عصمت
خداشناسی | |
---|---|
توحید | توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل |
فروع | توسل • شفاعت • تبرک |
عدل (افعال الہی) | |
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
نبوت | |
خاتمیت • پیامبر اسلام • اعجاز • عدم تحریف قرآن | |
امامت | |
اعتقادات | عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت |
ائمہ معصومین | |
معاد | |
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
اہم مسائل | |
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت | |
عصمت دے معنی گناہ تے خدا دی نافرمانی توں دوری اختیار کرنے دے نيں۔ پیغمبراں و اماماں دی عصمت دا قائل ہونا شیعہ اعتقادات وچوں اے جس دے مطابق ایہ حضرات عمدی تے سہوی گناہاں توں دور نيں۔ لیکن آیا ایہ حضرات اپنی روزمرہ زندگی وچ وی "سہو" تے "خطا" توں وی پاک نيں یا نئيں؟ اس حوالے توں علماء دے درمیان اختلاف پایا جاندا اے۔
کسی وی دین دے اعتقادات دی حقانیت تے انہاں اُتے عمل پیرا ہونے دا دارومدار اس دین دے پیغمبر دی عصمت دے اثبات اُتے اے۔ وحی دی دریافت تے اس دے ابلاغ دے حوالے توں نبی یا رسول دی عصمت عقلی دلائل توں ثابت ہُندی اے لیکن عملی زندگی وچ عصمت دا ثبوت نقل اُتے موقوف اے عقلی دلائل دے ذریعے اس چیز نوں ثابت نئيں کر سکدے نيں۔
عصمت دے لغوی تے اصطلاحی معنی
[سودھو]لغوی معنی
[سودھو]لغوی اعتبار توں عصمت "ع ص م" دے مادے توں اسم مصدر اے جس دے معنی مصونیت تے محفوظ رہنا،[۱] پاکدامنی تے نفس نوں گناہ توں بچانا،[۲] "روکنے دا وسیلہ" تے "مصونیت دا ابزار" دے نيں۔[۳]
اصطلاحی معنی
[سودھو]مسلمان مفکرین نے عصمت دی مختلف تعریفیںکیتیاں نيں جنہاں وچوں سب توں معروف تعریف قاعدہ لطف دے ذریعے اس دی تفسیر اے۔[۴] اس قاعدے دی بنا اُتے خداوندعالم بعض انساناں نوں عصمت عطا کردا اے جس دے سائے وچ صاحب عصمت گناہ تے ترک اطاعت اُتے قدرت رکھنے دے باوجود انہاں دے مرتکب نئيں ہُندے نيں۔ تھلے مختلف مذاہب دے نظریات بیان کيتے جاندے نيں:
- اشاعرہ دا نظریہ: اشعری مذہب دے متکلمین چونکہ انسان نوں اس دے اعمال تے رفتار وچ مجبور سمجھدے نيں اس لئی عصمت دی تعریف وچ کہندے نيں کہ خدا معصوم دے اندر گناہ ایجاد نئيں کردا اے۔[۵]
- امامیہ تے معتزلہ دا نظریہ: امامیہ تے معتزلہ حسن و قبح عقلی تے قاعدہ لطف دے معتقد ہونے دی وجہ توں عصمت دی تعریف وچ کہندے نيں کہ: انسان اپنے ارادے تے اختیار توں خدا دے لطف و کرم دی وجہ توں گناہاں توں پرہیز کردا اے۔[۶] علامہ حلّی عصمت نوں خدا دی جانب توں بندے دے حق وچ لطف خفی سمجھدے نيں اس طرح کہ اس دے ہُندے ہوئے فیر انسان وچ گناہ دے انجام دہی یا اطاعت دے ترک کرنے دا رجحان ہی پیدا نئيں ہُندا اے اگرچہ اس اُتے قدرت تے توانائی رکھدا اے۔[۷] عصمت دا ملکہ بھانويں تقوا تے پرہیزگاری دی صنف توں اے لیکن درجے وچ انہاں دونے توں بلند و بالا اے اس طرح کہ معصوم شخص گناہ دے بارے وچ سوچنے تے فکر کرنے توں وی پرہیز کردا اے۔[۸] جس دی وجہ توں لوک انہاں حضرات اُتے ہر لحاظ توں مکمل اعتماد کردے نيں۔[۹]
عصمت دا سرچشمہ
[سودھو]عصمت دی تعریف وچ اکثر مفکرین دا خیال اے کہ معصوم شخص اپنے ارادے تے اختیار توں گناہ توں کنارہ گیری کردے نيں۔ ایتھے ایہ سوال پیدا ہُندا اے کہ اوہ کونسا عامل یا عوامل نيں جس دی وجہ توں قدرت رکھنے دے باوجود وی ایہ معصوم ہستیاں نہ فقط گناہ تے معصیت دا شکار نئيں ہُندیاں بلکہ اس دے بارے وچ سوچدے وی نئيں تے بھُل چوک وچ وی غلطی دا ارتکاب نئيں کردے؟ اس سوال دے جواب وچ مختلف نظریات موجود نيں جو تھلے لکھے نيں:
- قاعدہ لطف دے چار اسباب: اوہ علماء جو عصمت نوں خدا دا لطف قرار دیندے نيں چار اسباب تے عوامل نوں اس لطف دا منشا قرار دیندے نيں جو جس دے سبب معصوم شخص وچ عصمت دا ملکہ پیدا ہُندا اے:
- معصوم شخص جسمانی یا روحانی اعتبار توں کچھ ایسی خصوصیات دا حامل اے جو باعث بندا اے کہ اس وچ عصمت دا ملکہ پیدا ہوئے۔
- معصوم شخص دے لئی گناہاں دے برے اثرات تے خداوند متعال دی اطاعت تے بندگی دی قدروقیمت توں مکمل آگاہی حاصل ہونے دی وجہ توں اس وچ عصمت دا ملکہ پیدا ہُندا اے۔
- وحی یا الہام دے پے در پے نازل ہونے دے ذریعے اس آگاہی وچ ہور وسعت تے گہرائی پیدا ہُندی اے۔
