بجھارتاں

بجھارتاں (پہیلی، اڑاؤنی، رہسّ، بات، بتولی، اوکھا سوال، گُنجّھݪ) لوک ادب دی اہم صنف نیں۔ ایہ نثر تے نظم دوواں شکلاں وچ ہوسکدیاں نیں تے ایہناں دا تعلق بُجھویں رُوپ ودھاؤݨ والی ونگی ناݪ اے۔ لوک ادب کِسے رہتل دے ویکتیاں دی سانجھ سرجنا رچنا دا اظہار اے۔ ایہ لوک من دی اپج ہُندی اے تے اچیت من وِچوں سہج مطلب ہی نکل تردا اے۔ ایہناں دا رچنہارا انسان جاتی دی دھن وچ رچ کے رچنا کردا اے، جس وچ گروہ تے وچاراں دیاں بھاوناواں دی سُر ہُندی اے۔ لوک ادب دے پرمُکھ رُوپ لوک گیت، لوک کہاݨیاں، کہاوتاں تے بجھارتاں وغیرہ ہندے نیں۔ لوک گیت جتھے لوکاں دے ہاو-مطلب خُشیاں غمیاں پیار بھرے ولولیاں تے لوک جذبیاں دی صحیح ترجمانی کرن واݪے ہُندے نیں اوتھے لوک کہاݨی تے کہاوتاں لوکّاں دے صدیاں توں کمائے ہوئے تجربے تے اٹل سچائیاں نوں ساڈے سامّݨے لیاؤندے نیں۔ کہاوت نوں پرمپرا توں کشید کیتی ہوئی سیاݨپ تے بجھارتاں نوں سُجھ بُجھ دی پرکھ لئی ودھیا ذِریعہ کہیا جا سکدا اے۔ بات عام طَور اُتے اک انسان ولّوں پائی جان٘دی اے، بُجّھݨ واݪا اک یا کئی ہو سکدے نیں۔ سائنس دے آؤݨ ناݪ منورنجݨ دی ترقّی وچ وادّھا ہویا، جس ناݪ بجھارتاں کافی حد تک الوپ ہو چکیاں نیں۔ پنجابی بجھارتاں وِچوں اک بجھارت دی مثال:

'بات پاواں بتولّی پاواں، بات نُوں لاواں کن٘ڈے۔'

'سدا کُڑی نوں ویاؤہݨ چلّے، چہوں کوٹاں دے منڈے - (کھدو-کھونڈی)'

مطلب

"بجھارت" لفظ بُجھّ توں بݨیا اے۔ ایہ لفظ ناؤ وی اے تے مونث وی۔ بجھارت دے لُغوی معنی نیں، '"معلُومات یا عِلم دیݨ لئی دِتا گیا اشارہ یا اشارہ۔"' بجھارت دا سادھارن لفظی مطلب "بُجھݨا" اے۔ بجھارت اپݨے آپ وچ اک ایہجئا سوال اے جیہڑا عام ہُندا اے پَر اوہدے پِچّھے گُوڑھا مطلب چُھپیا ہُن٘دا اے۔ ہَر زبان وچ بجھارتاں لئی ڈھکویں لفظ موجود نیں۔ پنجابی زبان وچ بُجھݨ آݪی بات نوں بجھارت آکھیا جاندا اے۔ اس توں علاوہ وی پنجابی زبان وچ انووادت نام نیں، پہیلی، اڑاؤنی، رہسّ، بات، بتولی، اوکھا سوال، گُنجّھݪ وغیرہ، جِداں:

 بات پاواں، بتولی پاواں، سُݨ کے بھائی حکیماں،
 لکڑیاں وِچوں پاݨی کڈھا، چکّ بݨاواں ڈھیماں۔”-(گنّا-شکّر)

پہیلی سنسکرت زبان پہیلیاں لفظ دا پنجابی تدبھوَ لفظ اے۔ بجھارت نوں انگریزی زبان وچ رِڈل (RIDDLE) کہیا جان٘دا اے اِنسائیکلوپِیڈِیا آف برٹینکا دے مطابق، “رِڈل لفظ بہت سارے گُجّھے سوالّاں، جیہناں وچ جاݨ بُجھّ کے غیر واضحیت پیدا کیتی گئی ہووے تے ضرُوری جوابّاں لئی ورتیا جان٘دا اے۔ ادب تے لوک ادب دی وچاردھارا تے سامان دا آپسی آدان حاصل بݨیا رہندا تے دوویں اک دُوجّے نوں متاثّر کردے نیں۔ ساڈا تعلق ایتھے لوک ادب دی مہتپورن ونگی بجھارت ناݪ اے کیونکہ پنجابی جگت وچ جِتھے لوک ادب دے رُوپ نوں جانّݨ لئی ایہدے تجزیے لئی اوہناں دا ورگیکرن اک آرنبھک پڑائی اے"

تشرِیح

“بجھارت موٹے ٹھلے سوال ہُندے نیں جیہناں وچ آدم بمبا روپکاں تے تجزیہ تصوِیراں نال انوٹھے آکاراں دے جھاولے ہُندے نیں تے جیہناں وچ چُھپی کِسے مول تصوِیر نوں لبّھݨا ہُندا اے۔

