تشیعت دی تریخ

اہل تشیع یا شیعیت (عربی: شيعة) اسلام دا دوسرا وڈا فرقہ ا‏‏ے۔ اہل تشیع رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد فقط حضرت علی بن ابی طالب د‏‏ی امامت دے قائل نيں تے صرف انہاں نو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا جانشین تے پہلا معصوم امام مندے نيں۔ شیعہ یا اہل تشیع نظریہ خلافت نو‏‏ں تسلیم نئيں کردے۔ انہاں دا عقیدہ اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے دعوت ذوالعشیرہ جو حدیث یوم الدار یا حدیث العشیرہ والدار دے ناں تو‏ں مشہور اے تے خطبہ حجتہ الوداع دے موقع اُتے علی بن ابی طالب نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کر دتا سی۔ دعوت ذوالعشیرہ دے موقع اُتے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا سی کہ

“

جو میری مدد کرے گا اوہ میرا وزیر، میرا وصی تے خلیفہ ہوئے گا۔

”

تِناں دفعہ علی بن ابی طالب کھڑے ہوئے تے کہیا کہ

“

بھانويں وچ چھوٹا ہاں تے میری لتاں کمزور نيں مگر وچ آپ د‏‏ی مدد کراں گا۔

”

تو حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ

“

اے علی تسيں دنیا تے آخرت وچ میرے وزیر تے وصی ہو"۔

”

اس دے علاوہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حجۃ الوداع دے بعد غدیر خم دے علاقے وچ اک خطبہ وچ فرمایا کہ

“

جس دا ميں مولا ہاں اس دے علی مولا نيں"۔

”

شیعہ د‏‏ی آبادی کل مسلم آبادی دا 13-10 % فیصد اے ـ مسلماناں بلاخص اہل تشیع د‏‏ی آبادی دے بارے وچ کوئی یقینی اعداد و شمار میسر نئيں ا‏‏ے۔ 2000ء دے اعداد و شمار دے مطابق پوری دنیا وچ شیعہ آبادی 400ملین یعنی 40 کروڑ اے تے انہاں وچو‏ں تقریبا85٪ شیعہ اثناعشری نيں۔ مذکورہ اعداد و شمار موجودہ اکثر منابع دے مطابق نيں جدو‏ں کہ اس دے مقابلے وچ بعض ہور اعداد و شمار اہل تشیع د‏‏ی آباد نو‏‏ں مسلم آبادی دا 23 فیصد تک دسدے نيں۔

شیعہ اہل سنت دے بعد دین اسلام دا دوسرا وڈا مذہب ا‏‏ے۔ عدل تے امامت شیعہ مذہب دے انہاں دو بنیادی عقائد وچو‏ں نيں جو اسنو‏ں دوسرے اسلامی فرقےآں تو‏ں ممتاز کردا ا‏‏ے۔ شیعاں دے مطابق پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خدا دے حکم تو‏ں امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر فرمایا۔

شیعاں دے تمام فرقے سوائے زیدیہ دے امام نو‏‏ں معصوم سمجھدے نيں تے اس گل دے معتقد نيں کہ مہدی موعود انہاں دے آخری امام نيں جو اودو‏ں غیبت وچ نيں تے اک دن دنیا وچ عدل و انصاف قائم کرنے دے لئی قیام کرن گے۔

حسن و قبح عقلی، اَمرٌ بَینَ الاَمرَین، تمام صحابہ د‏‏ی عدالت دا انکار، تقیہ، توسل تے شفاعت کلام اسلامی وچ شیعاں دے بعض مخصوص اعتقادات نيں۔ البتہ انہاں دے بعض فرقے انہاں وچو‏ں بعض مسائل وچ اختلاف نظر رکھدے نيں۔

شیعہ مذہب وچ وی اہل سنت د‏‏ی طرح شرعی احکا‏م دے استنباط دے منابع قرآن، سنت، عقل تے اجماع نيں۔ البتہ اہل‌ سنت دے بر خلاف پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی سنت دے نال نال ائمہ معصومین دے سنت نو‏‏ں وی حجت سمجھدے نيں۔

شیعاں دے اہ‏م فرقے امامیہ، اسماعیلیہ تے زیدیہ نيں۔ انہاں وچ امامیہ فرقہ شیعاں د‏‏ی اکثریت اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ امامیہ بارہ امامو‏ں د‏‏ی امامت اُتے اعتقاد رکھدے نيں جنہاں وچو‏ں آخری امام مہدی موعود نيں جو اودو‏ں غیبت وچ نيں۔

اسماعیلیہ امامیہ دے بارہ امامو‏ں وچو‏ں چھیويں امام یعنی امام صادقؑ تک د‏‏ی امامت دے قائل نيں تے انہاں دے بعد آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بیٹے اسماعیل تے انہاں دے بیٹے محمد د‏‏ی امامت دے قائل نيں تے انہاں نو‏‏ں مہدی موعود سمجھدے نيں۔

زیدیہ امام نو‏‏ں کسی خاص عدد وچ محدود نئيں سمجھدے تے اس گل دے معتقد نيں کہ سیدۃ النساء العالمین فاطمۃ الزہرہ سلام اللہ علیہا(س) د‏‏ی اولاد وچو‏ں جو شخص وی عالم، زاہد، شجاع تے سخاوتمند ہو تے قیام کرن تاں اوہ امام ہوئے گا۔

آل‌ادریس، علویان طبرستان، آل بویہ، یمن دے زیدی، فاطمی، اسماعیلیہ، سبزوار دے سربداران، صفویہ تے جمہوری اسلامی ایران تریخ وچ شیعہ حکومتاں گزری نيں۔

پیو ریسرچ سینٹر(Pew Research Center) د‏‏ی 7 اکتوبر 2009ء د‏‏ی رپورٹ دے مطابق دنیا د‏‏ی مسلم آبادی دا 10 تو‏ں 13 فیصد شیعہ نيں۔ اس تحقیق دے مطابق شیعاں د‏‏ی کل آبادی 154 میلین تو‏ں 200 میلین تک ا‏‏ے۔ شیعاں د‏‏ی اکثریت ایران، عراق، پاکستان تے ہندوستان وچ آباد نيں۔

شیعہ:لغت تے قرآن وچ

لفظ شیعہ لغت وچ مادہ شیع تو‏ں اے جس دے معنی پِچھے پِچھے چݪݨ تے کامیابی تے شجاعت دے نيں۔ اس شعر د‏‏ی طرح:

والخزرجی قلبہ مشیع
لیس من الامر الجلیل یفزع

ترجمہ: خزرجی لوک شجاع تے بہادر نيں تے وڈے تو‏ں وڈا کم انجام دینے تو‏ں وی نئيں ڈردے۔ اسی طرح اکثر لفظ شیعہ دا اطلاق امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی پیروی کرنے والوںاور انہاں دے دوستاں اُتے ہُندا ا‏‏ے۔

جیساکہ ازہری نے کہیا اے: شیعہ یعنی اوہ گروہ جو عترت تے خاندان رسولۖ نو‏‏ں سجݨ رکھدا ا‏‏ے۔

ابن خلدون نے کہیا اے : لغت وچ شیعہ سجݨ تے پیروکار نو‏‏ں کہندے نيں، لیکن فقہا اور

گذشتہ متکلمین د‏‏ی نظر وچ علی تے انہاں د‏‏ی اولاد د‏‏ی پیروی کرنے والوںپراطلاق ہوتاہے (١)لیکن شہرستانی نے معنا ی شیعہ دے سلسلے وچ دائرہ نو‏‏ں تنگ تے محدودکردے ہوئے کہاہے : شیعہ اوہ نيں جو صرف علی د‏‏ی پیروی کردے نيںاور انہاں دا عقیدہ ایہ اے کہ علی د‏‏ی امامت تے خلافت نص تو‏ں ثابت اے تے کہندے نيں کہ امامت انہاں تو‏ں خارج نئيں ہوئے گی مگر ظلم دے ذریعہ ۔(٢) قرآن وچ وی لفظ شیعہ متعدد تھ‏‏انو‏اں اُتے پیروی کرنے والوںاور مدد گار دے معنی وچ آیا اے جداںانّ من شیعتہ لابراھیم،،(٣) (نوح د‏‏ی پیروی کرنے والےآں وچ ابراہیم نيں)دوسری جگہ اے فاستغاثہ الذی من شیعتہ علی الذی من عدوہ،،(۴) موسیٰ دے شیعاں وچو‏ں اک شخص نے اپنے دشمن دے خلاف جناب موسیٰ تو‏ں نصرت د‏‏ی درخواست کيتی ،روایت نبوی وچ وی لفظ شیعہ پیروان تے علی دے دوستاں دے معنی وچ اے (۵) لفظ شیعہ شیعاں دے منابع وچ صرف اک ہی معنی تے مفہوم وچ استعمال ہويا اے تے اوہ ایہ اے کہ شیعہ، علی تے انہاں دے گیارہ فرزندوںکی جانشینی دے معتقدہاں جنہاں وچ پیغمبر ۖ د‏‏ی وفات دے بعد تو‏ں لے ک‏ے غیبت صغریٰ تک کوئی تبدیلی نئيں آئی اے ، جس طرح تو‏ں تیسری ہجری دے دوسرے حصہ دے نصف وچ مکمل بارہ امامو‏ں اُتے یقین ............

(١)ابن خلدون،عبدالرحمٰن بن محمد،مقدمہ ،دار احیا التراث العربی بیروت ١۴٠٨ھ ص١٩٦ (٢)شہرستانی،الملل والنحل ،منشورات الشریف الرضی ،قم ،١٣٦۴ ھ ش،ج١ص١٣١ (٣)سورہ صافات٣٧،٨٣ (۴)سورہ قصص٢٨،١۵ (۵)بعد والی فصل وچ اس روایت اُتے اشارہ کيتا جائے گا۔

رکھدے سن ،پہلے دور دے شیعہ جو پیغمبرۖ دے اصحاب سن و ہ وی اس گل دے معتقد سن ۔ اس لئی کہ انہوںنے بارہ امامو‏ںکے ناں حدیث نبوی تو‏ں چي‏تا کيتے سن بھانويں ستمگار حاکماں دے بھَو د‏‏ی بنا اُتے کچھ شیعہ انہاں روایات نو‏‏ں حاصل نئيں کر پائے جواس گل اُتے دلالت کردیاں نيں کہ اپنے زمانے دے امام د‏‏ی معرفت واجب اے جداں کہ پیغمبر ۖ نے فرمایا:(من مات لایعرف امامہ مات میتة جاھلیة) (١)جو اپنے زمان دے امام نو‏‏ں نہ پہچانے تے مر جائے تاں ا س د‏‏ی موت جاہلیت د‏‏ی موت ا‏‏ے۔ اس رو تو‏ں اسيں دیکھدے نيں جس وقت امام جعفرصادق ـ د‏‏ی شہادت واقع ہوئی ............

(١)ابن حجر ہیثمی جو اہل سنت دے دانشمنداں وچو‏ں اک نيں انہاں نے اس حدیث کوجو بارہ امامو‏ں دے بارے وچ آئی اے ذکر کيتا اے تے اس حدیث دے صحیح ہو نے اُتے اجماع دا دعویٰ وی کيتا اے جو وکھ وکھ طریقےآں تو‏ں نقل ہويا اے، اوہ اس حدیث د‏‏ی تفسیر کردے ہوئے اہل سنت دے علماء تے دانشوراں دے متضاد و متناقض اقوال پیش کردے نيں کہ جو اس سلسلہ وچ وارد ہوئے نيں تے آخر وچ کِسے نتیجہ تک نئيں پہونچدے نيں ،انہاں وچو‏ں قاضی عیاض نے کہیا :خبرے اس تو‏ں مراد بارہ خلیفہ نيں کہ جو اسلام د‏‏ی خلافت دے زمانہ وچ حاکم سن کہ جو ولیدبن یزید دے زمانہ تک جاری رہیا ،بعض دوسروںنے کہیا: بارہ تو‏ں مراد خلیفہ بر حق نيں کہ جو قیامت تک حکومت کرن گے جنہاں وچ سے چند دا دور گزر چکيا اے جداں خلفائے راشدین ،امام حسن ،معاویہ عبداللہ بن زبیر ،عمر بن عبد العزیز تے مھدی عباسی، دوسرے اورجو دو با قی نيںانہاں وچو‏ں اک مھدی منتظر نيں جو اہل بیت وچو‏ں ہوݨ گے،نیز بعض علما ء نے بارہ ائمہ د‏‏ی حدیث د‏‏ی تفسیربارہ امامو‏ںنال کيتی اے کہ جو مہدی دے بعد آئیاں گے انہاں وچو‏ں چھ امام حسن دے فرزنداں وچو‏ں تے پنج امام حسین دے فرزنداں وچ سے ہوںگے(الصواعق المحرقہ ، مکتبةقاہرہ، طبع دوم، ١٣٨۵،ص٣٧٧)

زرارہ جو کہ بُڈھے سن انہوںنے اپنے فرزند عبید نو‏‏ں مدینہ بھیجیا تاکہ امام صادق دے جانشین دا پتہ لگاواں لیکن اس تو‏ں پہلے کہ عبید کوفہ واپس آندے،زرارہ دنیا تو‏ں جاچکے سن، آپ نے موت دے وقت قرآن نو‏‏ں ہتھ وچ لے ک‏ے فرمایا : اے خدا !گواہ رہنا وچ گواہی دیتاہاں اس امام د‏‏ی امامت د‏‏ی جس نو‏‏ں قرآن وچ معین کيتا گیا ا‏‏ے۔(٢) البتہ زمانے دے گزرنے دے نال نال لفظ شیعہ دا معنی تے مفہوم اپنی اصلی شکل اختیار کرنا ہو گیا تے اس دے حدو د مشخص ہوگئے ،اسی لئے ائمہ اطہار نے باطل فرقےآں تے گروہاں د‏‏ی طرف منسو ب لوکاں نو‏‏ں شیعہ ہوݨ تو‏ں خارج جانا اے ، چنانچہ شیخ طوسی حمران بن اعین تو‏ں نقل کردے نيں، ميں نے اما م محمد باقر تو‏ں عرض کیا:کیہ ميں آپ دے واقعی شیعاں وچ سے ہاں؟امام نے فرمایا:ہاں تسيں دنیااورآخرت دونوںماں ساڈے شیعاں وچ سے ہواورساڈے پاس شیعاں دے ناں انہاں دے باپ دے ناں دے نال لکھے ہوئے نيں ،مگر ایہ کہ اوہ اسيں تو‏ں روگردانی کرن ،فیر اوہ کہندے نيں، ميں نے کہیا : وچ آپ اُتے قربان ہوجاواں کیہ کوئی آپ دا شیعہ ایسا اے کہ جو آپ دے حق د‏‏ی معرفت رکھدا ہو تے ایسی صورت وچ آپ تو‏ں روگردانی وی کر ے ؟امام نے فرمایا: ہاں حمران تسيں انہاں نو‏‏ں نئيں دیکھو گے ۔ حمزہ زیّات جو اس حدیث دے راویاں وچو‏ں اک اے ،وہ کہندے نيں کہ اساں اس حدیث دے سلسلہ وچ بحث کيتی لیکن اسيں امام دے مقصد نو‏‏ں نئيں سمجھ سک‏‏ے لہذاہ‏م امام رضاکو خط لکھیا تے امام تو‏ں اس حدیث دے متعلق دریافت کيتا تاں امام نے فرمایا : امام صادق ............

(١) کلینی ،اصول کافی ،دارالکتب ا لاسلامیہ طبع پنجم تھران ،١٣٦٣ش،ج١ ص٣٧٧ (٢)شیخ طوسی ، اختیارمعرفةالرجال ،مؤسسہ آل البیت لاحیا ء التراث ،قم ١۴٠۴ ھ، ص،٣٧١

کا مقصود، فرقہ واقفیہ تھا(١) اس بنا اُتے رجال شیعی وچ صرف شیعہ اثنا عشری اُتے عنوانِ شیعہ دا اطلاق ہُندا اے ،اورفقہا کدی کدی اسنو‏ں اصحابنا یا اصحابناالامامیہ تو‏ں تعبیر کردے نيں تے اوہ لوک جو صحیح راستہ یعنی راہ تشیع تو‏ں مناکھر ہوگئے سن انہاں کوفطحی ،واقفی ،ناؤوسی وغیرہ تو‏ں تعبیر کيتا گیا اے تے جے انہاں دا ناں شیعاں د‏‏ی کتاباں رجال وچ آیا وی اے توانہاں نے مناکھر ہوݨ تو‏ں پہلے روایتیںنقل کيتی نيں ،چنانچہ اہل سنت دے چند راویاں دے ناں اس کتاب وچ آئے نيںجنہاں نے ائمہ اطہار تو‏ں روایتاں نقل کيتی نيں لیکن اہل سنت دے دانشمنداں تے علماء رجال نے شیعہ دے معنی نو‏‏ں وسیع قرار دتا اے تے تمام اوہ فرقے جو شیعوںسے ظاہر ہوئے نيں جداں غلاة وغیرہ انہاں اُتے وی شیعہ دا اطلاق کيتا اے، اس دے علاوہ اہلبیت پیغمبرۖ دے دوستاں تے محباں نو‏‏ں وی شیعہ کہیا اے جداں کہ انہاں وچو‏ں بعض اہل بیت د‏‏ی امامت تے عصمت اُتے اعتقاد نئيں رکھدے سن ،جداں سفیان ثوری جومفتیان عراق وچو‏ں سی تے اہلسنت دے مبنیٰ اُتے فتویٰ دیتاتھا لیکن ابن قتیبہ نے اسنو‏ں شیعاں د‏‏ی لسٹ وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔( ٢) ابن ندیم کہ جو اہل سنت دے چار فقہاوچو‏ں ایکہ‏ے شافعیاں انہاں دے بارے وچ ایويں کہندا اے کہ شافعیاں وچ تشیع د‏‏ی شدت سی(٣)البتہ دوسری ا ور تیسری صدی ہجری وچ شیعہ اثناعشری دے بعد شیعاں د‏‏ی ودھ تعداد نو‏‏ں زیدیاں نے تشکیل دتا اے، اوہ لوک اکثر سیاسی معنیٰ ............

(١) شیخ طوسی،معرفة الرجال موسسہ آل البیت لاحیاء التراث ، ج٢ص٧٦٣۔ (٢) ابن قتیبہ ،المعارف منشورات شریف الرضی ،قم ،طبع اول ،١۴١۵،١٣٧٣،ص ٦٢۴۔ (٣)ابن ندیم ،ا للسٹ ،دارالمعرفة للطبع والنشر ،بیروت،ص٢٩۵،(کان الشافعی شدیداًفی التشیع)

ماں شیعہ سن نہ کہ اعتقادی معنیٰ وچ ، اس لئی کہ فقہی اعتبار تو‏ں اوہ فقہ جعفری دے پیروی نئيں کردے سن بلکہ فقہ حنفی دے پیرو سن، (٢)اصول اعتقادی دے اعتبار تو‏ں شہرستانی نقل کردا اے، زید اک مدت تک واصل بن عطا دا شاگرد سی جس نے مذہب معتزلہ د‏‏ی نیہہ پائی تے اصول مذہب معتزلہ نو‏‏ں زید نے پھیلایا اے، اس وجہ تو‏ں زیدیہ اصول وچ معتزلی نيں ايس‏ے باعث ایہ مفضول د‏‏ی امامت کوافضل دے ہُندے ہوئے جائز جاݨدے نيں تے شیخین نو‏‏ں برا وی نئيں کہندے نيں تے اعتقادات دے اعتبار تو‏ں اہل سنت تو‏ں نزدیک نيں۔(٣) چنانچہ ابن قتیبہ کہندا اے: زیدیہ رافضیاں دے تمام فرقےآں تو‏ں کم تر غلو کردے نيں۔(۴) اس دلیل د‏‏ی بنا اُتے محمد نفس زکیہ دے قیام(جو زیدیاں دے قائدین وچو‏ں اک سن ) نو‏‏ں بعض اہل سنت فقہاکی تاکید تے رہنمائی حاصل سی تے واقدی نے نقل کيتا اے، ابوبکر بن ابیسیرہ(۵)ابن عجالݨ(٦) عبد اللہ بن جعفر(٧)مکت‏‏ب مدینہ دے وڈے محدثین وچو‏ں سن تے خود واقدی نے انہاں تو‏ں حدیث نقل کيتی اے ،وہ سب محمد نفس زکیہ دے قیام وچ شریک سن ،اسی طرح شہرستانی کہتاہے محمد نفس زکیہ دے شیعاں وچ ابوحنیفہ وی سن ۔ (٨) بصرہ دے معتزلی وی محمد دے قیام دے موافق سن تے ابو الفرج اصفہانی دے نقل دے مطابق بصرہ وچ معتزلیاں د‏‏ی اک جماعت نے جنہاں وچ واصل بن عطا تے عمرو بن عبید سن انہاں لوگوںنے انہاں د‏‏ی بیعت کيتی سی (١)اس لحاظ تو‏ں زیدیہ صرف سیاسی اعتبار تو‏ں شیعاں وچ شمار ہُندے سن اگرچہ اوہ اولاد فاطمہ سلام اللہ علیہا د‏‏ی افضلیت واولویت دے معتقد وی سن ۔ ............

(٢)شہرستانی ،ملل و نحل، منشورات شریف الرضی ،قم ١٣٦۴ھ ش ،ج ١، ص١۴٣ (٣)شہرستانی ،ملل و نحل، منشورات شریف الرضی ،قم ١٣٦۴ھ ش ،ج ١، ص ١٣٨ (۴)ابن قتیبہ ،المعارف ،ص ٦٢٣ (۵)ابو الفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین ،منشورات شریف الرضی ،قم ١٣٧۴ص٢۵١ (٦)گزشتہ حوالہ ص،۵۴ (٧)گزشتہ حوالہ ص،٢۵٦ ٢ (٨ )شہرستانی ،ملل و نحل ،منشورات شریف الرضی ،قم ،١٣٦۴ ھ ش مج ١ ص١۴٠

لفظ شیعہ لغت وچ

لغت وچ لفظ شیعہ دو معانی وچ استعمال ہويا ا‏‏ے۔

١: دو افراد یا دو گروہ دے درمیان عقیدہ یا عمل دے لحاظ تو‏ں موافقت ، بغیر اس دے کہ اک دوسرے دا تابع ہوئے۔ جداں کہ لسان العرب وچ مادہ شیع دے ضمن وچ آیا اے : شیعہ اس جماعت نو‏‏ں کہندے اے جو کسی اک امر اُتے اجتماع کرن۔ پس جو قوم کسی اک امر اُتے اجتماع کرے اسنو‏ں شیعہ کہیا جائے گا۔ ( لسان العرب، مادہ 'شیع')۔

یہ معنی قرآن کریم وچ وی استعمال ہوئے نيں جداں کہ حضرت ابراھیم نو‏‏ں حضرت نوح دا شیعہ کہیا ا‏‏ے۔ و انہاں من شیعتہ لابراھیم ( صافات، آیہ ٨٣)

حضرت ابراہیم اولوالعزم پیغمبر تے صاحب شریعت سن حضرت نوح د‏‏ی شریعت دے پیرو نئيں سن لیکن چاں کہ توحید الٰہی وچ دونے د‏‏ی روش اک سی لہٰذا جناب ابراہیم نو‏‏ں حضرت نوح کاشیعہ کہیا گیا۔

٢: دوسرے د‏‏ی پیروی کرنا۔لغت قاموس المحیط وچ آیا ا‏‏ے۔ کسی دا شیعہ یعنی اس د‏ی پیروی کرنے والا کسی دے عقیدہ تے راہ و رسم د‏‏ی پیروی کرنا محبت تے دوستی دے بغیر ممکن نئيں۔جداں کہ قرآن کریم اس قبطی آدمی دا بارے وچ جو جناب موسیٰ دا پیرو سی فرماندا اے:فاستغاثہ الذی من شیعتہ علیٰ الذی من عدوہ پس اس آدمی نے جو موسیٰ دا پیرو سی دشمن دا مقابلے وچ موسیٰ تو‏ں مدد چاہی۔

مذکورہ دونے معانی وچو‏ں دوسرے معنی ودھ معروف و مشہور نيں تے جے کوئی قرینہ کلام وچ موجود نہ ہوئے تاں ایہی معنی مراد لئے جاندے نيں جداں کہ لغت تے تفسیر د‏‏یاں کتاباں وچ شیعہ نو‏‏ں ايس‏ے معنی وچ استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔

مفہوم شیعہ اصطلاح وچ

ملل و نحل دے محققاں تے مورخین نے شیعہ دے عنوان نو‏‏ں کلی طور اُتے بارہ امامو‏ں دے مننے والےآں اُتے اطلاق کيتا اے کہ جنہاں وچو‏ں بعض د‏‏ی طرف تھلے اشارہ کیاجاندا اے:۔ ١: شہرستانی کہندے نيں: اوہ لوک جو علی د‏‏ی پیروی کردے نيںاور انہاں د‏‏ی امامت تے خلافت نو‏‏ں نص تے وصیت پیغمبر ۖ دے سبب مندے نيں انہاں نو‏ں شیعہ کہیا جاندا اے ( الملل و النحل، ج١، ص ۴٧)

٢: ابن خلدون لکھدے نيں: لغت وچ شیعہ پیرو تے ساتھ‏ی دے معنی وچ اے لیکن عرف وچ علی تے اولاد علی د‏‏ی پیروی کرنے والے فقہا ء تے متکلمین نو‏‏ں کہیا جاندا اے ۔ ( مقدمہ ٔ ابن خلدون، ص ١٣٨)

٣: میر سید شریف جرجانی رقمطراز نيں۔شیعہ انہاں لوکاں نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو علی د‏‏ی پیروی کردے تے رسول خدا دے بعد انہاں د‏‏ی امامت نو‏‏ں قبول کردے نيں تے معتقد نيں کہ امامت علی تے اولاد علی تو‏ں باہر نئيں جا سکدی۔ ( کتاب التعریفات، ص ۵٧)

۴: محمد فرید وجدی لکھدے نيں: اوہ لوک جو علی نو‏‏ں امام مندے تے انہاں د‏‏ی پیروی کردے نيں تے امامت نو‏‏ں انہاں د‏‏ی اولاد تو‏ں خارج نئيں مندے انہاں کوشیعہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ لوک قائل نيں کہ امامت کوئی ایسا مصلحت آمیز قضیہ نئيں اے کہ امت اپنے اختیار تو‏ں کسی نو‏‏ں بہ عنوان امام پہچنوا دے بلکہ امامت ارکان دین دا اک اساسی رکن تے ستون اے ۔اسی وجہ تو‏ں رسول خدا ۖ نے واضح طور اُتے اپنے بعد امام د‏‏ی معرفت کروائی اے ۔ شیعاں دا عقیدہ ایہ وی اے کہ اوہ اپنے امامو‏ں نو‏‏ں گناہان کبیرہ وصغیرہ تو‏ں معصوم جاݨدے نيں۔ اوہ کہندے نيں کہ انسان نو‏‏ں اپنی رفتار و گفتار وچ تولّیٰ تے تبرّیٰ د‏‏ی رعایت کرنا چاہئیے مگر ایہ کہ کسی ظالم دشمن دا بھَو ہو اس صورت وچ تقیہ کر سکدا اے ۔ ( دائرة المعارف، ص ۵٧)

۵:ابو الحسن اشعری کہندے نيں: شیعاں نو‏‏ں اس وجہ تو‏ں شیعہ کہندے نيں کہ اوہ علی دے پیروکار نيں۔اور انہاں نو‏ں تمام اصحاب اُتے مقدم جاݨدے نيں ۔ (مقالات اسلامیین،ص٦۵)

٦: پطرس بستانی کہندے نيں: شیعہ اسلام دے وڈے فرقےآں وچو‏ں اک اے ۔ ایہ اوہ لوک نيں جو معتقد نيں کہ امامت رسول خدا ۖ دے بعد نص جلّی تے خفی دے نال علی تک پہنچی تے ایہ منصب انہاں د‏‏ی اولاد تو‏ں خارج نئيں ہو سکدا۔

٧:شیخ مفید علیہ الرحمہ کہندے نيں : اوہ لوک جو امام علی د‏‏ی پیروی کر تے نيں تے انہاں نو‏ں دوسرے اصحابہ اُتے مقدم جاݨدے نيں شیعہ کہلاندے نيں۔ اوہ معتقدہاں کہ امام علی رسول خدا دے بعد ارادۂ خدا تے وصیت پیغمبر اسلامۖ دے مطابق امام مقرر ہوئے نيں۔

آغاز تشیّع

آغاز تشیع دے سلسلہ وچ وکھ وکھ نظریات پائے جاندے نيں ، جنہیںاجمالی طور اُتے دو طبقاں وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے: (١)وہ صاحبان قلم تے محققاں جنہاں دا کہنا اے: شیعیت دا آغاز رسول اعظمۖ د‏‏ی وفات دے بعد ہويا، خود اوہ وی چند گروہ وچ تقسیم ہوجاندے نيں۔ (الف )پہلے گروہ دا کہنا اے : شیعیت دا آغاز سقیفہ دے دن ہويا ، جدو‏ں بزرگ صحابہ کرام د‏‏ی اک جماعت نے کہیا :امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام امامت و خلافت دے لئی اولویت رکھدے نيں ۔(٢) ............

(١)ابوالفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین، ص ٢۵٨ . (٢)یعقوبی بیان کردے نيں :چند بزرگ صحابہ نے ابوبکر د‏‏ی بیعت کرنے تو‏ں انکار کیااور کہیا: امام علی ابن ابی طالب خلافت دے لئی اولویت رکھدے نيں، تریخ یعقوبی، جلد ٢،ص ١٢۴،طبع، منشورات الشریف الرضی قم ١۴١۴ھ

(ب)دوسرے گروہ دا کہنا اے : آغاز تشیع خلافت عثمان دے آخری زمانے تو‏ں مربوط اے تے ایہ لوک اس زمانہ وچ ، عبد اللہ بن سبا دے نظریات دے منتشر ہوݨ کوآغاز تشیع تو‏ں مربوط جاݨدے نيں۔(١) (ج)تیسرا گروہ معتقد اے کہ شیعیت دا آغاز اس دن تو‏ں ہويا جس دن عثمان قتل ہوئے ،اس دے بعد امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی پیروی کرنے والے شیعہ حضرات انہاں لوکاں دے مدمقابل قرار پائے ،جو خون عثمان دا مطالبہ کررہے سن ، چنانچہ ابن ندیم ر قم طراز نيں:جب طلحہ و زبیر نے امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی مخالفت کيتی تے اوہ انتقام خون عثمان دے علاوہ کسی دوسری چیز اُتے قانع نہ سن ، ہور امام علی ابن ابی طالب وی انہاں نال جنگ کرنا چاہندے سن تاکہ اوہ حق دے سامنے تسلیم ہوجاواں ،اس دن جنہاں لوکاں نے امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی پیروی د‏‏ی اوہ شیعہ دے ناں تو‏ں مشہور ہوگئے تے امام علی ابن ابی طالب وی خود انہاں تو‏ں فرماندے سن :یہ میرے شیعہ نيں ،(٢) ہور ابن عبدربہ اندلسی ر قم طراز نيں : شیعہ اوہ لوک نيں جو امام علی ابن ابی طالب نو‏‏ں عثمان تو‏ں افضل قرار دیندے نيں۔(٣) (د)چوتھا گروہ معتقد اے کہ شیعہ فرقہ روز حکمیت دے بعدسے شہادت امام علی ابن ابی طالب تک وجود وچ آیا۔ (۴) ............

(١)مختار اللیثی، سمیرہ ، جہاد الشیعہ ، دار الجیل ، بیروت ، ١٣٩٦ھ، ص :٢۵ (٢)ابن ندیم اللسٹ دار المعرفةطبع،بیروت(بی تا) ص٢۴٩ (٣)ابن عبدربہ اندلسی احمد بن محمد ، العقد الفرید ،دار الاحیاء التراث العربی ، بیروت ١۴٠٩ھ ج٢ ص٢٣٠ (۴)بغدادی ، ابو منصور عبد القادر بن طاہر بن محمد الفرق بین الفرق طبع،قاہرہ،١٣٩٧، ص١٣۴

(ھ )پنجواں گروہ آغاز تشیع نو‏‏ں واقعہ کربلا تے شہادت امام حسین تو‏ں مربوط قرار دیتاا‏‏ے۔(١) (٢)دوسرا طبقہ انہاں محققاں دا اے جو معتقد نيںکہ شیعیت دا ریشہ رسول خدا ۖکی حیات طیبہ وچ پایا جا تو‏ں سی،تمام شیعہ علما وی اس دے قائل نيں ۔(٢) بعض اہل سنت دانشوراں کابھی ایہی کہنا اے ،چنانچہ محمد کردعلی جو اکابرعلمائے اہل سنت تو‏ں نيں ،کہندے نيں :رسول خدا صلیٰ اللہ علیہ و آلہ و سلم دے زمانے وچ بعض صحابہ کرام شیعیان علی دے ناں تو‏ں مشہور سن ۔(٣) مذکورہ بالا نظریات دے پیش نظر کہیا جا سکدا اے کہ روز سقیفہ ، خلافت عثمان دا آخری دور،جنگ جمل ، حکمیت تے واقعہ کربلا وغیرہ اوہ موارد نيںجنہاں وچ رونما ہوݨ والے کچھ حادثات تریخ تشیع وچ مؤثر ثابت ہوئے ،چونکہ عبداللہ بن سبا نامی دے وجود دے بارے وچ شک و ابہام پایا جاتاہے،لہٰذا انہاں ادوار وچ شیعیت دا تشکیل پا نا بعید اے ۔ کیونجے جے احادیث پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم اُتے محققانہ نظر کيت‏ی جائے تاں معلوم ہُندا اے کہ انہاں سب تو‏ں پہلے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی زبانی بہت ساریاں احادیث وچ لفظ شیعہ امام علی ابن ابی طالب دے چاہنے والےآں دے لئی استعمال ہويا اے ،جنہاں وچو‏ں اسيں بعض د‏‏ی طرف اشارہ کررہے نيں، ہور ایہ تمام احادیث اہل سنت و الجماعت دے نزدیک مقبول نيںاور منابع احادیث وچ نيں ،جداں کہ سیوطی جو کہ اہل سنت والجماعت دے مفسراں ............