- معصوم شخص نہ فقط واجبات بلکہ ترک اولی اُتے وی مورد مؤاخذہ قرار پاندا اے اس طرح کہ احساس کرنے لگدا اے کہ انہاں دے حق وچ کِسے قسم دی کوئی تخفیف دی گنجائش موجود نئيں اے۔[۱۰]
- گناہ دے انجام توں مکمل آگاہی: بعض علماء اس گل دے معتقد نيں کہ عصمت دا سرچشمہ ایہ اے کہ معصوم شخص گناہ دی حقیقت تے باطن تے اس دے برے انجام توں مکمل آگاہی اے تے اس دے برے اثرات توں اس طرح مکمل واقفیت رکھدا اے کہ گویا علم حضوری دے ذریعے گناہ دے برے انجام نوں دیکھ رہیا ہُندا اے ايسے بنا اُتے کدی وی گناہ تے معصیت دا ارادہ وی نئيں کردا اے۔[۱۱]
- ارادہ تے اختیار: اس حوالے توں اک نظریہ ایہ وی اے کہ عصمت دا سرچشمہ تقوا اے جو بار بار نیک تے اچھے اعمال دی انجام دہی تے گناہاں توں پرہیز کرنے دی وجہ توں ملکہ وچ تبدیل ہوجاندا اے۔ ایہ ملکہ بھانويں تقوا وچ وی موجود ہُندا اے لیکن عصمت وچ زیادہ شدت اختیار کردا اے۔ نیک اعمال دا مکرر انجام دینا تے گناہاں توں پرہیز کرنا ارادہ تے اختیار دا محتاج اے لہذا عصمت دا اصل عامل معصوم شخص دا ارادہ تے اختیار اے۔ ایہ نظریہ گناہاں دی حقیقت تے باطن توں معصومین دی آگاہی دے اصل محرک نوں معصوم شخص دا ارادہ تے اختیار قرار دیندا اے۔[۱۲]
- علم تے ارادہ: بعض اسلامی مفکرین معصومین دی عصمت دے راز نوں دو چیز قراار دیندے نيں جنہاں وچوں اک کمالات تے حقایق توں آگاہی تے دوسرا اس تک پہنچنے دا پکا تے مستحکم ارادہ اے۔ کیونجے انسان جہالت دی صورت وچ حقیقی تے واقعی کمال نوں نئيں پہچان سکدا تے اک خیالی تے ذہنی کمال نوں حقیقی تے واقعی کمال قرار دیندا اے ايسے طرح جے مستحکم ارادہ دا مالک نہ ہوئے تاں نفسانی خواہشات دے ہتھوں اسیر ہو کے مطلوبہ ہدف تک پہچنے وچ ناکام رہندا اے۔[۱۳]
- انسانی، فطری تے الہی عوامل دا مجموعہ: بعض معاصر محققاں دا خیال اے کہ عصمت کسی اک عامل دا مرہون منت نہی اے بلکہ بعض فطری عوامل جداں، وراثت، سماج تے خاندان، تے بعض انسانی عوامل جداں شعور تے آگاہی، ارادہ تے انتخاب، عقل تے نفسانی ملکہ، تے خداوند متعال دے خاص لطف و کرم دا نتیجہ اے۔ [۱۴]
عصمت انبیا
[سودھو]دائرہ
[سودھو]پیغمبراں دی عصمت مختلف مراتب دی حامل اے جس دا دائرہ نہایت ہی وسیع و عریض اے جو کفر و شرک توں لے کے بھُل چول تک توں پرہیز کرنے نوں شامل اے۔ انہاں مراتب وچوں ہر مرتبہ دے متعلق دانشوراں تے متکلمین دے درمیان گرماگرم بحث ہوئی اے۔
- کفر و شرک توں پاک ہونا: انبیا دا شرک تے کفر توں منزہ ہونا۔ تمام اسلامی مذاہب دے علماء دے درمیان متفق علیہ اے تے اس حوالے توں کوئی اختلاف نئيں اے تے سب اس گل دے معتقد نيں کہ تمام انبیا نبوت توں پہلے تے بعد دونے زمانےآں وچ کِسے طرح وی کفر تے شرک دے مرتکب نئيں ہوئے نيں۔[۱۵]
- وحی دے دریافت تے ابلاغ وچ عصمت: شیعہ تے سنی مشہور علماء اس گل دے قائل نيں کہ انبیا وحی دے وصول، حفظ تے ابلاغ وچ کِسے قسم دے گناہ یا خطا دا عمدی[۱۶] تے سہوی [۱۷] ارتکاب نئيں کردے نيں۔ عصمت دے اس درجے وچ انبیا دے جو چیز خداوند متعال توں وحی دی شکل وچ دریافت کردے نيں بغیر کسی کمی تے زیادتی دے لوکاں تک پہنچاندے نيں تے خدا دی حکمت دا تقاضا وی ایہی اے کہ خدا اپنی رسالت دے لئی ایداں دے فرد دا انتخاب کرے جس دے بارے وچ یقین ہو کہ اوہ کسی قسم دے خیانت دا ارتکاب نئيں کرن گے۔[۱۸]
- احکام شرعی اُتے عمل کرنے وچ عصمت: مشہور شیعہ متکلمین دے مطابق انبیا دے کرام واجبات نوں انجام دینے تے محرمات نوں ترک کرنے دے حوالے توں کسی قسم دی خطا تے نافرمانی دا مرتکب نئيں ہُندے نيں۔[۱۹]
- احکام شرعی دے مصادیق دی تشخیص وچ عصمت: احکام شرعی دے موضوعات ایداں دے اعمال تے رفتار نوں کہیا جاندا اے جس دے بارے وچ کوئی نہ کوئی حکم خدا دی جانب توں صادر ہويا ہوئے۔ جداں نماز جو کہ واجب اے تے غیبت جو کہ حرام اے۔ عصمت دے اس درجے مراد ایہ اے کہ انبیا دے احکام دے موضوعات دی تشخیص بھانويں عمدا کسی گناہ دا مرتکب نئيں ہُندا لیکن آیا بھُل چوک وچ وی کسی گناہ یا خطا دا مرتکب نئيں ہُندا اے یا نئيں؟
