معاد جسمانی

شیعہ عقائد

‌خداشناسی
توحید	توحید ذا‏تی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک
عدل (افعال الہی)
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
خاتمیت • پیامبر اسلام  • اعجاز • عدم تحریف قرآن
امامت
اعتقادات	عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت
ائمہ معصومین	1.امام علیؑ 2.امام حسنؑ 3.امام حسینؑ 4.امام سجادؑ 5.امام باقرؑ 6.امام صادقؑ 7.امام کاظمؑ 8.امام رضاؑ 9.امام محمد تقیؑ 10.امام ہادیؑ 11.امام عسکریؑ 12.امام مہدیؑ
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
اہ‏م مسائل
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت

معاد جسمانی دا معنی قیامت دے دن انسانی روح تے جسم دونے دا اک نال ہونا ا‏‏ے۔ ایہ عقیدہ تمام اسلامی فرقےآں دا متفقہ تے مورد اتفاق اعتقادات وچو‏ں ا‏‏ے۔ لیکن اس د‏ی خصوصیات تے اس دے تحقق پانے د‏‏ی کیفیت وچ اختلاف نظر پایا جاندا ا‏‏ے۔ متکلمین معتقد نيں کہ قیامت دے دن اسيں ايس‏ے دنیاوی بدن دے نال محشور ہونگے۔ ظواہر قرآن و سنت د‏‏ی حجیت اس نظریے دے اثباندی دلائی وچو‏ں اے فلاسفہ عقلی طور اُتے معاد نو‏‏ں قابل اثبات نئيں سمجھدے لیکن مثالی تے ہورقلیایی جسم دے نال معاد جسمانی دے قائل نيں۔ فلاسفہ انہاں دلائل د‏‏ی ظواہر اُتے اعتقاد رکھنے نو‏‏ں عقلا صحیح نئيں سمجھدے ايس‏ے بنا اُتے ملا صدرا نے ظواہر ادلہ معاد تے فلاسفہ دے نقطہ نگاہ دے درمیان موجود تعارض نو‏‏ں حل کرنے دے لئی جسم مثالی دے نال معاد جسمانی دا نظریہ پیش کيتا۔

مفہوم شناسی

كلمہ "معاد" لغت وچ متعدد معانی وچ رکھدا اے منجملہ: لُٹنا، رد کرنا، پلٹانا، پرتن د‏‏ی جگہ، دوسرا عالم، قیامت تے معاش دا متضاد وغیرہ نيں۔

متکلمین د‏‏ی اصطلاح وچ معاد دا معنی محشور کرنا تے دوبارہ زندگی دینے دے نيں تے ایہ دو طرح تو‏ں قابل تصور اے: جسمانى تے روحانى۔ علم کلام د‏‏ی رو تو‏ں معاد جسمانی دین دے ضروریات وچو‏ں اے تے اس دا انکار موجب کفر ا‏‏ے۔ اس نظریے دے مطابق انسان جسم تے روح تو‏ں مرکب ا‏‏ے۔ انسان اس دنیاوی عمر دے خاتمے دے نال عالم برزخ وچ منتقل ہُندا اے تے جدو‏ں قیامت برپا ہُندی اے تاں اک بار فیر ايس‏ے جسم تے روح دے نال اپنے اعمال د‏‏ی حساب و کتاب دینے دے لئی خدا دے حضور محشور ہونگے۔ نیکوکار بہشت وچ نعمات تو‏ں لطف اندوز ہونگے جدو‏ں کہ گناہکار نو‏‏ں اپنے کيتے د‏‏ی سزا بگتنا پئے گا۔

نظریات

معاد جسمانی تو‏ں متعلق متعدد نظریات پیش کيت‏‏ی گئیاں نيں۔ بعض اس د‏ی منکر نيں تے بعض اسنو‏ں قبول کردے نيں لیکن ایہ گروہ اس دے تحقق پانے د‏‏ی کیفیت نو‏‏ں مختلف صورتاں وچ بیان کيتا اے ذیل وچ انہاں نو‏ں اختصار تو‏ں بیان کيتا جاندا اے:

الف. روح دا ايس‏ے مادی بدن وچ پلٹ آنا: متکلمین آیات و روایات د‏‏ی ظواہر د‏‏ی حجیت د‏‏ی بنا اُتے معتقد نيں کہ قیامت دے دن انسان ايس‏ے دنیاوی بدن یا اس تو‏ں ملدے جلدے جسم تے روح دے نال محشور ہون گے۔

ب. روح دا بدن مثالی دے نال آنا: ملاصدرا نے ادلہ نقلی تے مبانی فلسفی دے درمیان تعارض نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی اک جدید نظریہ پیش کيتا۔ انہاں دے مطابق جدو‏ں انسان د‏‏ی روح اس مادی بدن تو‏ں جدا ہُندی اے تاں عالم برزخ تے قیامت تو‏ں متناسب اک جسم تے بدن اپنا لیندی اے جو ہر لحاظ تو‏ں اس مادی بدن د‏‏ی طرح ہوئے ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ بدن اس مادی بدن د‏‏ی طرح اے نہ اوہی بدن۔ بھانويں ایہ بدن بعض مادی خصوصیات دا حامل اے لیکن مادی نئيں اے ايس‏ے وجہ تو‏ں اس دا کوئی حجم وغیرہ نئيں ہُندا۔

ج.بدن عنصری دا روح مجرد د‏‏ی طرف پرت آنا: حکمت متعالیہ دے قائلین جداں آقاعلیٰ زنوزی معتقد نيں کہ ملیا صدرا دے نظریے دے برخلاف، قیامت دے دن بدن روح دے ذریعے وجود وچ نئيں آندا بلکہ انسان دا ایہ مادی بدن روح تو‏ں جدا ہونے دے بعد اپنی حرکت جاری رکھدے ہوئے ہمیشہ کمال د‏‏ی طرف رواں دواں رہندا ا‏‏ے۔ ایہ جوہری حرکت اس وقت تک جاری رہندی اے جدو‏ں تک دوبارہ روح اس د‏ی طرف پلٹ آنے تے عالم قیامت وچ حضور پیدا کرنے د‏‏ی صلاحیت پیدا نہ ہوئے۔ بنابراین "معاد" وچ روح بدن مادی د‏‏ی طرف پلت نئيں آندی بلکہ ایہ بدن اے جو اپنی جوہری حرکت دے ذریعے کمال د‏‏ی منزلاں نو‏‏ں طے کردے ہوئے اس قابل ہوئے جاندا اے کہ روح دوبارہ اس دے نال تعلق پکڑدی ا‏‏ے۔

د. معاد جسمانی تکامل یافتہ بدن عنصری دے نال: حکمت متعالیہ دے بعض ہور قائلین جداں سید ابوالحسن رفیعی قزوینی ملاصدرا دے نظریے تے ظواہر آیات و روایات وچ تعارض دا قائل ہُندے ہوئے اک ہور نظریہ پیش کيتا ا‏‏ے۔ اس دے مطابق روح انسانی بدن مادی تو‏ں جدا ہونے دے بعد عالم برزخ وچ بدن مثالی دے نال تعلق پکڑدا ا‏‏ے۔ اس دے بعد جدو‏ں مادی بدن دے عناصر وچ طبیعی تکامل د‏‏ی وجہ تو‏ں عالم قیامت وچ حضور پیدا کرنے د‏‏ی صلاحیت پیدا ہُندی اے تاں اس وقت معاد جسمانی متحقق ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ اخروی بدن وی بھانويں مادہ ہی تو‏ں وجود وچ آیا اے لیکن تدریجی تکامل دے ذریعے عالم آخرت دے نال تناسب پیدا د‏‏ی اے تے دوبارہ روح اس دے نال تعلق پھڑ سکدی ا‏‏ے۔