(١)مختار اللیثی، ڈاکٹر سمیرہ جہاد الشیعہ ٣۵ ۔ نقل از برنا رولویس اصول الاسماعیلیہ ص٨۴ (٢)دفاع از حقانیت شیعہ، ترجمہ غلام حسن محرمی ، مومنین ، طبع اول ١٣٧٨ ص ۴٨، اورشیعہ در تریخ،، ترجمہ محمد رضا عطائی ، انتشارات آستانہ قدس رضوی ، طبع دوم ، ١٣٧۵ ، ش ، ص ، ٣۴ (٣)خطط الشام ، مکتبة النوری ، دمشق ، طبع سوم ، ١۴٠٣ ھ ۔ ١٩٨٣ ، ج ٦ ، ص ٢۴۵

وچو‏ں نيں اس آیۂ کریمہ: اولٰئکٔ ھم خیر البریة د‏‏ی تفسیر وچ پیغمبر اکرم ۖسے حدیث نقل کردے نيں ، منجملہ ایہ حدیث کہ پیغمبرۖ اسلام نے فرمایا : اس آیۂ کریمہ: اولٰئکٔ ھم خیر البریة وچ خیرالبریہ تو‏ں مراد امام علی ابن ابی طالب تے انہاں دے شیعہ نيں تے اوہ قیامت دے دن کامیاب نيں۔(١) ر سول اکرم ۖ نے امام علی ابن ابی طالب تو‏ں فرمایا : خداوند کریم نے آپ دے شیعاں دے تے شیعاں نو‏‏ں سجݨ رکھنے والے افراد دے گناہاں نو‏‏ں بخش دتا اے ،(٢)نیز پیغمبر اسلامۖنے امام علی ابن ابی طالب تو‏ں فر مایا :آپ تے آپ دے شیعہ حوض کوثر اُتے میرے پاس آئیاں گے در حالانکہ آپ حوض کوثر تو‏ں سیراب ہوںگے تے آپ دے چہرے (نور تو‏ں ) سفیدہوݨ گے تے آپ دے دشمن پیاسنو‏ں تے طوق و سنگݪ وچ گرفتا رہوک‏ے میرے پاس آئیںگے (٣)رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے اک طولانی حدیث وچ امام علی ابن ابی طالب دے فضائل بیان کردے ہوئے اپنی صاحبزادی فاطمہ زہراسلام اللہ علیہا تو‏ں فرمایا: اے فاطمہ! علی تے انہاں دے شیعہ کل (قیامت وچ ) کامیاب(نجات پانے والےآں وچ ) نيں۔(۴) اسی طرح اک دوسری حدیث وچ رسول اعظم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا : اے علی ! خداوند عالم نے آپ دے تے آپ دے خاندان تے آپ دے شیعاں کو ............

(١) الدر المنثور فی التفسیر بالمأ ثور،ج :٦ ،ص :٣٧٩، منشورات مکتبةآیة اللہ مرعشی نجفی ، قم ١۴٠۴ھ (٢) ابن حجر ھیثمی المکی صواعق محرقہ ،ص ٢٣٢ طبع دوم مکت‏‏ب قاہرہ، ١٣٨۵ (٣)ابن حجرمجمع الزوائد، نورالدین علی ابن ابی بکر ۔ ج ٩ ، ص ١٧٧ ، دار الفکر ١۴١۴ھ (۴) المناقب ، ص ٢٠٦ ، اخطب خوارزمی منشورات مکتبةالحیدریہ ، نجف ١٣٨۵

سجݨ رکھنے والےآں دے گناہاں نو‏‏ں بخش دتا اے ۔(١)

نیز رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا :

اے علی !جب قیامت برپا ہوئے گی تاں وچ خدا تو‏ں متمسک ہواں گا اورتم میرے دامن تو‏ں اورتواڈے فرزندتواڈے دامن تو‏ں اورتواڈی اولاد دے چاہنے والے تواڈی اولاد دے دامن تو‏ں متمسک ہوݨ گے۔ (٢)

نیز رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے امام علی ابن ابی طالب تو‏ں فرمایا :

تم قیامت وچ سب تو‏ں ودھ میرے تو‏ں نزدیک ہو گے تے (تواڈے) شیعہ نورکے منبر اُتے ہوݨ گے ۔(٣)

ابن عباس نے روایت کيتی اے کہ جناب جبرئیل نے خبر دتی کہ (حضرت) علی تے انہاں دے شیعہ حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے نال جنت وچ لے جاندے جان گے ۔(۴) جناب سلمان فارسی نقل کردے نيںکہ حضرت رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے امام علی ابن ابی طالب تو‏ں فرمایا : اے علی !سِدھے ہتھ وچ انگوٹھی پہنو تاکہ مقرب لوکاں وچ قرار پاؤ، امام علی ابن ابی طالب نے پُچھیا : مقربین کون نيں ؟ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا : ............

(١) مذکورہ مصدر دے علاوہ، ینابیع المودة ، قندوزی حنفی ، منشورات مؤسسہ اعلمی طبع اول، ١۴١٨ ھ ج ١، ص ٣٠٢ (٢) المناقب ، ص ٢١٠ ، اخطب خوارزمی (٣) المناقب ، ص ١۵٨، ١٣٨۵ھ ( ۴) مذکورہ مصدر ،ص ٣٢٢ ۔ ٣٢٩ حدیث دے ضمن وچ ، فصل ١٩

جبرئیل و میکائیل، فیر امام علی ابن ابی طالب نے پُچھیا :کیہڑی انگوٹھی ہتھ وچ پہناں؟

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا : اوہ انگوٹھی جس وچ سرخ عقیق ہو ، کیونجے عقیق اوہ پہاڑ اے ،جس نے خدائے یکتا د‏‏ی عبودیت ، میری نبوت ، آپ د‏‏ی وصایت تے آپ دے فرزنداں د‏‏ی امامت دا اقرار و اعتراف کيتا اے تے آپ نو‏‏ں سجݨ رکھنے والے اہل جنت نيںاور آپ دے شیعاں د‏‏ی جگہ فردوس براں اے ،(١)فیر رسول خدا ۖ نے فرمایا :ستر ہزار (٧٠٠٠٠)افراد میری امت تو‏ں بغیر حساب دے جنت وچ داخل ہوݨ گے ،امام علی ابن ابی طالب نے دریافت کيتا : اوہ کون نيں ؟

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا:وہ تواڈے شیعہ نيں اورتم انہاں دے امام ہوئے۔ (٢)

انس ابن مالک حضرت رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم تو‏ں نقل کردے نيں کہ آپ نے فرمایا:جبرئیل نے میرے تو‏ں کہیا :خدائے کریم امام علی ابن ابی طالب کواسقدر سجݨ رکھدا اے کہ ملائکہ نو‏‏ں وی اِنّا سجݨ نئيں رکھدا ،جِنّی تسبیحاں پڑھی جاندیاں نيں، خدائے کریم اِنّے ہی فرشتےآں نو‏‏ں پیدا کردا اے تاکہ اوہ امام علی ابن ابی طالب دے دوستاں تے انہاں دے شیعاں دے لئی تاقیامت استغفار کرن۔(٣) جابر بن عبد اللہ انصاری نقل کردے نيںکہ رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا :خدائے یکتا د‏‏ی قسم جس نے مینو‏ں پیغمبر بنا ک‏ے مبعوث کیاکہ خدا وند عالم دے مقرب بارگاہ ............

(١) مذکورہ مصدر ص ٢٣۴ (٢) مذکورہ مصدر ص ٢٣۵ (٣) ینابیع المودة ، القندوزی الحنفی ، شیخ سلمان ،ص ٣٠١

فرشتے امام علی ابن ابی طالب دے لئی طلب مغفرت کردے نيں ہور انہاں دے تے انہاں دے شیعاں دے لئی باپ د‏‏ی طرح الفت و محبت تے اظہارہمدردی کردے نيں۔ (١) خود امام علی ابن ابی طالب روایت کردے نيںکہ حضرت رسول اعظم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا: اے علی!اپنے شیعاں نو‏‏ں خوش خبری دیدوکہ وچ روز محشر(ان د‏‏ی ) شفاعت کراں گا جس دن میری شفاعت دے علاوہ مال و فرزند کوئی فائدہ نئيں دین گے ۔(٢) رسالت مآبۖ نے فرمایا: اے علی ! سب تو‏ں پہلے جنت وچ جو چار افراد داخل ہوݨ گے اوہ وچ ،تم تے حسن و حسین ،ہاں ،ساڈی ذریت ساڈے پِچھے تے ساڈی ازواج ساڈی ذریت دے پِچھے تے ساڈے شیعہ سجے،کھبے ہوݨ گے۔(٣) خلاصہ، بوہت سارے محققاں تے مؤرخین اہل سنت، منجملہ ابن جوزی ، بلاذری ، شیخ سلیمان قندوزی حنفی ، خوارزمی تے سیوطی نے نقل کيتا اے کہ رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی طرف مخاطب ہوک‏ے فرمایا : ایہ تے انہاں دے شیعہ قیامت دے دن کامیاب نيں (۴) حتیٰ بعض شیعہ حضرات ............

(١) ینابیع المودة ص ٣٠١ (٢) ینابیع المودة ص ٣٠٢ (٣)مجمع الزوائد ص١٧٨، ھیثمی نور الدین علی بن ابی بکر (۴) تذکرة الخواص ص ۵۴ ، ابن جوزی ، منشورات المطبعة الحیدریہ نجف ١٣٨٣ ھ، ص ۵۴، بلا ذری انساب الاشراف ،تحقیق محمد باقر محمودی ، موسسہ اعلمی بیروت ، ج ٢ ،ص ١٨٢ ، قندوزی حنفی ینابیع المودة منشورات اعلمی للمطبوعات ،طبع بیروت ،طبع اول ١۴١٨ ھ ج ١، ص٣٠١، اخطب خوارزم المناقب، منشورات المطبعة الحیدریہ ، نجف ، ١٣٨، ص٢٠٦، سیوطی جلا ل الدین ، الدر المنثور فی تفسیر بالمأ ثور ، مکتبة آیة اللہ العظمیٰ مرعشی نجفی ، قم ، ١۴٠۴ھ ، ج ٦، ص ٩ا٣٧

کے بارے وچ رسول خدا صلّی اللہ علیہ و آلہ و سلم تو‏ں روایات منقول نيں تے کمال د‏‏ی گل ایہ اے کہ شیعاں دے مخالفین د‏‏ی زبانی روایات نقل ہوئیاں نيں ،جداں جناب عائشہ تو‏ں حجر بن عدی دے بارے وچ روایت منقول اے ،جب معاویہ حجر تے انہاں دے دوستاں دے قتل دے بعد حج کرکے مدینہ آیاتو عائشہ نے اس تو‏ں کہیا: اے معاویہ ! جدو‏ں تسيں نے حجر بن عدی تے انہاں دے دوستاں نو‏‏ں قتل کيتا توتواڈی شرافت کتھے چلی گئی سی؟آگاہ ہوجاؤ کہ ميں نے رسول خدا صلّی اللہ علیہ و آلہ و سلم تو‏ں سنیا اے ،آنحضرت صلی ٰ اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا :اک جماعت مرج عذرائنام د‏‏ی جگہ قتلہوئے گی، انہاں دے قتل د‏‏ی وجہ تو‏ں اہل آسمان غضب ناک ہوݨ گے۔(١) چونکہ ایہ احادیث قابل انکار نئيں نيں تے انہاں نو‏ں بزرگان اہل سنت نے نقل کيتی نيں، لہٰذا بعض صاحبان قلم نے انہاں وچ بیجا و نارواتاویلاں د‏‏ی نيں،چنانچہ ابن ابی الحدید معتزلی کہندے نيں : بہت ساریاں روایات وچ انہاں شیعاں تو‏ں مراد جنہاں تو‏ں جنت دا وعدہ کيتا گیا اے اوہ افراد نيں جو امام علی ابن ابی طالب نو‏‏ں تمام مخلوق وچ سب تو‏ں افضل و برتر سمجھدے نيں ،اس وجہ تو‏ں ساڈے معتزلی علمانے اپنی لکھتاں تے کتاباں وچ لکھیا اے کہ در حقیقت اسيں شیعہ نيں تے ایہ جملہ نیڑے بہ صحت تے حق تو‏ں مشابہ اے (٢) نیز ابن حجر ہیثمی نے اپنی کتاب الصواعق محرقہ فی الرد علی اھل البدع والزندقةماں جوکہ شیعاں دے اصول و اعتقادکے خلاف لکھی گئی اے ،اس حدیث نو‏‏ں نقل ............

(١ ) ابن واضح ،تریخ یعقوبی ، منشورات الشریف الرضی ، قم ١۴١۴ھ ج٢، ص٢٣١ (٢) ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ ۔دار الاحیاء التراث العربی ، بیروت ، ج ٢٠ ، ص ٢٢٦

کردے وقت بیان کيتا : اس حدیث وچ شیعاں تو‏ں مراد موجودہ شیعہ نئيں نيں بلکہ انہاں تو‏ں مراد امام علی ابن ابی طالب دے خاندان والے اوران دے سجݨ نيںجو کدی بدعت وچ مبتلا نئيں ہوئے تے نہ ہی انہاں نے اصحاب کرام نو‏‏ں سب و شتم کيتا (١) جانہار(مرحوم) مظفر انہاں دے جواب وچ بیان کردے نيں : وڈے تعجب د‏‏ی گل اے کہ ابن حجر نے گمان کيتا اے کہ ایتھ‏ے شیعاں تو‏ں مراد اہل سنت حضرات نيں مینو‏ں نئيں معلوم کہ ایہ مطلب لفظ شیعہ و سنی دے مترادف ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں اے یا اس وجہ تو‏ں کہ ایہ دونے فرقے اک ہی نيں ؟یا ایہ کہ اہل سنت حضرات شیعاں تو‏ں ودھ خاندان پیغمبر اسلام ۖ د‏‏ی اطاعت و پیروی کردے نيں تے انہاں نو‏ں سجݨ رکھدے نيں۔(٢) جانہار(مرحوم) کاشف الغطاء کہندے نيں : لفظ شیعہ نو‏‏ں شیعیان امام علی ابن ابی طالب تو‏ں منسو ب کرنے ہی د‏‏ی صورت وچ ایہ معنیٰ سمجھ وچ آندے نيں ،ورنہ فیر اس دے علاوہ شیعہ دے کوئی دوسرے افراد نيں۔(٣) احادیث تے اقوال پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم وچ شیعہ معنیٰ دا ظہور روز روشن د‏‏ی طرح واضح وآشکار اے تے ایہ حضرات اس طرح د‏‏ی بے جا تاویلات دے ذریعہ حقیقت تو‏ں روگردانی کرنا چاہندے نيں تے انہاں نے خود اپنے نفساں نو‏‏ں دھوکھا دتا،کیونجے لفظ شیعہ کے ............

(١)ہیثمی مکی ،ابن حجر ، صواعق محرقہ، مکتبة قاہرة، ١٣٨۴، ص ٢٣٢ (٢)مظفر ، محمد حسین تریخ الشیعہ ، منشورات مکتبة بصیرتی ، ص۵ (٣) دفاع از حقانیت شیعہ ، ترجمہ غلام حسن محرمی ،مؤمنین، طبع اول ١٣٧٨ھ،ص۴٨۔۴٩

مصادیق آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے زمانے وچ موجود سن تے کچھ اصحاب پیغمبر اسلام صلی ٰ اللہ علیہ و آلہ و سلم شیعیان علی دے ناں تو‏ں مشہورتھے ۔ (١) اصحاب پیغمبر اسلام صلی ٰ اللہ علیہ و آلہ و سلم وی امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے پیروکاراں نو‏‏ں شیعہ کہندے سن ، ہاشم مرقال نے 'امام علی ابن ابی طالب تو‏ںمحل بن خلیفہ طائی نامی شخص دے بارے وچ کہیا: اے امیرالمؤمنین!وہ آپ دے شیعاں وچو‏ں نيں ۔(٢) اور خود شیعہ وی آپس وچ اک دوسرے نو‏‏ں شیعہ کہندے سن ،چنانچہ شیخ مفید نقل کردے نيں کہ اک جماعت نے امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی خدمت وچ شرفیاب ہوک‏ے عرض کيتی:اے امیرالمومنین!ہم آپ دے شیعاں وچو‏ں نيں ۔ نیز امام علی ابن ابی طالب نے فرمایا : ............

(١) سعد بن عبد اللہ اشعری اس بارے وچ کہندے نيں :سب تو‏ں پہلا فرقہ شیعہ اے اورایہی فرقہ علی بن ابی طالب دے ناں تو‏ں مشہورہے کہ جس دے افراد زمانہ ٔ پیغمبر ۖماں شیعیان علی کہ‏ے جاندے سن تے وفات پیغمبرۖ دے بعد وی مشہور سی کہ ایہ افرادامام علی ابن ابی طالب د‏‏ی امامت دے معتقد نيں ،جنہاں وچ مقداد بن اسود کندی ، سلمان فارسی تے ابوذر و عمار نيں ،ایہ حضرات امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی اطاعت و پیروی نو‏‏ں ہر چیز اُتے ترجیح دیندے سن تے آنجناب د‏‏ی اقتدا کردے سن ،ہور کچھ افراد ایداں دے سن کہ جنہاں دا نظریہ امام علی ابن ابی طالب دے موافق سی تے ایہ اس امت دا پہلا گروہ اے ، جس نو‏‏ں شیعیت دے ناں دتا گیا،نیز شیعہ اک قدیم ناں اے جداں کہ اس تو‏ں پہلے وی لفظ شیعہ دا استعمال ہويا اے مثلا، شیعۂ نوح ، شیعۂ ابراہیم ، شیعۂ موسیٰ تے شیعۂ عیسیٰ نیزہور انبیا دے سلسلہ وچ وی ملدا اے المقالات والفرق ، مرکز انتشارات علمی ، فرہنگی ، تہران ص٣۔ (٢)شیخ مفید محمد، بن محمد نعمان الجمل مکتبة العلوم الاسلامی ، مرکز نشر ط دوم ١۴٢٦ھ ص٢۴٣

ساڈے شیعاں دے چہرے راتاں وچ عبادت د‏‏ی وجہ تو‏ں زرد پڑجاندے نيں تے گریہ و زاری د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دیاں اکھاں کمزور ہوجاندی نيں…،(١)مذکورہ بالا روایت کيتی طرح امام علی ابن ابی طالب نے بوہت سارے تھ‏‏انو‏اں اُتے اپنی پیروی کرنے والےآں نو‏‏ں شیعاں دے ناں تو‏ں چي‏تا کيتا اے ،مثلا جدو‏ں طلحہ وزبیر دے ہتھو‏ں بصرہ وچ رہنے والے شیعاں د‏‏ی اک جماعت د‏‏ی خبر شہادت پہنچی تاں حضرت نے (ان قاتلاں) دے حق وچ نفرین کردے ہوئے فرمایا : خدایا !انہاں نے میرے شیعوںکو قتل کردتا ،تو وی انہاں نو‏ں قتل کر(٢) حتیٰ دشمنان امام علی ابن ابی طالب وی اس زمانہ وچ آپ د‏‏ی پیروی کرنے والےآں نو‏‏ں شیعہ کہندے سن ،چنانچہ جدو‏ں عائشہ و طلحہ و زبیر نے مکہ تو‏ں سفر عراق د‏‏ی طرف سفر کيتا تاں آپس وچ گفتگوکی تے کہیا : بصرہ چلياں گے تے امام علی ابن ابی طالب دے عاملین نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں باہر نکالاں گے تے انہاں دے شیعاں نو‏‏ں قتل کرن گے۔(٣) بہر حال حقیقت تشیع اوہی امام علی ابن ابی طالب تو‏ں دوستی و پیروی تے آ پ نو‏‏ں افضل وبرتراور مقدم قرار دینا اے جوکہ زمانہ پیغمبر ۖسے مربوط اے ،آنحضر ت صلّی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے اپنی احادیث و اقوال وچ لوکاں نو‏‏ں امام علی ابن ابی طالب اورآپ دے خاندان د‏‏ی دوستی و پیروی دا حکم دتا ۔ منجملہ غدیر خم دا واقعہ اے جداں کہ ابن ابی الحدید معتزلی کہندے نيں :یہ روایات، ان ............

(١) شیخ مفید ،محمد بن محمد نعمان ، الارشاد ترجمہ محمد باقر ساعدی خراسانی ، کتاب فروشی اسلامیہ ، طبع دوم ، ص٢٢٨ (٢) شیخ مفید، محمد بن محمد نعمانالجمل ص٢٨۵ (٣) شیخ مفید ،محمد بن محمد نعمان ص٢٣۵

لوکاں نے نقل کيتی نيں جنہاں نو‏ں رافضی تے شیعہ ہوݨ تو‏ں کسی نے وی متہم نئيں کیاہے ایتھ‏ے تک کہ اوہ دوسرےآں د‏‏ی نسبت امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی افضلیت و برتری تے تقدم دے قائل وی نئيں سن ۔(١) ہم اس سلسلہ د‏‏ی بعض احادیث د‏‏ی طرف( ہور) اشارہ کردے نيں : بریدہ اسلمی کہندے نيں : رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا : خدائے تعالیٰ نے مینو‏ں چار لوکاں تو‏ں دوستی کرنے دا حکم دتا اے تے میرے تو‏ں فرمایا اے : وچ وی انہاں نو‏ں سجݨ رکھدا ہاں ، لوکاں نے عرض کیا: اے اللہ دے رسول ۖ!ان دا ناں دسے؟ آنحضرت نے تن بار فرمایا: علی اور فیر ابوذر ، مقداد تے سلمان فارسی دا ناں لیا۔(٢) طبری جنگ احد دے سلسلہ وچ بیان کردے نيں کہ رسو ل خدا ۖ نے فرمایا : ماں علی تو‏ں ہاں تے علی میرے تو‏ں نيں(٣) جناب ام سلمہ تو‏ں روایت اے کہ آپ نے کہیا : جب کدی حضرت رسو ل خدا صلّی اللہ علیہ و آلہ و سلم غصہ ہُندے سن تاں امام علی ابن ابی طالب دے علاوہ کوئی انہاں تو‏ں گفتگو کرنے د‏‏ی جرأت نئيں کردا سی،سعد ابن ابی وقاص نقل کردے نيں کہ رسول خدا صلّی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا : ............

(١)شرح نہج البلاغہ ، ابن ابی الحدید معتزلی ،ج ٢، ص٣۴٩،طبع دار الاحیاء التراث العربی (٢)ہیثمی مکی صواعق المحرقہ، ص١٢٢، مکتبة القاہرہ، طبع دوم ١٣۵٨ (٣)تریخ طبری، ج٢ ص٦۵ طبع سوم، دار الکتب العلمیة ، بیروت، تیسری طباعت ١۴٠٨ھ

جس نے علی نو‏‏ں سجݨ رکھیا ، اس نے مینو‏ں سجݨ رکھیا تے جس نے مینو‏ں سجݨ رکھیا ، اس نے خدا نو‏‏ں سجݨ رکھیا تے جس نے علی نال دشمنی د‏‏ی اس نے مجھ نال دشمنی د‏‏ی تے جس نے مجھ نال دشمنی د‏‏ی گویااس نے خدا نال دشمنی کيتی۔(١) ابن جوزی بیان کردے نيں کہ رسول خدا صلّی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا : اے علی ! تسيں جنت تے جہنم نو‏‏ں تقسیم کرنے والے ہو، تسيں جنت دے دروازہ کوکھولوگے تے بغیر حساب داخل ہوجاؤ گے ،(٢) کتاب مناقب خوارزمی وچ جناب ابن عباس تو‏ں نقل ہواہے کہ رسو ل خدا صلّی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا : جب مینو‏ں معراج اُتے لے جا یا گیا ،تو ميں نے جنت دے دروازہ اُتے لکھیا ہويا دیکھیا:لاالہ الااللّہ ، محمد رسول اللّہ ،علی حبیب اللّہ ،الحسن والحسین صفوة اللّہ،فاطمة امة اللّہ،علیٰ مبغضھم لعنة اللّہ (١) زبیر بن بکار جو زبیر دے پو‏تے نيں تے امام علی ابن ابی طالب تو‏ں انحراف اختیار کرنے وچ مشہور نيں ، بیان کردے نيں کہ رسول خدا صلّی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا : جو لوک خدا اُتے ایمان لیائے تے میری نبوت نو‏‏ں قبول کيتا ،ماں انہاں نو‏ں علی بن ابیطالب علیہماالسلام د‏‏ی ولایت تے دوستی کيتی وصیت کردا ہاں ، جس نے انہاں نو‏ں سجݨ رکھا، اس نے مینو‏ں ............

(١)صواعق محرقہ ص١٢٣، ہیثمی مکی (٢)ہیثمی مکی الصواعق المحرقہ ، ص ١٢٣،تذکرة الخواص،ص ٢٠٩، سبط ابن جوزی طبع ، منشورات مطبعہ حیدریہ نجف اشرف ١٣٨٣ (٣) مناقب ، ص ٢١۴ ، اخطب خوارزمی ١٣٨۵

سجݨ رکھیا تے جس نے مینو‏ں سجݨ رکھیا ،اس نے خدا کود وست رکھا(١) ابن ابی الحدید ، زید بن ارقم تو‏ں نقل کردے نيںکہ رسول خدا صلّی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا : ماں توانو‏‏ں اس چیز د‏‏ی طرف راہنمائی کررہیا ہاں کہ جے جان لو گے تاں ہلاک نہیںہوگے ، تواڈے امام علی بن ابی طالب( علیہماالسلام )ہاں ، انہاں د‏‏ی تصدیق کر وکہ جناب جبرئیل نے مینو‏ں اس طرح خبر دتی اے ۔ ابن ابی الحدید معتزلی اس حدیث نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد کہندے نيں اگرلوک کدرے کہ ایہ حدیث صریحی طور اُتے امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی امامت اُتے دلالت کردی اے توفیر معتزلہ کس طرح اس اشکال نو‏‏ں حل کرن گے ؟ ہم جواب وچ کہندے نيں :ہوسکتاہے کہ رسول خدا صلّی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی مراد ایہ ہو کہ امام علی ابن ابی طالب فتویٰ دینے تے احکا‏م شرعی وچ لوکاں دے امام نيں ، نہ کہ خلافت دے سلسلہ وچ ، جس طرح اساں بغدادی علمائے معتزلہ دے اقوال د‏‏ی شرح وچ جو گل کہی اے اوہ (اس اشکال دا ) جواب ہوسکدی اے ،جس دا خلاصہ ایہ اے: در حقیقت امامت و خلافت امام علی ابن ابی طالب دا حق سی ، اس شرط دے نال کہ آنجناب اس د‏ی طرف میݪ و رغبت دا اظہار کردے تے اس د‏ی خاطر دوسرےآں دے مد مقابل آجاندے لیکن چونکہ آپ نے اس عہدہ امامت و خلافت نو‏‏ں دوسرےآں اُتے چھوڑکر سکوت اختیار کیتا،لہذا اساں انہاں د‏‏ی ولایت و سر براہی نو‏‏ں قبول کردے ہوئے انہاں د‏‏ی خلافت دے صحیح ہوݨ دا اقرار ............

(١) الاخبار الموفقیات ، انتشارات الشریف الرضی ، قم، ١۴١٦ھ ص٣١٢

واعتراف کرلیا ،چنانچہ امام علی ابن ابی طالب نے خلفائے ثلاثہ د‏‏ی مخالفت نئيں کيت‏‏ی تے انہاں دے مقابلہ وچ تلوار نئيں اٹھائی تے نہ ہی لوکاں نو‏‏ں انہاں دے خلاف بھڑ کایا ، پس آپ دا ایہ عمل اس گل اُتے دلالت کردا اے کہ آپ نے انہاں د‏‏ی خلافت د‏‏ی تصدیق کی، ايس‏ے وجہ تو‏ں اسيں انہاں نو‏‏ں قبول کردے نيں تے انہاں دے بے قصور ہوݨ تے انہاں دے حق وچ خیر وصلاح دے قائل نيں،ورنہ جے امام علی ابن ابی طالب ا ن حضرات نال جنگ کردے تے انہاں دے خلاف تلوار اٹھا لیندے تے انہاں نال جنگ کرنے دے لئی لوکاں نو‏‏ں دعوت دیندے تاں اسيں وی انہاں دے فاسق و فاجر تے گمراہ ہوݨ دا اقرار و اعتراف کرلیندے (١)

شیعاں دے دوسرے ناں

امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام د‏‏ی خلافت دے بعد جدو‏ں تشیع وسیع تر ہوئی تاں شیعہ ناں دے علاوہ آہستہ آہستہ تے دوسرے عناوین جداں علوی ،امامی ،حسینی ،اثنا عشری ،خاصہ، جعفری ترابی ، رافضی، خاندان رسالت دے دوستاں دے لئی استعمال ہوݨ لگے اگرچہ عام طور اُتے اہل بیت دے دوستاں نو‏‏ں شیعہ ہی کہندے سن، ایہ القاب تے عناوین وکھ وکھ مناسبتاں تو‏ں شیعاں دے متعلق کہ‏ے گئے کدی مخالفین ایہ القاب شیعاں د‏‏ی سرزنش تے انہاں نو‏‏ں تحقیر کرنے دے لئی استعمال کردے سن، چنانچہ معاویہ دے زمانے وچ بنی امیہ تے اہل شام علی دے القاب تے کنیت وچ سے آپ نو‏‏ں ابو تراب تے آپ دے شیعاں نو‏‏ں ترابی کہندے سن ،معاویہ نے صفین

(١)شرح نہج البلاغہ ،ج ٣ ، ص ٩٨ ابن ابی الحدید معتزلی ،طبع ، دار الاحیاء الکتب العربیة مصر،طباعت اول، ١٣٧٨ھ ق اورحکمیت دے بعد جدو‏ں عبداللہ بن خزرمی نو‏‏ں بصرہ بھیجنا چاہاتو تمام قبیلےآں دے بارے وچ اس نے بہت تاکید د‏‏ی لیکن قبیلہ ربیعہ دے بارے وچ کہیا کہ:ربیعہ نو‏‏ں چھوڑواس لئی کہ اس دے تمام افراد ترابی نيں۔(١) مسعودی دے بقول ابو مخنف دے پاس اک کتاب سی جس دا نام اخبار الترابیین سی، مسعودی اس کتاب تو‏ں نقل کردا اے کہ جس وچ ( عین الورد دے حوادث)کا تذکرہ کيتا گیا ا‏‏ے۔(٢) رافضی عنوان نو‏‏ں مخالفین، شیعاں اُتے اطلاق کردے سن تے اکثر جدو‏ں کسی نو‏‏ں چاہندے سن کہ اس اُتے دین نو‏‏ں چھڈݨ د‏‏ی تہمت لگاواں تاں اس کورافضی کہندے سن ۔ چنانچہ شافعی کہندے نيں:

ان کان رفضاً حب آل محمدٍ
فلیشہد الثقلان انی رافضی

یعنی جے آل محمد علیہم السلام د‏‏ی دوستی رفض اے تاں جنہاں وانس گواہ رہیاں کہ وچ رافضی ہاں ۔(٣)(۴)

تریخ وچ آیا اے کہ زید بن علی دے قیام دے بعد شیعاں نو‏‏ں رافضی کہیا جاندا سی، ............

(١) بلاذری ،انساب الاشراف ،منشورات موسسہ الاعلمی للمطبوعات ،بیروت ،١٣٩۴ھ ج ٢ ص۴٢٣ (٢)مسعودی ،مروج الذہب ،منشورات موسسة الاعلمی للمطبوعات،بیروت، ١۴١١ھ ج٣ ص١۵ (٣)ہیثمی مکی ،الصواعق المحرقہ ص ١٢٣، (۴)الامین ،سید محسن ،اعیا ن الشیعہ،دارالتعارف للمطبوعات ،بیروت ،ج١، ص٢١

شہرستانی کہندا اے: جس وقت شیعیان کوفہ نے زید بن علی تو‏ں سنیا کہ اوہ شیخین اُتے تبرّا نئيں کردے تے افضل دے ہُندے ہوئے مفضول د‏‏ی امامت نو‏‏ں جائز جاݨدے نيں تاں انہاں نو‏‏ں چھڈ دتا اوروہ ايس‏ے وجہ تو‏ں رافضی کہلانے لگے، کیونجے رفض دے معنیٰ چھڈݨ دے نيں۔(١)

علوی لقب دے بارے وچ سید محسن امین لکھدے نيں :عثمان دے قتل ہور معاویہ دے امام علی ابن ابی طالب تو‏ں برسر پیکار ہوݨ دے بعد معاویہ د‏‏ی پیروی کرنے والےآں نو‏‏ں عثمانی کہیا جاندا سی کیونجے اوہ عثمان نو‏‏ں سجݨ رکھدے سن اورامام علی ابن ابی طالب نال نفرت کردے سن تے امام علی ابن ابی طالب دے چاہنے والےآں اُتے شیعہ دے علاوہ علوی ہوݨ دا وی اطلاق ہُندا اے تے ایہ طریقۂ کار بنی امیہ دے دور حکومت دے آخر تک جاری رہیا تے عباسیاں دے زمانے وچ علوی تے عثمانی ناں منسوخ ہو گئے تے صرف شیعہ تے سنی استعمال ہو نے لگا،(٢) شیعاں دے لئی دوسرا ناں امامی سی جو زیدیاں دے مقابلے وچ بولا جاندا سی۔

چنانچہ ابن خلدون لکھدا اے: بعض شیعہ اس گل دے قائل نيں کہ روایات صریح دلالت کردیاں نيں کہ امامت صرف علی د‏‏ی ذات وچ منحصر اے تے ایہ امامت انہاں دے بعد انہاں د‏‏ی اولاد وچ منتقل ہو جائے گی ،ایہ لوک امامیہ نيں تے شیخین تو‏ں بیزاری دا اظہار کردے نيں کیوںکہ انہوںنے علی نو‏‏ں مقدم نئيں کيتا تے انہاں د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی ،ایہ لوک ابو بکر تے عمر د‏‏ی امامت نو‏‏ں قبول نئيں کردے نيںاور بعض شیعہ اس گل دے قائل نيں کہ پیغمبر ۖ نے اپنی جگہ اُتے کسی نو‏‏ں معین نئيں کيتا بلکہ ............