عصمت دے اس مرتبے وچ اہل تشیع تے اہل سنت دے درمیان اختلاف پایا جاندا اے اشاعرہ تے معتزلہ معتقد نيں کہ انبیا دے احکام دے موضوعات دی تشخیص تے الہی قوانین نوں انہاں دے خارجی مصادیق اُتے تطبیق کرنے وچ ممکن اے غلطی دا شکار ہوئے۔ شیعہ علماء وچوں شیخ صدوق عصمت دے اس درجے وچ عصمت عمدی دے قائل نيں لیکن بھُل چوک تے غلطی توں وی پاک ہونے نوں معصومین دے بارے وچ غلو توں تعبیر کردے نيں جو غالیاں تے مفوضہ توں مخصوص اے۔[۲۰] لیکن شیعہ مشہور علماء اس گل دے معتقد نيں کہ اس درجے وچ وی انبیا دے حتی بھُل چوک تے غلطی توں وی کسی گناہ یا خطا دا مرتکب نئيں ہُندے نيں۔[۲۱]
- روزمرہ زندگی وچ عصمت: اس توں مراد اوہ مباح اعمال نيں جو دین دے نال کوئی ربط نئيں رکھدا تے انہاں دے بارے وچ دین وچ کوئی الزامی حکم نئيں پایا جاندا۔ روزمرہ زندگی دے امور وچ غلطی تے اشتباہ دا شکار ہونا اس قدر نہ ہو کہ جس توں لوکاں دا اعتماد اٹھیا جائے تے لوک اس نبی یا رسول دے بارے وچ بے اعتمادی دا شکار ہوجائے، تاں نہ فقط ایداں دے غلطیاں تے اشتباہات توں منزہ ہونے دے بارے وچ کوئی عقلی دلیل موجود نئيں اے بلکہ دینی مآخذ وچ ایداں دے غلطیاں تے اشتباہات دا انبیا دے توں سرزد ہونے اُتے روایات وی موجود نيں۔[۲۲]
عصمت انبیا دے دی ضرورت
[سودھو]انبیا دے دی عصمت دے مختلف درجات نوں مدنظر رکھدے ہوئے ہر درجے دے حوالے توں انہاں دی عصمت دی ضرورت نوں بیان کيتا جا سکدا اے:
وحی دے دریافت تے ابلاغ دے حوالے توں انبیا دے نوں عصمت دا حامل ہونا چاہیدا کہ جے انبیا دے اس حوالے توں گناہ تے غلطی توں محفوظ نہ ہاں تاں کيتا ضمانت اے کہ جو پیغام انبیا دے خدا دی طرف توں لوکاں تک پہنجاندے نيں اس وچ وی غلطی تے خطا یا خیانت نہ دی ہوئے۔ پس وحی دی اہمیت تے اس دی افادیت صرف اس صورت وچ ہی اے کہ اس دے صادر ہونے توں لے کے لوکاں تک پہنچنے تک ہر قسم دی تحریف توں محفوظ ہو ورنہ لوکاں دا اعتماد اس اُتے باقی نئيں رہندا ایويں خداوندعالم دا پیامبراں نوں بھیجنے دا ہدف پورا نئيں ہوئے گا۔[۲۳]
باقی مرتباں وچ انبیا دے دی عصمت اس لئی ضروری اے اے جے انہاں موارد وچ انیباء ہر قسم دی عمدی تے سہوی گناہ تے غلطی توں منزہ نہ ہاں تاں لوکاں دا اعتماد انہاں توں اٹھیا جاندا اے ایويں انہاں دے بھیجنے دا ہدف پورا نئيں ہُندا اے۔
عصمتِ انبیا اُتے دلیل
[سودھو]انبیا دی عصمت دے اثبات وچ مسلم دانشورں دا اختلاف اے۔ اس حوالے توں اہم گل ایہ اے کہ انبیا دی عصمت دے مراتب وچوں ہر مرتبہ جداگانہ دلیل دا تقاضا کردا اے۔ بعض مراتب عقلی دلائل دے ذریعے ثابت کيتے جاندے نيں لیکن بعض مراتب صرف تے صرف آیات و روایات دے ذریعے ہی قابل اثبات نيں ۔ بنابراین ہر مرتبے دے لئی جداگانہ دلیل دا ذکر کردے نيں:
- کفر تے شرکت توں عصمت حتی نبوت توں پہلے: اس مرتبے اُتے ایہ دلیل ایہ اے کہ انبیا دیاں گلاں اُتے یقین تے اطمینان صرف تے صرف اس صورت وچ پیدا ہو سکدی ہی جدوں ایہ حضرات حتی مقام نبوت تے رسالت اُتے فائز ہونے توں پہلے وی کسی قسم یک کفر تے شرک وچ مبتلا نہ ہوئے ہون۔[۲۴]
- وحی دی دریافت تے ابلاغ وچ عصمت: اس مرتبے اُتے عقلی دلیل قائم کيتی جا سکدی اے کیونجے جے اس حوالے توں کسی غلطی یا خطا تے اشتباہ دا احتمال موجود ہوئے تاں انبیا دے بھیجنے دا ہدف تے مقصد ختم ہو جاندا اے جو کہ اک محال چیز اے۔[۲۵] اس حوالے توں قرآن کریم وچ ایويں ارشاد اے:
وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَینَا بَعْضَ الْأَقَاوِیلِ* لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیمِینِ* ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ.الحاقه (ترجمہ :اور جے ایہ ساڈی طرف کسی گل دی نسبت دیندا تاں اسيں اسکے سِدھے ہتھ نوں مضبوطی توں تھامتے فیر اسکے شہ رگ نوں کٹ دیندے)۔
- احکام شرعی اُتے عمل کرنے وچ عصمت: انبیاء دے اقوال تے گفتار اُتے اطمینان حاصل ہونا اس گل اُتے موقوف اے کہ خود ایہ حضرات انہاں فرامین اُتے جنہاں نوں اوہ خدا دی طرف نسبت دیندے نيں کس حد تک عمل پیرا ہُندے نيں۔ جے اس حوالے توں نبی عصمت دا حامل نہ ہوئے تاں حتی غلطی تے بھُل چوک وچ وی کسی حکم اُتے عمل پیرا نہ ہوئے تاں لوکاں دا اعتماد اٹھیا جاندا اے جس توں ہدف حاصل نیہں ہوئے گا۔[۲۶]
- احکام دے موضوعات دی تشخیص وچ عصمت: اس اُتے دلیل ایہ اے کہ عاقل لوک حتی اس آدمی اُتے اعتماد نئيں کردا جو بھُل چوک تے غلطی توں کسی خطا دا مرتکب ہو چہ جائیکہ عمدا غلطی دا شکار ہو تے جان بجھ کر کسی چیز دی تشخیص وچ غلطی کرے۔[۲۷]
