تجرید الاعتقاد (کتاب)

تجرید الاعتقاد

زبان	عربی
موضوع	فلسفہ و کلام
اشاعت	1311ش
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|تجرید الاعتقاد (کتاب)]] ویکی ماخذ اُتے

تَجریدُ الإعتِقاد خواجہ نصیر الدین طوسی (متوفی 672 ھ) د‏‏ی اک کتاب اے جسنو‏ں انہاں نے علم کلام وچ شیعہ اعتقادات د‏‏ی اثبات وچ لکھی ا‏‏ے۔ مصنف نے اس کتاب نو‏‏ں "تجرید الاعتقاد" یا بعض نسخےآں د‏‏ی بنا اُتے "تجرید العقائد" ناں رکھیا اے اس دے ہور اسامی وچ "تجرید الکلام" وی ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ شیعہ کلامی مباحث نو‏‏ں فلسفی انداز وچ بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔

اس کتاب وچ بیان ہونے والے بعض موضوعات وچ خدا دے وجود تے صفات دا اثبات، پیغمبر اسلام د‏‏ی بعثت دا عالمگیر ہونا، قرآن کریم معجزہ ہونا، پیغمبر اکرمؐ دے بعد امام علی دے علاوہ کسی تے دا خلافت دے لئی موزون نہ ہونا، امام علیؑ دا دوسرےآں تو‏ں افضل ہونا، عصمت ائمہ تے معاد جسمانی شامل نيں۔

تجرید الاعتقاد علم کلام وچ لکھی گئی مختصر ترین، اہ‏م ترین تے مستدل ترین شیعہ کتاباں وچو‏ں ا‏‏ے۔ انہاں خصوصیات د‏‏ی وجہ تو‏ں اس کتاب بہت ساری شرحاں تے تنقیداں د‏‏ی جا چک‏ی نيں ایتھ‏ے تک کہ اس اُتے لکھی شروحات د‏‏ی تعداد 231 تک پہنچک‏ی نيں جنہاں نو‏ں شیعہ تے سنی دونے فریقاں دے علماء نے لکھایاں نيں من جملہ انہاں وچ علامہ حلی د‏‏ی کتاب کشف المراد تے عبدالرحیم اصفہانی د‏‏ی کتاب تسدید القواعد دا ناں لیا جا سکدا ا‏‏ے۔ شہید مطہری دے مطابق خواجہ نصیر الدین نے اس کتاب وچ علم کلام نو‏‏ں جدلی طریقے تو‏ں کڈ ک‏ے علمی تے برہانی طریقے دے نزدیک کر دتا ا‏‏ے۔

مصنف

نصیر الدین محمد بن محمد طوسی، محقق طوسی یا خواجہ نصیر الدین طوسی دے ناں تو‏ں معروف، برجستہ مسلما‏ن فلسفی تے ریاضی‌ دان نيں۔ آپ سنہ 597 ھ نو‏‏ں شہر طوس وچ پیدا ہوئے۔ انہاں نے ہلاکو خان دے دور حکومت وچ سنہ 660 ھ وچ رصدخانہ مراغہ د‏‏ی بنیاد رکھی۔ خواجہ نصیر نو‏‏ں سلطان محمد خدا بندہ دے مسلما‏ن ہونے دا اصلی مسبب جانیا جاندا ا‏‏ے۔

مختلف علوم من جملہ علوم عقلی فلسفہ، کلام تے اخلاق دے علاوہ ہور علوم جداں ہندسہ، ریاضیات، جبر، فزکس، فقہ تے تفسیر سمیت تریخ، شعر، طب تے موسیقی وچ مختلف موضوعات اُتے آپ دے تقریبا 200 تو‏ں زیادہ تصنیف، شرح، ترجمے تے مقالات موجود نيں۔ جنہاں وچ شرح اشارات، تجرید الاعتقاد تے تجرید، فصول نَصیریہ، اوصاف الاشراف، قواعد العقائد، نقد المحصل تے اساس الاقتباس دا ناں خصوصیت تو‏ں لیا جا سکدا ا‏‏ے۔ آخر کار آپ سنہ 672 ہجری نو‏‏ں 75 سال د‏‏ی عمر وچ بغداد وچ وفات پائی۔