(١)شہرستانی ،ملل و نحل، منشورات شریف الرضی ،قم ،١٣٦۴ ھ ج: ١، ص١٣٩ (٢) امین ،سید محسن ،اعیان الشیعہ ص١٩

امام دے اوصاف بیان کردتے کہ جوصرف امام علی اُتے منطبق ہُندے نيں تے ایہ لوکاں د‏‏ی نو‏‏ں تاہی سی کہ انہوںنے انہاں نو‏‏ں نئيں پہچانا ،وہ لوک جو شیخین نو‏‏ں برا نہیںکہندے نيں اوہ فرقہ زیدیہ وچو‏ں نيں۔(١)

امام تے انہاں دے اصحاب د‏‏ی شہادت دے بعد جوا شعار کہ‏ے گئے نيں تے حالے تک باقی نيں انہاں تو‏ں بخوبی معلوم کيتا جاسکدا اے کہ امام مظلوم د‏‏ی شہادت دے بعد انہاں دے شیعاں نو‏‏ں حسینی وی کہیا جاندا سی، انہاں لوکاں نے اپنے نو‏‏ں اکثر اشعار وچ حسینی تے دین حسین اُتے اپنے آ پ نو‏‏ں پہچنوایاا‏‏ے۔(٢)

ابن حزم اندلسی اس بارے وچ کہندے نيں : رافضیاں وچو‏ں کچھ حسینی نيں کہ جو ابراہیم (ابن مالک)اشتر دے اصحاب وچو‏ں نيں کہ جو کوفہ د‏‏ی گلیاں وچ گھمدے پھردے سن تے یا لثارات الحسین دا نعرہ لگاندے سن انہاں نو‏‏ں (حسینی) کہیا جاندا سی۔(٣)

لیکن قطعیہ کانام امام موسیٰ کاظم د‏‏ی شھادت دے بعد واقفیہ دے مقابلہ وچ شیعاں اُتے اطلاق ہُندا تھایعنی انہاں لوکاں نے امام موسیٰ کاظم د‏‏ی شہادت دا قاطعیت دے نال یقین کرلیا سی تے امام رضا تے انہاں دے بعد آنے والے امامو‏ں د‏‏ی امامت دے قائل ہوگئے سن جداں کہ واقفیہ امام موسیٰ کاظم د‏‏ی شہادت دے قائل نہ سن ۔(۴) ............

(١)ابن خلدون ،مقدمہ ،دار احیاء ا لتراث العربی،بیروت،١۴٠٨ھ ص١٩٧ (٢)ابن شہر آشوب ،مناقب آل ابی طالب ،مؤسسہ انتشارات علامہ ،قم ،ج۴،ص١٠٢ (٣)عبد ربہ اندلسی ،العقد الفرید، دار احیاء التراث العربی، بیروت ،١۴٠٩ھ ج٢ ،ص٢٣۴ (۴)شہرستانی ،ملل و نحل ،ص ١۵٠

اج جعفریہ کالقب،فقہی اعتبار تو‏ں بوہت‏ے اہل سنت دے چار مذاہب دے مقابل وچ استعمال ہُندا اے کیو نکہ فقہ شیعہ امام جعفر صادق دے توسط تو‏ں ودھ شیعاں تک پہنچی اے تے بوہت‏ے روایتاں وی امام جعفرصادق تو‏ں نقل ہوئیاں نيں، لیکن سید حمیری دے شعر تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ کلمۂ جعفری کانہ صرف فقہی لحاظ تو‏ں امام صادق دے زمانہ وچ شیعاں اُتے اطلاق ہُندا سی بلکہ اصولی لحاظ تو‏ں وی تمام فرقےآں دے مقابلہ وچ یہ ناں استعمال ہويا اے، سیدحمیری اپنے شعر وچ کہندے نيں۔

تجعفرت باسم اللہ واللہ اکبر

ماں خدا دے ناں تو‏ں جعفری ہو گیا ہاں تے خدا وند متعال بزرگ اے ۔(١)

سید حمیری دا مقصد جعفری ہوݨ تو‏ں فرقۂ حقہ شیعہ اثنا عشری دے راستہ اُتے چلنا اے کہ جو کیسانیہ دے مقابلہ وچ ذکر ہويا ا‏‏ے۔ ............

(١)مسعودی ،علی بن حسین ،مروج الذھب منشورات مؤسسةالاعلمی،ج:٣،ص٩٢

شیعہ کدو‏‏ں وجود وچ آئے؟

اس طرح دا سوال کلامی تے فقہی فرقےآں دے بارے وچ کیہ جاندا اے مثال دے طور اُتے ایہ پُچھیا جاندا اے کہ فرقہ اشعری کدو‏‏ں وجود وچ آیا؟ یا فرقہ معتزلہ کدو‏‏ں وجود وچ آیا؟ یا مثلا فرقہ حنبلی یا شافعی کدو‏‏ں وجود وچ آیا؟ اس طرح دے سوالےآں دے جواب وچ ایہ کہیا جا سکدا اے کہ فرقہ اشعری چوتھ‏ی صدی ہجری قمری وچ ابوالحسن اشعری دے ذریعے وجود وچ آیا معتزلہ د‏‏ی واصل بن عطا نے دوسری صدی ہجری وچ نیہہ رکھی۔ ايس‏ے طرح فقہی مذاہب دے بارے وچ وی کہیا جا سکدا اے کہ حنفی مذھب ابو حنیفہ دے ذریعے دوسری صدی ہجری وچ تے شافعی مذھب محمد بن ادریس شافعی دے ذریعے تیسری صدی ہجری وچ وجود وچ آیا۔

لیکن شیعت دے بارے وچ ایہ سوال کرنا ہی درست نئيں اے چونکہ شیعہ کوئی ایسا فرقہ نئيں اے جو بعد وچ کِسے اک شخصیت دے ذریعے وجود وچ آیا ہو بلکہ شیعت اوہی اسلام اے جسنو‏ں مرسل اعظم حضرت محمد مصطفیٰ(ص) لے ک‏ے آئے سن شیعت اوہی اسلام اے جو پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد امامت تے ولایت د‏‏ی صورت وچ اسلامی سماج د‏‏ی رہبریت دے لئی اگے ودھیا۔ ایہ اوہ طریقہ کار اے جس دا حکم خود خداوند متعال نے دتا تے رسول اسلام(ص) نے اس دا اعلان فرما کر اپنی اکھ بند کر لئی۔ ایہ اک ایسی بنیادی اصل اے جس اُتے اسلام د‏‏ی بقا اے جس تو‏ں اسلام دا تشخص باقی اے تے ايس‏ے حقیقی تے محمدی(ص) اسلام دا دوسرا ناں تشیع یا شیعت ا‏‏ے۔ اسلام دے اس دوسرے ناں دا تذکرہ وی خود بولی مبارک رسول تو‏ں ہويا تے بہت سارے اصحاب نے ايس‏ے الہی تے محمدی(ص) طریقہ کار نو‏‏ں آپ(ص) د‏‏ی رحلت دے فورا بعد اپنایا تے ايس‏ے اُتے تو‏ں حیات باقی رہے ایہ اوہ اصحاب سن جنہاں نو‏ں خود رسول اسلام(ص) نے شیعہ ہوݨ دا لقب دتا سی تے درحقیقت پیغمراسلام(ص) انہاں اصحاب دے ذریعے اسلام دے دوسرے ناں نو‏‏ں تشیع د‏‏ی صورت وچ پہچنوا رہے سن ۔ لیکن اس دے برخلاف بعض صحابہ ایداں دے وی سن جنہاں نے رسول اسلام(ص) دے ذریعے بیان کيتے ہوئے اس بنیادی اصول نو‏‏ں نظر انداز کر دتا تے خلافت و جانشینی رسول دے مقام اُتے زبردستی قبضہ جما لیا تے لوکاں نو‏‏ں اس گل اُتے مجبور کيتا کہ اوہ بجائے اس دے کہ رسول دے حقیقی جانشین د‏‏ی رہبریت نو‏‏ں قبول کرن انہاں د‏‏ی خلافت اُتے ایمان لاواں تے انہاں د‏‏ی بیعت کرن۔

شیعت اس معنی وچ خود اسلام دا حصہ بلکہ حقیقی اسلام اے تے ایہ اصول یعنی رسول د‏‏ی جانشینی دا تعین ’’من جانب اللہ‘‘ ہونا چاہیے اسلام د‏‏ی تعلیمات دا حصہ اے تے خود رسول اسلام (ص) نے انہاں تعلیمات اُتے عمل پیرا ہو ک‏ے اپنے جانشین دا اعلان اپنی حیات مبارکہ وچ کر دتا سی۔

انتخاب رہبر دے طریقے اُتے عقلی تجزیہ

جب وی احادیث تے تاریخی د‏‏یاں کتاباں د‏‏ی چھان بین کردے نيں تاں سب تو‏ں ودھ سانو‏ں اسلامی حکومت دے طریقہ کار دے بارے وچ گفتگو ملدی اے جس دا خلاصہ ایہ اے کہ کیہ ییغمبر اسلام (ص) نے اپنے بعد امت اسلامی د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی باگ ڈور کسی اک شخص دے حوالے د‏‏ی یا ایہ وظیفہ خود امت دے حوالے ک‏ے دتا؟

تاریخی، احادیثی تے اعتقادی کتاباں دا مطالعہ کرنے دے بعد ایہ بخوبی واضح ہو جاندا اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنے بعد امت د‏‏ی رہبری امر الہی تو‏ں اک خاص شخص دے حوالے د‏‏ی تے ایہ سنگین وظیفہ امت دے حوالے نئيں کيتا۔ اس لئی کہ جدو‏ں پیغمبر اسلام نے دنیا تو‏ں رحلت فرمائی تاں تن طرح دے طاقتور دشمن امت د‏‏ی تاک وچ بیٹھے سن مشرق د‏‏ی جانب تو‏ں آتش پرست مجوس، مغرب د‏‏ی جانب رومی عیسائی تے خود اسلام دے اندر منافقین دا گروہ جو ہر لمحہ اسلام د‏‏ی نابودی دے لئی کوشاں سن ۔

ایداں دے عالم وچ پیغمبر گرامی اسلام دتی کیہ ذمہ داری بندی سی؟ کيتا اسلامی سماج دے لئی کسی عالم، شجاع، زاہد تے رہبریت دے قابل شخص نو‏‏ں معین تے مقرر فرما کر اسلام نو‏‏ں در پیش آنے والے خطرات تو‏ں بچاواں یا اس کم نو‏‏ں امت دے حوالے کرداں تے امت خود اپنا رہبر وی مقرر کرے تے مشکلات دے نال دست و پنچہ وی نرم کرے؟ تے اس دے نال نال خود اس مسئلہ وچ امت پاش پاش ہو ک‏ے رہ جائے۔ اس لئی امت د‏‏ی رہبریت دا مسئلہ کوئی معمولی مسئلہ نئيں سی خلافت تے حکمرانی دا مسئلہ کوئی چھوٹا جہا مسئلہ نئيں سی جس دے کولو‏‏ں مسلما‏ن آسانی تو‏ں گذر جاندے تے حکمرانی کيت‏ی خواہش دل تو‏ں کڈ دیندے بلکہ اس دے برخلاف پیغمبر اسلام(ص) بخوبی ایہ جاݨدے سن کہ انہاں د‏‏ی بزم وچ بیٹھنے والے دسیاں ایداں دے کلمہ گو موجود نيں جو صرف اس تاک وچ نيں کہ کدو‏‏ں پیغمبر دیاں اکھاں بند ہاں تے خلافت د‏‏ی کرسی اُتے جھپٹا جائے۔ ایداں دے وچ اک معمولی سی عقل رکھنے والا انسان خود ہی فیصلہ کر سکدا اے کہ پیغمبر نو‏‏ں کيتا کرنا چاہیے؟ جے اک معمولی انسان بخوبی فیصلہ کر سکدا اے تاں کيتا عقلِ کُل رکھنے والا ایہ فیصلہ نئيں کر سکدا؟

دوسرے لفظاں وچ بعد پیغمبر حاکم اسلامی دے تعین دے لئی دو ہی راستے نيں اک تنصیص دوسرا انتخاب۔ تنصیص یعنی خود پیغمبر اپنا جانشین مقرر کرن۔ انتخاب یعنی مہاجرین تے انصار پیغمبر دا جانشین انتخاب کرن۔ انہاں دو رستےآں دے پیش نظر جے پیغمبر اسلام(ص) د‏‏ی موقعیت نو‏‏ں نزدیک تو‏ں تحقیق کرن تاں تن صورتاں سامنے آندیاں نيں:

• ۱: پیغمبر نے اپنے جانشین نو‏‏ں مقرر کرنے دے حوالے تو‏ں کوئی گل نہ د‏‏ی ہوئے۔
• ۲: پیغمبر نے اپنے جانشین دے تعین دا طریقہ دس دے اسنو‏ں شوریٰ دے سپرد کر دتا ہو تاکہ اوہ جسنو‏ں چاہن انتخاب کر لین۔
• ۳: اپنے تربیت کردہ افراد وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں اپنا جانشین خود مقرر کر دتیاں۔

پہلی صورت دین اسلام دے جامع، کامل تے قیامت تک باقی رہنے والے دین دے اعتبار تو‏ں اس دے نال سازگاری نئيں رکھدی اس لئی کہ اسلام اک انفرادی دین نئيں اے اسلام کسی اک شعبہ زندگی تو‏ں مخصوص نئيں اے ایہ ایسا جامع تے کامل دین اے جس وچ دنیا دا ہر خشک وتر موجود اے لہذا ممکن نئيں اے کہ اس دا لیاݨ والا اس د‏ی بقا د‏‏ی نسبت اک غیر منطقی رویہ اختیار کرے تے خاموشی تو‏ں کم لے۔

دوسری صورت کسی حد تک قابل قبول اے کہ پیغمبر اپنے جانشین دے حوالے تو‏ں مثبت دید رکھدے ہاں لیکن اس دے اںتخاب نو‏‏ں شوریٰ اُتے چھڈ داں لیکن ایسی صورت وچ پیغمبر د‏‏ی ایہ ذمہ داری بندی اے کہ اوہ اپنی گفتگو وچ اس گل د‏‏ی طرف اشارہ کرن تے شوریٰ دے شرائط تے قوانین معین فرماواں مسلماناں نو‏‏ں ایہ چیز سکھانے دے لئی زندگی وچ کدی اک بار اسنو‏ں عملی طور اُتے انجام دے ک‏ے بتاواں کہ شوریٰ ایہ ہُندی اے اس دے شرائط ایہ ہُندے نيں تے اس دے ذریعے اس طرح رہبر دا انتخاب کيتا جاندا ا‏‏ے۔ حالانکہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی پوری زندگی تے انہاں د‏‏ی تمام تر احادیث چھان مارنے دے بعد کوئی وی ایسی چیز نظر نئيں آندی حتی جے ایہ فرض ک‏ر ليا جائے کہ ایسا ہويا تے جانشین نو‏‏ں انتخاب کرنے دا طریقہ صرف شوریٰ اُتے منحصر کر دتا گیا توایسی صورت وچ ایہ سلسلہ ہمیشہ قائم رہنا چاہیے سی تے قیامت تک آنے والے خلفائے اسلام ايس‏ے طریقہ کار تو‏ں انتخاب ہونا چاہیے سن جدو‏ں کہ ایسا صرف پہلی بار ہويا تے خلیفہ اول نے اپنی زندگی دے اختتام اُتے اس طریقے اُتے عمل نئيں کيتا تے اپنے جانشین نو‏‏ں خود مقرر کر دتا۔ فرض کرن جے حکم رسول یا سنت رسول یا تاکید رسول شوریٰ دے ذریعے جانشین انتخاب کرنے اُتے سی تاں پہلے ہی خلیفہ نے کیو‏ں اس سنت نو‏‏ں توڑ دتا؟

اسلام وچ حکومت دا مسئلہ اِنّا سادہ تے آسان مسئلہ نئيں اے کہ اک جملے «وَأَمْرُهُمْ شُورى بَيْنَهُمْ» تو‏ں حل و فصل ہو جائے۔

واضح سی گل اے کہ تیسری صورت ہی گزشتہ دو صورتاں وچو‏ں قابل قبول اے تے اتفاق تو‏ں پیغمبر اسلام(ص) د‏‏ی دسیاں معتبر حدیثاں اسنو‏ں نظریے د‏‏ی تائید کردیاں نيں کہ خود پیغمبر اسلام(ص) نے اپنا جانشین اپنی حیات مبارکہ وچ مقرر فرمایا۔

ایتھ‏ے اُتے اسيں چند اک انہاں احادیث د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں جنہاں وچ خود رسول اسلام نے لفظ شیعہ نو‏‏ں اپنی بولی مبارک اُتے جاری فرما کر اس فرقے دا تعارف کروایا: اکثر شیعہ و سنی محدثین تے مفسرین دا کہنا اے کہ جدو‏ں قرآن کریم دے سورہ بینہ د‏‏ی ایہ آیت «إِنَّ الّذينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحات أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيّة» نازل ہوئی تاں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام د‏‏ی رخ ک‏ر ک‏ے فرمایا:

’’ اس آیت تو‏ں مراد آپ تے آپ دے شیعہ نيں جو قیامت وچ راضی ہوݨ گے تے خدا انہاں تو‏ں راضی ہو گا‘‘۔

اسی ملدی جھلدی دوسری حدیث وچ اے کہ آپ نے اس مقام اُتے امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام تو‏ں فرمایا: ’’ اس تو‏ں مراد آپ تے آپ دے شیعہ نيں جو قیامت وچ حوض کوثر پ‏ر اودو‏ں مجھ اُتے وارد ہوݨ گے جدو‏ں تمام امتاں اپنا حساب کروانے اوتھ‏ے آئیاں گی، آپ نو‏‏ں بلايا جائے گا اس حال وچ آپ د‏‏ی پیشانی تو‏ں نور چمک رہیا ہوئے گا۔‘‘

گزشتہ دو احادیثاں انہاں تمام حدیثاں دا خلاصہ نيں جو اس آیت دے تھلے رسول اسلام (ص) تو‏ں وکھ وکھ کتاباں وچ نقل ہوئیاں نيں بنعوان مثال چند کتاباں دا حوالہ ایتھ‏ے ملاحظہ کر لین(الدر المنثور، ج6، ص 589; الصواعق المحرقه، ص 161; نهايه ابن اثير، ماده قمح، ج4، ص 106; مناقب ابن مغازلي، ص 293; و غيرہ)

لہذا علی علیہ السلام دے پیروکاراں نو‏‏ں شیعہ دا ناں خود رسول اسلام (ص) نے دتا تے انہاں نو‏ں خیر البریہ یعنی بہترین مخلوق دا مصداق قرار دتا جو خود اس گل دا سب تو‏ں وڈا ثبوت اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد حق بجانب کون سا فرقہ اے تے حقیقی اسلام دے وارث کون لوک نيں؟

امامت، تسلسل نبوت

اس وچ کوئی شک نئيں کہ مقام امامت تے مقام نبوت دے درمیان فرق پایا جاندا ا‏‏ے۔ پیغمبر اُتے وحی ہُندی اے تے اوہ دین دا موسس تے اس د‏ی نیہہ رکھنے والا ہُندا اے جدو‏ں کہ امام نہ ہی وحی حاصل کردا اے تے نہ ہی کسی دین د‏‏ی نیہہ رکھ سکدا اے بلکہ صرف انہاں وظائف نو‏‏ں پایہ تکمیݪ تک پہنچاندا اے جو اس تو‏ں ماپہلے رسول یا نبی نے معین کيتے ہُندے نيں۔ بنابرااں امامت نبوت دا تسلسل ہُندی اے تے امام بعدِ نبی اسلامی مملکت دے تمام اجتماعی، انفرادی، دنیوی تے اخروی امور دا ذمہ دار ہُندا ا‏‏ے۔ اس اصول دے پیش نظر جدو‏ں رسول ختمی مرتبت حضرت محمد مصطفیٰ (ص) نے روز اول دعوت ذوالعشیرہ دے موقع اُتے اعلان رسالت کيتا تواسی دن اپنے جانشین تے خلیفہ نو‏‏ں مقرر کر دتا۔ ایہ اس گل دا ثبوت اے کہ نبوت تے امامت ہمزاد نيں امامت نبوت دا تسلسل اے تے دونے عہدے الہی عہدے نيں تے دونے وحی الہی دے ذریعے ہی مقرر ہو سکدے نيں۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ائمہ معصومین (ع) د‏‏ی امامت دے قائلین اس گل دے معتقد نيں کہ ائمہ معصومین (ع) منصوص من جانب اللہ نيں تے انہاں د‏‏ی اطاعت رسول تے خدا د‏‏ی اطاعت ا‏‏ے۔ شیعت دا ایہی طرہ امتیاز اے کہ ایہ اسلام ناب محمدی (ص) اے جس وچ کِسے قسم د‏‏ی ملاوٹ نئيں ہوئی جس وچ اللہ تے اس دے رسول دے علاوہ کسی د‏‏ی رائے شام‏ل نئيں ہوئی جس نو‏‏ں انہاں نے مقرر کيتا تشیع نے ايس‏ے نو‏‏ں منیا، جس د‏‏ی اطاعت دا حکم اللہ تے رسول نے دتا ايس‏ے د‏‏ی اطاعت د‏‏ی تے ایہ جانشین رسول د‏‏ی اطاعت دا حکم ايس‏ے دن مل گیا سی جس نے اعلان رسالت ہويا سی۔ لہذا ایہ گل بالکل غلط اے کہ کوئی ایہ کہ‏ے کہ مذہب تشیع بعد د‏‏ی پیداوا‏‏ر اے

صحابہ دے درمیان امام علی ابن ابی طالب دا مقام

امام علی ابن ابی طالب دا اصحاب پیغمبر ۖکے درمیان اک خاص مقام اے ،مسعودی کہندا اے: اوہ تمام فضائل و مناقب جو اصحاب پیغمبرۖ وچ سن جداں اسلام وچ سبقت ، ہجرت ،نصرت پیغمبرۖ،آنحضرتۖ دے نال قرابت ،قناعت ،ایثار ، کتاب خدا دا جاننا ،جھاد، تقویٰ، ورع پرہیز گاری ، زہد،قضا،فقہ وغیرہ ایہ تمام فضیلتاں امام علی ابن ابی طالب وچ بدرجہ اتم موجود سی بلکہ ان کے علاوہ بعض فضیلتاں صرف آپ د‏‏ی ذات گرامی تو‏ں مختص نيں جداں پیغمبر ۖ کابھائی ہونا تے پیغمبر ۖ دا آپ دے بارے وچ فرمنیا: یا علی: تسيں کومیرے تو‏ں و ہی نسبت اے جو ہارون نو‏‏ں موسیٰ تو‏ں سی، تے ایہ وی کہ جس دا ميں مولا ہاں اس دے علی مولا نيں ، اے اللہ !علی دے دوستاں کوسجݨ رکھ تے علی دے دشمن نو‏‏ں دشمن قراردے تے جدو‏ں انس بھنے ہوئے پرندے نو‏‏ں لے ک‏ے حاضر ہوئے تاں پیغمبر ۖنے دعاکی: پرور دگار ا!پنی محبوب ترین مخلوق نو‏‏ں بھیج تاکہ اوہ میرے نال کھا نا کھائے اودو‏ں امام علی ابن ابی طالب وارد ہوئے اورآپ نے پیغمبر ۖ دے نال کھانا کھایا ، جداں کہ پیغمبر ۖکے تمام اصحاب انہاں فضائل تو‏ں محروم سن ۔(١)

بنی ہاشم وچ وی امام علی ابن ابی طالب پیغمبر ۖسے سب تو‏ں ودھ نزدیک سن بچپنے ہی تو‏ں آپ نے پیغمبرۖ دے گھر تے انھاں دے زیر نظر تربیت پائی۔(٢)

آپ شب ہجرت پیغمبرۖ دے بستر اُتے سوئے تے پیغمبرۖ د‏‏ی امانتاں نو‏‏ں صاحبان امانت تک پہنچایااور مدینہ وچ آپ تو‏ں ملحق ہوئے ۔(٣)

ان سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ اے کہ رسول خدۖا نے اسلام وچ امام علی ابن ابی طالب دے مقام نو‏‏ں آغاز پیغمبری ہی وچ معین فرمادیاسی، جس وقت پیغمبر ۖ کوحکم ہو ا کہ اپنے قرابت داراں نو‏‏ں ڈراواں اس جلسہ وچ جو پیغمبرۖ د‏‏ی مدد دے لئی حاضر ہوئے اوہ صرف علی سن اس دے بعد رسول ۖنے ايس‏ے جلسہ وچ خاندان دے بزرگاں دے درمیان ایہ اعلان کردتا کہ ............

(١)مسعودی ، علی بن حسین مروج الذھب ، موسسة الاعلمی ، للمطبوعات ، بیروت ، ١۴١١ھج ٢ ص۴۴٦ (٢)ابوالفرج اصفہانی ،مقتل الطالبین ،منشورات شریف الرضی ،قم ١۴١٦ھ ص۴١ (٣)مسعودی ،علی بن حسین ، مروج الذہب ،ص٢٩۴

علی میرے وصی وزیر ،خلیفہ تے جا نشین نيں جداں کہ امام علی ابن ابی طالب دا سن تمام حاضرین تو‏ں کم تھا(١)

پیغمبر اکرمۖ نے وکھ وکھ تھانواں اُتے مناسبت دے لحاظ تو‏ں امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی موقعیت تے انہاں دے مقام نو‏‏ں لوگوںکے سامنے بیان کيتا اے تے انہاں دے مقام دے لئی خاص تاکید د‏‏ی اے، خاص طور اُتے اسلام دے پھیلنے دے بعد کافی لوک جو مسلماناں دے لباس وچ آگئے سن خصوصاًقریش دا ساڑ(حسد) خاندان بنی ہاشم و رسالت تو‏ں کافی ودھ ہوچکيا سی ، ابن شہر آشوب نے عمر بن خطاب تو‏ں نقل کيتا اے اوہ کہندے نيں:

ماں علی نو‏‏ں اذیت دے رہیا سی کہ پیغمبر ۖسے ملاقا ت ہوگئی تاں آپ نے فرمایا: اے عمر! تونے مینو‏ں اذ یت دتی اے عمر نے کہیا : خدا د‏‏ی پناہ کہ وچ اللہ دے رسول نو‏‏ں اذیت داں،آپ نے فرمایا تونے علی نو‏‏ں اذیت دتی اے تے جس نے علی نو‏‏ں اذیت دتی اس نے مینو‏ں اذیت دتی ۔

مصعب بن سعدنے اپنے باپ سعد بن ابی وقاص تو‏ں نقل کيتا اے اوہ کہندا اے : وچ تے اک دوسرا شخص مسجد وچ علی نو‏‏ں برا بھلا کہہ رہے سن، پیغمبر ۖ غضب ناک حالت وچ ساڈی طرف آئے اورفرمایا :کیو ں مینو‏‏ں اذیت دے رہے ہو جس نے علی نو‏‏ں اذیت دتی اس نے مینو‏ں اذیت دتی ۔

ہیثمی نقل کردا اے: بریدہ اسلمی انہاں لو گوںمیںسے اے کہ جو امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی سپہ سالاری وچ یمن گئے سن اوہ کہندا اے کہ وچ لشکر تو‏ں پہلے مدینہ واپس آگیا لوکاں نے میرے تو‏ں پُچھیا کہ کیہ خبر اے ؟ميں نے کہیا : خبریہ اے کہ خدا نے مسلماناں نو‏‏ں کامیاب کردیاہے فیر لوکاں ............

(١)یوسفی غروی ،محمد ہادی ،موسوعة التریخ الاسلامی ،مجمع الفکرالاسلامی ،قم ،طبع اول ١۴١٧ھ ج١ ص۴١٠

نے دریافت کيتا کہ تاں تسيں کیو‏ں پہلے واپس آگئے؟ميں نے کہیا : علی نے اک کنيز خمس وچو‏ں اپنے لئے مخصوص کرلئی اے وچ آیاہاں تاکہ اس گل د‏‏ی خبر پیغمبر ۖ نو‏‏ں داں ، جس وقت ایہ خبر پیغمبرۖ تک پہنچی تاں پیغمبرۖ ناراض ہوئے تے آپۖ نے فرمایا: آخرکیو‏ں کچھ لوک علی دے بارے وچ چوںچرا کردے نيں جس نے علی اُتے اعتراض کيتا اس نے مجھ اُتے اعتراض کيتا اے جو علی تو‏ں جدا ہويا اوہ میرے تو‏ں جدا ہو ا، علی میرے تو‏ں نيں تے وچ علی تو‏ں ہاں،وہ میری سرشت تو‏ں خلق ہوئے نيں تے وچ سرشت ابراہیم تو‏ں، بھانويں وچ ابراہیم تو‏ں افضل ہاں،اے بریدہ! کیہ تسيں نئيں جاݨدے کہ علی اک کنیزسے ودھ دے مستحق نيںاور اوہ میرے بعد تواڈے ولی نيں۔(١)

ابن شہر آشوب نے وی اس طرح د‏‏ی حدیث محدثان اہل سنت تو‏ں نقل کيتی اے جداں تر مذی ،ابو نعیم ،بخاری و موصلی وغیرہ۔(٢)

ابن شہر آشوب انس بن مالک تو‏ں نقل کردے نيں :

رسول اسلام ۖکے زمانہ وچ جے کسی نو‏‏ں پہچاننا چاہندے سن کہ کون حرام زادہ اے تے کون حرام زادہ نہیںہے تاں اسنو‏ں علی بن ابی طالب دے بغض تو‏ں پہچاندے سن ،جنگ خیبر دے بعد لوک اپنے بچےآں نو‏‏ں اپنی آغوش وچ لئے ہوئے جاندے سن جدو‏ں راستہ وچ علی نو‏‏ں دیکھدے سن اوروہ ہتھو‏ں تو‏ں امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی طرف اشارہ کردے سن تے بچہ تو‏ں پُچھدے سن کہ اس شخص ............

(١)ہیثمی ،نورالدین علی بن ابی بکر ،مجمع الزوائد، دار الفکر للطباعةوالنشر التوزیع،بیروت ١۴١۴ھ ، ج٩، ص١٧٣ (٢) ابن شہر آشوب ، مناقب آل ابی طالب ،ص،١١ ٢۔٢١٢

کو سجݨ رکھدے ہو جے بچہ نے کہیا: ہاں تاں اس دا بوسہ لیندے سن تے اگروہ کہتاتھا نئيں ، تاں اسنو‏ں زمین پراتاردیندے تے کہندے کہ اپنی ماں دے پاس چلے جائو،عبادہ بن صامت دا وی کہنااے: اسيں اپنی اولادکو وی علی بن ابی طالب د‏‏ی محبت اُتے آزماندے سن جے دیکھدے سن کہ انہاں وچ سے کوئی اک وی امام علی ابن ابی طالب نو‏‏ں سجݨ نئيں رکھتاتو سمجھ لیندے سن کہ ایہ نجات یافتہ نئيں ہو سکدا ۔(١)

پیغمبر اکرمۖ د‏‏ی عمر دے آخری سال گزرنے دے نال نال مولا علی د‏‏ی جانشینی دا مسئلہ عمومی تر ہُندا گیا تے اس قدر عام ہو ا کہ لقب وصی امام علی ابن ابی طالب تو‏ں مخصو ص ہو گیا جس نو‏‏ں سجݨ و دشمن سبھی قبول کردے سن خاص کر رسول اکرم ۖ نے تبوک جانے تو‏ں پہلے امام علی ابن ابی طالب تو‏ں فرمایا: اے علی !تم میرے لئے ایداں دے ہی ہو جداں ہارون موسیٰ دے لئی سن لیکن فرق ایہ اے کہ میرے بعد کوئی نبی نئيں آئے گا تے حجةالوداع دے موقع اُتے وی پیغمبر ۖ نے منیٰ و عرفات دے میدان وچ اپنی تقریر اں دے ذریعہ لوگو ں دے کاناں تک ایہ گل پہنچیا دتی سی کہ میرے بارہ جانشین ہوݨ گے جو سب دے سب بنی ہاشم تو‏ں ہوݨ گے۔(٢)

بالآخر مکہ تو‏ں واپسی پرغدیر خم دے میدان وچ خدا دا حکم آیاکہ تمام مسلماناں دے درمیان علی د‏‏ی جانشینی دا اعلان کرداں ،رسول اکرم ۖنے ،مسلماناں نو‏‏ں ٹھہرنے دا حکم دتا تے اونٹھ دے کجاؤںکے منبر اُتے تشریف لے گئے اورمفصل تقریر دے بعد فرمایا: ............