-ڈاکٹر سوہندر سنگھ ونجارا بیدی

"بجھارت لوک ادب دی ایہجئی زبانی شکل اے، جس وچ کوئی سوال گُنجّھݪ دار اے۔ اس سوال دی گُنجّھݪتا وچ 'سار رسر' چھپیا ہُندا اے۔"

-ڈاکٹر۔ کرنیل سنگھ تھند

“اک ایہجئا کتھن یا سوال اے جیہدے دو مطلب ہوݨ یا مطلب نوں لکو کے پیش کیتا گیا ہووے، اوہدے حَل نوں بجھارت کہندے نیں۔”

-اِنسائیکلوپِیڈِیا امیریکانا

پنجابی بجھارتاں دی پرمپرا رگوید ناݪ جا جُڑدی اے کیون٘کہ تریخی آزادی ویدک پورن رہی اے۔ ویدک دور توں ہی ایہناں دی ستا دا پتا لگدا اے۔ اشو میگھ (گھوڑا) دا یگّ دے اوسر اپر ایہ انشرا دا ضرُوری اَن٘گ سمجھی جان٘دی اے۔ ویدک رشیاں دے رُوپ انلکاراں دا سہارا لَے کے ایہو جہیاں کئیاں رچناواں رچیاں جیہڑِیاں معنےآں دی درلبدھتا کارن پُراسرار بَݨ گئیاں تے بجھارتاں دے رُوپ وچ ساڈے سامّݨے آئیاں۔ پراݨے زمانّے وچ شہزادی دے ویاہ لئی ور چوݨ کرن ویلّے بجھارتاں لئی لفظ اگے رکھدے سن تے اَجّ کَلّ وی کئی ذاتّاں وچ ویاہ دیاں رسماں ویلّے عقل دی پرکھ لئی کچھ بجھارتاں بُجّھݨ دا رواج اے۔ بجھارتاں نوں گھڑن لئی جِیون تجربَہ تے سوچ دی لوڑ ہُندی اے۔ بجھارتاں نوں سُݨݨ واݪا وی 'بوݪا' نہیں ہوݨا چاہیدا۔ سکھمنی صاحب وچ اس بارے لکھیا اے کہ:

کہیا بجھارت بُجھے ڈورا۔ نسکہیئ تاں سمجھو بھورا۔

-سکھمنی صاحب

قِسماں

بجھارتاں دیاں قسماں دے کئی پرکار منّے گئے نیں۔ جِویں:

1)فلسفیانہ بجھارتاں:- اس قِسم دیاں بجھارتاں وچ رہسّ چُھپیا ہُندا اے۔ ایہ بجھارت سری گرو نانک دیو جی دی پائی ہوئی اے:

پاؤݨ پاݨی اگنی دا میݪ، چنچل چپل بدھ دا کھیل۔
نو دروازے دسواں دوار، بُجھ رے گیانّی ایہ ویچار۔ (تر-انسانی پِن٘ڈا)

2)کہہ مُکرنیاں:- ایہ وی بجھارتاں دی اک قِسم اے۔ جیہناں دے آخر وچ جواب مِݪ جان٘دا اے پَر کمال اس وچ ایہ اے کہ دو لفظاں وِچوں ویلّے تے حالات دے مطابق مرضی ناݪ جوابی شکل وی چُݨی جاسَکدی اے۔

بجھارتاں دیاں وشیشتائیاں

بجھارتاں وچ ہیٹھ لِکھیاں خاصیتاں نیں۔ جِویں:

سنجم

ایہناں دی سَبھ توں وڈیری صِفت سنجم تے آسان بیان اے۔ کُجّے وچ سمُندر بَند کِیتا ہُندا اے۔ اس وچ اتھاہ سنجم دی ورتوں تھوڑے ڈھکویں لفظاں وچ ہُندی اے پَر مطلب بَھرپُور جِیون وچ سِکھیا دیݨ واݪا ہُندا اے۔

موکھکتا

لوک ادب دے باقّی رُوپاں وان٘گ ایہ وی لوک مانس دی زبانی ابھانسان کردیاں نیں۔ مونہوں مونہیں اک پِیڑھی توں دُوجّی پِیڑھی تک چَل رہیاں نیں۔

سوچ

جِویں پہلاں وی اس گَلّ دا ذِکر کِیتا گیا اے کہ بجھارتاں سرجݨ لئی ببیک ذہانت دی لوڑ اے، جِویں شاعری سوچ توں بغیر سرجی نہیں جا سَکدی۔ ایسّے طرحاں بجھارتاں ڈاکٹر۔ ونجارا بیدی دے کتھن مطابق، “بجھارتاں وچ سوچ دیاں بڑیاں ادبھت اڈارِیاں مِݪدیاں نیں۔

