوا سیاست داناں نے ہانگ کانگ وچ ڈیموکریٹک لیگ بنا کے کمیونسٹ پارٹی توں الحاق کر ليا۔ ايسے طرح کومنٹانگ دے بوہت سارے دوسرے لیڈر وی کمیونسٹ پارٹی وچ آنا شروع ہوئے گئے۔ یکم مئی 1948ء نوں کمیونسٹ پارٹی نے انہاں تمام جمہوری عناصر دے نال الحاق بنانے دے لئی فیر نويں عوامی سیاسی مشاورتی کانفرنس دی کال دتی تے انہاں عناصر نوں نال ملاناشروع کر دتا۔
لیکن دوسری جانب جنگ دا پانسہ مکمل طور اُتے پلٹ چکيا سی تے 1948ء دے موسم بہار وچ PLA نے اپنی پیش قدمی جاری رکھدے ہوئے شہراں تے پینڈو علاقےآں دی وڈی تعداد اُتے قبضہ کر کے کومنٹانگ دے تسلط توں انہاں نوں آزاد کروانا شروع کر دتا۔
ستمبر 1948ء وچ PLA نے تن وڈی فوجی مہمات شروع کيتياں۔ ایہ لیاکژائی شینیانگ (Liooxi-Shenyang)، ہوائی ہائی (Huai-hai) تے بیپنگ تیانجن (Beiping-Tian jin) دی مہمات سن۔
پہلی مہم وچ شمال مشرق وچ PLA نے 47 ہزار کومنٹانگ فوجاں دا صفایا کر دتا تے پورے شمالی چین نوں آزاد کروا لیا۔ اس وقت کومنٹانگ دی فوجاں دی کل تعداد 29 لکھ افراد تک رہ گئی سی جدوں کہ PLA دی تعداد ودھ کے 30 لکھ ہوئے گئی سی۔ ہويا ہائی مہم 7 نومبر 1948ء توں 10 جنوری 1949ء تک چلی جس وچ مشرقی چین وچ کومنٹانگ دی 5 لکھ 50 ہزار فوج نوں شکست دے کے پورے خطے نوں آزاد کروایا گیا۔ اس مشرقی فوجی کمان تے فوج دا سیاسی سیکرٹری ڈینگ ژیاؤپنگ سی۔ اس طرح تاکجنگ (جو کومنٹانگ دا راجگڑھ سی) تے شنگھائی PLA دے کنٹرول وچ آگئے۔
بیپنگ، تیانجنگ فوجی مہم دی پیش قدمی پنج دسمبر 1948ء نوں شروع ہوئی اور31 جنوری 1949ء نوں اس دا خاتمہ ہويا۔ اس حملے وچ کومنٹانگ دی 5 لکھ 20 ہزار افراد اُتے مبنی فوج نوں مکمل شکست تے خاتمے توں دوچار کيتا گیا۔ اس طرح چین دا انقلاب وڈی حد تک فتح مند ہوئے چکيا سی۔
مارچ 1949ء وچ کمیونسٹ پارٹی دی ستويں مرکزی کمیٹی دے دوسرے پلینری سیشن دا اجلاس بلايا گیا۔ پارٹی دے کم نوں دیہاتاں توں شہراں دی جانب منتقل کرنے دا فیصلہ کيتا گیا۔ اس وچ کمیونسٹ پارٹی تے PLA دے مراکز نوں بیجنگ منتقل کرنے دا فیصلہ وی کيتا گیا۔
کومنٹانگ دا زوال تے سقوط نیڑے آ رہیا سی۔ اس شکست توں بچنے دے لئی کومنٹانگ نے امن دا ڈھونگ رچانا شروع کر دتا۔یکم جنوری 1949ء نوں چیانگ کائی شیک نے امن دی اپیل کر دتی۔ لیکن جواب نہ آنے تے شکست دے آثار واضح ہوجانے دی صورت وچ اس نے ریٹائر ہونے دا اعلان کر دتا تے نائب صدر نوں عہدہ سونپ دتا۔اس اپیل دا جواب ماؤ زے تنگ نے اٹھ شرائط عائد کر کے دتا۔ کمیونسٹ پارٹی دے نمائندےآں تے کومنٹانگ دی نويں صدر لی زنگرین دی حکومت دے وچکار پندرہ روزہ مذاکرات دے بعد ’داخلی امن‘ دا اک ہور سمجھوتہ طے پایا لیکن 20 اپریل نوں ایہ معاہدہ وی ٹُٹ گیا۔