- روزمرہ زندگی دے امور وچ عصمت:اس مرتبے وچ جے غلطی تے اشتباہ اس قدر زیادہ نہ ہو جس توں لوکاں دا اعتماد اٹھیا جائے، تاں اس اُتے نہ کوئی عقلی دلیل قائم کيتی جاسکدی اے تے نہ کسی آیت تے روایت اس بارے وچ موجود اے۔ لیکن جے اس قدر زیادہ ہو کہ لوکاں دا اعتماد اٹھیا جانے دا خطرہ ہو تے لوک دینی امور وچ وی انہاں اُتے اعتماد نہ کرے تاں اس صورت وچ درج بالا دلائل اس حوالے توں وی کفایت کردی اے۔
عصمت ائمہ
[سودھو]ائمہ دی عصمت دا دائرہ
[سودھو]اک کلی تقسیم بندی دے ذریعے اماماں دی عصمت نوں عصمت علمی تے عصمت عملی وچ تقسیم کر سکدے نيں:
- عصمت عملی؛ ایہ قسم معصوم دے کردار تے رفتار توں مربوط اے اس بارے وچ عصمت تھلے لکھے امور نوں شامل ہُندی اے:
- معصوم نہ کسی واجب نوں ترک کردا اے تے نہ کسی حرام دا مرتکب ہُندا اے۔
- معصوم کسی مستحب کم نوں ترک نئيں کردا تے کسی مکروہ کم نوں انجام نئيں دیندا۔
- عصمت علمی؛ عصمت دا ایہ قسم ایداں دے امور دے بارے وچ علم و آگاہی تے معرفت و شناخت توں مربوط اے جنہاں دا شمار معصوم دے وظائف تے ذمہ درایاں وچ ہُندا اے . اس حصے وچ تھلے لکھے امور شامل نيں:
- دینی معارف وچ کِسے خطا دا مرتکب نئيں ہُندا، کیونجے امام دی ذمہ داری لوکاں دی ہدایت اے تے جے خود دینی معارف وچ خطا دا مرتکب ہوئے تاں ہدایت کِداں کر سکدا اے ؟!۔
- لوکاں دے اجتماعی تے سیاسی مصالح تے مفاسد دی تشخیص وچ معصوم اے تے کسی غلطی دا شکار نئيں ہُندا۔
- احکام شرعی دے موضوعات دی شناخت وچ کوئی غلطی دا شکار نئيں ہُندا۔ مثلا اس گل دی تشخیص وچ کہ ایہ مایع پانی اے یا شراب، خطا نئيں کردا۔ [۲۸]
ضرورت
[سودھو]چونکہ امام نبی دا جانشین تے وصی ہويا کردا اے اس بنا اُتے پیغمبر دے بعد دینی تعلیمات تے شرعی احکام دے بارے وچ اوہ مرجع دی حثیت رکھدا اے اس بنا اُتے ضروری اے کہ امام معصوم ہو تے ہر قسم دی غلطی تے گناہ توں محفوظ ہو تاکہ لوک انہاں دیاں گلاں اُتے اعتماد کرے ورنہ لوکاں دا اعتماد اس توں اٹھیا جائے گا اس صورت وچ امام دے تعیین دا ہدف ختم ہو جائے گا جو کہ حکیم توں محال اے۔
دلائل عصمت
[سودھو]دلائل عقلی
[سودھو]- برہان تسلسل:
- یہ دلیل بیان کردی اے کہ امام دا وجود خدا دی جانب توں اس معنا وچ لطف اے کہ ہور افراد معصوم نئيں نيں لہذا درست امر دی تشخیص دے لئی اوہ امام دی طرف رجوع کرن ۔اگر امام معصوم نہ ہو تے اوہ خطا دا مرتکب ہوئے تاں اک اک دوسرا امام ہونا چاہیدا جو اسنوں خطا توں بچائے ايسے طرح جے اوہ وی معصوم نہ ہوئے تاں کسی دوسرے امام دی طرف رجوع کرنا چاہیدا ۔اس طرح ایہ لا متناہی سلسلہ جاری رہے گا تے کسی وقت وی خطا دا احتمال برطرف نئيں ہوئے گا ۔ [۲۹]
- دین دی ٖحفاظت تے وضاحت:
- یہ دلیل چند مقدماں اُتے مشتمل اے :
- قرار اے کہ جو دین پیامبر اسلام(ص) لے کے آئیاں اوہ روز قیامت تک باقی رہے تے اس اُتے عمل کرنا واجب و ضروری تے اس توں تخلف کرنا حرام اے ۔
- تحریف توں بچاؤ دے لئی اک علمی مرجع دی ضرورت اے کہ جو دین دی تعلیمات تے احکامات توں درست آگاہی رکھدا ہو تے اوہ انہاں نوں مکلفین دے لئی بیان کرے تے انہاں تک دینی تعلیمات نوں پہنچائے ۔اس طرح دین وچ تحریف تے تغیر و تبدل توں بچنا ممکن اے ۔
- وہ علمی مرجع کتاب خدا تے متواتر سنت نئيں ہو سکدے نيں ؛ کیونجے قرآن کریم دی بہت ساریاں آیات متشابہ نيں کہ جنہاں وچوں اکثر اپنے معنائے حقیقی دی وضاحت وچ اک علمی مرجع دی محتاج نيں ہور ایداں دے بوہت سارے مسائل نيں کہ جنکا تذکرہ نہ تاں قرآن وچ اے تے نہ ہی سنت متواترہ اس اُتے قائم اے ۔
- اوہ علمی مرجع اجماع وی نئيں ہو سکدا اے کیونجے بوہت سارے شرعی مسائل وچ اجماع حاصل نئيں اے تے انہاں مسائل وچ خود اجماع دی حجیت مخدوش اے ۔
- وہ علمی مرجع قیاس فقہی وی نئيں ہو سکدا اے کیونجے شیعہ مکتب فکر کے نزدیک قیاس حجیت نئيں رکھدا اے ۔
- اب صرف اک راہ حل بچدا اے کہ اوہ علمی مرجع امام دا وجود ہو جو رسول دا جانشین ہو تے شریعت دا محافظ تے بیان کرنے والا ہو ۔
- اس شخص نوں معصوم ہونا چاہیدا ورنہ تغیر و تبدل تے شریعت وچ تحریف دا احتمال ہمیشہ موجود رہے گا۔اس احتمال دے موجود ہُندے ہوئے دین دی تبیین تے دین وچ تحریف دا احتمال باقی رہے گا ۔ ایہ گل بعثت انبیا دے کے نال سازگار نئيں اے ۔پس اس لئی امام دا معصوم ہونا ضروری اے ۔[۳۰]