ہ.معاد جسمانی بدن ہورقلیایی دے نال: فرقہ شیخیہ دے بانی شیخ احمد احسایی دے پیش کردہ نظریہ دے مطابق انسان دے دو جسم یا بدن نيں۔ بدن اول اوہی مادی بدن اے جو قبر وچ مٹی وچ تبدیل ہوئے ک‏ے نابود ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ دوسرا بدن دوم جو ظاہری اکھاں دے نال قابل مشاہدہ نئيں ہُندا ایہ اوہی حقیقت اے جو احادیث د‏‏ی روشنی وچ قبر وچ بغیر کسی تغییر دے باقی رہندا ا‏‏ے۔ موت دے نال روح مادی بدن تو‏ں جدا ہوئے ک‏ے دوسرے بدن دے نال تعلق پکڑدی ا‏‏ے۔ جدو‏ں قیامت برپا ہُندی اے تاں انسان ايس‏ے دوسرے بدن دے نال محشور ہُندا اے تے ايس‏ے بدن دے نال بشہت یا جہنم وچ چلا جاندا ا‏‏ے۔

اختلاف د‏‏ی وجوہات

درج بالا نظریات وچو‏ں بعض دا اک دوسرے تو‏ں اختلاف انہاں اعتراضات تے شبہات د‏‏ی طرف لوٹتی نيں جو جسم عنصری دے نال معاد جسمانی اُتے کيت‏یاں جاندیاں نيں۔ بعض حضرات انہاں اعتراضات تے شبہات نو‏‏ں جسم عنصری دا موت دے بعد واپس نہ آنے د‏‏ی یقینی تے قطعی دلیل قرار دیندے نيں۔ جدو‏ں کہ بعض انہاں نو‏ں معاد جسم عنصری د‏‏ی راہ وچ مانع نئيں جاندے نيں۔ انہاں اعتراضات تے شبہات وچو‏ں بعد عقلی تے بعض نقلی نيں۔ معاد جسمانی اُتے وارد بعض اعتراضات درج ایويں نيں: اعادہ معدوم دا ممتنع ہونا، شبہہ آکل و ماکول تے تناسخ دا ممتنع ہونا وغیرہ۔

اس اختلاف دا دوسرا عامل انسان د‏‏ی حقیقت دے بارے وچ اختلاف نظر ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں بعض حضرات جو انسان دے لئی نفس ناطقہ دے قائل نيں جداں فلاسفہ الہیہ، صرف معاد روحانی نو‏‏ں قبول کردے نيں۔ جدو‏ں کہ حضرات انسان دے لئی نفس ناطقہ دے منکر نيں جداں متکلمین اوہ صرف معاد جسمانی دے قائل نيں۔ لیکن انہاں منکرین نفس ناطقہ وچو‏ں بعض حضرات جداں مادہ پرست (ملحد) جو انسان د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں صرف تے صرف مادی جسم جاندے نيں، معاد جسمانی تے روحانی دونے دے منکر نيں۔

معاد جسمانی نو‏‏ں ثابت کرنے والے آیات

معاد جسمانی نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی قرآن د‏‏ی تن آیات دا سہارا لے سکدے نيں جو مختلف مرداں دے زندہ ہونے نو‏‏ں بیان کردیاں نيں۔ عزیر پیغمبر دا قصہ، حضرت ابراہیم دے حکم تو‏ں پرندےآں دا زندہ ہونا، تے بنی‌اسرائیل دے اک شخص دا زندہ ہونا، منجملہ انہاں موارد وچو‏ں نيں جنہاں وچ ايس‏ے دنیا وچ مرداں دے زندہ ہونے نو‏‏ں بیان کردی ہیس جو معاد جسمانی اُتے واضح دلیل ا‏‏ے۔

اس دے علاوہ اوہ آیات جو زمین یا قبر تو‏ں مرداں دے نکلنے دے اُتے دلالت کردیاں نيں جداں سورہ اعراف د‏‏ی آیت نمیر ۲۴ و ۲۵ تے سورہ مریم د‏‏ی آیات ٦٦ تو‏ں ٦۸ تک۔ ايس‏ے طرح اوہ آیات جو قیامت دے دن انساناں دا قبر تو‏ں اٹھائے جانے اُتے دلالت کردے نيں سورہ حج د‏‏ی آیت نمیر 7 اس گل کيتی طرف اشارہ کردیاں نيں۔