21 اپریل نوں PLA دے دستےآں نے دریائے چانگ جیانگ کوعبور کرنا شروع کر دتا۔ 23 اپریل 1949ء نوں کومنٹانگ حکومت دے مرکز نانجنگ وچ ایہ فوجاں داخل ہوئیاں تے اس حکومت دا خاتمہ کر دتا گیا۔اس دے بعد کومنٹانگ دے زیر انتظام دوسرے علاقےآں دی جانب پیش قدمی شروع کيتی گئی تے مختلف جنگاں تے جھڑپاں دے بعد تبت دے علاوہ باقی تقریباً سارے چین نوں آزاد کروا لیا گیا۔ جولائی 1946ء تے جون 1950ء دے درمیان PLA نے کومنٹانگ دے 80 لکھ 70 ہزار افراد نوں ناکارہ بنا دتا۔ توپخانے کے54400 ہتھیاراں اُتے قبضہ کيتا۔ 319900 مشین گناں، 1000 ٹینکاں تے بکتر بند گڈیاں 20 ہزار فوجی گڈیاں تے بے پناہ دوسرے ہتھیاراں تے اسلحہ اُتے قبضہ کر ليا گیا۔
21 ستمبر 1949ء نوں چین دی عوامی سیاسی مشاورتی کانفرنس بیجنگ وچ بلائی گئی۔ چین دا ناں عوامی جمہوریہ چین رکھیا گیا تے ماؤ زے تنگ نوں حکومت کیتی مرکزی کونسل دا چیئرمین چنا گیا۔ ژوڈے، لیو شاؤچی، سونگ چنگ لنگ، لی جی شین، ژانگ لان تے گواگانگ نوں نائب چیئرمین مقرر کيتا گیا۔ چو این لیائی سمیت 55 دوسرے ممبران دی مرکزی حکومت کیتی کونسل تشکیل دتی گئی۔عوامی جمہوریہ چین دی فتح دا جشن یکم اکتوبر 1949ء نوں منایا گیا تے بیجنگ دے تیانامن اسکوائر توں ماؤ نے اس دا اعلامیہ جاری کيتا۔
1949 ء دا انقلاب چین بلا شبہ اک عظیم جست سی جس نے ا س خطے سمیت پوری دنیا اُتے اہم اثرات مرتب کیتے۔دنیا بھر وچ سرمایہ دارانہ نظام تے سامراجی طاقتاں دے لئی ایہ اک بہت وڈا دھچکيا سی اورمارکسزم دی نظریاتی سچائی دا ثبوت سی۔اک دفعہ فیر ایہ ثابت ہوگیا کہ مزدور تے غریب کسان مل کے نہ صرف اقتدار حاصل کر سکدے نيں بلکہ منڈی دی معیشت دا خاتمہ کردے ہوئے اک منصوبہ بند معیشت دا نفاذ وی کر سکدے نيں۔اسی طرح ایہ وی ثابت ہويا کہ اک پسماندہ ملک وچ وی سوشلسٹ انقلاب برپا کيتا جاسکدا اے تے ترقی یافتہ سامراجی ملکاں نوں شکست دتی جا سکدی اے۔ لیکن 27-1925ء دے انقلاب دے بر عکس 1949ء دا انقلاب، 1917ء دے انقلاب روس دی طرح دا کلاسیکی مزدور انقلاب نئيں سی۔ اوہ مزدور طبقے دی شعوری مداخلت دی بجائے کمیونسٹ پارٹی دی قیادت وچ مسلح کساناں دی اک تحریک سی۔ اس انقلاب دی کامیابی دی عمومی وجوہات نوں دیکھیا جائے تاں اوہ مندرجہ ذیل نيں۔