- قیاس استثنائی: ایہ دلیل اک قیاس استثنائی دی صورت وچ بیان کيتی جاندی اے :
اگر امام، معصوم نہ ہوئے تاں دو حالتاں توں باہر نئيں اے تے دونے فرض باطل نيں ۔پس اس بنا اُتے امام دا معصوم نہ ہونا وی باطل ہوئے گا ۔
- توضیح:
تمام مسلمان دی ذمہ داری اے کہ اوہ امام دے دستورات دی پیروی کرن ۔اگر امام معصوم نہ ہو تے اوہ گناہ یا خطا دا مرتکب ہو ۔پس اس صورت وچ مکلف دا عمل دو حال توں خارج نئيں اے :
- امام دے غیر معصوم ہونے دی صورت وچ جدوں اوہ امام دی پیروی کرے گا تاں اس نے ظلم تے گناہ وچ امام دی ہمراہی دی اے ۔جدوں کہ قرآن نے اسنوں حکم دتا سی ظلم و گنیاماں کسی دی ہمراہی نہ کرے [۳۱]
- اگر اوہ امام دی پیروی نہ کرے تاں اسصورت وچ وجود امام دے ہدف تے خدا دی طرف توں امام دی اطاعت کرنے دے حکم دی مخالفت کيتی اے ۔[۳۲]
دلائل نقلی
[سودھو]قرآن کریم
[سودھو]- آیت ابتلائے ابراہیم(ع)
وَإِذِ ابْتَلَی إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّیتِی قَالَ لاَ ینَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ.بقرہ124 ترجمہ:(تے اوہ وقت یاد کرو) جدوں ابراہیم دا انہاں دے پروردگار نے چند گلاں دے نال امتحان لیا۔ تے جدوں انہاں نے پوری کر دکھاواں ارشاد ہويا۔ وچ توانوں تمام انساناں دا امام بنانے والا ہون۔ انہاں نے کہیا تے میری اولاد (وچوں بھی(؟ ارشاد ہويا: میرا عہدہ (امامت) ظالماں تک نئيں پہنچے گا۔
- یہ آیت اس وقت دی طرف اشارہ کردی اے جدوں حضرت ابراہیم الہی امتحانات وچ کامیاب ہوئے ۔اُس وقت اوہ نبوت دے منصب اُتے فائز سن تے [[اولوالعزم انبیا دے]] وچوں سن ۔ان امتحانات وچ کامیاب ہونے دے بعد امامت دے منصب اُتے فائز ہوئے ۔
شیعہ متکلمین نے اس آیت توں تھلے لکھے طریقہ توں استدلال کيتا اے :
جو شخص ظلم کردا اے اوہ ظالم اے کیونجے اس نے حدود الہی نوں توڑیا اے :...وَمَن یتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ.بقرہ229(تے جو لوک خدا دی مقرر دی ہوئی حداں توں اگے بڑھدے نيں اوہی لوک ظالم نيں۔)
- جس نے ظم کيتا اسنوں امامت دا منصب نئيں ملے گا:...قَالَ لاَ ینَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ(ارشاد ہويا: میرا عہدہ (امامت) ظالماں تک نئيں پہنچے گا۔)
- اس آیت وچ اپنے آپ اُتے ظلم کرنے والے ،دوسرےآں اُتے ظلم کرنے والے تے خدا دے حق وچ ظلم کرنے والے شامل نيں ۔یہانتک کہ جس نے اپنی زندگی وچ اک لحظہ وی ظلم کيتا ہوئے گا اوہ وی اس آیت وچ شامل ہوئے گا ۔
پس اس بنا اُتے جس نے ظلم کيتا ہوئے گا اوہ معصوم نئيں ہوئے گا تے ظالم نوں امامت دا عہدہ نئيں ملے گا ۔[۳۳]
- آیت اولی الامر
عصمت دے اثبات دے لئی اس آیت توں دو طرح استدلال کيتا گیا اے :
- پہلی صورت:
- جب وی خدا کسی شرط و شروط دے بغیر کسی دی اطاعت کرنے دا حکم دے تاں اوہ معصوم شخص ہوئے گا ۔چونکہ جے کوئی معصوم نہ ہو تے اوہ دوسرےآں نوں اطاعت دا حکم دے تواس دتی اطاعت کرنی چاہیدا (چونکہ اللہ نےاس دتی اطاعت دا حکم دتا اے ) تے اطاعت نئيں کرنا چاہیدا (کیونجے کیونجے مخلوق خدا دی اس وقت تک اطاعت دی جا سکدی جدوں تک خدا دی نا فرمانی نہ ہُندی ہو ) ۔پس اس صورت وچ اجتماع نقیضین لازم آندا اے کہ جو محال اے ۔[۳۴]
- دوسری صورت :
- اس آیت وچ اولی الامر دا عطف رسول اُتے کيتا گیا اے ؛پس رسول تے اولی الامر دی اطاعت اک فعل اطیعواسے طلب کيتی گئی اے ۔رسول دی اطاعت دی شرط و بند دے بغیر چاہی گئی اے اس بنا اُتے اولی الامر دی اطاعت وی کسی شرط و شروط دے بغیر واجب اے ۔اولی الامر معصوم ہوئے تاںاس دتی اطاعت وچ کِسے قسم دا اشکال نئيں اے ۔[۳۵]
- آیت تطہیر
انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا.احزاب 33 بعض شیعہ تے اہل سنے منابع وچ مذکور اے کہ رسول اللہ نے اس آیت دی توضیح وچ فرمایا: وچ تے میری اہل بیت گناہ توں پاک نيں۔[۳۶] ہور امام علی ابن ابی طالب(ع) نے فدک دے واقعے وچ اس آیت دے ذریعے سیدۃ النساء العالمین فاطمۃ الزہرہ سلام اللہ علیہا(س) دے گناہ توں پاک ہونے نوں ثابت کيتا ۔[۳۷]
اس آیت توں عصمت اُتے استدلال کرنا چند مقدمات اُتے موقوف اے :
- پہلا مقدمہ: خداوند نے صرف اہل بیت دی پاکیزگی دا ارادہ کيتا اے .