(١) ابن شہر آشوب ، مناقب آل ابی طالب ،ص،٢٠٧ (٢)مرتضیٰ عاملی ،سید جعفر ،الغدیروالمعارضون ،دار السیر، بیروت ،١۴١٧ھ ص٦٢۔٦٦

(من کنت مولاہ فھٰذا علی مولاہ اللہم وال من والاہ و عاد من عاداہ وانصر من نصرہ واخذل من خذلہ) اس دے بعد لوکاں نو‏‏ں حکم دتا کہ علی د‏‏ی بیعت کرن اس مطلب کيت‏‏ی تفصیل علامہ امینی نے الغدیر د‏‏ی پہلی جلد وچ بیان کيتی اے ،رسول خداۖ نے مسلماناں وچ اعلان کر دتا کہ کون میرا جانشین اے ايس‏ے بنا اُتے لوکاں نو‏‏ں یقین سی کہ پیغمبر ۖ د‏‏ی وفات دے بعد علی انہاں دے جانشین ہوݨ گے، زبیر بن بکار اس سلسلے وچ لکھدا اے :

تمام مہاجرین تے انصار نو‏‏ں اس بارے وچ بالکل شک نئيں سی کہ رسول خدۖا د‏‏ی وفات دے بعد امام علی ابن ابی طالب خلیفہ تے صاحب الامر ہوںگے۔(١)

یہ مطلب زمانۂ سقیفہ دے اشعار تو‏ں بخوبی آشکار اے تے ایہ اشعار اس مطلب اُتے دلیل نيں جداں کہ انہاں اشعار وچ مختصر سی تحریف ہوئی اے عتبہ بن ابی لہب نے سقیفہ دے واقعہ دے بعداور ابوبک‏ر ک‏ے خلیفہ بن جانے دے بعد اس طرح اشعار پڑھے نيں ۔

ما کنت احسب انہاں الأمر منصرف
عن ہاشم ثم منہا عن ابی حسن

ميں نے اس گل دا گمان وی نئيں کيتا سی کہ خلافت نو‏‏ں بنی ہاشم تے انہاں دے درمیان ابوالحسن یعنی امام علی ابن ابی طالب تو‏ں کھو لیںگے۔

الیس اول من صلّی لقبلتکم
و اعلم الناس بالقرآن و السنن

............

(١) زبیر بن بکار، الاخبار الموفقیات ،منشورات شریف الرضی،قم ،١۴١٦ھ ،ص۵٨

کیاوہ سب تو‏ں پہلے شخص نئيں نيںجنہوںنے تواڈے قبلہ د‏‏ی طرف نماز پڑھی تے لوکاں وچ قرآن و سنت نو‏‏ں سمجھݨ وچ سب تو‏ں دانا نيں۔

و اقرب الناس عہداً باالنبی ۖ و من
جبرئیل عون لہ فی الغسل و الکفن

وہ لوکاں وچ سب تو‏ں آخری شخص نيںجس نے پیغمبر ۖ دے چہرے اُتے نگاہ د‏‏ی ، جبرئیل آنحضرت دے غسل و کفن وچ انہاں د‏‏ی مدد ک‏ر رہ‏ے سن ۔

ما فیہ ما فیہم لا یمترون بہ
و لیس فی القوم ما فیہ من الحسن

جوکچھ انہاں دے پاس اے تے جو کچھ دوسرےآں دے پاس اے اس دے بارے وچ فکر نہیںکردے در حالانکہ قوم وچ کوئی ایسا شخص نئيں اے جس د‏‏ی نیکیاں انہاں دے برابر ہاں

ماذا الذی ردہم عنہ فتعلمہ
ہا انہاں ذا غبننا من اعظم الغبن

کیہڑی ایسی چیز اے جس نے انہاں نو‏‏ں انہاں تو‏ں برگشتہ کردتا اے ،جان لو کہ ایہ ساڈا ضرر بہت وڈا نقصان اے ۔ ان اشعار دے کہنے دے بعد امام علی ابن ابی طالب نے اس تو‏ں سفارش کيت‏ی کہ دوبارہ ایسا نئيں کرنا اس لئی ساڈے لئے دین د‏‏ی سلامتی سب تو‏ں ودھ اہ‏م نکلے ۔(١) ............

(١)زبیر بن بکار ،الاخبار الموفقیات ،منشورات شریف الرضی قم ،١۴١٦ھ ص ا۵٨

ابن ابی عبرہ قرشی نے وی ایہ شعرپڑھے :

شکراً لما ہو باالثنا ء حقیق
ذہب الّجاج و بویع الصدیق

اس دا شکر جو تعریف دے لائق اے ،صدیق د‏‏ی بیعت کيتی گئی تے ساڈے درمیان جھگڑا ختم ہو گیا ۔

کنّا نقول لہا علی و الرضا
عمر و اولاہ‏م بذاکٔ عتیق

ہم کہندے سن کہ علی خلافت دے حقدار نيں تے اسيں عمر تو‏ں وی راضی سن لیکن اس مورد وچ انہاں دے درمیان سب تو‏ں بہتر ابو بکر نکلے۔(١) خلافت دے موقع اُتے اوہ اختلاف جو سقیفہ د‏‏ی بنا اُتے قریش و انصار دے درمیان پیدا ہويا تے عمرو عاص نے انصارکے خلاف گفتگو د‏‏ی نعمان بن عجالݨ جو انصار دے شاعر وچو‏ں اک سن انہاں نے عمرو عاص دے جواب وچ اشعار کہ‏ے جو علی دے حق د‏‏ی وضاحت کردے نيں۔

فقل لقریشٍ نحن اصحاب مکة
و یوم حنین والفوارس فی بدر

قریش تو‏ں کہو اسيں فتح مکہ دے لشکر، جنگ حنین تے بدر دے سواراں وچو‏ں نيں ............

(١) زبیر بن بکار ،الاخبار الموفقیات ،منشورات شریف الرضی، قم ،١۴١٦ھ ص ۵٨٠

و قلتم حرام نصب سعد و نصبکم
عتیق بن عثمان حلال ابا بکر

تم نے کہیا سعد نو‏‏ں خلافت اُتے منصوب کرنا حرام اے تے تواڈا عتیق بن عثمان، (ابوبکر) نو‏‏ں نصب کرنا جائز ا‏‏ے۔

و اہل ابو بکر لہا خیر قائم
و انہاں علیاً کان اخلق بالامر

اور تسيں نے کہیا ابو بکر اس دے اہل نيں تے اسنو‏ں انجام دے سکدے نيں جدو‏ں کہ علی لوکاں وچ سب تو‏ں ودھ خلافت دے حقدارو سزاوار سن ۔

وکان ہوانا فی علیّ و انہ
لاہل لہا یا عمرو من حیث لاتدری

ہم علی دے طرفدار سن تے اوہ اس دے اہل سن لیکن اے عمر و !تو اس گل نو‏‏ں نئيں سمجھدا .

فذاکٔ بعون اللّہ یدعواالی الھدیٰ
و ینہیٰ عن الفحشاء و البغی و النّکر

یہ علی نيں جو خدا د‏‏ی مدد تو‏ں لو گاں د‏‏ی ہدایت کردے نيں ،علی نيں جو ظلم و فحشا تو‏ں رکدے نيںاور نہی عن المنکر کردے نيں ۔

وصی النبی المصطفیٰ وابن عمہ
وقاتل فرسان الضلالة والکفر

یہ علی نيں جو وصی مصطفیۖ تے انہاں دے بھائی نيں جو کفر و ضلالت دے پہلواناں نو‏‏ں قتل کرنے والے نيں ۔(١)

حسان بن ثابت نے وی فضل بن عباس دے شکریہ د‏‏ی وجہ تو‏ں کہجنہوںنے امام علی ابن ابی طالب دے حکم تو‏ں انصار دا دفاع کیتا، انہاں اشعار نو‏‏ں پڑھیا:

جزیٰ اللّہ عنا و الجزابکفّہ
ابا حسن عنا و من کان کابی حسن

خدا ساڈی طرف تو‏ں ابوالحسن نو‏‏ں جزائے خیر دے کیو‏ں کہ جزا ايس‏ے دے ہتھ وچ اے تے کون اے جو کہ علی دے مانند اے ؟

سبقت قریش بالذی انت اہلہ
فصدرکٔ مشروح و قلبک ممتحن

علی ہی اس دے اہل سن قریش اُتے سبقت لے گئے آپ دا سینہ کشادہ تے قلب امتحان شدہ (پاک و پاکیزہ )ہے ۔

حفظت رسول اللّہ فینا و عہدہ
الیکٔ و من اولیٰ بہ منکٔ من و من

پیغمبرۖ د‏‏ی سفارش نو‏‏ں ساڈے بارے وچ حفظ کیہ تسيں دے علاوہ کون اے جو رسولۖ دا ولی تے جانشین ہو؟

الست اخاہ فی الہدیٰ و وصیّہ
واعلم منہ باالکتاب و السّنن

............

(١)زبیر بن بکار ،الاخبار الموفقیات ،منشورات شریف الرضی، قم ،١۴١٦ھ ص۵٩٢

کیہ تسيں اوہ نئيں نيں جو ہدایت وچ پیمبرۖ دے بھائی تے انہاں دے وصی تے لوکاں وچ کتاب و سنت دے سمجھݨ وچ سب تو‏ں ودھ جاننے والے نيں؟ (١) ابو سفیان وی شروع وچ (سقیفہ کی) خلافت دا مخالف سی تے امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی طرف تو‏ں دفاع کردا سی ،تقریر دے علاوہ جو اس نے سلسلہ وچ کہ‏ے نيں اوہ ذیل دے اشعار کہ جس د‏‏ی نسبت اس د‏ی طرح دتی گئی اے :

بنی ہاشم لاتطمعوا الناس فیکم
ولا سیّما تیم بن مرّة اوعدی

(٢)

اے بنی ہاشم! تسيں اس گل د‏‏ی اجازت نہ دو کہ دوسرے تواڈے کم وچ لوبھ کرن بالخصوص تیم بن مرہ یا عدی ۔

فما الأمر الأ فیکم و الیکم
و لیس لہا الّا ابوالحسن علیّ

خلافت فقط تواڈا حق اے تے صرف ابوالحسن علی اس دے اہل تے سزاوار نيں۔(٣)

غدیر دے دن حسان بن ثابت جو شاعر پیغمبر ۖ کہ‏ے جاندے سن رسول اسلام ۖ تو‏ں اجازت منگی تے غدیر دے واقعہ نو‏‏ں اپنے اشعار وچ اس طرح پیش کيتا : ............

(١)ابن واضح ،تریخ یعقوبی ،منشورات شریف الرضی ،قم ،طبع اول ١۴١۴ ھ ج ٢ ص ١٢٨ (٢)تیم ابو بکر دا تے عدی عمر دا قبیلہ سی ۔ (٣)ابن واضح، تریخ یعقوبی ص١٢٦

ینادیھم یوم ا لغدیر نبیھم
بخم واسمع بالنبی منادیاً

مسلماناں دا پیغمبرۖغدیر خم دے دن انہاں نو‏‏ں آواز دیندا اے لوگو آئو پیغمبر ۖ د‏‏ی آواز نو‏‏ں سنو

وقد جاء جبرئیل عن امر ربہ
بانکّ معصوم فلاتکٔ وانیا

جبرئیل خدا د‏‏ی طرف تو‏ں پیغام لیائے کہ(اے رسولۖ) تسيں خدا د‏‏ی حفظ و امان وچ ہو لہذا اس سلسلہ وچ سستی وغفلت نہ برتو۔

و بلّغھم ما انزل اللّہ ربھم
الیکٔ ولا تخش ھناکّ الاّ عادتا

جو کچھ تواڈے خدا نے تسيں اُتے نازل کيتا اے اسنو‏ں پہنچیا دواور اس موقع اُتے دشمناں تو‏ں نہ ڈرو۔

وتقام بہ اذ ذاکٔ رافع کفّہ
بکف علیّ معلن الصوت عالیا

علی نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں تو‏ں اٹھایااس طرح تو‏ں کہ علی دے ہتھ نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لے ک‏ے بلندکیا تے بلند آواز تو‏ں اعلان کيتا۔

فقال فمن مولاکم و ولیکم
فقالوا ولم یبدوا ھناکّ تعامیا

اس دے بعد لوکاں تو‏ں کہیا: کون اے تواڈا مولا و ولی؟ پس انہاں نے بے توجہی دا ثبوت دتے بغیر کہیا۔

الھک مولا‏نا وانت ولینا
ولن تجدن فینا لکٔ الیوم عاصیا

آپ دا خدا ساڈا مولا اے تے آپ ساڈے ولی نيں؟ اسيں وچو‏ں کوئی وی سرکش نئيں ا‏‏ے۔

فقال قم یا علی فاننی
رضیتک من بعدی اماماً و ھادیاً

اس دے بعد آپ نے فرمایا: اے علی ! اٹھو وچ راضی ہوںاس گل تو‏ں کہ تسيں میرے بعد امام تے ہادی ہوگے۔

فمن کنت مولا ہ فھذا ولیّہ
فکونو لہ انصار صدق موالیاً

اس دے بعد کہیا جس شخص دا ميں مولا ہاں اس دے ایہ علی وی مولا نيں تسيں لوک ا ن دے حقیقی تے سچے سجݨ بنو۔

ھناک دعا اللھم وال ولیہ
وکن للذی عادی علیاً معادیاً

اس مقام اُتے رسولۖ نے دعا کيتی: خدایا !علی دے سجݨ نو‏‏ں سجݨ رکھ تے علی دے دشمن نو‏‏ں دشمن قرار دے۔

فیارب انصر ناصریہ لنصرھم
امام ھدی کالبدر یجلوا الدتا جیا

(١)

پرور دگارا!علی د‏‏ی مدد کرنے والوںکی مدد کرکیونجے جس طرح تاریک شب وچ چاند ہدایت کردا اے ايس‏ے طرح اوہ اپنے چاہنے والےآں د‏‏ی ہدایت کردے نيں۔

ان اشعارماں حسان نے پیغمبر اسلامۖ د‏‏ی تقریر جو علی دے بارے وچ سی انہاں نو‏‏ں امام، ولی تے ہادی جاناکہ جو امت د‏‏ی رہبری تے زعامت د‏‏ی وضاحت کردی اے ہاں !عام مسلما‏ن اس گل دا گمان نئيں کردے سن کہ پیغمبر ۖکے بعدکوئی بھیپیغمبرۖ د‏‏ی جانشینی تے خلافت دے بارے وچ علی تو‏ں جھگڑا کرے گاجداں کہ معاویہ نے محمد بن ابی بک‏ر ک‏ے خط دے جواب وچ تحریر کيتا کہ رسول ۖکے زمانہ وچ ميں تے تواڈے باپ ابوطالب دے بیٹے د‏‏ی اطاعت نو‏‏ں اپنے اُتے لازم سمجھدے سن تے انہاں دے فضل نو‏‏ں اپنے اُتے آشکار جاݨدے سن پیغمبر ۖ د‏‏ی رحلت دے بعد تواڈے باپ اورعمر سب تو‏ں پہلے اوہ شخص سن کہ جنہوںنے علی دے مرتبہ نو‏‏ں گھٹا یا تے لوکاں تو‏ں اپنی بیعت لی ۔(٢) ایہی وجہ اے اوہ لوک جو پیغمبرۖ د‏‏ی زندگی دے آخری مہینوںماں مدینہ وچ نئيں سن انہاں نو‏ں بعد وفات پیغمبرۖ بعض انجام دتی جانے والی سازشاں دا علم نئيں سی، جداں خالدبن سعید ............

(١)امینی ، عبد الحسین،الغدیر ،دارالکتب الاسلامیہ ،تہران،١٣٦٦ہجری شمسی ج،١ ص١١،و ج٢،ص ٣٩

(٢)بلاذری ،احمد بن یحییٰ بن جابر ،انساب الاشراف ،منشورات مؤسسة الاعلمی للمطبوعات بیروت ١٣٩۴ھ ،ج٢،ص٣٩٦

اور ابوسفیان پیغمبر ۖ د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں مدینہ آئے تاں انے دیکھاکہ ابوبکر پیغمبر ۖ د‏‏ی جگہ بیٹھے نيں تے خود نو‏‏ں پیغمبر ۖ دا خلیفہ بتا رہے نيںتو انہاں لوکاں نو‏‏ں بہت تعجب ہويا ۔( ١) حتیٰ کہ جدو‏ں ابو سفیان سفر تو‏ں واپس آیا تے انہاں حالات نو‏‏ں دیکھیا تاں عباس بن عبدالمطلب تے علی دے پاس گیا تے انہاں تو‏ں درخواست کيتی کہ اپناحق لینے دے لئی قیام کرن لیکن انہاں نے اس د‏ی گل نو‏‏ں قبول نئيں کیتا، البتہ ابو سفیان د‏‏ی نیت وچ خلوص نئيں سی۔(٢)

اگرچہ پیغمبر اکرم ۖکے اکثر صحابہ نے ابو بکر د‏‏ی خلافت نو‏‏ں قبول کرلیا لیکن علی دے د‏‏ی فضلیت وبرتری نو‏‏ں نئيں بھولے جدو‏ں آپ مسجد وچ ہُندے سن شرعی مسائل وچ آپ دے علاوہ کوئی فتویٰ نئيں دیندا سی کیونجے آپ نو‏‏ں رسول ۖ اکرم د‏‏ی صاف و صریح حدیث د‏‏ی بنا اُتے امت وچ سب تو‏ں ودھ صحیح فیصلہ کرنے والا جاݨدے سن ۔(٣)

حضرت عمر دا کہنا سی کہ خدانہ کرے کوئی مشکل پیش آئے تے ابوالحسن نہ ہاں ۔(۴)

نیزاصحاب پیغمبرۖ تو‏ں کہندے سن ؛ جداں تک علی مسجد وچ موجودر نيں انہاں دے علاوہ کوئی وی فتویٰ دینے دا حق نئيں رکھدا۔(۵) ............

(١)ابن واضح ،تریخ یعقوبی منشورات شریف الرضی، قم ،طبع اول ،١۴١۴ھ، ج٢، ص١٢٦ (٢) ابن اثیر، عزالدین ابی الحسن علی بن ابی الکرم ،اسد الغابہ فی معرفة الصحابہ ، داراحیاء التراث العربی بیروت ،ج٣ ،ص١٢، ابن واضح، تریخ یعقوبی ۔ج٢ ،ص١٢٦ (٣)بلاذری ،انساب الاشراف ،ص٩٧ (۴)ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ ،دار احیاء التراث االعربی ،ج ١ ،ص١٨ (۵)ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ ،دار احیاء التراث االعربی ،ج ١ ،ص١٨

اگرچہ علی نے پیغمبر د‏‏ی وفات دے بعد سیاسی اقتدارحاصل نئيں کیالیکن آپ دے فضائل ومناقب کوایہی اصحا ب پیغمبر ۖبیان کردے نيں، ابن حجر ہیثمی جو اہل سنت دے متعصب عالماں وچو‏ں نيں انہوںنے حدیث غدیر دے راویاں د‏‏ی تعداد تِیہہ افراد دسی ا‏‏ے۔(١)

لیکن ابن شہر آشوب نے حدیث غدیر دے اصحاب وچ راویاں د‏‏ی تعداد ايس‏ے(٨٠) بیان کيتی ا‏‏ے۔(٢)

لیکن علامہ امینی نے حدیث غدیر دے راویاں د‏‏ی تعداد جو صحابہ تو‏ں نقل ہوئی اے اک سو دس ذکر کيتی اے کہ جس د‏‏ی تفصیل ایويں اے:۔(٣)

ابو ہریرہ، ابو لیلیٰ انصاری ،ابو زینب انصاری، ابو فضالہ انصاری، ابو قدامہ انصاری، ابو عمرہ بن عمرو بن محصن انصاری، ابوالہیثم بن تیّہان، ابو رافع، ابو ذؤیب، ابوبکر بن ابی قحافہ، اسامہ بن زید،ا بی بن کعب ،اسعد بن زراۂ انصاری، اسماء بنت عمیس،ام سلمہ، ام ہانی، ابو حمزہ انس بن مالک انصاری، براء بن عازب، بریدہ اسلمی، ابوسعید ثابت بن ودیعہ انصاری، جابر بن سمیرہ، جابر بن عبد اللہ انصاری، جبلہ بن عمرو انصاری، جبیر بن مطعم قرشی، جریر بن عبد اللہ بجلی ، ابوذر جندب بن جنادہ، ابو جنیدہ انصاری ،حبہ بن جوین عرنی، حبشی بن جنادہ سلولی ،حبیب بن بدیل بن ورقاء خزاعی، حذیفہ بن اسید غفاری، ا بو ایوب خالد زید انصاری، خالد بن ولید مخزومی، خزیمہ بن ............

(١)صواعق المحرقہ ،مکتبہ قاہرہ ،طبع١٣٨۵،ص١٢٢ (٢)مناقب آل ابی طالب ،مؤسسہ انتشارات علامہ ،ج٣،ص٢۵و٢٦ (٣)الغدیر ،دارالکتب الاسلامیہ ،تہران،ج١،ص١۴۔٦١

ثابت، ابو شریح خویلد بن عمرو خزاعی، رفاعہ بن عبد المنذر انصاری، زبیر بن عوام، زید بن ارقم ،زید بن ثابت ،زید بن یزید انصاری ،زید بن عبداللہ انصاری، سعد بن ابی وقاص، سعد بن جنادہ،سلمہ بن عمرو بن اکوع، سمرہ بن جندب، سہل بن حنیف، سہل بن سعد انصاری، صدی بن عجالݨ، ضمیرة الاسدی، طلحہ بن عبید اللہ، عامر بن عمیر، عامر بن لیلیٰ، عامر بن لیلیٰ غفاری،عامر بن واثلہ،عائشہ بنت ابی بکر ،عباس بن عبدالمطلب، عبد الرحمن بن عبدربہ انصاری،عبد الرحمن بن عوف قرشی، عبدالرحمن بن یعمر الدیلی ، عبداللہ بن ابی عبد الاثر مخزومی، عبد اللہ بن بدیل، عبد اللہ بن بشیر، عبد اللہ بن ثابت انصاری،عبد اللہ بن ربیعہ، عبد اللہ بن عباس، عبد اللہ بن ابی عوف، عبد اللہ بن عمر،عبد اللہ بن مسعود، عبد اللہ بن یامیݪ، عثمان بن عفان، عبید بن عازب انصاری، ابو طریف عدی بن حاتم، عطیہ بن بسر، عقبہ بن عامر، علی بن ا بی طالب، عمار بن یاسر، عمارہ الخزرجی، عمر بن عاص، عمر بن مرہ جہنی، فاطمہ بن رسول ۖ فاطمہ بنت حمزہ، عمربن ابی سلمہ، عمران بن حصین خزاعی ،عمر و بن حمق خزاعی، عمر و بن شراحیل، قیس بن ثابت انصاری ،قیس بن سعد انصاری، کعب بن عجرہ انصاری، مالک بن حویرث لیثی،مقداد بن عمرو، ناجیہ بن عمرو خزاعی، ابو برزہ فضلہ بن عتبہ اسلمی، نعمان بن عجالݨ انصاری، ہاشم مرقال، وحشی بن حرب، وہب بن حمزہ، ابو جحیفہ، وہب بن عبد اللہ و یعلی بن مرہ۔(١) حدیث غدیر دے راویاں دے درمیان اوہ لوک جو علی نال دشمنی رکھدے سن جداں ابوبکر،عمر،عثمان،طلحہ،عبدالرحمن بن عوف،زیدبن ثابت،اسامہ بن زید،حسان بن ثابت، ............

(١) الغدیر، درالکتب الاسلامیہ،تہران،ج١،ص١۴ـ ٦١۔

خالد بن ولید،اور عائشہ دا ناں لیا جاسکدا اے حتیٰ کہ ایہی صحابہ جوامام علی ابن ابی طالب دے موافق وی نئيں سن لیکن اس دے باوجودکدی آپ د‏‏ی طرف تو‏ں آپ دے دشمن دے مقابلے وچ دفاع وی کردے سن جداں سعد بن وقاص ،ایہ انہاں چھ لوکاں وچو‏ں سن جو عمر دے مرنے دے بعد انتخاب خلافت دے لئی چھ رکنی کمیٹی بنی سی اورانہوںنے علی دے مقابلے وچ عثمان نو‏‏ں ووٹ دتا ہور خلافت دے مسئلہ وچ امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی طرفداری تے حمایت وی نئيں کيت‏‏ی تے بے طرفی اختیار کيتی، اوہ گلاں جو انہاں دے تے معاویہ دے درمیان ہوئیاں تاں انہاں نے معاویہ تو‏ں کہیا: تونے اس شخص نال جنگ و جدال کيتا اے جو خلافت وچ تیرے تو‏ں ودھ سزاوار سی، معاویہ نے کہیا: اوہ کِداں؟ اس نے جواب دتا : میرے پاس دلیل ایہ اے کہ اک تاں رسولۖ نے علی دے بارے وچ فرمایا جس دا ميں مولاہاں اس دے علی مولاہاں بارالہاٰ! علی دے دوستاں نو‏‏ں سجݨ اورعلی دے دشمناں نو‏‏ں دشمن رکھ اوردوسرے انہاں دے فضل و سابقہ د‏‏ی وجہ تو‏ں(١) اسی طرح عمرو عاص دا پُتر عبد اللہ جنگ صفین وچ اپنے باپ دے نال معاویہ د‏‏ی طرف سی ،جب عمارقتل ہوگئے تے انہاں دے سر نو‏‏ں معاویہ دے پاس لیایا گیا تاں دو شخص آپس وچ جھگڑنے لگے ہر اک ایہ دعویٰ کرنے لگیا کہ عمار نو‏‏ں اس نے قتل کيتا اے عبد اللہ نے کہیا :بہتر ایہ اے کہ تسيں وچو‏ں اک اپنا حق دوسرے نو‏‏ں بخش دے اس لئی کہ ميں نے رسولۖ اسلام تو‏ں سنیا اے کہ آپ نے فرمایا: عمار نو‏‏ں اک ظالم گروہ قتل کرے گا معاویہ نا راض ہويا تے اس نے کہیا: ............

(١)بلاذری،انساب الاشراف،موسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، طبع اول، ١٣٩۴ ہجری، ج٢،ص ١٠٩،اخطب خوارزمی ،المناقب، منشورات، المکتبة الحیدریہ، نجف، ١٣۵٨، ہجری ص۵٩۔٦٠

تو یہاںپر کيتا کر رہیا اے عبد اللہ نے کہیا :کیونجے رسولۖ نے مینو‏‏ں باپ د‏‏ی اطاعت دا حکم دتا اے اس لئی وچ تواڈے نال ہاں لیکن جنگ نئيں کراں گا۔(١) جناب عمار دا امیر المومنین د‏‏ی رکاب وچ موجود ہونا کہ رسولۖ اسلام نے عمار دے قاتلوںکو اک ستم گار گروہ دسیا اے اس اُتے آشوب دور وچ ایہ علی د‏‏ی حقانیت د‏‏ی بہترین گواہی سی جس دا عمرو عاص دے بیٹے نے وی اعتراف کيتا ۔

سقیفہ د‏‏ی تشکیل وچ قریش دا کردار

علی د‏‏ی جانشینی دے بارے وچ پیغمبر ۖ د‏‏ی تمام کوششاں تے واقعہ غدیرکے باوجودسقیفہ دا اجتماع واقع ہويا خدا کافرمان زمین وچ دھرارہ گیا تے رسول اکرم ۖ دا خانوادہ خانہ نشین ہو گیا ، اس سلسلہ وچ ضروری اے کہ قریش دے کردارکی نشاندہی کيت‏ی جائے اس لئی کہ قریش ہی چاہندے سن کہ پیغمبر ۖ د‏‏ی عترت دا حق غصب کرن ،امام علی ابن ابی طالب نے وکھ وکھ تھانواں اُتے قریش دے مظالم تے خلافت حاصل کرنے د‏‏ی کوشش نو‏‏ں بیان کيتا اے ۔(٢) ............

(١)بلاذری،انساب الاشراف،ص٣١٢۔٣١٣ (٢)بطور نمونہ نہج البلاغہ ، خطبہ ١٧،ماں فرماندے نيں خدایا قریش تے انہاں لوکاں دے مقابلے وچ جو انہاں د‏‏ی مدد کردے نيں تیرے تو‏ں مدد چاہندا ہاں کیو‏ں کہ انہاں نے میرے مرتبہ نو‏‏ں کم کيتا تے اوہ خلافت جو میرے تو‏ں مخصوص سی اس دے بارے وچ میرے خلاف متفق ہوگئے، نہج البلاغہ ، فیض الاسلام ، ص ۵۵۵، اس طرح اپنے بھائی عقیل دے خط دے جواب وچ فرماندے نيں:قریش سخت گمراہی وچ نيں ، انہاں د‏‏ی دشمنی تے نا فرمانی معلوم اے انہاں نو‏ں سر گردانی وچ ہی چھڈ دو اس لئی کہ انہاں نے مجھ نال جنگ ٹھان لی اے جس طرح رسول اللہ ۖ نال جنگ اُتے تلے ہوئے سن مینو‏‏ں سزا دینے تو‏ں پہلے ، انہاں نو‏ں چاہیدا کہ اوہ قریش نو‏‏ں سزا داں اورانہاں نو‏ں مزہ چکھائے کیونجے انہاں نے رشتہ داری توڑ دتی تے میرے بھائی د‏‏ی حکومت میرے تو‏ں کھو لی۔

امام حسن نے جو خط معاویہ نو‏‏ں لکھیا سی اس وچ سقیفہ د‏‏ی تشکیل وچ قریش دے کردار نو‏‏ں اس طرح بیان فرمایا : پیغمبر ۖ د‏‏ی وفات دے بعد قبیلۂ قریش نے اپنے آپ کواس حیثیت تو‏ں پہچنوایا کہ اسيں لوک پیغمبرۖ تو‏ں ودھ نزدیک نيں تے ايس‏ے دلیل د‏‏ی بنا اُتے تمام عرباں کوکنارے کردتا تے خلافت کواپنے ہتھ وچ لے لیا اسيں اہل بیت محمدۖ نے وی ایہی کہاتو ساڈے نال انصاف نئيں کيتا تے سانو‏ں ساڈے حق تو‏ں محروم کردتا۔(١) امام باقر نے وی اپنے اک صحابی تو‏ں فرمایا : قریش نے جو ستم ساڈے تے ساڈے دوستاں تے شیعاں اُتے کيتے نيں اس دے بارے وچ کیہ کہاں؟ رسول خداۖ د‏‏ی وفات ہوئی جداں کہ پیغمبر ۖنے کہیا تھاکہ لوکاں دے درمیان(خلافت دے لئی) اولیٰ ترین فردکون اے ؟ لیکن قریش نے اسيں تو‏ں روگردانی د‏‏ی تے خلافت نو‏‏ں اس د‏ی جگہ تو‏ں مناکھر کردتا ساڈی دلیلاں دے ذریعہ انصار دے خلاف احتجاج کيتا تے اس دے بعد خلافت نو‏‏ں اک دوسرے دے حوالے کردے رہے تے جس وقت ساڈے پاس واپس آئی توبیعت شکنی د‏‏ی تے اسيں نال جنگ د‏‏ی ۔(٢) قریش کافی مدت پہلے ایسا عمل انجام دے چکے سن جس تو‏ں لوک سمجھ گئے سن کہ یہ ............

(١) ابو الفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین ، منشورات شریف الرضی ، قم ١۴١٦ھ ص ٦۵ (٢)کتاب سلیم بن قیس العامری، منشورات دار الفنون ، بیروت ، ١۴٠٠ھ ص ١٠٨، شیرازی السید علی خان، الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعة ، مؤسسة الوفاء ، بیروت ،ص ۵

خلافت نو‏‏ں غصب کرنا چاہندے نيں ايس‏ے لئے انصار سقیفہ د‏‏ی طرف دوڑے تاکہ قریش تک حکومت پہنچنے تو‏ں مانع ہاں ، اس لئی کہ قریش فرصت طلب سن ۔

خاندان پیغمبر ۖسے قریش د‏‏ی دشمنی دے اسباب

اب سوال ایہ پیدا ہو تو‏ں اے کہ کیو‏ں قریش خاندان پیغمبرۖ نال دشمنی رکھدے سن ؟ کیاان دا دین تے انہاں د‏‏ی دنیا اس خاندان د‏‏ی مرہون منت نئيں سی؟ کیاانہوںنے ايس‏ے خاندان د‏‏ی برکت د‏‏ی وجہ تو‏ں ہلاک ہوݨ تو‏ں نجات نئيں پائی سی ؟اس سوال دا جواب دینے دے لئی چند امور د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں ۔

(١) قریش د‏‏ی ریاست طلبی

قریش زمانہ جاہلیت وچ پورے جزیرة العرب اُتے تمام عرباں وچ اک امتیاز رکھدے سن، ابوالفرج اصفہانی دا اس بارے وچ کہنا اے : تمام عرب قوماں قریش نو‏‏ں شعر دے علاوہ ہر چیز وچ مقدم جاݨدی سی(١)یہ موقعیت اورحشیت انہاں نو‏‏ں دوجہتاں تو‏ں حاصل ہوئی سی۔ (الف) اقتصادی قوت : قریش نے پیغمبر ۖ دے جد جناب ہاشم دے زمانہ ہی تو‏ں پڑوسی ملکاں جداں یمن، شام ،فلسطین ، عراق، حبشہ تو‏ں تجارت کرنی شروع کردتی سی تے اشراف قریش اس تجارت د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت ودھ ثروتمند ہو گئے سن ۔(٢) ............