1۔ چین دی قومی بورژوازی اِنّی کمزور، بد عنوان، وکھو وکھ، بزدل تے ظالم سی کہ اوہ ٹُٹ پھوٹ کر گر رہی سی۔ امریکی، برطانوی تے ہور سامراجیاں دی حمایت تے فوجی امداد وی انہاں نوں نئيں بچا سکيتی۔
2۔ دوسری عالمی جنگ دے بعد سامراجی قوتاں اپنے باہمی تصادم وچ ٹکرا کے اِنّی کمزور تے بحران دا شکار ہوئے چکیاں سن کہ انہاں وچ انقلابی تحریک تے PLA دی قوتاں دا مقابلہ کرنے دی کوئی اہلیت ہی نئيں رہی سی۔ سامراجی فوجاں جنگ وچ تھک چکیاں سن تے امریکی تے برطانوی فوجاں وچ بغاوت دے رجحانات ابھر رہے سن ۔ انہاں نوں چین وچ ابھرنے والی انقلابی تحریک دے خلاف استعمال کرنے توں پورے خطے وچ سامراج دے تسلط تے فوجی جبر دے وجود نوں شدید خطرہ لاحق ہوئے سکدا سی۔ امریکی جرنیلاں دی سخت ضد دے باوجود امریکا دے سیاسی حکمراناں نے اس انقلاب نوں روکنے تے چین وچ فوجی جارحیت دی حکمت عملی نوں مسترد کر دتا سی۔
3۔ چین وچ گوریلا جنگ تے کسان تحریکاں دی روایات تے تاریخی بنیاداں موجود سن جنہاں وچ ایہ کسان جنگ اس دفعہ بالکل مختلف قسم دے انجام نوں پہنچی۔
4۔ کمیونسٹ پارٹی وچ ایداں دے افراد موجود سن جنہاں نے اس جنگ دے دوران فوجی حکمت عملی تے ہنر وچ کمال مہارت حاصل کيتی تے کمیونسٹ پارٹی دی زرعی انقلاب دی پالیسی نے وسیع پیمانے اُتے کمیونسٹ پارٹی نوں حمایت دلوائی جس توں سرح فوج نے بہت تیزی توں ودھنا شروع کر دتا تے اس دی پیش قدمی دے اگے کومنٹانگ حکومت دا ریت دی دیوار دی طرح گر جانا نہ صرف امریکا تے چیانگ کائی شیک دے لئی حیران کن سی بلکہ چین دی کمیونسٹ پارٹی دی قیادت تے ماسکو وچ سٹالنسٹ قیادت وی حیران رہ گئی سی۔
لیکن اس انقلاب دا یکطرفہ تجزیہ تریخ دے اہم واقعات نوں چھپا دیندا اے۔ اس انقلاب دا سب توں منفرد پہلو ایہ اے کہ اس انقلاب دے نتائج اس دی قیادت دے تناظر تے نظریات دے بالکل بر عکس سن ۔ ماؤ اور کمیونسٹ پارٹی دی حاوی قیادت دا 27-1925ء دے انقلاب دی خونی شکست دے بعد نظریاتی زوال پذیری دا عمل زیادہ تیز ہوئے گیا سی۔ سٹالن دی قیادت وچ کومنٹرن دی زوال پذیری دے بعد جو مرحلہ وار انقلاب دی پالیسی اپنائی گئی سی اوہ 50-1949ء دے انقلاب وچ تے اس دے بعد وی جاری رکھنے دی کوشش کيتی گئی سی۔
ماؤ زے تنگ نے 1940ء وچ ایہ بنیادی نظریاتی لائحہ عمل اپنی مشہور کتاب ”نويں جمہوریت“ وچ وضع کيتا سی۔