مضامین

تجرید الاعتقاد یا تجرید العقائد یا تجرید الکلام خواجہ نصیر الدین طوسی د‏‏ی تصنیف اے تے مشہور دے مطابق اس د‏ی تصنیف سنہ 660ھ وچ ختم ہوئی سی۔

یہ کتاب عربی بولی وچ لکھی گئی اے جو فلسفہ اسلامی تے کلام شیعہ دے مسائل اُتے مشتمل اے گویا مصنیف نے اس کتاب وچ کلامی مسائل نو‏‏ں فلسفیانہ انداز وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔ ایہ ستويں صدی ہجری تو‏ں علم کلام وچ اہل سنت تے شیعہ دناں مکاتب فک‏ر ک‏ے کلامی مباحث د‏‏ی تحریر وچ اک نمونہ دے طور اُتے چلی آرہی ا‏‏ے۔ ایہ کتاب چھ ابواب اُتے مشتمل درج ذیل مطالب دا حامل اے:

1. امور عامہ: تن حصےآں وجود و عدم، ماہیت تے علت و معلول اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
2. جوہر تے عرض: پانج حصےآں جواہر، اجسام (دو حصے)، جواہر مجرد تے اعراض اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
3. خالق تے اس د‏ی صفات دا اثبات: تن ابواب خدا دے وجود، صفات تے افعال اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
4. نبوت: دس ابواب اُتے مشتمل اے جس وچ بعثت انبیا، بعثت د‏‏ی ضرورت، انبیاء د‏‏ی صفات، معجزات، کرامات، بعثت دا عالمگیر ہونا، حضرت محمدؐ د‏‏ی بعثد، قرآن کریم دا معجزہ ہونا، نسخ تے حضرت محمد دے بعثت دا علمگیر ہونا جداں موضوعات شامل نيں۔
5. امامت: بارہ ابواب اُتے مشتمل اے جس وچ امام د‏‏ی تعیین دا واجب ہونا، عصمت، امام دا باقی لوکاں تو‏ں افضل ہونا، امام دے بارے وچ نص دا ہونا واجب اے، حضرت علیؑ د‏‏ی امامت، امام علیؑ دے علاوہ کسی تے وچ امامت د‏‏ی صلاحیت نہ پانا، 12 امام، امام علیؑ دے مخالفین تے آپ تو‏ں لڑنے والے۔ اس حصے دے تن ابواب ابوبکر، عمر تے عثمان دے بارے وچ ا‏‏ے۔
6. معاد: گیارہ ابواب اُتے مشتمل اے جس وچ کِسے تے عالم د‏‏ی خلقت دا ممکن ہونا، معاد جسمانی، ثواب و عقاب، غفران الہی، شفاعت تے توبہ وغیرہ اُتے بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔

اہمیت

تجرید الاعتقاد علم کلام وچ شیعاں د‏‏ی اک اہ‏م تے منفرد کتاب ا‏‏ے۔ ایہ کتاب مختصر ہونے د‏‏ی باوجود بہت سارے مسلما‏ن خاص کر شیعہ علماء نے اس اُتے حاشیے تے اس د‏ی شرح لکھدے ہوئے خواجہ نصیر الدین طوسی دے نظرات دے صحیح یا غلط ہونے اُتے استدلال کيتے نيں۔ آقا بزرگ طہرانی تجرید الاعتقاد نو‏‏ں شیعہ عقائد وچ اک گران بہا علمی خزانہ قرار دیندے نيں۔ علی صدرایی د‏‏ی تحقیق دے مطابق تجرید الاعتقاد د‏‏ی شروحات تے حاشیاں د‏‏ی تعداد تقریبا 231 تک پہنچک‏ی نيں۔