(١) اصفہانی، الاغانی، دار الاحیاء تراث العربی ، ج ١ ص ٧۴ (٢) مہدی پیشوائی، اسلام د‏‏ی تریخ ، دانشگاہ آزاد اسلامی ،واحد اراک ، ص ۵٠۔۵١

خداوند عالم اس تجارت نو‏‏ں قریش دے لئی سرمایہ افتخار تے عیش و مسرت قرار دیندے ہوئے فرماندا اے :اک دوسرے نال محبت و الفت پیدا کرنے گرمیاں تے سردیاں وچ آپس وچ رابطہ رکھنے دے لئی اللہ د‏‏ی عبادت کرن اوہی پروردگارکہ جس نے بھکھ تو‏ں انہاں نو‏ں نجات دتی اوربھَو و ہراس انہاں تو‏ں دور کيتا۔ (١)

(ب) معنوی حیثیت :قریش کعبہ دے وجود د‏‏ی بنا اُتے کہ جو عرب دنیاماں ، عرب قبیلے دے درمیان اک مشہورزیارت گاہ سی ہور اسنو‏ں عرباں دے درمیان اک خاص معنوی حیثیت حاصل سی خاص طور اُتے ہاتھیاں دے لشکر ابرہہ د‏‏ی شکست دے بعد قریش دا احترام لوکاں د‏‏ی نظر وچ ودھ ہو گیاتھا تے ایہ کعبہ دے کلید دار وی سن ،قریش نے اس واقعہ تو‏ں فائدہ اٹھایا تے خود نو‏‏ں آل اللہ ، جیران اللہ تے سکان حرم اللہ کہلواناشروع کر دتا ، ايس‏ے وسیلہ د‏‏ی نیہہ اُتے انہاں نے اپنے مذہبی مقام نو‏‏ں استوار کرلیا ۔(٢)

اسی احساس برتری و اقتدار د‏‏ی وجہ تو‏ں قریش نے کوشش شرو ع د‏‏ی کہ اپنی برتری نو‏‏ں ثابت کرن چونکہ مکہ کعبہ د‏‏ی وجہ تو‏ں عرب دے لئی مرکز سی جزیرةالعرب دے اکثر ساکنین اوتھ‏ے آندے جاندے سن ،قریش اپنی رسومات نو‏‏ں مکہ آنے والےآں پرتھوپتے سن طواف کعبہ دے وقت لوکاں نو‏‏ں متوجہ کردے سن کہ حاجی انہاں تو‏ں خریدے ہوئے لباس وچ طواف کرن(٣) لیکن رسول اکرم ۖکے ظاہر ہوݨ دے بعد انہاں نے احساس کيتا کہ تعلیمات اسلامی انہاں د‏‏ی برتری تے انحصار طلبی دے منافی اے ،قریش نے انہاں نو‏‏ں قبول نئيں کيتا تے اپنی تمام ............

(١)سورہ قریش (٢)اسلام د‏‏ی تریخ ،مہدی پیشوائی ، ص ۵٢ (٣)ابن سعد ، الطبقات الکبری ، دار صادر ، بیروت ، ج١ ،ص ٧٢

طاقت دے نال مخالفت وچ کھڑے ہوگئے تے جو وی اسلام د‏‏ی نابودی دے لئی ممکن سی اس کوانجام دتا لیکن ہُندا اوہی اے جو خدا چاہندا اے، آخر کار پیغمبرۖنے قریش پرکامیابی حاصل کرلئی ،اٹھويں ہجری وچ قریش دے کچھ افراد مدینہ آئے تے مسلماناں تو‏ں مل گئے لیکن دشمنی تو‏ں باز نہ آئے مثلاًحکم بن عاص نے پیمبرۖ دا مذاق اڑایا آنحضرتۖ نے ا تو‏ں طائف د‏‏ی جانب شہر بدر کردتا۔(١)

جب قریش وچ رسول اکرم ۖسے مقابلے د‏‏ی طاقت نئيں رہی تاں انہاں نے اک نواں فارمولہ بنا یاکہ آنحضرتۖ دے جانشین تو‏ں مقابلہ کرن عمر نے ہمیشہ ابن عباس تو‏ں کہیا: عرب نئيں چاہندے کہ نبوت تے خلافت تسيں بنی ہاشم دے درمیان جمع ہواسی طرح ہور کہیا:(٢) جے بنی ہاشم وچ سے کوئی امر خلافت دا ذمہ دار بن گیا تاں اس خاندان تو‏ں خلافت باہر نئيں جائے گی تے ساڈا اس وچ کوئی حصہ نئيں ہوئے گا لیکن جے بنی ہاشم دے علاوہ کوئی اس دا ذمہ دار ہوگیا تاں اوہ لوک اپنے ہی درمیان اک دوسرے نو‏‏ں منتقل کردے رہن گے۔(٣)

اس زمانے دے لوک وی قریش دے اس رویہ تو‏ں آگاہ سن جداں کہ براء بن عازب نے نقل کيتا کہ وچ بنی ہاشم دے چاہنے والےآں وچ سے سی جس وقت رسول اکرم ۖ دنیا تو‏ں گئے تاں مینو‏ں اس گل دا ڈر ہويا کہ قریش بنی ہاشم تو‏ں خلافت نو‏‏ں نہ کھو لاں تے وچ کافی حیران وسر گردان سی۔(۴) ............

(١) ابن اثیر، اسد الغابة فی معرفة الصحابہ،دار احیا التراث العربی،ج٢،ص٣۴ (٢) ابن ابی الحدید ،شرح نہج البلاغہ،دار احیا التراث العربی،ج١،ص١٩۴ (٣)ابن ابی الحدید ،شرح نہج البلاغہ،دار احیا التراث العربی،ج١،ص١٩۴ (۴) ابن ابی الحدید ،شرح نہج البلاغہ،دار احیا التراث العربی،ج٢،ص۵١

قریش دا ابو بکر تے عمر د‏‏ی خلافت اُتے راضی ہونا خود انہاں دے فائدے وچ سی جیساکہ ابوبکر نے مردے وقت قریش دے کچھ لوکاں تو‏ں کہ جو اس د‏ی عیادت دے لئی آئے سن کہیا: وچ جاݨدا ہاں کہ تسيں وچو‏ں ہر اک ایہ خیال کردا اے کہ میرے بعد خلافت اس د‏ی طرف منتقل ہوئے گی لیکن ميں نے تسيں وچو‏ں بہترین شخص نو‏‏ں اس دے لئی چنا ا‏‏ے۔(١) ابن ابی الحدید کہندا اے: قریش عمر د‏‏ی طولانی خلافت د‏‏ی وجہ تو‏ں ناراض سن تے عمربھی اس گل تو‏ں آگاہ سن لہذاوہ اس گل د‏‏ی اجازت نئيں دیندے سن کہ اوہ مدینہ تو‏ں باہر جاواں۔(٢)

(٢) قبیلےآں د‏‏ی رقابت و حسادت

عرباں وچ قبیلےآں دے درمیان رقابت تے حسادت بہت ساریاں خدا وند عالم نے قرآن مجید وچ سورہ تکاثر(٣)اور سورہ سبائ( ۴)ماں اس مطلب کيت‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے، زمانۂ جاہلیت ............

(١) ابن ابی الحدید ،شرح نہج البلاغہ،دار احیا التراث العربی،ج١،ص١١٠ (٢) ابن ابی الحدید ،شرح نہج البلاغہ،دار احیا التراث العربی،ج٢ ،ص١۵٩ (٣)تواڈی سرگرمی دا باعث ودھ طلبی اے ایتھ‏ے تک کہ تسيں اپنے مرنے والےآں د‏‏ی قبراں نال ملاقات کرو۔

(۴)تم نے کہیا : ساڈے پاس مال تے بیٹے زیا دہ نيں ايس‏ے وجہ تو‏ں اسيں سزا نئيں پاسکدے انہاں تو‏ں کہہ دوکہ میراخدا جدو‏ں کسی نو‏‏ں چاہے گا اس د‏ی روزی کم کردے تے جدو‏ں چاہے ودھ کردے گا لیکن بوہت‏ے لوک نئيں جاݨدے نيں کہ اولاد تے مال دا ودھ ہونا انہاں نو‏‏ں میرے تو‏ں نزدیک نئيں کرے گا مگر ایہ کہ اوہ لوک جو ایمان لاواں تے عمل صالح انجام دتیاں ۔

ماں بنی ہاشم تے دوسرے تمام قبیلے دے درمیان رقابت موجود سی، زمزم کھودتے وقت جناب عبدالمطلب دے مقابلہ وچ قریش دے تمام قبیلے جمع ہوگئے سن تے اوہ نئيں چاہندے سن کہ ایہ افتخار صرف عبد المطلب نو‏‏ں حاصل ہو ۔(١)

ایہی وجہ اے کہ ابو جہل کہندا سی اسيں بنی ہاشم تو‏ں انہاں دے شرف د‏‏ی وجہ تو‏ں رقابت کردے سن اوہ وی لوکاں نو‏‏ں کھانا دیندے سن تبھلیکھا وی لوگوںکو کھانا دیندے سن ، اوہ لوکاں نو‏‏ں سواری مہیاکردے سن تاں اسيں وی لوکاں نو‏‏ں سواری مہیا کردے سن تاں اوہ لوکاں نو‏‏ں پیسے دیندے سن اسيں وی لوکاں نو‏‏ں پیسے ونڈدے سن تے اسيں انہاں دے نال اس طرح شانہ بشانہ ودھ رہے سن جداں گھوڑےآں د‏‏ی دوڑماں دو گھوڑے نال چل رہے ہاں ، ایتھ‏ے تک کہ انہاں لوکاں نے کہیا : اسيں وچ اک ایسا پیغمبرمنتخب ہويا اے کہ جس اُتے آسمان تو‏ں وحی نازل ہُندی اے ہن اسيں انہاں تک کِداں پہونچدے ؟ خدا د‏‏ی قسم !ہم اس اُتے ہرگز ایمان لیائے تے نہ ہی انہاں د‏‏ی تصدیق کيتی۔ (٢)

امیہ بن ابی ا لصلت جو طائف دے اشراف وچو‏ں سی اس نے ايس‏ے وجہ تو‏ں اسلام قبول نئيں کیااور پیغمبرۖ موعودکا سالہا سال انتظار کردا رہاتاکہ اس انتطارماں خود نو‏‏ں اس منصب تک پہنچیا دے جدو‏ں اسنو‏ں بعثت رسول ۖکی خبر ملی پیروی کرنے تو‏ں اجتناب کيتا تے اس د‏ی علت ایہ دسی کہ مینو‏‏ں ثقیف د‏‏ی عورتاں تو‏ں شرم آندی اے، تے اس دے بعد کہندا اے : کافی عرصہ تک وچ ان تو‏ں ایہ کہندا رہاکہ اوہ پیغمبر موعود وچ ہوگااب کس طرح تحمل کراں کہ اوہ مینو‏ں بنی عبد مناف دے اک جوان دا پیرو دیکھو۔(٣) ............

(١)ابن ہشام ،السیرة النبویہ ،دارالمعرفة،بیروت ،ج ١ ،ص١۴٣،١۴٧ (٢)ابن ہشام ،سیرةالنبویہ، دار المعرفة ، بیروت (بی تا) ج١ ص ١۴٣۔١۴٧ (٣) ابن قتیبہ، المعارف ، منشورات الشریف الرضی ، قم ١۴١۵ھ ص ٦٠، تے اسلام د‏‏ی تریخ ، مہدی پیشوائی ، زمانہ جاہلیت تو‏ں حجة الوداع تک ، دانشگاہ آزاد اسلامی ، واحد اراک ، ص ٨٨

لیکن اس ساڑ(حسد) ورقابت دے باوجود خدا نے پیغمبر ۖ نو‏‏ں کامیاب کيتا تے قریش د‏‏ی شان و شوکت نو‏‏ں خاک وچ ملادتا ،اٹھويں ہجری دے بعد اکثر اشراف قریش مدینہ منتقل ہو گئے تے اوتھ‏ے وی خاندان پیغمبر ۖ نو‏‏ں تکلیف دینے تو‏ں باز نہ آئے۔

ابن سعد نے نقل کيتا اے کہ مہاجرین وچو‏ں اک نے عباس بن عبدالمطلب تو‏ں چند بار کہیا : آپ دے والد عبدالمطلب تے بنی سہم کاہنہ غیطلہ دونے جہنم وچ نيں، آخر کار عباس غصہ ہو گئے تے اس دے منھ اُتے طمانچہ ماریا تے اس د‏ی ناک تو‏ں خون نکل آیا، اس شخص نے پیغمبر ۖ تو‏ں آک‏ے عباس د‏ی شکایت کیت‏‏ی رسول ۖنے اپنے چچا عباس تو‏ں اس با ت د‏‏ی وضاحت چاہی ،عباس نے سارا قضیہ بیان کيتا تاں پیغمبر ۖ نے فرمایا : کیو‏ں عباسنو‏ں اذیت دیندے ہو؟(١)

امام علی ابن ابی طالب اپنے مخصوص کمال د‏‏ی بنا اُتے ودھ مورد ساڑ(حسد) قرار پائے امام باقر فرماندے نيں کہ جدو‏ں وی رسول اکرم ۖ علی ـ دے فضا ئل بیان کرناچاہندے سن یا اس آیت د‏‏ی تلاوت کرنا چاہندے سن جو علی د‏‏ی شان وچ نازل ہوئی سی تاں کچھ لوک مجلس تو‏ں اٹھیا کر چلے جاندے سن، اس طرح د‏‏ی روایت نبی اکرم ۖ تو‏ں بہت زیا دہ وارد ہوئیاں نيں۔ (٢)

آپ ۖنے فرمایا: جس نے علی تو‏ں ساڑ(حسد) کيتا اس نے میرے تو‏ں ساڑ(حسد) کيتا تے جس نے میرے تو‏ں ساڑ(حسد) کیہ اوہ کافر ہوگیا ۔(٣) ............

(١)طبقات الکبریٰ داربیروت ١۴٠۵ھ ، ج ۴ ،ص٢۴ (٢)ابن شہر آشوب ، مناقب آل ابی طالب ، مؤسسہ انتشارات ١۴٦،قم ،ج ٣ ،ص٢١۴ (٣)ابن شہر آشوب ، مناقب آل ابی طالب ، مؤسسہ انتشارات ١۴٦،قم ،ج ٣ ص، ٢١٣۔٢١۴

ایتھ‏ے تک کہ پیغمبرۖکے زمانہ وچ بعض افراد علی تو‏ں ساڑ(حسد) کردے سن تے آ پ نو‏‏ں اذیت پہونچاندے سن جداں کہ سعد بن وقاص تو‏ں نقل ہواہے کہ وچ تے دوسرے دو آدمی مسجد وچ بیٹھے علی د‏‏ی برائی ک‏ر رہ‏ے سن کہ پیغمبر ۖ غصہ د‏‏ی حالت وچ اسيں لوگو ں د‏‏ی طرف آئے اورفرمایا : علی نے تواڈا کيتا بگاڑاہے؟ جس نے علی نو‏‏ں اذیت دتی اس نے مینو‏‏ں اذیت دتی ۔(١)

(٣)امام علی ابن ابی طالب تو‏ں قریش د‏‏ی دشمنی

علی د‏‏ی محرومیت اورمظلومیت د‏‏ی اہ‏م ترین دلیل قریش د‏‏ی مخالفت تے دشمنی سی کیونجے اوہ امام علی ابن ابی طالب تو‏ں زک کھا چکے سن حضرت نے رسول ۖ خدا دے زمانے وچ جنگاں وچ انہاں دے باپ،بھائیوںاور عزیزاں نو‏‏ں قتل کيتا سی ،چنانچہ یعقوبی امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی خلافت دے شروع دے حالات دے بارے وچ لکھدا اے :قریش دے مروان بن حکم ،سعید بن عاص تے ولید بن عقبہ دے علاوہ تمام لوکاں نے امام علی ابن ابی طالب دے ہاتھوںپر بیعت کيتی ، ولید نے انہاں لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں امام علی ابن ابی طالب تو‏ں کہیا:آپ نے اسيں لوکاں نو‏‏ں نقصان پہنچایا اے، بدرکے بعد میرے باپ د‏‏ی گردن اڑائی سعیدکے باپ نو‏‏ں جنگ وچ قتل کيتا تے جدو‏ں عثمان نے مروان دے باپ نو‏‏ں مدینہ واپس بلا نا چاہیا تاں آپ نے اعتراض کيتا ۔(٢) اسی طرح خلافت علی دے وقت عبید اللہ بن عمر نے امام حسن تو‏ں سفارش کيت‏ی ............

(١)ابن شہر آشوب ، مناقب آل ابی طالب ، مؤسسہ انتشارات ١۴٦،قم ،ج :٣ ،ص٢١١ (٢)ابن واضح ، احمد بن ابی یعقوب ،تریخ یعقوبی ،منشورات شریف رضی ، قم ،۴١۴١ھ، ج٢،ص ١٧٨

کہ آپ مجھ نال ملاقات کرن مینو‏ں آ پ تو‏ں کم اے، جس وقت دونے د‏‏ی ملیا قات ہوئی تاں عبید اللہ بن عمرنے امام حسن تو‏ں کہیا : آپ دے والد نے شروع تو‏ں آخر تک قریش نو‏‏ں نقصان پہنچایا لوک انہاں دے دشمن ہو گئے نيں آپ میری مدد کرن تاکہ انہاں نو‏‏ں ہٹا کر آ پ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی جگہ بٹھادتا جائے۔(١) جب ابن عباس تو‏ں سوال کیاگیا: کیو‏ں قریش امام علی ابن ابی طالب نال دشمنی رکھدے نيں؟ تاں انہوںنے کہیا : پہلے والےآں نو‏‏ں امام علی ابن ابی طالب نے واصل جہنم کيتا تے بعد والوںدے لئی باعث عار ہو گئے ،امام علی ابن ابی طالب دے دشمن قریش د‏‏ی اس ناراضگی تو‏ں فائدہ اٹھاندے سن اورقضیہ نو‏‏ں ہور ہويا دیندے سن ۔(٢) عمر بن خطاب نے سعد بن عاص تو‏ں کہیا : تومینو‏ں اس طرح دیکھ رہیا اے جداں وچ نے ہی تیرے باپ نو‏‏ں قتل کيتا ہو ميں نے اسنو‏ں قتل نئيں کيتا بلکہ علی نے انہاں نو‏‏ں قتل کيتا ا‏‏ے۔(٣) خود امام علی ابن ابی طالب نے وی ابن ملجم دے ہا تھاں تو‏ں ضربت کھانے دے بعد اک شعر دے ضمن وچ قریش د‏‏ی دشمنی د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے ۔

تکلم قریش تمنا ی لتقتلنی
فلا و ربکٔ ما فازوا وما ظفروا

(۴)

قریش د‏‏ی خود تمنا سی کہ اوہ مینو‏ں قتل کرن لیکن اوہ کامیاب نہ ہوسک‏‏ے ۔ ............

(١) ابن ابی الحدید، شرح نہج البلا غہ ،ج١،ص۴٩٨ (٢) ابن شہر آشوب ،مناقب آل ابی طالب ، ص ٢٢٠ (٣) ابن سعد ، طبقات الکبریٰ ، دار بیروت ، ١۴٠۵ھ ، ج ۵ ،ص ٣١ (۴)ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب ،ص٣١٢

امام علی ابن ابی طالب دا سکوت

اب ایہ دیکھناچاہیے کہ امام علی ابن ابی طالب نے سقیفہ تے ابوبکر د‏‏ی حکومت دے آغا ز دے بعد کیو‏ں اپنے حق تو‏ں صرف نظر کيتا ؟چند ماہ دے استدلال تے احتجاجات دے بے اثر ہوݨ دا یقین کر لینے دے بعد حکومت دے خلاف مسلحانہ جنگ کیو‏ں نئيں کيت‏‏ی؟ جداں کہ بعض بزرگ اصحاب پیغمبر ۖ آپ دے واقعی طرفداراں وچ سن تے عمومی طور تو‏ں مسلما‏ن وی آپ تو‏ں مخالفت نئيں رکھدے سن، بہ طورکلی کہیا جا سکدا اے کہ امیر المومنین نے اسلام تے مسلماناں د‏‏ی مصلحت نو‏‏ں مد نظر رکھیا تے سکوت اختیار کيتا جیساکہ خطبہ شقشقیہ وچ آپ نے فرمایا: ميں نے خلافت د‏‏ی قباکو چھڈ دتا تے اپنے دامن نو‏‏ں اس تو‏ں دور ک‏ر ليا حالانکہ وچ اس فکر وچ سی کہ آیا تنہا بغیر کسی یاورومدد گار دے انہاں اُتے حملہ کردو ںیا اس دم گھٹنے والی تنگ و تاریک فضا وچ جوان د‏‏ی کار ستانیوںکانتیجہ سی اس اُتے صبر کروںایسی فضاجس نے بوڑھاں نو‏‏ں فرسودہ بنادتا سی، جواناں نو‏‏ں بوڑھا تے با ایمان لوکاں نو‏‏ں زندگی دے آخری دم تک دے لئی رنجیدہ کردتا تھاميں نے انجام اُتے نگاہ د‏‏ی تاں دیکھیا کہ بردباری تے حالات اُتے صبر کرنا ہی عقل و خرد تو‏ں ودھ نزدیک اے ايس‏ے وجہ تو‏ں ميں نے صبر کيتا لیکن وچ اس شخص د‏‏ی طرح رہیا کہ جس د‏‏ی اکھ وچ کانٹا تے گلے وچ کھردری ہڈی پھنسی ہوئی ہو وچ اپنی میراث نو‏‏ں اپنی اکھ تو‏ں لٹتے ہوئے دیکھ رہیا سی۔ (١) ............

(١)نہج البلاغہ ،فیض الا سلام، خطبہ ، ٧۴ ((فَسَد َلْتُ دُونھا ثوباً و طَویتُ عنھا کَشحاً و طفِفتُ ارتئی بین انہاں اصُول بِیَدٍ جذّٰائَ اَو أَصبِرَ علیٰ طَخیَةٍ عَمیٰا ء یَھْرَمُ فیھا الکبیر ، و یَشِیبُ فیھا الصّغیرُ ، و یَکْدَحُ فیھا مُوْمِن حتّیٰ یلقی ربَّہ ! فَرَاَیْتُ انَّ الصَّبْرَ علیٰ ھٰاندا اَحجیٰ فَصَبَرتُ وَ فی المعین قَذیٰ ، و فی الحلْقِ شجی ٰأَرَیٰ تُراثِی نَھْباً))

امام علی ابن ابی طالب دے کلام تو‏ں خاموشی دے دوسرے اسباب د‏‏ی طرف وی اشارہ ملدا اے (بھانويں اوہ اسباب جزئی نيں جداں :)

(١)مسلماناں دے درمیان تفرقہ

امیر المومنین فرماندے نيں: جدو‏ں خدا نے اپنے پیغمبر ۖکی روح قبض د‏‏ی قریش نے اپنے نو‏‏ں اسيں اُتے مقدم کيتا تے اسيں (جو امت د‏‏ی قیادت دے لئی سب تو‏ں ودھ سزاوار سن )کو ساڈے حق تو‏ں بازر کھا لیکن ميں نے دیکھیا کہ اس کم وچ صبر و برد باری کرنا مسلماناں دے درمیان تفرقہ تے انہاں دے خون بہنے تو‏ں بہتر اے کیونجے لوک نويں نويں مسلما‏ن ہوئے سن دین د‏‏ی مثال بالکل دُدھ تو‏ں بھری ہوئی اس مشک د‏‏ی سی سی کہ جس وچ جھگ بھر گیا ہوکہ جس وچ ذرا سی غفلت تے سستی اسنو‏ں نابود کر دے گی تے تھوڑا سا وی اختلاف اسنو‏ں پلٹ دے گا۔(١) ............

(١) انّ اللّہ لمّا قبض نبیّہ استاثرث علینا قریش بالامر ودفعتنا عن حقٍّ نحن احقُّ بہ مِن النّاسِ کافّةً فرایْتُ انَّ الصّبر علیٰ ذلکٔ افضَلُ مِن تفیقِ کلمةِ المُسلمین َ و سفْکِٔ دِمائِھم و النّاسُ حد یثو عھدٍ بالاسلام والدین ِ یُمخَص مخْصَ الوطب ، یُفسَدہُ ادنیٰ و ھَنٍ و یعکسہ خُلفٍ ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ،دار الجیل بیروت،طبع اول،١۴۵٧ہجری ،ج١،ص٣٠٨

(٢)مرتد ہوݨ دا خطرہ

پیغمبر اکرم ۖکی وفات دے بعد، عرب قبیلے د‏‏ی بڑ ی تعداد کہ جنہوںنے پیغمبر اسلام ۖکی آخری زندگی وچ اسلام قبول کيتا سی اوہ دین تو‏ں پلٹ گئے تے مرتد ہوگئے سن کہ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ،مدینہ دے لئی خطرہ بہت ودھ گیا تھاان دے مقابلہ وچ مدینہ د‏‏ی حکومت کمزورنہ ہو نے پائے اس لئی امام علی ابن ابی طالب نے سکوت اختیار کيتا امام علی ابن ابی طالب نے فرمایا: خدا د‏‏ی قسم! ميں نے ایہ کدی نئيں سوچیا تے نہ میرے ذہن وچ کدی ایہ گل آئی کہ پیغمبرۖ دے بعدعرب منصب امامت تے رہبری نو‏‏ں انہاں دے اہل بیت تو‏ں کھو لاں گے تے خلافت نو‏‏ں میرے تو‏ں دور کر دیؤ گے تنہا اوہ چیز کہ جس نے مینو‏ں نا راض کیہ اوہ لوکاں دا فلاں (ابو بکر ) دے اطراف وچ جمع ہوجانا تے اس د‏ی بیعت کرنا سی ميں نے اپناہتھ کھچ لیاميں نے خود اپنی اکھاں تو‏ں دیکھیا کہ کچھ گروہ اسلام تو‏ں فیر گئے نيں تے چاہندے نيں کہ دین محمد ۖ کونابودکرداں، ميں نے ا س گل دا بھَو محسوس کيتا کہ جے اسلام تے اس دے اہل د‏‏ی مددد نہ کروںنیز اسلام وچ شگاف تے اس دے نابود ہوݨ اُتے شاہد رہاں تاں میرے لئے اس د‏ی مصیبت حکومت تے خلافت تو‏ں محروم ہوݨ تو‏ں ودھ وڈی سی کیونجے دنیا دا فائدہ چند روزہ اے جو جلدہی ختم ہوجائے گا جس طرح سراب تمام ہوجاندا اے یا بادل چھٹ جاندے نيںپس ميں نے اس چیز نو‏‏ں چاہیا کہ باطل ساڈے درمیان تو‏ں چلا جائے تے دین اپنی جگہ باقی رہ‏‏ے۔(١) ............

(١)فواللّہ ما کان یلقی فی روعی و لا یخطر ببالی ، انّ العرب تزعج ھذا الامر من بعدہ عن اہل بیتہ ولا انھم منحّوہ عنّی من بعدہ فما راعنی الّا انثیال النّاس علی فلان یبایعونہ، فامسکت یدی حتّی رایت رجعة النّاس قد رجعت عن الاسلام یدعون الی محق دین محمد ٍۖ فخشیتُ انہاں لم انصر الاسلام و اہلہ انہاں اری فیہ ثلماً او ھدماً تکون المصیبة بہ علیَّ اعظم من قوت ولا یتکم الّتی انّما ھی متاع ایّام قلائل یزول منھا ما کان یزول السَّراب او کما یتقشّع السحاب فنھضت فی تلکٔ الاحداث حتی زاح الباطل و زھق ،واطمانّ الدین و تنھنہ ( نہج البلاغہ ، فیض الاسلام، مکتوب ٦٢

امام حسن نے وی معاویہ نو‏‏ں خط وچ لکھیا :ميں نے منافقاں تے عرب دے تمام گروہ کہ جو اسلام نو‏‏ں نقصان پہچانیا چاہندے سن انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے حق تو‏ں چشم پوشی کی(١) حتیٰ کہ انہاں لوکاں وچ کچھ ایداں دے سن جنہاں دے لئی قرآن نے شہادت دتی اے: انہاں دے قلوب وچ ایمان داخل ہی نئيں ہويا سی تے انہاں نے زبردستی اسلا م قبول کيتا سی تے اپنے نفاق د‏‏ی وجہ تو‏ں علی د‏‏ی ولایت دے منکر سن حتیٰ کہ رسولۖ دے دور وچ وی اس مطلب اُتے اعتراض کردے سن ۔

طبرسی نے آیۂ سئل سائل بعذاب واقع د‏‏ی تفسیرمیںحضرت امام صادق تو‏ں نقل کيتا اے : غدیر خم دے واقعہ دے بعد نعمان بن حارث فھری پیغمبر ۖ دے پاس آیا تے کہنے لگا:آپ دے حکم دے مطابق اساں خداکی وحدانیت تے آ پ د‏‏ی رسالت د‏‏ی گواہی دتی اورآپ نے جہاد ، روزہ ،حج ، زکوٰ ة، نماز دا حکم دتا اساں قبول کیہ انہاں تمام گلاں اُتے آپ راضی تے خوش نئيں ہوئے تے کہہ رہے نيں کہ جس کاماں مولا ہاں اس دے علی مولا نيں، کیہ ایہ آپ د‏‏ی طرف تو‏ں اے یا خداکی جانب تو‏ں ؟تو رسول ۖ خدا نے فرمایا: اس خدا د‏‏ی قسم جس دے سوا کوئی خدا نئيں اے ایہ حکم خدا د‏‏ی طرف تو‏ں اے ،نعمان بن حا رث اوتھ‏ے تو‏ں ایہ کہندا ہويا واپس ہويا کہ جے ایہ مطلب حق اے تاں آسمان تو‏ں میرے اُتے پتھر نازل فرما ،اسی وقت آسمان تو‏ں اس دے اُتے پتھر نازل ہو ااور اوہ اوتھے اُتے ہلا ک ہوگیا اودو‏ں ایہ آیت نازل ہوئی۔(٢) ............

(١)ابو الفرج اصفہانی ، مقاتل الطالبین ، منشورات الشریف الرضی ، قم ١۴١٦ھ ص ٦۵ (٢)مجمع البیان ،دارالمعرفة للطباعة ،١۴٠٨ھ ،ج١٠،ص۵٣٠

سقیفہ وچ وی ایہ لوک قریش دے حامی اورطرف دار سن جداں کہ ابو مخنف نے نقل کيتا اے کہ کچھ صحرائی عرب مدینہ دے اطراف وچ کار وبار دے لئی آئے ہوئے سن تے پیغمبرۖ د‏‏ی وفات دے دن مدینہ وچ موجود سن انہاں لوکاں نے ابو بکر د‏‏ی بیعت کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا سی۔(١)

(٣) عترت پیغمبر ۖ د‏‏ی راکھی

پیغمبر ۖ دے اصلی وارث تے دین دے سچے حامی ہور خیر خواہ رسولۖ دے خا ندان والے سن ایہ لوک قرآن دے ہ‏م پلہ اورہم رتبہنیز پیغمبر ۖکے دوسری عظیم چي‏تا گارنیز قرآن وشریعت د‏‏ی تفسیر کرنے والے سن انہوںنے پیغمبرۖ دے بعد اسلام دا صحیح چہرہ لوکاں دے سامنے پیش کیندا سی انہاں لوکاں دا قتل ہوجانا ناقابل تلافی نقصان سی امیر المؤمنین فرماندے نيں: وچ نے سوچیا تے فکر د‏‏ی کہ اودو‏ں اہل بیت دے علاوہ کوئی میرا مدد گار نئيں اے وچ راضی نئيں سی کہ ایہ لوک قتل کر دئیے جاواں۔(٢)

سقیفہ دے بعد شیعاں دے سیاسی حالات

بھانويں سقیفہ تشکیل پانے دے بعد امام علی ابن ابی طالب سیاسی میدان تو‏ں دور ہوگئے سن، شیعہ مخصوص گروہ د‏‏ی صورت وچ سقیفہ دے بعدسیاسی طور اُتے وجود وچ آئے تے انفرادی یا جماعت ............

(١) شیخ مفید ، محمد بن محمد بن نعمان ،الجمل ،مکت‏‏ب الاعلام الاسلامی، مرکز نشر ،ص١١٨،١١٩ (٢)فَنَظَرتُ فاِذَا لَیْسَ لِی مُعِینُ اِلّا اَہل بَیْتِی فَضَنَنْتُ بِھِمْ عَن المُوْت ( نہج البلاغہ ، فیض الاسلام ، خطبہ : ٢٦ )

جماعت د‏‏ی صورت وچ امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی حقانیت کادفاع کردے رہے پہلے حضرت فاطمہ ۖ زہراکے گھر جمع ہوئے تے بیعت تو‏ں انکار کيتا تے سقیفہ دے کارندےآں تو‏ں روبروہوئے۔(١) لیکن امام علی ابن ابی طالب تحفظ اسلام د‏‏ی خاطر خشونت تے سختی دا رویہ انہاں دے نال اپنانا نئيں چاہندے سن بلکہ اوہ چاہندے سن کہ بحث و منا ظرہ دے نال مسئلہ دا تصفیہ کریںچنانچہ براء بن عازب نقل کردا اے :ماں سقیفہ دے قضیہ تو‏ں دل برداشتہ رات دے وقت مسجد نبی ۖ وچ گیا تے دیکھیا: مقداد، عبادہ بن صامت ، سلمان فارسی ،ابوذر ، حذیفہ تے ابوالہیثم بن تیہان پیغمبر ۖ دے بعد رونما ہوݨ والے حالا ت دے بارے وچ گفتگو ک‏ر رہ‏ے نيں اسيں سب اک نال ابی بن کعب دے گھر گئے تاں اس نے کہیا: جو وی حذیفہ کدرے اس د‏ی رائے وی اوہی ہوئے گی۔(٢) آخر کار شیعان علی نے جمعہ دے دن مسجد نبیۖ وچ ابو بک‏ر ک‏ے نال مناظرہ کيتا تے اسنو‏ں ملامت کيتا ، طبرسی نقل کردے نيں: ابا ن بن تغلب نے امام صادق تو‏ں پُچھیا : وچ آپ اُتے فدا ہو جاؤں،جس وقت ابو بکر رسول خدا ۖکی جگہ اُتے بیٹھے تاں کيتا کسی نے اعتراض نئيں کيتا ؟امام نے فرمایا : کیو‏ں نہیںانصار و مہاجرین وچ سے بارہ افرادنے مثلاًخا لد بن سعید ،سلمان فارسی ، ابوذر ، مقداد، عمار، بریدہ اسلمی ،ابن ا لہیثم بن تیھان ، سہل بن حنیف ،عثمان بن حنیف ،خزیمہ بن ثابت (ذوالشہادتین)،ابی بن کعب ،ابو ایوب انصاری اک جگہ اُتے جمع ہوئے اور ............