”۔۔۔اج دے وقت دے چینی سماج دے نوآبادیاتی، نیم نو آبادیاتی تے نیم جاگیردارانہ کردار توں چین دے انقلاب نوں لازماً دو مرحلےآں وچ تقسیم کرنے دی ضرورت اے۔ پہلا قدم نو آبادیاتی تے نیم نو آبادیاتی تے نیم جاگیر دارانہ سماج دی کیفیت نوں آزادانہ تے جمہوری سماج وچ تبدیل کرنا اے۔ دوسرا مرحلہ (جن دے درمیان اس کتاب وچ پنجاہ توں سو سال دے وقفے دا ذکر کيتا گیا اے )اس انقلاب نوں اگے ودھیا کر چین وچ اک سوشلسٹ سماج استوار کرنے دی ضرورت اے ۔“(ماؤ زے تنگ منتخب لکھتاں، بیجنگ 1975ء، جلد نمبر 2، صفحہ 342)
لیکن سرح فوج دے اقتدار اُتے قبضے دے بعد وی جدوں سرمایہ داری نوں قائم رکھنے دی کوشش کيتی گئی تے مختلف سرمایہ دار پارٹیاں توں الحاق کر کے سرمایہ دارانہ بنیاداں اُتے عوامی جمہوریت قائم کرنے دی کوشش کيتی گئی تاں ماؤ تے قیادت دی توقعات تے تناظر دے بر عکس انقلاب دی اپنی حرکت، جدوجہد تے عمل دے مختلف پہلوآں تے گرمائش نے صورتحال نوں اِنّا ریڈیکل بنا دتا سی کہ انقلاب دی حمایت وچ متحرک ہونے والا محنت کش طبقہ قیادت دی تمام رکاوٹاں نوں توڑدا تے انہاں دے تخلیق کردہ مصنوعی نظریاتی مراحل نوں پاش پاش کردا ہويا اگے بڑھدا گیا تے بورژوا نجی ملکیت توں متصادم ہوئے گیا۔ قیادت نے ابتدا وچ تاں صورتحال نوں کنٹرول کرنے دی بہت کوشش کيتی تے ہڑتالی یا قومی سرمایہ داراں دی فیکٹریاں اُتے قبضے کرنے والے مزدوراں اُتے گولیاں تک چلائی گئياں لیکن بالآخر انہاں نوں محنت کشاں دی اس جستجو تے جدوجہد دی شدت تے عمل دی پیروی کرنی پئی۔ہور برآں مختصر عرصے دے عملی تجربے توں ماؤ تے باقی قیادت نوں ایہ ادراک وی ہوئے گیا سی کہ سرمایہ دارانہ بنیاداں اُتے چینی سماج نوں اگے بڑھانا نا ممکن اے۔
انقلابی فتح حاصل کرنے دے بعد سرح فوج تے اس دی انقلابی تبدیلی توں چین دے محنت کشاں نوں جس آزادی تے زنجیراں دے ٹوٹنے دا احساس ہويا سی اوہ چین دی قومی یکجہتی تے فرسودہ قومی جمہوری مرحلے دے لئی قومی سرمایہ داراں دی بیڑیاں پہننے دے لئی قطعاً تیار نئيں سی۔ دیہاتاں وچ تاں زمیناں دی تقسیم تے زرعی انقلاب نوں کمیونسٹ پارٹی دی قیادت نے قومی جمہوری انقلاب دے مرحلے دے حوالے توں کيتا سی۔لیکن تحریک دی ایہ شدت شہراں وچ سرمایہ داری دا وجود برداشت کرنے دے لئی تیار نئيں سی تے چین وچ بہت تیزی توں سرمایہ داری دا خاتمہ ہونا شروع ہوئے گیا۔ ماؤ تے دوسری پارٹی قیادت نے اس صورت حال نوں فیر اپنے رنگ وچ موڑ لیا کیونجے مزدوراں دی جمہوری شراکت دی بجائے ایہ انقلاب کمیونسٹ پارٹی دی قیادت وچ کساناں دی مسلح تحریک دے بلبوندے اُتے ابھریا سی اس لئی اس قیادت نے سرمایہ داری دے خاتمے اُتے چین وچ نويں ریاست نوں جس بنیاد اُتے تشکیل دتا اوہ سوویت یونین تے ماسکو دے ماڈل اُتے مبنی سی لیکن المیہ ایہ سی کہ ایہ 1917ء دا لینن دا روس نئيں سی بلکہ 1949ء دا سٹالن دا افسر شاہانہ ماڈل سی جس دی وجہ توں چین دی مزدور ریاست اپنے جنم ہی توں افسر شاہانہ مسخ شدگی دا شکار سی۔