اِستحکام

بجھارتاں وچ تبدیلی نہیں ہُندی۔ ایہ صدیاں توں اسے طرحاں تُریاں آ رہیاں نیں۔ ایہ پِیڑھیو پِیڑھی ایسّے طرحاں تُرِیاں آ رہیاں نیں۔ بوہتیاں تاں اپݨا تھاں پتا تے زمانّہ آپ ہی دَسّ دیندیاں نیں۔

ادبھدتا

بجھارتاں وچ ادبھتا دا انش ودھیرا ہُندا اے، کیون٘کہ بجھارتاں سرجݨ واݪا انسان ایہجئی بجھارت سرجدا اے کہ سروتا حیران تے پریشان ہو جاوے۔ اوہ ہَر پاسّے نظر دڑاؤن٘دا اے۔ جویں:

باہروں آیا بابا لودھی
چھے ٹنگاں اک بودی (تر-تکڑی)

رس

بجھارتاں وچ 9 رساں دی ورتوں کیتی ہُندی اے۔ اس وچ وسماد، شنگار رس، بیتبھس رس وغیرَہ 9 رساں دا سمیل ہُندا اے۔ سہج تے رہسّ دا مرکّب ہُندا اے۔ جیہڑا انوکّھا تے الوکک رس دین٘دا اے۔ ایہ لَے تے تول وچ پوریاں ہُندیاں نیں۔

تہذیبی اہمیت تے ونگیاں

"بجھارتاں" دے مَوضُوع پسار دا گھیرا وسترت تے ون سونّا اے۔ انسانی جِیون دے متعلّق سارِیاں وستاں بجھارتاں وچ شامل نیں۔ بہت سارِیاں بجھارتاں دا تعلّق فِطرت، جِداں اَگّ، دُھوئیں، ندی، چشمے، ہنھیری رات، چانݨی رات، سورج، چند، زلزلے، بدّݪ، تریݪ تے دُھپّ ناݪ اے۔ جِویں:

سونے دی سلائی، کوٹّھا ٹَپّ کے ویہڑے آئی۔ (دھپّ)

ہرِیاں بھرِیاں تے لہراؤن٘دیاں وَکھ وَکھ فصلاں، پھݪاں، سبزِیاں، بوٹّیاں، رُکھاں دا ذِکر وی بجھارتاں وچ مِݪدا اے جِویں:

بِیجّے روڑ، جمّے جھاڑ
لگّے نِمبُو، کھڑے انار (کپاہ)

سرشٹی وچ پسرے جیو جنتوآں تے پسو پن٘چِھی، جِداں سَپّ، سیون٘ک، کُتّا، اُون٘ٹھ، چوہا، بلی، گھگی، کاں چوہا، جُوں، کِرلی، سُسری، بُھون٘ڈ، مچّھی، ڈڈُو، مور، کُکّڑ وی بجھارتاں وچ پائے جان٘دے نیں، جِویں:

پاروں آیا بابا لشکری
جان٘دا جان٘دا کر گیا مشکری۔ (بُھون٘ڈ)

سُوئی دھاگّے توں لَے کے وڈِیاں وڈِیاں مشیناں، اَوزاراں، برتݨاں تے دَھنّ دَولت تَک دا ذِکر وی بجھارتاں وچ عام مِݪدا اے۔ مثلن:

 پہاڑوں لیاندّی پیڑ رکھ
 چھے ٹنگّاں اک اَکّھ۔ (تکڑی)

اِنسانّی پِنڈے دے سارے اَن٘گ جِویں اکَھاں، کَنّ، نَکّ، سِر، ڈھڈّ، مُون٘ھ، دَن٘د، جِیبھ، لتّاں، پَیراں دے متعلّق وی بجھارتاں پرچلت نیں۔

اک ڈبّے وچ بتّی داݨے
بُجّھݨ واݪے بڑے سیاݨے۔ (دَند) 

کئی بجھارتاں ایہجئیاں نیں جیہناں وچّ رِشتے ناتے بارے پُچھ گِچھ کِیتی جان٘دی اے۔ جویں:

 اسِیں ماواں دھیاں، تُسِیں ماواں دِھیاں
 چلو باغ چلِیے، تنّ اَمبّ توڑ کے، پُورا پُورا کھائِیے۔ (دھی، ماں تے نانّی) 

بہت سارِیاں بجھارتاں لوک کھیڈاں دے متعلّق مِݪدیاں نیں، جِویں:

 بات پاواں بتولی پاوا، بات نوں لاواں کنڈے
 سدا کُڑی نوں ویاؤہݨ چلے چہوں کونٹاں دے مُنڈے۔ (کھدو کھونڈی)

اوہ گئی، اوہ گئی ------ (ننگھا)

روپک خاصیت

بجھارتاں دی اپݨی روپک خاصیت ہُندی اے۔ ایہناں وچ کئی پرکار دے 'سدّ' ورتے ہُندے نیں۔ پَر بوہتیاں، جیہناں دا تعلق مُستقل تے سدیوی چِیزاں، واقعے، گلّاں ناݪ اے۔ اوہ تاں ہمیشہ توں چلِیاں آؤندیاں نیں تے اُدوں تَک رہݨ گیاں، جدوں تَک بولی جِیون٘دی اے۔