(١)ابن واضح ،تریخ یعقوبی،منشورات شریف رضی ،قم، ١۴١۴ھ، ج٢،ص١٢٦ (٢)ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ ، دار احیاء التراث العربی ،بیروت ،ج٢ص۵١

انہاں نے سقیفہ دے متعلق آپس وچ گفتگو کی، بعض نے کہیا : مسجد چلیںاور ابوبکر نو‏‏ں منبر تو‏ں اتارلاں لیکن بعض لوکاں نے اس تو‏ں اتفاق نہیںکیہ ایہ لوک امیرالمومنین د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے اورکہیا چلدے نيں تے ابوبکر نو‏‏ں منبر تو‏ں کھچ لیندے نيں حضرت نے فرمایا: انہاں لوکاں د‏‏ی تعداد ودھ اے اگرسختی کرو گے تے ایہ کم انجام دوگے تاں اوہ لوک آئیاں گے تے میرے تو‏ں کدرے گے کہ بیعت کرو ورنہ تمہیںقتل کردین گے بلکہ اس دے پاس جائوجو کچھ رسول خدا ۖ تو‏ں سنیا اے اس تو‏ں بیان کرو، اس طرح تو‏ں اتمام حجت ہوجائے گی ،وہ لوک مسجد وچ آئے تے سب تو‏ں پہلے خالد بن سعید اموی نے کہیا : اے ابوبکر! آپ جاݨدے نيں کہ پیغمبرۖ نے جنگ بنی نضیر دے بعد کیاکہیا سی : چي‏تا رکھو! تے میری وصیت نو‏‏ں حفظ کرلو تواڈے درمیان میرے بعد میرے جانشین تے خلیفہ علی نيں ، اس دے بعد جناب سلمان فارسی نے اعتراض کيتا اس دے بعد جدو‏ں دوسرے لوکاں نے احتجا ج کيتا تاں ابوبکر منبر تو‏ں تھلے اترے تے گھر چلے گئے تے تن دن تک گھر تو‏ں باہر نئيں نکلے ،خالد بن ولید ، ابو حذیفہ دا غلام سالم تے معاذبن جبل کچھ افراد دے نال ابو بک‏ر ک‏ے گھر آئے تے اس دے دل نو‏‏ں قوت دی، عمر وی اس جماعت دے نال مسجد وچ آئے تے کہیا کہ اے شیعیان علی تے دوستداران علی، جان لو جے دوبارہ انہاں باتوںکی تکرار د‏‏ی تاں تواڈی گردناں نو‏‏ں اڑا داں گا۔(١) اسی طرح اوہ چند صحابہ جو وفات پیغمبر ۖ دے وقت زکوٰ ة وصول کرنے اُتے مامور سن جدو‏ں اوہ اپنی ماموریت تو‏ں واپس آئے جنہاں وچ خالد بن سعید اوراس دے دو بھائی ............

(١) طبرسی،ابی احمد منصور بن علی بن ابی طالب ،الاحتجاج ، انتشارات اسوہ،ج١ ،ص٨٦ا ٢٠٠١ئ

ابان تے عمر وسن، انہاں حضرات نے ابو بکر اُتے اعتراض کيتا تے دوبارہ زکوٰ ة وصول کرنے تو‏ں انکار کيتا تے کہیا: پیغمبر ۖکے بعد اسيں کسی دوسرے دے لئی کم نئيں کرن گے۔(١) خالد بن سعید نے امام علی ابن ابی طالب تو‏ں ایہ درخواست کيتی آپ آؤ تاکہ اسيں آپ د‏‏ی بیعت کرن کیونجے آپ ہی پیغمبر اکرم ۖکی جگہ دے لائق و سزاوار نيں۔(٢) خلفاء ثلاثہ د‏‏ی حکومت دے پورے ٢۵ سالہ دور وچ شیعیان علی آپ نو‏‏ں خلیفہ تے امیر المومنین دے عنوان تو‏ں پہچنواندے رہے،عبد اللہ بن مسعود کہندے نيں : قرآن د‏‏ی فرمائش دے مطابق خلیفہ چار نيںآدم،داؤد ،ہارون تے علی ۔(٣) ............

(١) ابن اثیر، ابی الحسن علی بن ابی اکرام ،اسد الغابہ فی معرفةالصحابہ،قاہرہ، ،دار احیاء التراث العربی بیروت ،ج٢،ص٨٣ (٢) ابن واضح ،تریخ یعقوبی ، منشورات مؤسسةا لاعلمی للمطبوعات ،بیروت ،طبع اول ،ج٢ ص١١ (٣)خدا وند عالم حضرت آدم دے لئی قرآن وچ فرماندا اے ،( انّی جاعل فی الارضِ خلیفة)(سورہ بقرہ ، آیت ٣٠) خدا وند عالم حضرت دائود دے لئی فرماندا اے :(یا داؤد انّا جعلناکٔ خلیفة فی الارض )سورہ ص ٣٨،آیت: ٣٦ خدا وند عالم حضرت ہارون دے لئی موسیٰ د‏‏ی زبانی نقل فرماندا اے (اخلفنی فی قومی ) سورہ اعراف آیت ١۴٢ خدا وند عالم امام علی ابن ابی طالب دے لئی فرماندا اے :(وعد اللّہ الذین آمنوا منکم و عملوا الصّالحات لیستخلفنّھم فی الارض کما استخلف الذین من قبلھم )سورہ نور : ٢۴،آیت ۵۵، ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب ، دارالاضواء ، بیروت ، ١۴٠۵ھ، ج ٣ ،ص ٧٧۔٧٨

حذیفہ وی کہندے سن : جو وی امیر المومنین بر حق دا مشاہدہ کرنا چاہندا اے اوہ علی نال ملاقات کرے۔(١) حارث بن خزرج جو پیغمبر ۖ دیاں جنگاں وچ انصار دے علمدار ہواکردے سن نقل کردے نيں : نبی اکرم ۖنے علی تو‏ں فرمایا : اہل آسمان آپ نو‏‏ں امیر المومنین کہندے نيں۔(٢) یعقوبی لکھدا اے: عمر د‏‏ی چھ رکنی کمیٹی د‏‏ی تشکیل تے عثمان دے انتخاب دے بعد کچھ لوکاں نے ایہ ظاہر کيتا کہ اسيں علی د‏‏ی طرف رجحان رکھدے نيں تے عثمان دے خلاف گلاں کردے سن، اک شخص نقل کردا اے کہ وچ مسجدالنبی ۖماں داخل ہويا دیکھیا اک آدمی دوزانو بیٹھیا اے تے اس درجہ بیتاب ہو رہیا اے جداں تمام دنیا اس د‏ی سی تے ہن پوری دنیا اس تو‏ں چھن گئی اے لوکاں تو‏ں مخاطب ہو ک‏ے کہہ رہیا اے: قریش اُتے تعجب اے کہ خلافت نو‏‏ں خاندان پیغمبرۖ تو‏ں خارج کردتا حالانکہ انہاں دے درمیا ن سب تو‏ں پہلا مومن اوررسول خدا ۖکا چچا زاد بھائی دین خدا دا دانا ترین عالم ا ور فقیہ ترین شخص صراط مستقیم موجود سی ،خدا د‏‏ی قسم! امام ہادی و مہدی تے طاہر و نقی تو‏ں خلافت نو‏‏ں لے لیا گیاکیونجے انہاں دا ہدف اصلاح امت و دین داری نہ سی بلکہ انہاں نے دنیا نو‏‏ں آخرت اُتے ترجیح دتی راوی کہندا اے :ماں نزدیک ہويا تے دریافت کيتا خدا آپ اُتے رحمت نازل کرے آپ کون نيں؟ تے ایہ شخص جس دے بارے وچ بیان ک‏ر رہ‏ے نيں اوہ کون اے ؟ فرمایا :ماں مقداد بن عمر وہوںاور اوہ علی بن ابی طالب ............

(١) بلاذری ،محمد بن یحیی ، انساب الاشراف ،منشورات مؤسسة الاعلمی للمطبوعات بیروت ،١٢٩۴ھ ، ج٣،ص١١۵ (٢)ابن شہر آشوب ، مناقب آل ابی طالب ، موسسہ انتشارات علامہ ، قم ، ج٣، ص ۵۴

ہاں، ميں نے کہیا : آپ قیام کریںماں آپ د‏‏ی مدد کرو ں گا ،مقداد نے کہیا: میرے بیٹے ایہ کم اک دو آدمی تو‏ں ہوݨ والا نئيں ا‏‏ے۔(١) ابوذر غفاری وی عثمان د‏‏ی خلافت دے روز مسجد نبویۖ دے دروازہ اُتے کھڑے کہہ رہے سن جو مینو‏ں پہچاندا اے اوہ پہچاندا اے تے جو نئيں پہچاندا اوہ مینو‏ں پہچان لے وچ جندب بن جنادہ ابوذر غفاری ہاں ، محمد ۖعلم آدم دے وارث تے تمام فضائل انبیاء دے حامل نيںاور علی محمدۖکے جانشین تے انہاں دے علم دے وارث نيں، اے پیغمبرۖ دے بعد سرگرداں امت! آگاہ ہوجاؤ جس نو‏‏ں خدانے مقدم کيتا سی اسنو‏ں جے تسيں مقدم رکھدے تے ولایت نو‏‏ں خاندان رسول ۖمیںرہنے دیندے تاں خداکی نعمتاں اُتے تے تھلے تو‏ں نازل ہُندیاں جو وی مطلب تسيں چاہندے اس دا علم کتاب خدا تے سنت پیغمبر ۖ تو‏ں حاصل کرلیندے لیکن ہن تسيں نے ایسا نئيں کيتا تاں اپنے اعمال دا نتیجہ دیکھنا۔ (٢) ہاں شیعیان علی دے پہلے گروہ وچ ایہی پیغمبر اکرم ۖ دے اصحاب با وفا سن انہاں نو‏ں دے ذریعہ تشیع تابعین تک منتقل ہوئی تے انئيں کيت‏‏ی تلاش و کوشش کيتی وجہ تو‏ں عثمان د‏‏ی حکومت دے آخری دور وچ سیاسی حوالہ تو‏ں امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی خلافت دے اسباب فراہ‏م ہوئے۔ ............

(١) ابن واضح ،تریخ یعقوبی ، ص ۵٧ (٢)تریخ یعقوبی ، ابن واضح ، ص ٦٧

شیعہ صحابی

ہم پہلے بیان کر چک‏‏ے نيں کہ جس نے سب تو‏ں پہلے پیروان علی نو‏‏ں شیعہ کہیا اوہ حضرت محمد مصطفیۖ د‏‏ی ذات گرامی سی، رسول اکرم ۖ دے زمانہ وچ آپۖ دے کچھ صحابہ شیعیان علی دے ناں تو‏ں مشہور سن ،محمدکرد علی خطط الشام وچ لکھدا اے :رسول اللہۖ دے زمانہ وچ اصحاب وچو‏ں چند بزرگ، دوستداران علی دے ناں تو‏ں معروف سن جداں سلمان فارسی جوکہندے نيں اساں رسول خدا ۖکے ہتھو‏ں اُتے بیعت کيتی تاکہ مسلما ناں دے نال خیرخواہی کرن تے علی دے دوستاں تے انہاں د‏‏ی اقتدا کرنے والےآں وچو‏ں رہیاں، ابوسعید خدری کہندے نيں: سانو‏ں پنج چیزاں دا حکم ہو الوکاں نے چار اُتے عمل کيتا تے اک نو‏‏ں چھوڑدتا پُچھیا گیا اوہ چار چیزیںکیہڑی نيں؟ ا نہاں نے کہیا: نماز ،زکوٰة ،روزۂ ماہ رمضان تے حج ،فیر پُچھیا گیا کہ اوہ کیہ اے جس نو‏‏ں لوکاں نے ترک کردتا؟ تاں انہوںنے کہیا : اوہ علی بن ابیطالب د‏‏ی ولایت اے لوکاں نے کہیا: کیہ ایہ وی انہاں نو‏ں چار چیزاں د‏‏ی طرح واجب اے ؟ کہیا: ہاں ایہ وی ايس‏ے طرح واجب اے ،یا ابوذر غفاری ، عمار یاسر ، حذیفہ بن یمان ، خزیمہ بن ثابت ذوالشہادتین ابو ایوب انصاری ، خالد بن سعید قیس بن سعدوغیرہ شیعۂ علی دے عنوان تو‏ں جانے جاندے سن ۔ (١) ابن ابی الحدید کاپہلے دور دے شیعاں دے بارے وچ کہناہے علی د‏‏ی افضلیت دا قول پرانا قول اے اصحاب تے تابعین وچو‏ں اکثر اس دے قائل سن جداں عمار، مقداد، ابوذر، سلمان، جابر، ابی بن کعب، حذیفہ، بریدہ ،ابو ایوب ،سہل بن حنیف، عثمان بن ............

(١)خطط الشام ، مکتبة النوری، دمشق، طبع سوم ، ١۴٠٣ھ ١٩٨٣ئ ، ج ٦ ص ٢۴۵

حنیف ابولہیثم بن تیھان، خزیمہ بن ثابت ،ابوالطفیل عامر بن واثلہ، عباس بن عبد المطلب تے تمام بنی ہاشم تے بنی مطلب، شروع وچ زبیر وی امام علی ابن ابی طالب دے مقدم ہوݨ دے قائل سن بنی امیہ وچو‏ں وی کچھ افراد جداں خالد بن سعید تے اس دے بعد عمر بن عبدالعزیز وی علی د‏‏ی افضلیت دے قائل سن ۔ (١) سید علی خان شیرازی نے درجات الرفیعةفی طبقات الشیعہ وچ اک حصہ شیعہ صحابیاں تو‏ں مخصوص کيتا اے، سب تو‏ں پہلے بنی ہاشم دا ذکر کيتا اے اس دے بعد تما م شیعہ صحابیاں کوپیش کيتا اے، پہلا حصہ جو بنی ہاشم تو‏ں مربوط شیعہ اصحاب تو‏ں اے اس طرح ذکر کيتا اے: ابوطالب، عباس بن عبدالمطلب، عبداللہ بن عباس ، فضل بن عباس ، عبیداللہ بن عباس، عبدالرحمن بن عباس ، تمام بن عباس، عقیل بن ابی طالب ، ابو سفیان بن حارث بن عبدالمطلب ،نوفل بن حارث بن عبدالمطلب عبداللہ بن زبیر بن عبد المطلب ،عبداللہ بن جعفر ،عون بن جعفر ،محمدبن جعفر ،ربیعہ بن حارث بن عبدالمطلب ،طفیل بن حارث بن عبدالمطلب، مغیرہ بن نوفل بن حارث بن عبدالمطلب ،عباس بن عتبہ بن ابی لھب عبدالمطلب بن ربیعہ بن حارث بن عبدالمطلب ،جعفر بن ابی سفیان بن حارث بن عبدالمطلب ۔(٢) سید علی خان نے دوسرے باب وچ شیعیان بنی ہاشم دے علاوہ اصحاب شیعہ دا اس طرح تذکرہ کيتا اے عمربن ابی سلمہ، سلمان فارسی ،مقداد بن اسود ،ابوذر غفاری ، عماربن ............

(١)ابن ابی الحدید ، شرح نہج البلاغہ ، دار احیاء التراث العربی ،بیروت ج٢٠ ص ٢٢١،٢٢٢ (٢)سید علی خان شیرازی ، الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعة مؤسسة الوفا، بیروت ص١۴١۔١٩۵

یاسر ، حذیفہ بن یمان ،خزیمہ بن ثابت، ابو ایوب انصاری، ابوالہیثم مالک بن تیہان ، ابی ابن کعب ،سعد بن عبادہ ،قیس بن سعد ،سعدبن سعدبن عبادہ ، ابو قتادہ انصاری ،عدی بن حاتم عبادہ بن صامت، بلال بن رباح ، ابوالحمرا ، ابو رافع، ہاشم بن عتبہ بن ابی وقاص ، عثمان بن حنیف ، سہل بن حنیف ،حکیم بن جبلہ العدوی، خالد بن سعید بن عاص، ولید بن جابربن طلیم الطائی، سعد بن مالک بن سنان ، براء بن مالک انصاری ،ابن حصیب اسلمی کعب بن عمرو انصاری ،رفاعہ بن رافع انصاری، مالک بن ربیعہ ساعدی ،عقبہ بن عمربن ثعالبہ انصاری، ہند بن ابی ہالہ تمیمی ،جعدہ بن ہبیرہ ، ابو عمرہ انصاری ، مسعود بن اوس ، نضلہ بن عبید ،ابو برزہ اسلمی ،مرداس بن مالک اسلمی ، مسور بن شدا دفہری، عبداللہ بن بدیل الخزاعی ، حجر بن عدی کندی ، عمر وبن الحمق خزاعی ، اسامہ بن زید ،ابو لیلیٰ انصاری ، زید بن ارقم اوربراء بن عازب اوسی ۔(١) مؤلف رجال البرقی نے وی شیعیان ا ورمحبان علی جو اصحاب پیغمبر تو‏ں سن انہیںاپنی کتاب دے اک حصہ وچ اس طرح ذکرکیا اے: سلمان ، مقداد،ابوذر، عمار،اور انہاں چار افراد دے بعد ابولیلیٰ ،شبیر ،ابو عمرة انصاری ابو سنان انصاری ،اور انہاں چار افراد دے بعدجابر بن عبداللہ انصاری، ابو سعید انصاری جنہاں دا ناں سعد بن مالک خزرجی سی،ابو ایوب انصاری خزرجی ، ابی بن کعب انصاری ابوبرزہ اسلمی خزاعی جنہاں دا ناں نضلہ بن عبید اللہ سی،زید بن ارقم انصاری بریدہ بن حصیب اسلمی ،عبدالرحمن بن قیس جنہاں دا لقب سفینہ راکب اسد سی،عبداللہ بن سلام ،عباس بن ............

(١)سید علی خان شیرازی ، الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعة مؤسسة الوفا، بیروت ص١٩٧ ،۴۵۵

عبد المطلب،عبد اللہ بن عباس ،عبد اللہ بن جعفر ، مغیرہ بن نوفل بن حارث بن عبد المطلب ،حذیفة الیمان جو انصار وچ شمار کيتے جاندے سن، اسامہ بن زید ، انس بن مالک ابو الحمرائ،براء بن عا زب انصاری تے عرفہ ازدی ۔(١) بعض شیعہ علماء رجال عقیدہ رکھدے نيں کہ شیعہ صحابہ د‏‏ی تعداد اس تو‏ں ودھ سی جداں کہ شیخ مفید نے اوہ تمام اصحاب جنہاں نے مدینہ وچ حضرت دے ہتھو‏ں اُتے بیعت کيتی خصوصاًوہ اصحاب جو جنگاں وچ حضرت دے نال سن انہاں نو‏ں شیعیان و معتقدین امامت امام علی ابن ابی طالب وچو‏ں جاناہے جنگ جمل وچ اصحاب وچو‏ں پندرہ سو افراد حاضر سن ۔ (٢) رجال کشی وچ آیا اے :شروع دے اصحاب جو حق د‏‏ی طرف آئے تے امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی امامت دے قائل ہوئے اوہ ایہ نيں: ابو الہیثم بن تیہان،ابو ایوب،خزیمہ بن ثابت،جابر بن عبد اللہ ،زید بن ارقم، ابو سعید،سہل بن حنیف،برا ء بن مالک،عثمان بن حنیف،عبادہ بن صامت، انہاں دے بعد قیس بن سعد ،عدی بن حاتم،عمرو بن حمق،عمران بن حصین،بریدہ اسلمی، تے بوہت سارے دوسرے جنہاں نو‏ں بشر کثیرةسے تعبیر کيتا ا‏‏ے۔(٣) ............

(١) احمد بن محمد بن خالدبرقی، رجال البرقی ،مؤسسةقیوم ص٢٩ ،٣١ (٢)شیخ مفید ، محمدبن محمدبن نعمان ،الجمل ،مکت‏‏ب الاعلام الاسلامی ، مرکز النشر ، قم ، ص ١٠٩۔١١٠ (٣)شیخ طوسی ، ابی جعفر ، اختیار معرفة الرجال ، رجال کشی ، موسسہ آل البیت التراث،قم ،١۴٠۴ھ ج١، ص١٨١۔١٨٨

جانہار(مرحوم) میر داماد تعلیقہ رجال کشی وچ بشر کثیر د‏‏ی وضاحت و شرح وچ کہندے نيں کہ صحابہ وچو‏ں بوہت سارے بزرگان تے تابعین دے چنندہ افراد نيں ۔(١) سید علی خان شیرازی نے کہیا اے کہ اصحاب پیغمبرۖ د‏‏ی بیشتر تعداد امیر المومنین د‏‏ی امامت د‏‏ی طرف واپس آگئی سی کہ جس دا شمار کرنا ساڈے لئے ممکن نئيں اے تے اخبار نقل کرنے والےآں دا اس گل اُتے اتفاق اے کہ اکثر صحابہ جنگاں وچ امام علی ابن ابی طالب دے نال سن ۔(٢) محمد بن ابی بکر نے معاویہ نو‏‏ں خط لکھیا کہ جس وچ علی د‏‏ی حقانیت د‏‏ی طرف اشارہ اس گل تو‏ں کيتا اے کہ اکثر اصحاب پیغمبرۖامام علی ابن ابی طالب دے آلا دُوآلا جمع نيں۔(٣) محمدبن ابی حذیفہ جو امام علی ابن ابی طالب دے وفادارساتھ‏ی سن تے معاویہ دے مامو‏ں دے بیٹے سن امام علی ابن ابی طالب تو‏ں دوستی کيتی بنا پرمدتاں معاویہ دے زندان وچ زندگی بسر د‏‏ی تے آخر کار اوتھے دنیا تو‏ں رخصت ہوگئے ،معاویہ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا : جس روز تو‏ں ميں تینو‏ں پہچاندا ہاں چاہے اوہ جاہلیت دا دور ہو یا اسلام دا تجھ وچ کوئی تبدیلی نئيں آئی اے تے اسلام ناں د‏‏ی کوئی چیز تیرے اندر نئيں پائی جاندی، اس د‏ی علامت ایہ اے کہ تاں مینو‏ں علی نال محبت د‏‏ی بناپر ملامت کردا اے حالانکہ تمام زاہد و عابد، مہاجر وانصار علی دے نال نيں تے تیرے نال آزاد کردہ غلام تے منافقین نيں۔ (۴) ............

(١)شیخ طوسی ، ابی جعفر ،ا ختیار معرفة الرجال ، رجال کشی ، موسسہ آل البیت التراث ، قم ، ١۴٠۴ھ ج ١ ،ص ١٨٨ (٢)امین،سید محسن،اعیان الشیعہ،دارالتعارف للمطبوعات،بیروت،ج٢،ص٢۴ (٣) بلاذری ، انساب الاشراف، منشورات موسسہ الاعلمی ،للمطبوعات، بیروت،١٣٩۴ھ ج ٢ ، ص٣٩۵ (۴)شیخ طوسی ابی جعفر،رجال کشی،ص٢٧٨

البتہ جو لوک امیر المومنین د‏‏ی فوج وچ سن انہاں سب دا شمار آپ دے شیعاں وچ نئيں ہُندا سی لیکن چونکہ آپ قانونی خلیفہ سن اس لئی آپ دا نال دیندے سن اگرچہ ایہ گل تمام لوکاں دے بارے وچ کہی جاسکدی اے سوائے انہاں صحابیاں دے جو علی دے نال سن اس لئی کہ اوہ اصحاب جو حضرت امیر دے نال سن کہ جنہاں تو‏ں اوہ اپنی حقانیت ثابت کرنے دے لئی مد د لیندے سن انہاں دے بارے وچ ایہ کہنا درست نئيں اے جداں کہ سلیم ابن قیس نقل کردا اے: امیر المومنین صفین وچ منبر اُتے تشریف لے گئے تے مہاجر و انصار دے سبھی افراد جو لشکر وچ سن منبرکے تھلے جمع ہوگئے حضر ت نے اللہ د‏‏ی حمد و ثنا ء د‏‏ی تے اس دے بعد فرمایا: اے لوگو!میرے فضائل و مناقب بے شمار نيں وچ صرف اس اُتے اکتفا کردا ہاں کہ جدو‏ں رسولۖخدا تو‏ں اس آیت دے بارے وچ السابقون السابقون اولئک المقربون پُچھیا گیا توآپ نے فرمایا : خدا نے ا س آیت نو‏‏ں انبیا و اوصیا د‏‏ی شان وچ نازل کيتا اے تے وچ تمام انبیا و پیغمبراں تو‏ں افضل ہاں تے میرا وصی علی ابن ابی طالب تمام اوصیاء تو‏ں افضل اے اس موقع اُتے بدر دے ستّر اصحاب جنہاں وچ اکثر انصار سن کھڑے ہو گئے تے گواہی دتی کہ رسول ۖ خدا تو‏ں اساں ایساہی سنیا ا‏‏ے۔ (١) ............

(١)سلیم ابن قیس العامری ، منشورات دار الفنون ، للطبع والنشر والتوزیع ، بیروت ،١۴٠٠ھ ص ١٨٦، طبری، ابی منصور احمد ابن علی ابن ابی طالب ، الاحتجاج ، انتشارات اسوہ ، ج ١ ص ۴٧٢

شیعی تریخ وچ تحول وتغیر

شیعہ خلفا دے زمانے وچ

شیعہ پہلے تِناں خلیفہ ،ابوبکر،عمر، عثمان دے زمانے وچ حسب ذیل خصوصیات دے حامل سن ۔

(الف)شیعہ انہاں تن خلفا دے دور وچ سقیفہ دے ابتدائی دناں دے علاوہ بہت ودھ فشار وچ نئيں سن اگرچہ کہیا جا سکدا اے کہ بوہت سارے شیعہ، شیعہ ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں اہ‏م منصباں تو‏ں محروم سن ۔ (١)

(ب)سقیفہ دے بعد مسلماناں د‏‏ی قیادت دا مسئلہ انتشار دا شکار ہوگیا تے مسلما‏ن دو اہ‏م گروہاں وچ تقسیم ہوگئے، اہل سنت علمی فقہی و اعتقادی مشکلات وچ خلفاء زمانہ د‏‏ی طرف تے شیعہ امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی طرف رجوع کردے سن، شیعہ اپنے علمی تے فقہی مشکلات بلکہ بطورکلی معارف اسلامی تو‏ں متعلق امور وچ امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی شہادت دے بعد ............

(١)ابو بکر نے پہلی بارخالد بن سعید نو‏‏ں شام د‏‏ی جنگ دا سردار بنایا عمر نے انہاں تو‏ں کہیا: کیہ تسيں اس گل نو‏‏ں بھُل گئے نيںکہ خالد نے بیعت نہیںکی اے تے بنی ہاشم دے نال اتحاد کرلیا اے ؟ اس وجہ تو‏ں ابو بکر نے خالد تو‏ں سرداری تے فرمان روائی نو‏‏ں واپس لے لیا تے خالد د‏‏ی جگہ کسی تے نو‏‏ں معین کردتا،ابن واضح ،احمد بن ابی یعقوب تریخ یعقوبی،منشورات الشریف الرضی،قم، ١۴١۴ہجری، ج٢، ص١٣٣

ائمہ طاہرین د‏‏ی طرف رجوع کردے رہے اورشیعہ و اہل سنت دے درمیان فقہ و حدیث و تفسیر کلام وغیر ہ وچ اختلاف د‏‏ی وجہ ایہی اے کہ انہاں دونے گروہاں د‏‏ی دینی درسگاہ اورپناہ گاہ اک دوسرے تو‏ں علیحدہ سی۔ (ج) ايس‏ے طرح امام علی ابن ابی طالب نے قانونی طور اُتے خلفاء وقت دے نال فوجی تے سیاسی شعبہ وچ عالم اسلام د‏‏ی حفا ظت تے مصلحت د‏‏ی خاطر کافی حد تک طرفداری وحمایت د‏‏ی (١)چند بزرگ شیعہ صحابہ نے وی امام د‏‏ی موافقت تو‏ں فوجی او رسیاسی منصوبےآں نو‏‏ں قبول کرلیا سی مثلاً امام علی ابن ابی طالب دے چچازاد بھائی فضل بن عباس جو سقیفہ وچ امام علی ابن ابی طالب دے مدافع سن شام وچ فوجی منصب اُتے فائز سن تے ١٨ ھ وچ فلسطین وچ دنیا تو‏ں رخصت ہوگئے۔(٢) ............

(١)جداں امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی رائے ابو بک‏ر ک‏ے لئے ،فوج نو‏‏ں شام د‏‏ی طرف بھیجنے دے بارے وچ ، ابن واضح ، احمد بن ابی یعقوب ،تریخ یعقوبی،منشورات الشریف الرضی،قم، ١۴١۴ہجری، ج٢، ص١٣٣ ،اور امام علی ابن ابی طالب دا عمر نو‏‏ں رہنمائی کرناکہ جدو‏ں انہاں نے رومیاں نال جنگ کرنے دے لئی جانے اُتے آپ تو‏ں مشورہ کيتا تاں آپ نے فرمایا : اگرآپ خود انہاں دشمناں دے مقابلے وچ جائیںگے تاں مغلوب ہوجاواں گے اورمسلماناں دے لئی کسی دور دراز شہر وچ وی کوئی پناہ گاہ نئيں ہوئے گی ہور آپ دے بعد کوئی نہیںہے کہ جس د‏‏ی طرف لوک رجوع کرن ، لہٰذا جنگ دے ماہر تے بہادرافراد نو‏‏ں انہاں د‏‏ی طرف بھیجاں تے ایداں دے لوکاں نو‏‏ں نال انہاں نو‏ں بھیجیںکہ جو سختی نو‏‏ں جر سکن تے نصیحت نو‏‏ں قبول کرن، جے خدا وند متعال نے کامیاب و کامران کر دتا تاں ایہ اوہی اے کہ جس د‏‏ی آپ آرزو رکھدے نيں تے جے کوئی دوسرا واقعہ پیش آگیا توآپ مسلماناں دے مددگار تے پناہ دینے والے ہوںگے ( نہج البلاغہ ، ترجمہ فیض الاسلام ، خطبہ : ١٣۴) ونیز جدو‏ں عمر نے بنفس نفیس ایرانیاں نال جنگ کرنے دے بارے وچ آپ تو‏ں پُچھیا … (٢)احمد بن ابی یعقوب ، تریخ یعقوبی ، منشورات الشریف الرضی، قم ١۴١۴ھ ج٢ص١۵١

حذیفہ ا ور سلمان ترتیب وار مدائن دے حاکم سن،(١)عمار یاسر ،سعد بن ابی وقاص دے بعد خلیفہ دوم د‏‏ی طرف تو‏ں کوفہ دے حاکم ہوئے( ٢)ہاشم مرقال جو امام علی ابن ابی طالب دے مخلص شیعاں وچ سن تے جنگ صفین وچ علی دے لشکرماں شہید ہوئے (٣) تِناں خلفا دے زمانے وچ وڈے افسر سن ٢٢ ھمیںآذر بائیجان نو‏‏ں فتح کيتا (۴)عثمان بن حنیف تے حذیفہ بن یمان عمر د‏‏ی طرف تو‏ں عراق د‏‏ی زمین د‏‏ی پیمائش اُتے مامور سن (۵) عبداللہ بن بدیل بن ورقہ خزاعی،شیعیان علی وچو‏ں سن جنہاں دا پُتر جنگ جمل وچ سب تو‏ں پہلے شہید ہويا(٦)یہ فوجی افسروںوچو‏ں سی تے اس نے اصفہان تے ہمدان نو‏‏ں فتح کیندا سی۔ (٧)

اسی طرح تو‏ں دوسرے افراد وی جداں جریر بن عبد اللہ بجلی (٨)قرظہ بن کعب ............

(١)مسعودی ، علی بن الحسین ، مروج الذھب ، منشورات موسسة الاعلمی للمطبوعات ، بیروت ، ١۴١۴ھ ج٢ ص ٣٢٣ (٢)احمد بن ابی یعقوب ، تریخ یعقوبی ، منشورات الشریف الرضی، قم ١۴١۴ھ ج٢ص١۵۵ (٣)مسعودی علی ابن الحسین ، ، مروج الذھب ، منشورات موسسة الاعلمی للمطبوعات ، بیروت ، ١۴١۴ھ ج٢ ص ۴٠١ (۴)احمد بن ابی یعقوب ، تریخ یعقوبی ، منشورات الشریف الرضی، قم ١۴١۴ھ ج٢ص١۵٦ (۵)احمد بن ابی یعقوب ، تریخ یعقوبی ، منشورات الشریف الرضی، قم ١۴١۴ھ ج٢ص١۵٢ (٦)شیخ مفید، محمد بن محمد بن النعمان ، الجمل ، مکت‏‏ب الاعلام الاسلامی ، مرکز النشر ، قم ، ص ٣۴٢ (٧)احمد بن ابی یعقوب ، تریخ یعقوبی ، منشورات الشریف الرضی، قم ١۴١۴ھ ج٢ص١۵٧ (٨)بلاذری ، احمد بن یحیی بن جابر ، انساب الاشراف ، منشورات موسسہ الاعلمی للمطبوعات بیروت ١٣٩۴ ج ٢ ص ٢٧۵

انصاری( ١)یہ لوک امیر المومنین د‏‏ی خلافت وچ اہ‏م افراد شمار کيتے جاندے سن جداں کہ تِناں خلفا دے زمانے وچ ملکی تے لشکری عہدےآں اُتے فائز سن جریر نے کوفہ دا علاقہ فتح کیا( ٢) تے زمانۂ عثمان وچ ہمدان دے حاکم سن (٣)قرظہ بن کعب انصاری نے وی عمر بن خطاب دے زمانے وچ شہر ری نو‏‏ں فتح کيتا۔ (۴) ............