ماؤ نے جس سٹالنسٹ ڈھانچے نوں چین وچ ابتدا ہی توں استوار کيتا سی اوہ عمل شعوری سی تے ماؤ ، لی شاؤ چی، چو این لائی، ڈینگ ژیاؤ پنگ سمیت تمام لیڈران نوں اس دا پوری طرح احساس سی کہ اک کسان فوج اُتے کنٹرول آسان ہُندا اے چونکہ اس دا ڈھانچہ تے سماجی مواد مختلف ہُندا اے جدوں کہ کسی صنعتی مزدوراں دی تحریک، تنظیم، پارٹی، جدوجہد تے انقلاب دا ڈھانچہ، سماجی مواد، طریقہ کار، سوچ، شعور، لائحہ عمل، قیادت دا کردار تے قیادت اُتے کنٹرول بالکل مختلف نوعیت دا ہُندا اے ۔اس وجہ توں کینٹن، شنگھائی، نانجنگ تے دوسرے وڈے صنعتی شہراں وچ جدوں کمیونسٹ پارٹی دی قیادت وچ سرح فوج دے دستے پہنچے تاں لال جھنڈے اٹھائے ہوئے استقبال کرنے والے صنعتی مزدوراں دے جلوساں اُتے کئی شہراں وچ گولیاں برسائی گئياں کیونجے مزدوراں دا انقلابی عمل تے مزدور جمہوریت اُتے مبنی سماجی ڈھانچہ ابتدا ہی وچ چین دی کمیونسٹ پارٹی دی بیوروکریٹک قیادت دے تسلط تے سٹالنسٹ ڈھانچے دے کنٹرول دے لئی خطرہ بن سکدا سی، لیکن ہڑتالاں تے فیکٹریاں اُتے مزدوراں دے قبضے تے سرمایہ داراں نوں بھگانے دے اس سارے عمل نوں واپس پلٹانا ماؤ دے بس دی گل نئيں سی۔ ایسا اقدام اس دی ساکھ تے بنیاداں منہدم کر سکدا سی۔ سٹالنزم دا طریقہ کار جس نوں چین دے اس انقلاب دی قیادت نے اپنایا بنیادی طور اُتے مزدور جمہوریت دے فقدان اُتے مبنی سی۔ اس انقلاب نے اس پس منظر وچ جو راستہ اپنایا تے جو شکل اختیار کيتی اوہ پرولتاری بوناپارٹزم یا اک افسر شاہانہ مزدور ریاست دی شکل سی۔
روس (1917ء) تے چین (1949ء) دے انقلابات وچ بنیادی فرق ایہی سی کہ روس دے انقلاب دی قیادت محنت کش طبقہ پورے عمل وچ شعوری شراکت تے اجتماعی جدوجہد دے ذریعے کر رہیا سی۔ اس وچ قیادت پرولتاریہ دے پاس سی تے پرولتاریہ ہراول دستے دے طور اُتے کساناں تے سماج دے دوسرے طبقات نوں اپنی قیادت وچ نال لے کے چل رہیا سی۔ مزدور طبقے دی اجتماعی تحریک تے کسان جنگاں تے تحریکاں دا فرق صاف ظاہر اے ۔دونے طبقات تریخ دے مختلف عہدےآں دے طبقات نيں جنہاں دے انہاں عہدےآں تے ذرائع پیداوار دی کیفیت دے مطابق ہی سماجی کردار بندے نيں۔ اس لئی جدوں روس وچ انقلاب برپا ہويا تاں ابتدا وچ حقیقی بنیاداں اُتے مزدور جمہوریت اُتے مبنی اک صحت مند ریاست ابھری جو پنج توں ست سال دے عرصے دے بعد زوال پذیر ہونا شروع ہوئی۔