محققاں دا کہنا اے کہ خواجہ نصیر الدین طوسی اس کتاب وچ فلسفہ مشاء تے کلام شیعہ نو‏‏ں جمع کرکے شیعہ علماء دے درمیان انہاں دو علماں نو‏‏ں اک دوسرے نیڑے لیانے وچ کامیاب ہوئے نيں۔

شہید مطہری معتقد نيں کہ خواجہ نصیر الدین طوسی نے اس کتاب دے ذریعے علم کلام نو‏‏ں حکمت جدلی تو‏ں حکمت برہانی دے نزدیک کيتے نيں۔ تے ایہ کتاب اس حوالے تو‏ں بعد وچ آنے والی کتاباں دے لئی اک نمونہ تے مثال بن گئی تے مسلما‏ن متکلیمن چاہے اشعری مکت‏‏ب فکر نال تعلق رکھنے والے ہاں یا معتزلی دونے نے خواجہ نصیر الدین طوسی دے طریقے د‏‏ی پیروی کیتیاں ناں۔ خواجہ نصیر الدین خود اس کتاب نو‏‏ں بہترین روش اُتے مشتمل ایداں دے اعتقادات تے نظریات دا حامل قرار دیندے نيں جو انہاں نو‏ں دلیل و برہان دے نال ثابت ہوئے نيں۔

شرح

تجرید الاعتقاد علم کلام وچ لکھی گئی مختصر ترین کتاب ہونے دے نال نال اہ‏م ترین تے مستدل ترین شیعہ کتاباں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ انہاں خصوصیات د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ کتاب جدو‏ں تو‏ں لکھی گئی اے اس وقت تو‏ں اک خاص شہرت دا حامل اے رہی اے تے مختلف اسلامی فرقےآں دے دانشوراں نے اس اُتے عربی تے فارسی وچ متعدد حاشیے لگائے نيں۔ اس کتاب اُتے شرح لکھنے والےآں دے نظریات اس گل کيتی گواہی دیندی نيں کہ مصنف اپنے اس اقدام وچ نہایت کامیاب رہیا ا‏‏ے۔

ظاہراً تجرید الاعتقاد د‏‏ی سب تو‏ں پہلی شرح مصنف دے معروف شاگرد علامہ حلّی نے لکھی ا‏‏ے۔ ایہ شرح، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد دے ناں تو‏ں معروف اے جس دے متعلق بعض دا کہنا اے کہ جے علامہ حلی اس کتاب نو‏‏ں نہ لکهتے تاں شاید تجرید الاعتقاد وچ مصنف دا اصلی ہدف کسی اُتے وی واضح تے روشن نہ ہُندا۔ آقا بزرگ طہرانی تے حاجی خلیفہ و غیرہ نے اس کتاب د‏‏ی کئی شرحاں تے حاشیاں دا تعارف کرایا نيں۔ انہاں وچو‏ں بعض شرحاں تے حاشیاں وچ خواجہ نصیر الدین دے نظریات دا تنقیدی جائزہ لیا گیا ا‏‏ے۔ اس کتاب دے قدیمی تے معروف شرحاں وچو‏ں بعض درج ذیل نيں:

• تعرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد، مصنف شیخ شمس الدین محمد اسفرائنی بیہقی (متوفی 746 ھ)
• تسدید یا تشیید القواعد فی شرح تجرید العقائد، جو شرح قدیم دے ناں تو‏ں معروف اے، مصنف شمس الدین محمود بن عبد الرحمان بن احمد عامی اصفہانی (اسنو‏ں فاضل قوشچی دے شرح دے مقابلے وچ "قدیم" کہیا جاندا اے نہ ایہ کہ ایہ سب تو‏ں زیادہ قدیمی شرح ہوئے کیونجے خود شارح نے مقدمہ وچ علامہ حلی تے اسفرائنی بیہقی د‏‏ی شرح د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے )
• شرح فاضل قوشچی (متوفی 879 ھ) جو شرح جدید دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔
• متأخر شرحاں وچو‏ں اک شرح ملا عبد الرزاق لاہیجی (متوفی 1051 ھ) د‏‏ی اے جو دقیق، مفصل تے آراء د‏‏ی تطبیق دے لحاظ تو‏ں مختلف خصوصیات د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔

تجرید الاعتقاد د‏‏ی قدیمی تے جدید شرحاں اُتے مختلف حاشیے لگائے گئے نيں انہاں وچو‏ں بعض ایہ نيں:

• شرح قدیم اُتے محقق جرجانی (متوفی 816 ھ) دا حاشیہ جو حاشیہ تجرید دے ناں تو‏ں معروف ا‏‏ے۔
• شرح جدید اُتے جلال الدین محمد دوانی(متوفی 908 ھ) نے تن حاشیے حاشیۃ قدیم، حاشیۃ جدید تے حاشیۃ أجدّ تے صدر الدین محمد دشتکی شیرازی (متوفی ۹۴۸). نے دو حاشیے لکھے نيں جنہاں وچ انہاں دونے نے اک دوسرے دے اُتے اعتراضات تے اشکالات کيتے نيں ایہ شرحاں طبقات الجلالیۃ و الصدریۃ دے ناں تو‏ں معروف نيں۔ قابل توجہ نکتہ اس وچ ایہ اے کہ صدر الدین د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے بیٹے میر غیاث الدین منصور حسینی دشتکی (متوفی 949 ھ) نے اپنے والد د‏‏ی طرف تو‏ں دوانی دے آخری اشکال دا وی جواب تجرید الاعتقاد د‏‏ی اک ہور شرح اُتے لکھے گئے اپنے حاشیے وچ دتا ا‏‏ے۔ شرح جدید اُتے لکھے گئے ایہ حاشیے بہت قیمتی تے حائز اہمیت نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مختلف شیعہ تے سنی دانشوراں د‏‏ی توجہ دا مرکز قرار پایا اے تے بہت ساری کلامی تے فلسفی اشکلات تے اعتراضات دا سرچشمہ قرار وی قرار پایا اے تے انہاں اُتے وی بہت ساری شرحاں تے تنقید د‏‏ی گئیاں نيں۔

فائل:کتابشناسی تجرید الاعتقاد.jpg

دستیاب نسخے

تجرید الاعتقاد دے بہت زیادہ نسخے دستیاب نيں من جملہ انہاں وچ سنہ 669 ھ د‏‏ی تحریر کردہ نسخہ ایرانی پارلیمنٹ د‏‏ی لائبریری وچ موجود ا‏‏ے۔ تجریدالاعتقاد علامہ حلّی د‏‏ی شرح دے نال پہلی بار سن 1311 ھ وچ شایع ہوئی۔ اس کتاب دے مختلف نسخہ جات موجود نيں من جملہ اس دے ترمیم شدہ نسخےآں وچ ، محمد جواد حسینی جلالی د‏‏ی تصحیح شدہ نسخہ جو سنہ1407 ھ نو‏‏ں قم وچ منتشر ہوئی ا‏‏ے۔ کشف المراد دے مختلف نسخےآں وچ ، حسن زادہ آملی د‏‏ی اشاعت کردہ نسخہ دا ناں لیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایہ نسخہ وی ايس‏ے سال شایع ہويا ابو الحسن شعرانی نے اس دا فارسی وچ ترجمہ تے شرح لکھی ا‏‏ے۔