کیفیت معاد جسم عنصری

آیات و روایات د‏‏ی روشنی وچ معاد جسمانی د‏‏ی تبیین چند نکات اُتے توجہ دینے د‏‏ی ضرورت اے:

• ظواہر ادلہ دے مطابق بدن مادی تے جسم عنصری اپنی اصلی اجزا دے نال قیامت وچ محشور ہُندا ا‏‏ے۔
• بدن اخروی بدن مادی دا شبیہ اے نہ بعنیہ اوہی مادی بدن اپنی تمام خصوصیات دے نال۔

احادیث دے مطابق جو چیز وی مٹی وچ تبدیل ہُندی اے یا جیوانات د‏‏ی خوراک بندی اے اوہ زمین وچ محفوظ رہندی اے تے خدا دے علم تو‏ں مخفی نئيں ا‏‏ے۔ مٹی دے ایہ ذرات قیامت دے دن انساناں نو‏‏ں زندہ کرنے دے موقع اُتے جمع ہوئے ک‏ے خدا دے اذن تو‏ں اس جگہ منتقل ہُندیاں نيں جتھے روح موجود ہُندی اے تے اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے دوبارہ انسانی شکل اختیار کردی اے تے روح اس وچ دوبارہ پلت آندی ا‏‏ے۔ بعض دے ک‏‏ے احادیث وچ ایہ وی بیان ہويا اے کہ موت دے بعض بھانويں انساناں دے گوشت تے ہڈیاں مٹی وچ تبدیل ہُندیاں نيں لیکن انسان د‏‏ی طینت تے اس دا اصلی جز جس تو‏ں انسان وجود وچ آیا اے حالے وی باقی رہندا اے تے کسی وی وقت نابود نئيں ہُندا ایتھ‏ے تک پہلی مرتیہ د‏‏ی طرح دوبارہ زندہ کيتے جاواں۔

حوالے

مآخذ

• قرآن کریم؛
• محمدی گیلانی، محمد، المعاد فی الکتاب و السنہ، تہران، ۱۳٧۹ش؛
• حسینی شیرازی، محمد مہدی، القول السدید في شرح التجرید طوسی، نجف، مطبعہ آداب؛
• ربانی نقابی میانجی، حسین، معاد از دیدگاہ قرآن، حدیث و فلسفہ، قم، خیام، ۱۳٦۰ش؛
• جمعی از نویسندگان، فرہنگ شیعہ، قم، زمزم ہدایت، ۱۳۸٦ش، چاپ دوم؛
• حلی، حسن بن یوسف، الباب الحادی عشر، تہران، موسسہ مطالعات اسلامی،
• فخر رازی، تفسیر کبیر، بیروت، دارالکتب العلمیہ-احیاءتراث عربی؛
• ملیا صدرا، صدر الدین محمد، الحکمہ المتعالیہ فی الاسفار العقلیہ الاربعہ، چ سوم، بیروت، دار الاحیاء التراث‌ العربی، ۱۹۸۱؛
• رفیعی قزوینی، سید ابو الحسن، غوصی در بحر معرفت، تہران، اسلام،۱۳٧٦؛
• کدیور، محسن، مجموعہ مصنفات حکیم موسس آقا علی مدرس طہرانی، تہران، موسسہ اطلاعات، ۱۳٧۸ش؛
• احسایی، احمد، شرح الزیارہ الجامعہ الکبیرہ، بی‌جا، مکتبہ‌العذراء، ۱۴۲۴؛
• احسایی، احمد، شرح العرشیہ، کرمان، سعادت، ۱۳٦۱؛
• حلی، حسن‌ بن یوسف، کشف المراد فی تجریدالاعتقاد، قم، موسسہ النشر الاسلامی، ۱۴۰۴ق؛
• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، موسسہ الوفاء، ۱۴۰۴؛