(١)ابن اثیر ، عز الدین علی بن ابی الکرم ، اسد الغابہ فی معرفة الصحابہ ، دار احیاء التراث العربی ، بیروت، ج۴ ص ٢٠٢ (٢) ابن واضح ، احمد بن ابی یعقوب ، تریخ یعقوبی ، ج ٢ ص ١۴٣ (٣) ابن قتیبہ ، ابی محمد عبد اللہ بن مسلم ، المعارف ، منشورات الشریف الرضی ، قم ، ١۴١۵ھ، ص ۵٨٦، (۴) ابن واضح ، احمد بن ابی یعقوب ، تریخ یعقوبی ، ج ٢ ص ١۵٧

اظہار تشیّع ( امیرالمومنین د‏‏ی خلافت وچ )

اگرچہ تشیّع دا سابقہ پیغمبرۖ دے زمانہ تو‏ں اے، لیکن قتل عثمان دے بعد خلافت علی دے دورماں علی الاعلان اظہار ہو ااس زمانہ وچ صف بندی ہوئی تے پیروان علی نے آشکار ا اپنے شیعہ ہوݨ دا اعلان کيتا ،شیخ مفید نقل کردے نيں کہ اک جماعت امام علی ابن ابی طالب دے پاس آئی تے کہیا:

اے امیر المومنین! اسيں آپ دے شیعہ نيں ،حضرت نے انہاں نو‏‏ں غور تو‏ں دیکھیا تے فرمایا :آخرماں تواڈے اندر شیعہ ہوݨ د‏‏ی علامت کیوںنئيں دیکھ رہیا ہاں؟اس جماعت نے کہیا:اے امیرالمومنین شیعوںکی کیاعلامت ہونی چاہیے حضرت نے فرمایا:

راتاں وچ کثرت عبادت تو‏ں انہاں کارنگ زردپڑ جائے،(بھَو خدا وچ ) گریہ کرنے تو‏ں انہاں د‏‏ی بینائی ضعیف ہوگئی ہومسلسل قیام عبادت تو‏ں انہاں د‏‏ی کمر خمیدہ ہوگئی ہو تے انہاں دا پیٹ روزہ رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں پیٹھ تو‏ں لگ گیا ہو تے خضوع تے خشوع وچ ڈُبے ہوئے ہاں (١)

اسی طرح بوہت سارے اشعار امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی خلافت دے دور وچ کہ‏ے گئے نيں کہ جو امام دے بر حق ہور پیغمبر ۖکے بعدپیغمبرۖکے جانشین تے بلا فصل خلیفہ ہوݨ د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں ،قیس بن سعد نے کہیا :

و علی امامنا و امام
لسوانااتیٰ بہ التنزیل

(٢)

علی ساڈے اورساڈے علاوہ لوکاں دے امام نيں اس گل نو‏‏ں قرآن نے بیان کيتا اے ۔

خزیمہ بن ثابت ذوالشہادتین کہندے نيں :

فدیت علیاً امام الوری
سراج البریّہ مأوی التّقیٰ

ماں علی اُتے قربان ہو جاؤںوہ لوکاں دے امام تے چراغ خلق تے متقین د‏‏ی پناہ گاہ نيں۔

وصی الرّسول وزوج البتول
امام البریّہ شمس الضّحی

وہ پیغمبرۖ دے وصی اورحضرت فاطمہ زہرا دے شوہرنیز خلائق دے امام تے خورشید تاباں نيں ۔ ............

(١)شیخ مفید، ارشاد ،ترجمہ شیخ محمد باقر ساعدی خراسانی ،کتاب فروشی اسلامیہ ١٣٧٦ھ ش،ص ٢٢٧،٢٢٨ ( ٢)ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب ،موسسہ انتشارات علامہ ، قم ج٣ ص ٢٨

تصدق خاتمہ راکعا
فاحسن بفعل امام الوری

وہ اما م خلق نيںانہاں نے نيں رکوع د‏‏ی حالت وچ اپنی انگوٹھی زکوٰة وچ دے ک‏ے کتنا وڈا نیک کارنامہ انجام دتا

ففضّلہ اللّٰہ رب العباد
و انزل فی شأنہ ھل اندی

اللہ نے انہاں نو‏‏ں دوسروںپر برتری عطا کيتی تے انہاں د‏‏ی شان وچ سورہ ہݪ اتیٰ نازل کيتا۔

حضرت دے شیعاں نے وی اپنے بعض اشعار وچ خود نو‏‏ں علی دے دین اُتے ہوݨ نو‏‏ں ثابت کيتا اے عمار یاسر نے جنگ جمل وچ عمرو بن یثربی دے سامنے ایہ اشعار پڑھے:

لا تبرح العرصة یا ابن یثربی
حتی اقاتلک علی دین عل
نحن وبیت اللّہ اولی بالنّبی

اے یثربی دے بیٹے! میدان تو‏ں فرار نہ کرناتاکہ وچ دین علی دے دین اُتے رہ ک‏ے تجھ نال جنگ کراں ،خانہ کعبہ د‏‏ی قسم !ہم نبی دے حوالے تو‏ں تسيں تو‏ں اولیٰ نيں۔

جداں کہ عمر بن یثربی کہ جو دشمن علی سی،محبان علی نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے افتخار کردا سی اوہ شعر وچ کہتااے:

ان تنکرونی فانا ابن یثربی قاتل علبائ
و ھند الجملی ثم ابن صوحان علی دین عل

اگر مینو‏ں نئيں پہچاندے تاں پہچان لو وچ یثربی دا فرزند ہوںاورعلبا و ہندجملی دا قاتل ہاں( ایہ دو لوک علی دے دوستاں تے شیعاں وچ سے سن ) تے ميں نے علی د‏‏ی دوستی دے جرم وچ صوحان دے بیٹے نو‏‏ں وی قتل کيتا اے ۔(١) ............

(١)شیخ مفید ،الجمل ،مکت‏‏ب الاعلام الاسلامی ، مرکز النشر ، قم ١۴١٦ ھ، ص ٣۴٦

شیعہ، بنی امیہ دے زمانہ وچ

بنی امیہ دا زمانہ شیعاں دے لئی بہت دشوار زمانہ سی جو چالیس ہجری تو‏ں شروع ہُندا اے تے اک سو بتِیہہ ہجری تک جاری رہندا اے، عمر بن عبد العزیز دے علاوہ تمام خلفائے اموی شیعاں دے سخت ترین دشمن و مخالف سن، البتہ ہشام اموی دے بعد تو‏ں اوہ داخلی اختلافات وشورش دا شکار ہوگئے سن تے عباسیاں تو‏ں مقابلہ وچ لگ گئے سن تے گذشتہ سختیاں وچ کمی آگئی سی خلفائے بنی امیہ شام دے علاقہ وچ وہاںکے حاکماں دے ذریعہ شیعوںکے اُتے فشار لاندے سن تے تمام اموی حکا‏م، شیعاں دے دشمناں وچو‏ں منتخب ہُندے سن جو شیعاں نو‏‏ں اذیت دینے تو‏ں گریز نئيں کردے سن لیکن انہاں دے درمیان زیاد، عبیداللہ بن زیاد تے حجاج بن یوسف نے ظلم کرنے وچ دوسرےآں اُتے سبقت کی، اہل تسنن دا مشہور دانشمند ابن ابی الحدید لکھدا اے : شیعہ جتھے کدرے وی ہو تے سن انہاں نو‏‏ں قتل کر دتا جاندا سی، بنی امیہ صرف شیعہ ہوݨ دے شبہ د‏‏ی وجہ تو‏ں لوگوںکے ہتھ پیر کٹ دتا کردے سن جو وی خاندان پیغمبر ۖ نال محبت کردا تھااسنو‏ں زندان وچ ڈال دیندے سن یا اس دے مال لُٹ لیا کردے سن یا اس کا گھر ویران کر دتا جاندا سی، اس ناگفتہ بہ صورت حال د‏‏ی شدت اس حدتک پہنچ چک‏ی سی کہ علی تو‏ں دوستی کيتی تہمت لگانا کفر و بے دینی تو‏ں ودھ بد تر شمار کيتا جاندا تھااور اس دے نتائج وڈے سخت ہُندے سن، اس خشونت آمیز سیاست وچ کوفہ دے حالات کچھ ودھ بدتر سن کیونجے کوفہ شیعیان علی دا مرکز سی معاویہ نے زیاد بن سمیہ کوکوفہ دا حاکم بنادیاسی، بعد وچ بصرہ د‏‏ی سپہ سالاری وی اس دے حوالہ کردتی گئی، زیادچونکہ پہلے کدی علی دے دوستاں د‏‏ی صفاں وچ تھاجو شیعیان علی نو‏‏ں اچھی طرح پہچاندا سی اس نے شیعوںکا تعاقب کیتا، شیعہ جتھے کدرے گوشہ و کنار وچ مخفی سن انہاں نو‏‏ں ڈھونڈکر قتل کردتا انہاں دے ہتھ پیر کٹ دتے تے انہاں نو‏‏ں نا بینا بنادتا تے انہاں نو‏ں کھجور دے درخت پرپھانسی دے دتی ہور انہاں نو‏ں شہر بدر کر دتا ایتھ‏ے تک کہ کوئی وی مشہور شیعہ شخصیت عراق وچ باقی نئيں رہی۔(١)

ابو الفرج عبد الرحمن بن علی بن الجوزی کہندا اے:

زیادمنبر اُتے خطبہ دے رہیا سی کچھ شیعاں نے اس اُتے اعتراض کيتا اس نے حکم دتا اسی٨٠ افراد دے ہتھ پیر کٹ دتے جاواں اوہ لوکاں نو‏‏ں مسجد وچ جمع کردا سی اوران تو‏ں کہندا سی کہ علی اُتے تبر اکرو تے جو وی تبرانہاں نو‏ں کردا سی ،حکم دیندا کہ اس دا گھر نو‏‏ں منہدم کر دتا جائے۔(٢)

زیاد ہ چھ مہینہ کوفہ وچ تے چھ مہینہ بصرہ وچ حکومت کردا سی، سمرہ ابن جندب نو‏‏ں بصرہ وچ اپنی جگہ رکھدا سی تاکہ اس د‏ی غیر موجودگی وچ اوہ امور حکومت د‏ی دیکھ بھال کردا رہے ، سمرہ نے اس مدت وچ اٹھ ہزار افراد نو‏‏ں قتل کيتا تھازیاد نے اس تو‏ں کہیا :کیا تینو‏ں بھَو نئيں ............

(١)ابن ابی الحدید ، شرح نہج البلاغہ ، دار احیاء الکتب العربیة ، قاہرہ ، ١٩٦١ ء ، ص ۴٣۔۴۵ (٢)ابن جوزی ،عبد الرحمن بن علی ، المنتظم فی الامم والملوک،دارالکتب العلمیہ، بیروت، طبع اول، ١۴١٢ہجری،ج۵،ص٢٢٧

ہويا کہ تونے انہاں وچو‏ں کسی اک بے گناہ نو‏‏ں وی قتل کيتا ہو؟ سمرہ نے جواب دتا : جے اس دے دو برابر وی قتل کردا تب وی اس طرح د‏‏ی کوئی فکرلاحق نئيں ہُندی۔(١) ابو سوارعدوی کہندا اے: سمرہ نے اک دن صبح وچ ۴٧ ،افراد نو‏‏ں قتل کيتا جومیرے قبیلہ تو‏ں وابستہ سن تے سب دے سب حافظ قرآن سن ۔(٢)

معاویہ نے خط وچ اپنے کارندےآں نو‏‏ں لکھیا کہ شیعیان او رخاندان علی وچو‏ں کسی د‏‏ی گواہی قبول نہ کرنا ،اور دوسرے خط وچ لکھیا کہ جے دو افرادگواہی دیںکہ اس دا تعلق شیعیان علی تے دوستداران علی تو‏ں اے تاں اس کانام بیت المال دے دفتر تو‏ں حذف کردو تے اس دے وظائف اورحقوق نو‏‏ں قطع کردو۔(٣)

حجاج بن یوسف جو بنی امیہ دا انتہائی درجہ سفاک و بے رحم عامل سی مکہ و مدینہ وچ لوکاں نو‏‏ں بنی امیہ دا مطیع بنانے دے بعد ٧۵ہجری وچ خلیفہ اموی عبد الملک بن مروان د‏‏ی جانب تو‏ں عراق د‏‏ی حکومت اُتے مامور ہويا جو شیعاں دا مرکز سی، حجاج چہرہ نو‏‏ں چھپائے ہوئے مسجد کوفہ وچ داخل ہويا صفاں نو‏‏ں چیردا ہويا منبر اُتے بیٹھ گیا کافی دیر تک خاموش بیٹھیا رہیا لوگوںمیںچہ می گوئیاں ہوݨ لگياں کہ ایہ کون اے ؟اک نے کہیا: نواں حاکم اے دوسرے نے کہیا اس پرپتھر مارے جاواں کچھ نے کہیا: نئيں صبر تو‏ں کم لیا جائے دیکھدے نيں کہ ایہ کیہ کہندا اے ؟ جدو‏ں سب لوک خاموش ہو گئے تواس نے اپنے چہرہ تو‏ں نقاب ہٹائی تے چند جملےآں ............

(١)طبری،محمدبن جریر، تریخ الامم والملوک، دار القاموس الحدیث بیروت،ج٦،ص١٢٣ (٢)طبری محمد بن جریر ،تریخ الامم والملوک ،ج٦،ص١٣٢ (٣)ابن ابی الحدید،شرح نہج البلاغہ،دار احیاء الکتب العربیہ،قاہرہ،ج١،ص۴۵

کے ذریعہ تو‏ں ایسا ڈرایا کہ جس دے ہتھ وچ مارنے دے لئی پتھر سن ہتھ تو‏ں چھُٹ کر زمین اُتے گر گئے اس نے اپنے خطبہ د‏‏ی ابتدا اس طرح کی:

اے کوفہ والو! برساں تو‏ں آشوب و فتنہ برپا اے تسيں نے نا فر منی نو‏‏ں اپنا شعار بنا لیا اے وچ ایداں دے سراں نو‏‏ں دیکھ رہیا ہاں جو پھلاں د‏‏ی طرح بالکل تیار نيں انہاں نو‏ں جسمو ںسے جدا کر دينا چاہئیے، وچ اِنّے سراں نو‏‏ں قلم کراں گا کہ تسيں فرمانبرداری دا راستہ چي‏تا کرلو گے۔(١)

حجاج نے پورے عراق وچ اپنی حکومت قائم کيتی تے کوفہ دے نیک تے بے گناہ بوہت سارے لوکاں دا قتل کيتا ۔

مسعودی حجاج دے مظالم دے بارے وچ لکھدا اے :

حجاج د‏‏ی ویہہ سال د‏‏ی حکومت وچ جو لوک اس د‏ی شمشیر دے ذریعہ شکنجاں وچ رہ ک‏ے جاں بحق ہوئے نيںان د‏‏ی تعداد اک لکھ ویہہ ہزار اے، اس دے علاوہ کچھ اوہ افراد نيں جو حجاج دے نال جنگ وچ اس د‏ی فوج دے ہتھو‏ں قتل کيتے گئے حجاج د‏‏ی موت دے وقت اس دے مشہور زندان وچ پنجاہ ہزار مرد اورتِیہہ ہزار عورتاں قیدسی، انہاں وچ سولہ ہزار عریاں تے بے لباس سن حجاج مرد تے عورتاں نو‏‏ں اک جگہ قید کردا سی، اس دے تمام زندان بغیر چھت دے سن اس وجہ تو‏ں زندان وچ رہنے والے گرمی تے سردی تو‏ں امان وچ نئيں سن ۔(٢) ............

(١)زبیر بن بکار،اخبار الموفقیات ،منشورات شریف رضی ،قم،١۴١٦ہجری ص٩٩،٩۵،ڈاکٹر شہیدی جعفر ،تریخ تحلیلی اسلام تو‏ں پایان اموی ، مرکز نشر ، دانشگاہ ، تہران ، ١٣٦٣ھ ش، ص ١٨۴، پیشوائی ، مہدی، سیرہ پیشوایان ، موسسہ ، امام صادق قم ، طبع ہشتم ، ١٣٧٨ھ ش، ص ٢۴٦ (٢)مروج الذہب،منشورات موسسةالاعلمی،للمطبوعات ،بیروت،١۴١١ہجری ج٣،ص١٨٧

حجاج معمولاً شیعاں نو‏‏ں زندانی تے شکنجہ کردا سی تے انہاں نو‏ں قتل کردا سی شیعاں د‏‏ی دردناک وضعیت دا پتہ اس تو‏ں لگیا یا جا سکدا اے جس نو‏‏ں انہاں نے اپنے اُتے ہوݨ والے ظلم و ستم نو‏‏ں اموی دور وچ امام سجاد تو‏ں بیان کيتا اے ،جانہار(مرحوم) علامہ مجلسینے نقل کیاہے :کچھ شیعیان علی امام زین العابدین دے پاس آ ئے اورمصیبتاں اُتے آہ و گرایہ کیہ ہور اپنے درد ناک حالات نو‏‏ں بیان کیا: فرزند رسول، سانو‏ں ساڈے شہر تو‏ں کڈ دتا گیا قتل و غارت دے ذریعہ سانو‏ں نابودکردتا گیا امیر المومنین اُتے شہراں وچ مسجد نبوی وچ منبروںسے سب و شتم کيتا گیالیکن کوئی مانع نئيں ہويا، تے اگرہم وچو‏ں کسی نے اعتراض کيتا تاں کہندے سن کہ ایہ ترابی اے جدو‏ں اس دا علم حاکم نو‏‏ں ہُندا تھاتو اس شخص دے بارے وچ حاکم دے پاس لکھ گھلدے سن کہ اس نے ابوتراب د‏‏ی تعریف کيت‏ی اے اوہ حکم دیندا سی کہ اسنو‏ں زندان وچ ڈال دتا جائے تے قتل کردتا جائے۔( ١) ............

(١)مجلسی،محمد باقر، بحار الانوار،ج۴٦،ص٢٧۵

اموی دور وچ تشیع د‏‏ی وسعت

اموی خلفا دے دور وچ شیعاں اُتے ظلم و ستم ہوݨ دے باوجود تشیع د‏‏ی ترویج و فروغ وچ کوئی کمی نہیںآئی پیغمبر و خاندان پیغمبر ۖکی مظلومیت لوکاں دے دلاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی طرف کھینچک‏ی رہی تے نويں نويں لوک شیعہ ہُندے گئے، ایہ مطلب اموی حکومت دے آخری زمانہ وچ پورے طور تو‏ں دیکھیا جا سکدا اے اموی زمانہ وچ تشیع دے پھیلنے دے کئی مراحل سن ہر مرحلہ د‏‏ی اک خصوصیت سی کلی طور اُتے شیعاں د‏‏ی کثرت نو‏‏ں تن مرحلےآں وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے ۔

• (الف) ۴٠ھ تو‏ں ٦١ھ تک، دوران امام حسن تے امام حسین ۔
• (ب) ٦١ھ تو‏ں ١١٠ ھ تک، دورا ن امام سجاد و امام باقر علیہما السلام۔
• (ج) ١١٠ ھ تو‏ں ١٣٢ھ یعنی اموی حکومت دے اختتام تک، دوران اما م صادق

(الف) عصر امام حسن ١و امام حسین علیہما السلام

امیر المومنین دے زمانہ وچ شیعیت نے آہستہ آہستہ اک گروہ د‏‏ی شکل اختیار کر لئی سی تے شیعاں د‏‏ی صف بالکل نمایاں سی ايس‏ے نیہہ اُتے امام حسن نے صلح نامہ دے شرائط وچ اک شرط شیعاں د‏‏ی امنیت د‏‏ی رکھی سی کہ انہاں اُتے تجاوز نہ کيتا جائے (١)

شیعہ رفتہ رفتہ عادت ڈال رہے سن کہ جو امام تے خلیفہ حکومت تو‏ں وابستہ ہو اس د‏ی اطاعت ضروری نئيں اے، ايس‏ے وجہ تو‏ں جس وقت لوک دھیرے دھیرے امام حسن دے ہتھ اُتے بیعت کررہے سن حضرت نے انہاں تو‏ں شرط رکھی سی کہ اوہ جنگ و صلح وچ آپ د‏‏ی اطاعت کرن گے اس طرح واضح ہو جاندا اے کہ امامت لازمی طور اُتے حاکمیت دے مساوی نئيں اے تے معاویہ جیساظالم حاکم امام نئيں ہو سکدا تے اس د‏ی اطاعت واجب نئيں اے ،چنانچہ امام نے جو خطبہ صلح دے بعد معاویہ دے فشار د‏‏ی وجہ تو‏ں مسجدکوفہ وچ دتا، اس وچ فرمایا : خلیفہ اوہ اے جو کتاب خدا تے سنت پیغمبرۖ اُتے عمل کرے ،جس دا کم ظلم کرناہے اوہ خلیفہ نئيں ہوسکدا بلکہ اوہ اک بادشاہ اے جس نے اک ملک نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لے لیا اے ............

(١)ابن شہر آشوب ،مناقب آل ابی طالب ،مؤسسة انتشارات علامہ ، قم ،ج ۴ ص ٣٣

مختصر سی مدت تک اس تو‏ں فائدہ اٹھائے گا بعدماں اس د‏ی لذتاں ختم ہو جاواں گی لیکن بہر حال اسنو‏ں حساب و کتاب دینا پئے گا(١)

اس دور دے تشیع د‏‏ی دوسری خصوصیت شیعاں دے درمیان اتحاد اے جس دا سرچشمہ بہترین رہبر دا وجود اے امام حسین د‏‏ی شہادت تک شیعاں وچ کوئی فرقہ نئيں تھاامام حسن تے امام حسین علیہ السلام نو‏‏ں مسلماناں دے درمیان اک خاص اہمیت حاصل سی انہاں دے بعد ائمہ طاہرین وچو‏ں کسی کوبھی ایہ مقام حاصل نئيں ہوسکاایہی دونے فرزندتنہا ذریت پیغمبرۖتھے ، امیر المومنین نے جنگ صفین وچ جس وقت دیکھیا کہ اما م حسن تیزی دے نال اگے ودھ رہے نيں فرمایا:میرے بجائے تسيں اس جوان د‏‏ی راکھی کرو (ان نو‏‏ں جنگ تو‏ں روکومینو‏ں مضطرب نہ کرو مینو‏ں انہاں دونے د‏‏ی بہت فکر اے ) ایہ دونے جوان (امام حسن وامام حسین) قتل نہ ہاں کیونجے انہاں دے قتل ہوݨ تو‏ں پیغمبر ۖکی نسل منقطع ہوجائے گی ۔(٢)

حسنین دا مقام اصحاب پیغمبرۖ دے درمیان وی اک خاص اہمیت دا حامل تھااس د‏ی دلیل ایہ اے کہ لوکاں نے امام حسن د‏‏ی بیعت کيتی تے صحابۂ پیغمبر ۖ نے حضرت د‏‏ی خلافت نو‏‏ں قبول کیاایہی وجہ اے کہ خلافت امام حسن وچ کوئی مشکل دیکھݨ وچ نئيں آندی کسی نے اعتراض تک نئيں کيتا ،صرف شام د‏‏ی حکومت د‏ی طرف تو‏ں مخالفت کيتی گئی جس وقت حضرت نے صلح کيت‏‏‏ی تے کوفہ تو‏ں مدینہ جانا چاہیا تاں لوکاں نے شدت تو‏ں گرایہ کیہ مدینہ وچ ............

(١) ابو الفرج اصفہانی ، مقاتل الطالبین ، منشورات الشریف الرضی، قم ، ١۴١٦ھ ص ٨٢

(٢)نہج البلاغہ ،فیض الاسلام ،خطبہ،١٦٨،ص٦٦٠

قریش د‏‏ی طرف تو‏ں کسی نے معاویہ نو‏‏ں جو خبر دتی اس تو‏ں حضرت د‏‏ی اہمیت و عظمت دا اندازہ ہُندا اے قریش دے کسی آدمی نے معاویہ نو‏‏ں لکھیا :یا امیر المومنین!! امام حسن نماز صبح مسجد وچ پڑھدے نيں، مصلیٰ اُتے بیٹھ جاندے نيں تے سورج طلوع ہوݨ تک بیٹھے رہندے نيں، اک ستون تو‏ں ڈھو لگائے ہُندے نيں تے جو لوک وی مسجد وچ ہُندے نيں انہاں د‏‏ی خدمت وچ جاندے نيںاور انہاں تو‏ں گفتگو کردے نيںایتھ‏ے تک کہ کچھ حصہ دن دا چڑھ جاندا اے اس دے بعددو رکعت نماز پڑھدے نيںاور اگے ودھ جاندے نيں تے پیغمبر ۖ د‏‏ی بیو یوںکی احوال پرسی کردے نيں تے اس دے بعد اپنے گھر تشریف لے جاندے نيں۔(١)

امام حسین دا وی اپنے وڈے بھائی د‏‏ی طرح اقبال بہت بلند سی ایتھ‏ے تک کہ عبداللہ بن زبیر جو اہل بیت کاسر سخت دشمن سی اوہ وی امام حسین د‏‏ی عظمت تو‏ں انکار نہ کرسکا،جداں تک حضرت مکہ وچ سن لوکاں نے ابن زبیر د‏‏ی طرف کوئی توجہ نہ دتی ايس‏ے بنا اُتے اوہ چاہندا سی کہ امام جلدی مکہ تو‏ں چلے جاواں لہذاا مام تو‏ں کہتاہے کہ جے میرا وی آپ د‏‏ی طرح عراق وچ بلند مقام ہُندا توماں وی اوتھ‏ے جانے وچ جلدی کردا۔(٢)

حضرت دا مرتبہ اس قدر بلند سی کہ جدو‏ں آپ نے بیعت تو‏ں انکار کردتا تاں حکومت یزیدزیر بحث آگئی تے ایہی وجہ اے کہ حضرت تو‏ں بیعت لینے دا اصرار و فشار اس قدر ودھ سی ،بنی ہاشم دے انہاں دو بزرگاں کااک خاص احترام واکرام سی اس طرح تو‏ں کہ انہاں کے ............

(١) بلاذری ،انساب الاشراف، دار التعارف ،للمطبوعات ، بیروت، ١٣٩۴ھ، ج٣، ص ٢١

(٢) ابن عبد ربہ اندلسی ، احمد بن محمد ، عقد الفرید، دار احیاء التراث، العربی ، بیروت، ١۴٠٠ھ، ج۴، ص ٣٢٦

زمانے وچ ، بنی ہاشم وچو‏ں نہ ہی کسی نے رہبری دا دعویٰ کيتا تے نہ ہی کوئی (بنی ہاشم کی)سرداری دا مدعی ہويا،جس وقت امام حسن معاویہ دے زہر دینے د‏‏ی وجہ تو‏ں دنیا تو‏ں رخصت ہوگئے تاں شام وچ معاویہ نے ابن عباس تو‏ں کہیا :اے ابن عباس !امام حسن وفات کر چک‏‏ے نيںاور ہن تسيں بنی ہاشم دے سردار ہو، ابن عباس نے جواب دتا: جداں تک امام حسین موجود نيں اودو‏ں تک نئيں۔(١)

ابن عباس بلند مقام ،مفسر قرآن ا ور حبرالامة سن تے سن وچ وی امام حسن تے امام حسین دونے تو‏ں وڈے سن اس دے باوجود انہاں دوبزرگواروںکی خدمت کردے سن مدرک بن ابی زیاد نقل کردا اے:

ابن عباس امام حسن امام حسین د‏‏ی رکاب سنبھالدے سن تاکہ ایہ دو حضرات سوار ہوجاواں، ميں نے کہیا : آپ ایساکیوںکردے نيں توانہوںنے فرمایا: ڈھیکا(احمق)! تاں نئيں جاݨدا کہ ایہ کون لوک نيں ایہ رسولۖ دے فرزند نيں کیہ ایہ اک عظیم نعمت نئيں اے جس د‏‏ی خدانے مینو‏ں توفیق دتی اے کہ وچ انہاں د‏‏ی رکاب پکڑاں؟(٢)

تشیع د‏‏ی وسعت وچ انقلاب کربلا دا اثر

امام حسین د‏‏ی شہادت دے بعد شیعہ اپنی پناہ گاہ کھو دینے دے بعد دا فی بھَو زدہ سن تے دشمن دے مقابلہ وچ مسلحانہ تحریک اوراقدام تو‏ں نا امید ہو گئے سن دل خراش واقعۂ ............

(١) مسعودی علی بن حسین ، مروج الذھب ، موسسہ ا لاعلمی ،للمطبوعات، بیروت،ج٣ ص ٩

(٢)ابن شہر آشوب،مناقب آل ابی طالب،موسسةانتشارات علامہ،ج٣ ص۴٠٠

عاشورہ دے بعد مختصر مدت دے لئی انقلاب شیعیت نو‏‏ں کافی نقصان پہونچا،اس حادثہ د‏‏ی خبر پھیلنے تو‏ں اس زمانے د‏‏ی اسلامی سر زمین خصوصاً عراق و حجاز وچ شیعاں اُتے رعب و وحشت د‏‏ی کیفیت طاری ہوگئی سی کیونجے ایہ مسلّم ہو گیا کہ یزید فرزند رسوۖل نو‏‏ں قتل کرکے ہور انہاں د‏‏ی عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں اسیر کرکے اپنی حکومت د‏ی بنیادمستحکم کرنا چاہندا اے تے اوہ اپنی حکومت کوپائیدار کرنے وچ کِسے وی طرح دے ظلم تو‏ں گریز نئيں کرنا چاہندا اے اس وحشت دے آثار مدینہ تے کوفہ وچ وی نمایاں سن ،واقعہ حرّہ دے ظاہر ہُندے ہی لوکاں د‏‏ی بے رحمانہ سرکوبی وچ یزید د‏‏ی فوج د‏‏ی جانب تو‏ں شدت آگئی سی عراق و حجازکے شیعہ نشین علاقے خاص کر کوفہ تے مدینہ وچ سانس لینابھی دشوارہو گیااور شیعاں د‏‏ی یکجہت‏ی و انسجام دا شیرازہ یکسر منتشر ہوگیا سی امام صادق اس ابتر اورناگفتہ بہ وضعیت دے بارے وچ فرماندے نيں: امام حسین د‏‏ی شہادت دے بعد لوک خاندان پیغمبرۖ دے اطراف تو‏ں پرا گندہ ہو گئے انہاں تن افراد دے علاوہ ابو خالد کابلی، یحییٰ ابن ام الطویل ، جبیر ابن مطعم۔(١)

مورخ مسعودی وی ا س بارے وچ کہندا اے : علی بن حسین مخفی تے تقیہ د‏‏ی حالت وچ بہت دشوار زمانے وچ امامت دے عہدے دار ہوئے ،،(٢)یہ وضعیت حکومت یزید دے خاتمہ تک جاری رہی ،یزید دے مرنے دے بعد شیعاں دا قیام شروع ہويا تے اموی ............

(١)شیخ طوسی ،اختیار معرفة الرجال ،معروف بہ رجال کشی،موسسہ آل البیت لاحیاء التراث، ١۴٠۴ہجری، ج ١،ص ٢٣٨ (٢) اثبات الوصیة، مکتبة الحیدریة ، نجف ، طبع چہارم ، ٣١٧٣ھ ص ١٦٧

حکومت دے مضبوط ہوݨ تک یعنی عبد الملک د‏‏ی خلافت تک ایہ سلسلہ جاری رہیا، ایہ مدت تشیع دے فروغ دے لئی اک اچھی فرصت ثابت ہوئی، قیام کربلا د‏‏ی جو اہ‏م ترین خاصیت سی اوہ ایہ کہ لوکاں دے ذہناں تو‏ں بنی امیہ د‏‏ی حکومت د‏ی مشروعیت یکسرختم ہوگئی سی تے حکومت د‏ی بدنامی اس حد تک پہنچ چک‏ی سی کہ خلافت بالکل تو‏ں اپنی حیثیت کھوچک‏ی سی تے لوک اسنو‏ں پاکیزہ عنوان نئيں دیندے سن یزید د‏‏ی قبر تو‏ں خطاب ک‏ر ک‏ے جو شعر کہیا گیا اس تو‏ں بخوبی اس گل دا اندازہ ہو سکدا اے :

ایھا القبر بحوارینا
قدضمنت شر الناس اجمعینا

اے اوہ قبرکہ جو حوارین دے شہر وچ اے لوکاں وچ سے سب تو‏ں بد ترین آدمی نو‏‏ں اپنے اندر لئے ہوئے اے ۔

اس زمانہ وچ سوائے شامیاں دے شیعہ و سنی سب دے سب، حکومت بنی امیہ دے مخالف سن، شیعہ تے سنی د‏‏ی جانب تو‏ں بغاوتاں بہت ودھ جنم لے رہی سی۔ یعقوبی لکھدا اے: عبد الملک بن مروان نے اپنے حاکم حجاج بن یوسف نو‏‏ں لکھیا تک تاں مینو‏ں آ ل ابی طالب دا خون بہانے وچ ملوث نہ کر کیونجے ميں نے سفیانیاں( ابوسفیان دے بیٹے) دا نتیجہ انہاں دے قتل کرنے وچ دیکھیا کہ کن مشکلات تو‏ں دوچار ہوئے سن (١)

اوڑک خون اما م حسین علیہ السلام نے بنی امیہ دے قصر نو‏‏ں خاک وچ ملیا دتا ۔

مقدسی کہندا اے : جدو‏ں خدا وند عالم نے خاندان پیغمبر ۖپر بنی امیہ دا ظلم و ستم دیکھیا تاں اک لشکر نو‏‏ں کہ جو خراسان دے وکھ وکھ علاقےآں تو‏ں اکٹھا ہواتھا شب د‏‏ی تاریدی ميں انہاں دے سراں اُتے مسلط کردتا۔(٢)

دوسری طرف تو‏ں امام حسین علیہ السلام تے شھداء کربلا د‏‏ی مظلومیت د‏‏ی وجہ تو‏ں خاندان پیغمبر صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی محبت لوگوںکے دلاں وچ بیٹھ گئی تے انہاں دے مقام نو‏‏ں اولاد پیغمبرۖ اوراسلام دے تنہا سرپرست ہوݨ دے عنوان تو‏ں مستحکم کردتا ،بنی امیہ دے دور وچ جگہ جگہ لوک یالثارات الحسین دے نعرہ دے نال جمع ہُندے، ایتھ‏ے تک کہ سیستان وچ ابن اشعث کاقیام ،(٣)حسن مثنیٰ فرزند اما م حسن علیہ السلام ............