- دوسرا مقدمہ: خدا دا ارادۂ تشریعی بعض افراد دے نال مخصوص نئيں اے ۔
- تیسرا مقدمہ: جدوں ارادۂ تشریعی کسی دے نال مخصوص نئيں اے تاں خدا نے ارادۂ تکوینی دے نال خود کچھ افراد دی پاکیزگی دا ارادہ کيتا اے ۔
- چوتھا مقدمہ: خدا دا اراده تکوینی دا متحقق ہونا یقینی اے تے اس دا تخلف ممکن نئيں اے ۔
- پنجواں مقدمہ: اس آیت وچ پاکیزگی کسی شرط دے بغیر مطلق ذکر ہوئی اے لہذا ہر قسم دی نجاست تے پلیدگی توں پاک ہونا ضروری اے ۔
- چھٹا مقدمہ: مسلماناں وچوں صرف شیعہ حضرات رسول اللہ توں منسوب افراد : حضرت فاطمہ تے آئمہ طاہرین دی عصمت دے دعویدار نيں ۔انہاں دے علاوہ کوئی تے طائفہ خاندان رسالت دے کسی فرد دی عصمت دے مدعی نئيں نيں ۔
- پس اس بنا اُتے ایہ آیت شیعاں دے آئمہ دی عصمت تے انہاں دے گناہاں توں پاک ہونے نوں بیان کردی اے ۔[۳۸]
روایات
[سودھو]- حدیث ثقلین
- : قال رسول اللہ (ص): انی قد تَرَکتُ فِیکمْ ما انہاں أَخَذْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا بعدی الثَّقَلَینِ أَحَدُهُمَا أَکبَرُ مِنَ الآخَرِ کتَابُ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إلی الأَرْضِ وعترتی أَهْلُ بیندی الا وانهما لَنْ یفْتَرِقَا حتی یرِدَا عَلَی الْحَوْضَ.
- رسول خدا (ص) نے فرمایا :ماں تواڈے درمیان دو گراں قدر چیزاں چھڈے جا رہیا ہاں ۔اگر تسيں انہاں توں تمسک کيتے رہو گے تاں کدی گمراہ نئيں ہو گے ۔ان دوںاں وچوں ہر اک دوسری توں زیادہ وڈی اے: اللہ دی کتاب کہ جو آسمان توں زمین دی طرف اک رسی اے تے دوسری میری عترت تے اہل بیت اے ۔ ایہ دونے اک دوسرے توں جدا نئيں ہونگی یہانتک کہ اوہ میرے توں حوض کوثر اُتے ملاقات کرن گاں۔[۳۹]
- یہ روایت چند جہات توں اہل بیت دی عصمت ثابت کردی اے :
- اس روایت وچ رسول اللہ نے اہل بیت دی اطاعت وچ کِسے شرط دا لحاظ کيتے بغیر مطلق تمام مسلماناں نوں انہاں دی اطاعت دا حکم دتا اے ۔کسی شخص دی مطلق اطاعت دا حکم دینا اس شخص دے معصوم ہونے دا بیانگر اے کیونجے خدا دا کسی ایداں دے شخص دی اطاعت دا حکم دینا محال اے کہ جس شخص دے گفتار و اقوال وچ خطا،اشتباہ دا امکان ہو کیونجے عین ممکن اے کہ ایسا شخص اللہ تے اسکے رسول دی مخالفت دا مرتکب ہو جائے ۔
- اس روایت وچ قرآن تے اہل بیت دے درمیان جدائی تے قرآن تے اہل بیت دے درمیان مخالفت دے نہ ہونے دا حکم بیان ہويا اے ۔جدوں اہل بیت گناہ یا اشتباہ دے مرتکب ہونگے ايسے لحظے اہل بیت قرآن توں جدا ہو جاواں گے ۔قرآن توں انکا جدا ہونے دا اعتقاد رسول خدا دی تکذیب اُتے منتہی ہوئے گا ۔اس بنا اُتے ایہ جملہ انہاں دی عصمت نوں بیان کردا اے ۔
- اس روایت وچ کتاب خدا تے اہل بیت توں تمسک گمراہی توں نجات دا سبب بیان ہويا اے ؛پس جسطرح قرآن دی اطاعت ہدایت دا سبب گمراہی توں نجات دا سبب ہوئے گا ايسے طرح اہل بیت دی پیروی وی ہدایت دا سبب تے گمراہی توں نجات دا سبب ہوئے گی ۔ایہ ايسے صورت وچ ممکن اے کہ جدوں اوہ گناہ تے خطا توں پاک تے معصوم ہاں ۔[۴۰]
- علی مع الحق و الحق مع علی
- عبد الرحمن بن أبی سعد اپنے والد توں نقل کردا اے کہ اسيں مہاجر و انصار دی اک جماعت دے نال رسول خدا دے پاس بیٹھے سن کہ علی اوتھے آئے ۔رسول خدا نے فرمایا:کیہ تسيں چاہندے ہو کہ وچ توانوں بہترین شخص توں آگاہ کراں؟سب نے کہیا کیوں نئيں ۔تو آپ نے فرمایا:تم وچوں بہترین اوہ نيں جو اپنے عہد نوں پورا کردے نيں تے اوہ اچھی خوشبو توں استفادہ کرن گے ۔ خدا متقی لوک نوں دوست رکھدا اے ۔راوی کہندا اے : ايسے دوران علی ساڈے کولوں گزر گئے ؛ رسول نے فرمایا : ایہ حق دے نال اے تے حق علی دے نال اے ۔ [۴۱][۴۲]
- یہ روایت امام علی ابن ابی طالب دی عصمت دی تصریح کردی اے کیونجے:
- ہمیشہ حق دی ہمراہی تے کردار تے گفتار وچ خطا دا نہ ہونا عصمت دے معنا دے علاوہ کچھ تے نئيں اے ۔رسول خدا گواہی دے رہے نيں کہ علی تمام حالات وچ حق دے نال اے تے کدی اوہ حق توں جدا نئيں ہونگے ۔ایہ گواہی دینا اس گل دی علامت اے کہ آپ ہر طرح دے گناہ تے خطا توں پاک وپاکیزہ نيں کیونجے انسان دا کردار تے گفتار ہمیشہ حق دے نال نئيں اے تے خطا و اشتباہ دا امکان اس وچ موجود اے جدوں کہ رسول اللہ نے حق علی دے نال کہہ کراس دتی تائید کر دتی کہ اوہ کدی خطا و نسیان و گناہ دا شکار نئيں ہونگے۔امام علی ابن ابی طالب(ع) ہمیشہ حق دے نال اے تے کدی اس توں جدا نئيں ہوئے گا اس بنا اُتے امام علی ابن ابی طالب عصمت دا اعتقاد رکھنا ضروری اے ورنہ قول رسول دی تکذیب لازم آندی اے ۔
- روایت امیرالمومنین(ع)
- پیامبر اسلام(ص) نے فرمایا: مَنْ سَرَّهُ أَنْ ینْظُرَ إِلَی الْقَضِیبِ الْیاقُوتِ الْأَحْمَرِ الَّذِی غَرَسَهُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ بِیدِهِ وَیکونَ مُتَمَسِّکاً بِهِ فَلْیتَوَلَّ عَلِیاً وَالْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهِ فَإِنَّهُمْ خِیرَةُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَصَفْوَتُهُ وَهُمُ الْمَعْصُومُونَ مِنْ کلِّ ذَنْبٍ وَخَطِیئَةٍ.
- جو شخص وی اس گل اُتے خوشحال ہو کہ اوہ ایداں دے سرخ یاقوت دے ٹکڑے نوں دیکھے کہ جسنوں اللہ نے اپنے ہتھوں توں خلق کيتا تے اوہ اس توں متمسک رہے تاں اسنوں چاہیدا کہ اوہ علی اوراس دتی اولاد وچوں ائمہ نوں دوست رکھے کیونجے اوہ خدا دی بہترین مخلوق نيں تے اوہ ہر طرح دے گناہ تے خطا توں معصوم نيں ۔[۴۳]
- یہ روایت وی شیعہ آئمہ دی عصمت اُتے دلالت کردی اے ۔
فرشتےآں دی عصمت
[سودھو]عَلَیها مَلائِکةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یفْعَلُونَ ما یؤْمَرُونَ.(6) تحریم ترجمہ:اس اُتے ایداں دے فرشتے مقرر نيں جو تُندخو تے درشت مزا ج نيں انہاں نوں جس گل دا حکم دتا گیا اے اوہ اس دی نافرمانی نئيں کردے تے اوہ اوہی کم کردے نيں جس دا انہاں نوں حکم دتا گیا اے۔
ملائکہ ایداں دے موجودات وچوں نيں جو ہر قسم دے گناہ تے معصیت توں پاک نيں۔پہلے کہیا گیا کہ عصمت ایداں دے موجودات نال تعلق رکھدی اے جو گناہ تے اشتباہ انجام دینے دی قدرت رکھنے دے باوجود گناہ تے اشتباہ دے مرتکب نہ ہاں ۔پس جدوں ایداں دے موجودات با لطف الہی ایداں دے گناہ و اشتباہ دے ارتکاب توں پرہیز کردے نيں کہ جو لوکاں دی بے اعتمادی دا موجب بندے نيں تاں اوہ معصوم نيں۔ پس اس بنا اُتے فرشتے بھانويں ہر قسم دے گناہ و اشتباہ مصون نيں لیکن اوہ صاحبان عصمت نئيں نيں ۔
البتہ جے گناہ نہ کرنا عصمت توں مراد ہو(چاہے اوہ اپنے ارادے تے توان دے نہ ہونے دی بنا اُتے گناہ نہ کرن) تاں فرشتے وی معصوم نيں کیونجے انہاں وچ گناہ دی نسبت کسی قسم دا میلان تے کشش نئيں پائی جاندی لہذا اوہ گناہ نئيں کردے بلکہ اوہ ہمیشہ پروردگار دی تقدیس و تحلیل تے اوامر الہی وچ مشغول رہندے نيں ۔[۴۴]
حوالے
[سودھو]- ↑ فیومی، ص۴۱۴
- ↑ دہخدا، مادہ عصمت
- ↑ ابن منظور، ج۱۲، ص۴۰۵
- ↑ شریف مرتضی، رسالے الشریف المرتضی، ص۳۲۶
- ↑ جرجانی، شرح المواقف، ص۲۸۰
- ↑ شریف مرتضی، رسالے الشریف المرتضی، ص۳۲۶
- ↑ حلی، الباب الحادی عشر، ص۹
- ↑ ربانی گلپائگانی، محاضرات فی الالہیات، ص۲٧۶
- ↑ مطہری، وحی و نبوت، ص۱۵۹
- ↑ حلی، کشف المراد، ص۴۹۴
- ↑ ری شہری، ص۲۱۰
- ↑ ری شہری، ص۲۱۵
- ↑ مصباح یزدی، راہ و راہنما شناسی، ص۱۱۹
- ↑ قدردان قراملکی، ص۳۸۸-۳۹۰
- ↑ تفتازانی، شرح المقاصد،ج۵، ص۵۰
- ↑ جرجانی، شرح المواقف، ص۲۶۳
- ↑ تفتازانی، شرح المقاصد، ج۵، ص۵۰
- ↑ مصباح یزدی، راہ و راہنما شناسی، ص۱۵۳و۱۵۴