لیکن 1949ء وچ چین وچ ایسا نئيں ہويا۔ چین دے انقلاب نے اپنے آغاز توں ہی سٹالنسٹ شکل اختیار کر لئی سی۔ اس دا تعین پہلے توں ہی اس دی سرحداں اُتے موجود سوویت یونین دی دیو ہیکل مسخ شدہ مزدور ریاست دے وجود توں ہوئے گیا سی۔ 27-1925ء دے برعکس اس وچ پرولتاریہ نے ہراول کردار ادا نئيں کيتا۔ دراصل سٹالنسٹ قیادت نے کسان طبقے نوں اک دیو ہیکل ہتھوڑے دے طور اُتے استعمال کردے ہوئے بورژوازی نوں کچلا۔ انہاں نے قیادت محنت کش طبقے دے ناں اُتے حاصل کيتی سی لیکن ایہ محنت کش طبقہ اس عمل وچ شعوری شرکت نئيں کر سکیا سی۔ ماؤ محنت کش طبقے دی آزادانہ طبقاتی تحریک توں خوفزدہ سی تے اس نے اسنوں ابھرنے توں روکنے دے لئی ہر ممکنہ اقدام کيتا سی۔
اس انقلاب دا دوسرا اہم منفی پہلو بین الاقوامیت دا نہ ہونا سی۔ طبقاتی مفاہمت دے مرحلہ وار انقلاب دے نظرئیے تے سٹالنزم دی ”اک ملک وچ سوشلزم“ دی قومی تنگ نظری دی سوچ دے تحت ایہ ہونا ناگزیر سی۔لیکن اس تمام تر مسخ شدگی دے باوجود چین وچ نیم جاگیر داری، سرمایہ داری تے سامراجی تسلط دا خاتمہ تاریخی اعتبار توں اک بہت وڈا اگے دا قدم سی۔ اس توں چین دی معیشت وچ موجود بے پناہ امکانات تے اہلیت نوں پھلنے پھُلن دا موقع ملا۔ چند دہائیاں وچ چین اک پسماندہ ملک دی کیفیت توں نکل کے منصوبہ بندی اُتے مبنی معیشت دی بدولت اک بہت ہی طاقتور صنعتی ملک بن گیا۔
لیکن اج، چینی انقلاب دے ستر سال گزر جانے دے بعد، چین سرمایہ داری دی جانب لانگ مارچ وچ کئی منازل طے کردا ہويا اک سامراجی ملک بن چکيا اے۔ معاشی لبرلائزیشن تے نجکاری دے عمل نے وڈے پیمانے اُتے غربت تے بیروزگاری نوں جنم دتا اے۔ اس دے نال نال، منڈی دی معیشت دا حصہ بننے دے باعث سرمایہ داری دا موجودہ بحران چین نوں وی متاثر کر رہیا اے تے چین وچ اک نويں مزدور تحریک دا جنم ہوئے رہیا اے۔ تے جدوں چینی محنت کش طبقہ جاگے گا تاں پوری دنیا لرز اٹھے گی۔ چینی محنت کش، کسان تے طلبہ اپنی ماضی دی انقلابی روایات دی جانب لوٹاں گے تے چین توں سرمایہ داری تے افسر شاہی دے جبر دا خاتمہ کردے ہوئے اک صحت مند سوشلسٹ مزدور ریاست دی بنیاد رکھن گے جو عالمی سوشلسٹ انقلاب دی جانب اک انتہائی اہم قدم ہوئے گا۔
ہورویکھو
[سودھو]- [[چین ]]
حوالے
[سودھو]باہرلےجوڑ
[سودھو][[گٹھ:چین دی تریخ]]