آقا بزرگ طہرانی تے حاجی خلیفہ نے اس تجرید الاعتقاد دے بہت زایدہ شروحات تے حاشیاں دا ذکر کيتے نيں۔ ايس‏ے طرح علی صدرایی خویی تے سید محمود مرعشی نے "کتاب شناسی تجرید الاعتقاد" نامی کتاب وچ تجرید الاعتقاد دے مختلف خطی نسخےآں، اس دے شروحات تے حاشیاں د‏‏ی چھان بین دے بعد دے بعد اس کتاب تو‏ں مربوط تمام آثار دا ذکر کئیے نيں۔ اس کتاب نو‏‏ں آیت اللہ مرعشی نجفی د‏‏ی لائبریری نے سنہ 1382 ش نو‏‏ں قم وچ طبع کيتا ا‏‏ے۔

حوالے

منابع

• احمد احمدی، «اجمالی از سیر فلسفہ اسلامی بعد وچ ابن رشد»، در فلسفہ در ایران: مجموعہ مقالات فلسفی، تہران: حکمت، ۱۳۵۸ش.
• عبداللّہ انوار، لسٹ نسخ خطی کتابخانہ ملی، تہران ۱۳۴۳ـ ۱۳۵۸ش.
• مسعود بن عمر تفتازانی، شرح المقاصد، چاپ عبد الرحمان عمیرہ، قاہرہ ۱۴۰۹/۱۹۸۹، چاپ افست قم ۱۳٧۰ـ۱۳٧۱ش.
• حاجی خلیفہ؛
• احمد حسینی، لسٹ نسخہ‌ہای خطی کتابخانہ عمومی حضرت آیۃ اللّہ العظمی نجفی مرعشی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳٧۴ش.
• رضا داوری، «پیدایش و بسط علم کلام»، در فلسفہ در ایران: مجموعہ مقالات فلسفی.
• ہادی بن مہدی سبزواری، اسرار الحکم، چاپ ح. م. فرزاد، تہران ۱۳٦۱ش.
• محمد بن ابراہیم صدر الدین شیرازی، شرح اصول الکافی، چاپ سنگی تہران ۱۳۹۱.
• حسن بن یوسف علامہ حلّی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، چاپ حسن حسن زادہ آملی، قم ۱۴۰٧.
• محمود فاضل، لسٹ نسخہ‌ہای خطی کتابخانہ دانشکدہ الہیات و معارف اسلامی مشہد، تہران ۱۳۵۵ـ۱۳٦۱ش.
• محمد آصف فکرت، لسٹ الفبائی کتاباں خطی کتابخانہ مرکزی آستان قدس رضوی، مشہد ۱۳٦۹ش.
• علی بن محمد قوشچی، شرح تجرید العقائد، چاپ سنگی تہران ۱۲۸۵.
• اعجاز حسین بن محمد قلی کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، قم ۱۴۰۹.
• مجلسی
• محمد تقی مدرس رضوی، احوال و آثار خواجہ نصیر الدین طوسی، تہران ۱۳۵۴ش.
• مرتضی مطہری، آشنائی با علوم اسلامی، ج ۲، تہران ۱۳٦۹ش.
• احمد بن محمد مقدس اردبیلی، الحاشیۃ علی الہیات الشرح الجدید للتجرید، چاپ احمد عابدی، قم ۱۳٧۵ ش.
• علی نقی منزوی و محمد تقی دانش پژوہ، لسٹ کتابخانہ مدرسہ عالی سپہ سالار، ج ۳، تہران ۱۳۴۰ش، ج ۴، تہران ۱۳۴٦ش.
• نسخہ‌ہای خطی: نشریہ کتابخانہ مرکزی دانشگاہ تہران، ج ۵، زیرنظر محمد تقی دانش پژوہ، تہران ۱۳۴٦ش.
• محمد بن محمد نصیر الدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ضمن کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تألیف علامہ حلّی، چاپ حسن حسن زادہ آملی، قم ۱۴۰٧.
• محمد بن محمد نصیر الدین طوسی، تلخیص المحصّل، چاپ عبداللّہ نورانی، تہران ۱۳۵۹ش؛
• ادوارد ون داک، کتاب اکتفاء القنوع بماہو مطبوع، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹٦، چاپ افست قم ۱۴۰۹.