- ↑ مفید، النکت الاعتقادیہ، ص۳۵؛ حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۳۹۴
- ↑ صدوق، من لا یحضرہ الفقیہ،ج۱، ص۳۶۰
- ↑ مفید، عدم سہو النبی، ص۲۹و۳۰
- ↑ کلینی، اصول کافی،ج۱، ص۲۵-۳۱
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقائد، ص۱۹۳-۱۹۴
- ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۱۳۸؛ شریف مرتضی، تنزیہ الانبیاء کے، ص۵
- ↑ مصباح یزدی، راه و راہنما شناسی، ص۱۵۳و۱۵۴
- ↑ حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۳۹۴
- ↑ مفید، عدم سہو النبی، ص۲۹و۳۰
- ↑ ربانی گلپایگانی، تقریرات درس امامت، مدرسه فقاهت
- ↑ شریف مرتضی، الشافی فی الامامہ، ج۱، ص۲۸۹ و۲۹۰
- ↑ بحرانی، قواعد المرام فی علم الکلام،ص۱٧۸- ۱٧۹
- ↑ سورہ مائدہ، آیت۲
- ↑ سورہ نساء، آیت۵۹؛ خواجہ نصیر الدین، تجرید الاعتقاد، ص۲۲۲؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ج۵، ص۲۴۹
- ↑ شریف مرتضی، الشافی، ج۳، ص۱۴۱
- ↑ مظفر، ج۲، ص۱٧
- ↑ طبرسی، ج۲، ص۶۴
- ↑ دلائل النبوة،ج۱،ص:۱٧۱؛ إمتاعالأسماع،ج۳،ص:۲۰۸ فأنا و أهل بیندی مطهرون من الذنوب
- ↑ كامل بہائی، عماد طبری، ص:۲۵۶
- ↑ طباطبائی، ج۱۶، ص۳۱۰-۳۱۲
- ↑ ابن حنبل، ج۳، ص۵۹، ح۱۱۵٧۸،
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ أبو یعلی، ج۲، ص۳۱۸، ح۱۰۵۲
- ↑ عسقلانی، ج۱۶، ص۱۴٧
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۵٧
- ↑ مکارم، ج۱٧، ص۳۰۴
مآخذ
[سودھو]- ابن حنبل، حمد، مسند أحمد بن حنبل، مصر، مؤسسہ قرطبہ؛
- ابن منظور، لسان العرب، تصحیح: میردامادی، بیروت، دارالکفر، ۱۴۱۴؛
- أبو یعلی، أحمد بن علی، مسند أبی یعلی، تحقیق: حسین سلیم أسد، دمشق، دار المأمون للتراث، ۱۴۰۴؛
- ایجی، میرسید شریف، شرح المواقف، افست قم، شریف رضی، ۱۳۲۵؛
- بیہقی، احمد بن حسین(۴۵۸)، دلائل النبوۃ و معرفۃ أحوال صاحب الشریعۃ، تحقیق عبد المعطی قلعجی، بیروت، دار الكتب العلمیۃ، ط الأولی، ۱۴۰۵.
- حلی، الباب الحادی عشر، تہران، موسسہ مطالعات اسلامی، ۱۳۶۵؛
- حلی، کشف المراد، قم، موسسہ نشر اسلامی، ۱۴۱۳، چاپ چہارم؛
- سبحانی، جعفر، محاضرات فی الالہیات، تلخیص: علی ربانی گلپایگانی، قم، موسسہ امام صادق، ۱۴۲۸؛
- شریف مرتضی، رسالے الشریف المرتضی، قم، دارالکتب، ۱۴۰۵؛
- شریف مرتضی، علی بن حسین، الشافی فی الامامۃ، مؤسسۃ الصادق، تہران، ۱۴۰٧ق؛
- صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا(ع)، تحقیق: الشیخ حسین الأعلمی، بیروت، مؤسسۃ الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۴؛
- طباطبایی، محمد حسین، المیزان، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱٧ق؛
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، داراحیاء التراث العربی، بیروت؛
- طبری، عمادالدین، کامل بہائی، مرتضوی، تہران، ۱۳۸۳ش، چاپ اول.
- عسقلانی، أحمد بن علی، المطالب العالیۃ بزوائد المسانید الثمانیۃ، تحقیق: سعد بن ناصر بن عبد العزیز الشتری، سعودیہ، دار العاصمۃ/ دار الغیث، ۱۴۱۹ہ؛
- فیومی، احمد بن محمد، مصباح المنیر، قم، دارالہجرہ، ۱۴۱۴؛
- قدردان قراملکی، محمد حسن، کلام فلسفی، قم، وثوق، ۱۳۸۳؛
- محمدی ری شہری، محمد، فلسفہ وحی و نبوت، قم، انتشارات دفتر تبلیغات، ۱۳۶۳؛
- مطہری، وحی و نبوت، تہران، نشر صدرا؛
- مظفر، محمدحسن، دلائل الصدق، مکتبۃ الذجاج، تہران؛
- مقریزی(م ۸۴۵)،أحمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدۃ و المتاع، ، تحقیق محمد عبد الحمید النمیسی، بیروت، دار الكتب العلمیۃ، ط الأولی، ۱۴۲۰.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونہ، تہران، دار الکتب الاسلامی، ۱۳٧۴؛