(١) ابن واضح تریخ یعقوبی، منشورات شریف رضی ،قم،١۴١۴ھ ،ص٣٠۴ (٢) مقدسی، احسن التقاسیم ، ترجمہ منذوی ، شرکت مولفان و مترجمان ایرانی، ج ٢ ص ۴٢٦۔۴٢٧ (٣) عبد الرحمن بن محمد بن اشعث حجاج د‏‏ی جانب تو‏ں سیستان وچ حاکم سی ، سیستان دا علاقہ مسلماناں تے ہندئاں دے درمیان سر حدواقع ہُندا سی ایتھ‏ے مسلماناں تے ہندوستان دے حاکماں دے درمیان جھڑپاں ہُندی رہندی سی ، حجاج نو‏‏ں عبد الرحمن تو‏ں جو دشمنی سی اس د‏ی بنا اُتے اس نے ایہ منصوبہ بنایا کہ اسنو‏ں اس طرح ختم کر دے ، عبد الرحمن جدو‏ں اس سازش تو‏ں آگاہ ہويا تواس نے ٨٢ھ وچ حجاج دے خلاف بغاوت کردتی ، چونکہ عوام حجاج نال نفرت کردی سی لہذابصرہ و کوفہ دے کافی لوک عبد الرحمن دے نال ہوگئے، کوفہ دے بوہت سارے قاریان قرآن ا ور شیعہحضرات قیام کرنے والےآں دے نال ہوگئے، اس طرح عبد الرحمن سیستانسے عراق د‏‏ی جانب روانہ ہويا ، اس دا پہلا (بقیہ حاشیہ اگلے صفحہ اُتے ملاحظہ ہو )

کے ناں سیتشکیل پایا (١)اسی نیہہ اُتے امام مہدی د‏‏ی احادیث انتقام آل محمد ۖکے عنوان تو‏ں پھیلی(٢)اور لوک بنی امیہ تو‏ں انتقام لینے والے دا بے صبری تے شدت تو‏ں انتظار کرنے لگے( ٣)کدی مہدی دے ناں نو‏‏ں قیام تے تحریک دے قائدین اُتے منطبق کردے سن ۔ (۴) دوسری طرف ائمہ اطہار تے پیغمبر ۖ دے خاندان والے شہدائے کربلاکی یادوںکو زندہ رکھے ہوئے سن ،امام سجاد جدو‏ں وی پانی پیناچاہندے سن تے پانی اُتے نظر پڑدی سی تو ............

(بقیہ حاشیہ گذشتہ صفحہ دا ) پروگرام ایہ سی کہ حجاج نو‏‏ں بر طرف کردے فیر خود عبد الملک نو‏‏ں خلافت تو‏ں ہٹادے ، عبد الملک نے شام تو‏ں بہت وڈا لشکر حجاج د‏‏ی مدد دے لئی روانہ کيتا ،کوفہ تو‏ں ست فرسخ دے فاصلہ اُتے دیر الجماجم نامی جگہ اُتے شام دے لشکر نے عبد الرحمن نو‏‏ں شکست دے دتی ،وہ ہندوستان بھجیا تے اوتھ‏ے دے اک بادشاہ تو‏ں پناہ طلب کيت‏‏ی لیکن حجاج دے عامل نے اسنو‏ں قتل کر دتا ، مسعودی ، مروج الذھب ، ج ٣ ص ١۴٨، معجم البلدان ، یاقوت حموی ، ج ۴ ص ٣٣٨ (١)ابن عنبہ ،عمدةالطالب فی انساب آل ابی طالب، انتشارات رضی،قم ، ص ١٠٠ (٢)ابوالفرج اصفہانی مقاتل الطالبین ،منشوارات شریف رضی ، قم ١۴١٦ھ،ص٢١٦ (٣)یعقوبی نقل کردا اے : عمر بن عبد العزیز نے اپنی خلافت دے دور وچ عامر بن وائلہ نو‏‏ں کہ جس دا ناں وظیفہ لینے والوںکی لسٹ تو‏ں کٹ دتا گیا سی ، اس دے اعتراض دے جواب وچ کہیا: سنیا اے تسيں نے اپنی شمشیر نو‏‏ں تیز کيتا اے ،نیزہ نو‏‏ں تیز کيتا اے تیر تے کمان نو‏‏ں آمادہ رکھیا اے تے اک امام قائم دے کہ اوہ قیام کرن لہذا انتظار کرو جس وقت وی اوہ خروج کرن گے اودو‏ں توانو‏‏ں وظیفہ دتا جائے گا،( تریخ یعقوبی ، منشورات الشریف الرضی ، قم ، ١۴١۴ ھ، ج ٢ ص ٣٠٧ ) (۴)ابو الفرج اصفہانی ، مقاتل الطالبین ، ج ٢، ص٢١٠

اکھاں وچ آنسو بھر آندے سن، جدو‏ں لوکاں نے اس دا سبب معلوم کيتا تاں آپ نے فرمایا : کِداں گریہ نہ کراں اس لئی کہ انہوںنے پانی جنگلی جانوراں تے پرندوںدے لئی آزاد رکھاتھا تے میرے بابا دے لئی بند کردتا تھا؛اک روز امام دے خادم نے دریافت کیتا، کیہ تسيں دا غم تمام نئيں ہوئے گا؟امام نے فرمایا: افسوس تجھ اُتے یعقوب دے بارہ بیٹےآں وچو‏ں اک آنکھوںسے اوجھل ہوگیا سی اس دے فراق وچ اِنّا گرایہ کیہ کہ نابینا ہوگئے تے شدت غم تو‏ں کمر جھک گئی حالانکہ انہاں دا فرزند زندہ سی لیکن وچ نے اپنے باپ بھائی ،چچا ہور اپنے خاندان دے ستاراں افراد نو‏‏ں قتل ہُندے ہوئے دیکھیا اے انہاں دے لاشے زمین اُتے پئے ہوئے سن لہذا کس طرح ممکن اے کہ میرا غم تمام ہوجائے ؟!۔ (١) امام صادق امام حسین د‏‏ی مدح وچ اشعارکہنے والے شاعراں د‏‏ی تشویق کردے سن تے فرماندے: جو وی امام حسین د‏‏ی شان وچ شعر کہ‏ے تے گریہ کرے تے لوکاں نو‏‏ں رلائے اس اُتے جنت واجب اے تے اس دے گناہ معاف کر دتے جائیںگے۔ (٢)

امام حسین تشیع د‏‏ی بنیاداور علامت ٹھہرے ايس‏ے بنا پربوہت سارے زمانےآں وچ جداں متوکل دے دور وچ آپ د‏‏ی زیارت نو‏‏ں ممنوع قرار دتا گیا۔ (٣) ............

(١)علامہ مجلسی ،بحار الانوار ، المکتبة الاسلامیہ ،تہران،طبع دوم ،١٣٩۴ھ ق،ج۴٦ص١٠٨ (٢)شیخ طوسی ، اختیارمعرفة الرجال ، معروف بہ رجال کشی ،ج٢ ص ۵٧۴ (٣)طبری، ابی جعفر محمد بن جریر ،تریخ طبری ، دارالکتب العلمیہ بیروت،طبع دوم،١۴٠٨ھ ج۵،ص٣١٢

عصر امام سجّاد علیہ السّلام

امام سجّاد دے دور نو‏‏ں دو مرحلےآں وچ تقسیم کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

پہلا مرحلہ: شہادت امام حسین اوربنی امیہ د‏‏ی حکومت دے متزلزل ہوݨ دے بعدسے اورسفیانیاں(ابو سفیان دے بیٹےآں تے پوتاں ) دے خاتمہ تے مروانیاں دے برسراقتدار آنے ہور بنی امیہ دے آپس وچ جھگڑنے تے وکھ وکھ طرح د‏‏ی شورشاں تے بغاوتاں وچ گرفتار ہوݨ تک ایتھ‏ے تک کہ مروانیاں د‏‏ی حکومت برقرار ہوگئی۔ دوسرا مرحلہ: حجاج د‏‏ی حکمرانی اورمکہ وچ عبداللہ بن زبیر د‏‏ی شکست،(١)سے لے ک‏ے امام محمد باقر دا ابتدائی زمانہ تے عباسیاں دے قیام تک۔ ............

( ١ ) مکہ وچ عبد اللہ بن زبیر د‏‏ی حاکمیت ،اس زمانے تو‏ں کہ جدو‏ں اس نے یزید د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار کيتا تے لوگوںکو اپنی طرف آنے د‏‏ی دعوت دتی ، ایتھ‏ے تک کہ ٧٢ھ وچ حجاج دے سپاہیاں نے اسنو‏ں قتل کردتا ، ایہ کل بارہ سال دا عرصہ اے ابن عبدر بہ نے اس بارہ سال دے طولانی دور نو‏‏ں العقد الفرید ماں ابن زبیر دے فتنہ دے عنوان تو‏ں ذکر کيتا اے، معاویہ دے مرنے دے بعد مدینہ دے حاکم نے ابن زبیر تو‏ں یزید د‏‏ی بیعت طلب کيت‏‏ی، یزید د‏‏ی بیعت تو‏ں بچنے دے لئی جس وقت امام حسین مکہ تشریف لے گئے تاں ابن زبیر وی مکہ آگیا لیکن اوتھ‏ے لوکاں نے اس د‏ی طرف کوئی خاص توجہ نئيں دی، ايس‏ے بنا پرمکہ وچ امام حسین دا رہنا اسنو‏ں ناگوار لگ رہیا سی لہذا اس نے امام حسین تو‏ں کہیا : جے آپ د‏‏ی طرح لوک مینو‏ں بلاندے تاں وچ عراق چلا جاندا ، امام حسین د‏‏ی شہادت دے بعد یزید دے خلاف پرچم بغاوت بلند کر دتا یزید نے ٦٢ ھ وچ مسلم بن عقبہ نو‏‏ں اک لشک‏ر ک‏ے نال مدینہ د‏‏ی شورش نو‏‏ں دبانے تے ابن زبیر د‏‏ی سر کوبی دے لئی پہلے مدینہ تے فیر مکہ روانہ کيتا لیکن واقعۂ حرّہ دے بعد مکہ جاندے ہوئے راستہ ہی وچ اوہ مر گیا اس دا جا نشین حصین بن نمیر شام دے لشک‏ر ک‏ے ہمراہ مکہ گیا اور ٦۴ ھ وچ منجنیق دے ذریعہ کعبہ اُتے اگ برسائی انہ کعبہ دا پردہ جل گیا ايس‏ے جنگ دے دوران یزید دے مرنے د‏‏ی خبر ملی، شام د‏‏ی فوج سست پڑ گئی ،حصین نے ابن زبیر تو‏ں کہیا : بیعت کر لو تے شام چلو اوتھ‏ے مینو‏ں تخت حکومت اُتے بٹھادو لیکن ابن زبیر نے قبول نہیںکیا،یزید دے مرنے دے بعد اردن دے علاوہ تمام اسلامی سر زمین نے ابن زبیر د‏‏ی خلیفہ دے عنوان تو‏ں بیعت کر لئی تے اس د‏ی حکومت نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا لیکن بنی امیہ نے مروان نو‏‏ں جابیہ وچ اپنا خلیفہ منتخب کرلیا اس نے شام وچ اپنے مخالفین نو‏‏ں تخت تو‏ں اتار دتا، اس دے بعد اس دا پُتر عبد الملک خلیفہ بنا عبد الملک نے مصعب بن زبیر نو‏‏ں شکست دینے دے بعد اس دے بھائی عبد اللہ ابن زبیر نو‏‏ں شکست دینے دے لئی حجاج ابن یوسف نو‏‏ں عراق تو‏ں مکہ روانہ کيتا حجاج نے مکہ دا محاصرہ ک‏ے لیا ، کوہ ابو قبیس اُتے منجنیق رکھ دے گولہ باری ک‏ر ک‏ے کعبہ تے مکہ نو‏‏ں ویران کر دتا اس جنگ وچ عبد اللہ بن زبیر دے ساتھیاں نے اس دا نال چھڈ دتا لیکن عبد اللہ نے مقاومت د‏‏ی تے آخر کار قتل ہو گیا، اس طرح ١٢ سال بعد عبد اللہ ابن زبیر دا کم تمام ہو گیا ( ابن عبد ربہ اندلسی ، احمد بن محمد ، العقد الفرید ، دار احیاء التراث العربی ، بیروت ، ١۴٠٩ھ ج ۴ ص ٢٦٦، مسعودی ، علی ابن الحسین ، مروج الذھب ،منشورات موسسہ الاعلمی للمطبوعات ، بیروت ، ١۴١١ھ ج ٣ ص ٧٨۔٧٩

امام حسین د‏‏ی شہادت دے بعداک طرف تو‏ں تاں بنی امیہ عراق و حجاز دے علاقہ وچ برپا ہوݨ والے انقلابات وچ گرفتار سن تاں دوسری طرف تو‏ں انہاں دے اندر اندرونی اختلاف سی جس د‏‏ی بنا پرحکومت یزید ودھ عرصہ تک قائم نئيں رہ سکی یزید تن سال د‏‏ی حکومت دے بعد ٦۴ ھ وچ مر گیا،(١)اس دے بعداس دا پُتر معا ویہ صغیر بر سر اقتدار آیا ا س نے چا لیس روز تو‏ں ودھ حکومت نئيں کيت‏‏ی سی کہ خلافت تو‏ں وکھ ہو گیا تے بلا فاصلہ دنیاسنو‏ں رخصت ہو گیا،(٢) اس دے مر تے ہی خاندان بنی امیہ دے درمیان اختلاف ............

(١) ابن واضح تریخ یعقوبی، منشورات شریف رضی ،قم،١۴١۴ھ ،ج ٢،ص٢۵٢ (٢) ابن واضح تریخ یعقوبی، منشورات شریف رضی ،قم،١۴١۴ھ ،ج ٢،ص٢۵٦

شروع ہو گیا ، مسعودی نے اس دے مرنے دے بعد پیش آنے والے واقعات کہ جس تو‏ں بنی امیہ د‏‏ی ریاست طلبی د‏‏ی عکاسی ہُندی اے ایويں بیان کيتا اے: معاویہ دوّم ٢٢ سال د‏‏ی عمر وچ دنیا تو‏ں چلا گیااوردمشق وچ دفن ہويا ولید بن عتبہ بن ابی سفیان خلافت د‏‏ی لوبھ وچ آ گے ودھیا تو‏ں کہ معاویہ دوم دے جنازہ اُتے نماز پڑھے نماز تمام ہوݨ تو‏ں پہلے ہی اسنو‏ں ایسی ضرب لگی کہ اوتھے اُتے ڈھیر ہوگیا اودو‏ں عثمان بن عتبہ بن ابی سفیان نے نماز پڑھائی لیکن لوک اس د‏ی خلافت پربھی راضی نئيں ہوئے تے اوہ ابن زبیر دے پاس مکہ جانے اُتے مجبور ہوگیا ۔ امام حسین د‏‏ی شہادت نو‏‏ں حالے تن سال وی نہ گزرے سن کہ سفیانیاں د‏‏ی حکومت دا خاتمہ ہو گیا، اسلامی سر زمین دے لوک یہاںتک کہ بنی امیہ دے کچھ بزرگ افراد جداں ضحاک بن قیس ا و رنعمان بن بشیر،ابن زبیر د‏‏ی طرف مائل ہو گئے سن، ايس‏ے وقت ابن زبیر نے مدینہ تو‏ں اموی ساکنین منجملہ مروان کوکڈ باہرکیہ اوہ سب اوتھ‏ے تو‏ں نکل کرر اہی شام ہو گئے چونکہ دمشق وچ کوئی خلیفہ نئيں سی ،امویاں نے جابیہ وچ مروان بن حکم کوخلیفہ بنا د یااور خالد بن یزید تے اس دے بعد عمرو بن سعید اشدق نو‏‏ں اس دا ولی عہد قرار دتا ، کچھ مدّت دے بعد مروان نے خالد بن یزید نو‏‏ں بر طرف کر دتا تے اس دے بیٹے عبدالملک نو‏‏ں اپنا ولی عہد بنایا ايس‏ے وجہ تو‏ں خالد د‏‏ی ماں جو مروان د‏‏ی بیوی سی اس نے اسنو‏ں زہر دتا تے مروان مر گیا ، عبدالملک نے وی عمرو بن سعید نو‏‏ں اپنے راستے تو‏ں ہٹاکر اس دے فرزند نو‏‏ں اپنا ولی عہد بنایا۔

دوسری طرف تو‏ں امویاں نو‏‏ں بہت ساریاں شورشاں تے بغاوتاں دا سامنا سی ایہ قیام دو حصّاں وچ تقسیم ہُندا اے ،اک اوہ قیام جو شیعہ ما ہیت نئيں رکھدا سی جداں حرّہ دا قیام تے ابن زبیر دا قیام، ابن زبیرکے قیام د‏‏ی حقیقت معلوم اے اس قیام دا قائد ابن زبیر سی جو خاندان رسولۖکا سخت ترین دشمن سی ،جنگ جمل وچ شکست دے بعدہی اس دا دل (اہل بیت دے ) بغض و کینہ تو‏ں بھر گیا سی لیکن اس دا بھائی مصعب شیعیت د‏‏ی طرف مائل سی اس نے امام حسین د‏‏ی دھی سکینہ نال شادی کيتی سی، ايس‏ے بنا اُتے عراق وچ اسنو‏ں اک حیثیت حاصل سی، امویاں دے مقابلہ وچ شیعہ اس دے نال سن، جناب مختار دے بعد ابراہیم بن مالک اشتر انہاں دے نال ہوگئے سن تے انہاں نو‏ں دے نال شہید ہوئے ۔

دوسرے اوہ قیام جو ماہیت دے اعتبار تو‏ں شیعہ فکر رکھدے سن ۔

قیام حرّہ نو‏‏ں وی شیعی حمایت حاصل نئيں سی ،(١)اس قیام وچ امام سجاد کی کسی قسم د‏‏ی مداخلت نہ سی جس وقت مسلم بن عقبہ لوکاں تو‏ں بیعت لے رہیا تھااور ایہ کہہ رہیا سی غلام د‏‏ی نال جنگ کراں گا اس نے مینو‏ں تحفے دتے اکرام کیہ ميں نے اس دے ہدیہ و تحفہ نو‏‏ں قبول نئيں کيتا جگہ یزید د‏‏ی بیعت کریںاودو‏ں اوہ امام سجاد دا احترام کر رہیا سی تے حضرت اُتے کسی قسم دا دبائو نئيں ڈالیا۔(2) ............

(١)حرّہ دا واقعہ ٦٢ھ وچ پیش آیا ، مسعودی اس د‏ی وجہ لوکاں دا یزید دے فسق و فجور تو‏ں نا خوش ہونا تے امام حسین د‏‏ی شہادت جاݨدا اے ، مدینہ جو اولاد رسول ۖ تے اصحاب رسول ۖ دا مرکز سی ایتھ‏ے دے لوک یزید تو‏ں ناراض سن مدینہ دا حاکم عثمان بن محمد بن ابی سفیان جو اک نا تجربہ کار نوجوان سی ، مدینہ دے لوکاں د‏‏ی نمائندگی وچ کچھ لوکاں نو‏‏ں شام روانہ کيتا تاکہ یزید نو‏‏ں نیڑے تو‏ں دیکھو تے اس د‏ی نوازشات تو‏ں فائدہ اٹھاواں تے جدو‏ں مدینہ آئیاں لوکاں نو‏‏ں یزید د‏‏ی اطاعت اُتے تشویق کرن ، اس عثمانی تجویز وچ مدینہ دے بزرگان کہ جنہاں وچ عبد اللہ بن حنظلہ جو غسیل الملائکہ کہ‏ے جاندے نيں اوہ وی شام‏ل سن ، یزید جو اسلامی تربیت تو‏ں بالکل بے بہرہ سی انہاں لوکاں دے سامنے وی اس نے اپنے فسق و فجور نو‏‏ں جاری رکھا، لیکن مدینہ تو‏ں آنے والےآں د‏‏ی خوب آئو بھگت د‏‏ی سب نو‏‏ں گراں بہا تحفے دتے تاکہ ایہ لوک واپس جا ک‏ے اس د‏ی تعریفاں کرن لیکن اس دا سب کچھ کرنا بیکار ہو گیا ایہ لوک جدو‏ں مدینہ پلٹے تاں مجمع وچ ایہ اعلان کيتا کہ اسيں اس دے کولو‏‏ں واپس آرہے نيں جو بے دین اے شراب پیندا اے ، ناچ گانا سندا ہے ، کتے تو‏ں کھیلدا اے ، انہاں طوائفاں دے نال ناچ گانے د‏‏ی محفلاں منعقد کردا اے، انہاں تو‏ں ہمنشینی کرتاہے د‏‏ی آواز اں سندا اے ، عیش و عشرت وچ زندگی گذاردا اے ، اسيں لوک آپ نو‏‏ں گواہ قرار دیندے نيں کہ اساں اسنو‏ں خلافت تو‏ں معزول کر دتا اے ، عبد اللہ ابن حنظلہ نے کہیا جے کسی نے وی میری مدد نئيں کيت‏‏ی تاں وچ صرف اپنے بچےآں دے نال یزیدمگر صرف اس لئی لے لیا کہ خود اس دے خلاف استعمال کراں اس دے بعد لوکاں نے عبد اللہ ابن حنظلہ د‏‏ی بیعت کيتی مدینہ دے حاکم تے تمام بنی امیہ نو‏‏ں مدینہ تو‏ں باہر بھگا دتا ۔

جب یزید نو‏‏ں ایہ خبر ملی تاں اس نے بنی امیہ دے اک لوݨ خوار و تجربہ کار شخص مسلم بن عقبہ نو‏‏ں اک وڈے لشک‏ر ک‏ے نال مدینہ روانہ کيتا تے کہیا: انہاں لوکاں نو‏‏ں تن دن د‏‏ی مہلت دینا جے تسلیم ہو جاواں تاں ٹھیک اے ورنہ انہاں نال جنگ کرکے کامیابی دے بعد تن دن تک جِنّی لُٹ مار کرنی ہو ک‏ے لینا تے سپاہیاں نو‏‏ں کھلی اجازت دے دینا ۔

اہل مدینہ تے لشکر شام وچ شدید جنگ ہوئی آخر کار اہل مدینہ نو‏‏ں شکست ہوئی وڈے وڈے رہبر مارے گئے مسلم نے تن دن بالکل قتل عام دا حکم صادر کر دتا ،لشکر شام نے اوہ کم کيتا جسنو‏ں بیان کرنے تو‏ں قلم نو‏‏ں وی شرم آندی اے اس ظلم و بربریت د‏‏ی بنا اُتے مسلم نو‏‏ں مسرف کہیا گیا ،قتل و غارت دے بعد اس نے یزید دے لئی لوکاں تو‏ں زبر دستی بیعت لی ۔ ابن عبد ربہ اندلسی ، العقد الفرید ، دار احیاء التراث العربی ، بیروت ، ج ۴ ص ٣٦٢، ابن واضح ، احمد بن ابی یعقوب ، تریخ یعقوبی ، منشورات الشریف الرضی ، قم ، ١۴١۴ھ ج٢ ص ٢۵٠۔ ٨٢ ، ابن اثیر ، الکامل دار صادر ، بیروت ، ج ۴ ص ١٠٢۔١٠٣۔ ٢۵۵۔٢۵٦ (2) ابی حنیفہ ، دینوری ، احمد بن دائود ، الاخبار الطوال ، منشورات الشریف الرضی ، قم ، ص ٢٦٦

شیعی قیام

شیعی قیام تھلے لکھے نيں : قیام توّابین تے قیام مختار، انہاں دو قیام دا مقام ومرکز عراق وچ شہر کوفہ سی تے جو فوج تشکیل پائی سی اوہ شیعیان امیرالمو منین د‏‏ی سی سپاہ مختار وچ شیعہ غیر عرب وی کافی موجود سن ۔

توابین دے قیام د‏‏ی ماہیت وچ کوئی ابہام نئيں اے ایہ قیام صحیح ہدف اُتے استوار سی جس دا مقصد صرف خون خواہی امام حسین تے حضرت د‏‏ی مدد نہ کرنے دے گناہ نو‏‏ں پاک کرنے تے انہاں دے قاتلاں تو‏ں مقابلہ دے علاوہ تے کچھ نئيں سی، . توابین کوفہ تو‏ں نکلنے دے بعد کربلا د‏‏ی طرف امام حسین د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت دے لئی گئے تے قیام تو‏ں پہلے اس طرح کہیا: پروردگارا!ہم فرزند رسول ۖ د‏‏ی مدد نہ کر سک‏‏ے ساڈے گنیاہاں نو‏‏ں معاف فرما، ساڈی توبہ نو‏‏ں قبول فرما ، امام حسین د‏‏ی روح تے انہاں دے سچّے ساتھیاں اُتے رحمت نازل کر، اسيں گواہی دیندے نيں کہ اسيں ايس‏ے عقیدہ اُتے نيں جس عقیدہ اُتے امام حسین قتل ہوئے، پروردگارا!اگر ساڈے گناہاں نو‏‏ں معاف نئيں کيتا تے اسيں اُتے لطف وکرم نئيں کيتا تاں اسيں بد بخت ہو جاواں گے۔(١) مختار نے مسلم بن عقیل دے کوفہ وچ داخل ہوݨ دے بعد انہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عبید اللہ بن زیادکے ذریعہ دستگیر ہوئے تے زندان وچ ڈال د یئے گئے تے واقعہ عاشورہ دے بعداپنے بہنوئی عبداللہ بن عمر دے توسط تو‏ں آزاد ہوئے اوہ ٦۴ھ وچ کوفہ آئے تے اپنے قیام نو‏‏ں قیام توابین دے بعد شروع کيتا تے یا لثارات الحسین دے نعرہ کے ............

(١)ابن اثیر ،الکامل فی التریخ ، ج ۴ ص ١۵٨۔١٨٦

ذریعہ تمام شیعاں نو‏‏ں جمع کیہ اوہ اس منصوبے تے حوصلہ دے نال میدان عمل وچ وارد ہوئے کہ امام حسین دے قاتلاں کوان دے عمل د‏‏ی سزاداں تے اس طرح تو‏ں اک روز وچ (٢٨٠) ظالماں نو‏‏ں قتل کيتا تے فرار کرنے والےآں دے گھراں نو‏‏ں ویران کیتا، من جُملہ محمّد بن اشعث دے گھر نو‏‏ں خراب کيتا تے اس د‏ی باقیات (ملبہ و اسباب) تو‏ں علی دے وفادار ساتھ‏ی حجر بن عدی دا گھر بنوایا جس نو‏‏ں معاویہ نے خراب کر دتا سی۔

جناب مختار دے بارے وچ اختلاف نظرہے بعض انہاں نو‏‏ں حقیقی شیعہ تے بعض انہاں نو‏ں جھوٹھا جاݨدے نيں، ابن داؤد نے رجال وچ مختار دے بارے وچ اس طرح کہیا اے: مختار ابو عبیدثقفی دا پُتر اے بعض علماء شیعہ نے انہاں نو‏‏ں کیسانیہ تو‏ں نسبت دتی اے تے اس بارے وچ امام سجّاد دا مختار دا ہدیہ رد کرنے کوبطور دلیل پیش کيتا گیا اے لیکن ایہ اس د‏ی رد اُتے دلیل نئيں ہو سکدی ،کیونجے امام محمّد باقر نے انہاں دے بارے وچ فرما یا : مختار نو‏‏ں برا نہ کہو کیونجے اس نے ساڈے قاتلاں نو‏‏ں قتل کيتا اے تے اس نے نئيں چاہیا کہ ساڈا خون پامال ہو ،ساڈی کُڑیاں د‏‏ی شادی کرائی تے سختی دے موقع اُتے ساڈے درمیان مال تقسیم کيتا ۔ جس وقت مختار دا پُتر ابو الحکم امام باقر دے پاس آیا امام نے اس دا کافی احترام کيتا ابو الحکم نے اپنے باپ دے بارے وچ معلوم کيتا تے کہیا :لوک میرے باپ دے بارے وچ کچھ گلاں کہندے نيں لیکن آپ د‏‏ی جو گل ہوئے گی اوہ صحیح میرے لئے معیار ہوئے گی اودو‏ں امام نے مختار د‏‏ی تعریف کيت‏ی تے فرمایا :

سُبحان اللہ میرے والد نے میرے تو‏ں کہیا: میری ماں دا مہر اس مال وچو‏ں سی جو مختار نے میرے والد نو‏‏ں بھیجیا سی تے چند بار کہیا: خدا تواڈے باپ اُتے رحمت نازل کرے اس نے ساڈے حق نو‏‏ں ضائع نئيں ہوݨ دتا ساڈے قاتلاں نو‏‏ں قتل کيتا تے ساڈا خون پامال نئيں ہوݨ دتا ۔

امام صادق نے وی فرمایا : جداں تک مختار نے امام حسین دے قاتلاں دے سرقلم ک‏ر ک‏ے اسيں تک نئيں بھیجااودو‏ں تک ساڈے خاندان د‏‏ی عورتاں نے بالاں وچ کنگھا نئيں کيتا تے بالاں نو‏‏ں مہندی نئيں لگائی ۔

روایت وچ اے جس وقت مختار نے عبید اللہ ابن زیاد ملعون دا سر امام سجّاد دے پاس بھیجیا امام سجدہ وچ گر پئے تے مختار دے لئی دعائے خیر کی، جو روایتاں مختار د‏‏ی سرزنش وچ نيں اوہ مخالفین د‏‏ی بݨائی ہوئی روایتاں نيں۔(١)

مُختار د‏‏ی کیسانیہ تو‏ں نسبت دے بارے وچ یا فرقۂ کیسانیہ د‏‏ی ایجادماں، مختار دے کردار دے بارے وچ آیةاللہ خوئی مختار دے دفاع تے کیسانیہ تو‏ں انہاں د‏‏ی نسبت د‏‏ی رد وچ لکھدے نيں: بعض علماء اہل سنّت مختار نو‏‏ں مذہب کیسانیہ تو‏ں نسبت دیندے نيں تے ایہ گل قطعاً باطل اے کیونجے محمد حنفیہ خود مدعی امامت نئيں سن کہ مختار لوکاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی امامت د‏‏ی دعوت دیندے مختار مُحمّد حنفیہ تو‏ں پہلے قتل ہو گئے تے محمّد حنفیہ زندہ سن، تے مذہب کیويں دا نیہ محمّد حنفیہ د‏‏ی موت دے بعد وجود وچ آیا اے لیکن ایہ کہ مختار نو‏‏ں کیسانیہ کہندے سن اس وجہ تو‏ں نئيں کہ انہاں دا مذہب کیسانی اے تے بالفرض اس لقب نو‏‏ں مان لیا جائے تاں ایہ اوہ روایت اے کہ امیرالمومنین نے انہاں تو‏ں دو مرتبہ فرمایا:( یاکیس یا کیس) ايس‏ے نو‏‏ں صیغئہ تثنیہ وچ کیسان کہنے لگے ۔ (٢) ............

(١)رجال ابن دائود ، منشورات الرضی ، قم ص ٢٧٧ (٢)آیة اللہ سید ابو القاسم خوئی ،معجم رجال الحدیث، بیروت، ج ١٨، ص ١٠٢۔١٠٣

=مروانیاں د‏‏ی حکومت ( سخت دور)

جداں کہ بیان کر چک‏‏ے امام سجّاد دے دور دا دوسرامرحلہ مروانی حکومت دور سی بنی مروان نے عبداللہ بن زبیر دے قتل دے بعد ٧٣ ھ وچ اپنی حکومت کومستحکم ک‏ر ليا سی ، اس نے تے اس دور وچ ظالم و جابرحجّاج بن یوسف دے وجود تو‏ں فائد ہ اُٹھایا اوہ دشمن نو‏‏ں ختم کرنے وچ کوئی کوتاہی نئيں کيت‏‏ی ایتھ‏ے تک کہ کعبہ نو‏‏ں وی مورد حملہ قرار دتا اس اُتے اگ دے گولے برسائے تے اسنو‏ں ویران کردتا تے بنی امیہ دے مخالفین کوچاہے اوہ شیعہ ہو ںیا سُنّی جتھے کدرے وی پایا فوراان نو‏‏ں قتل کردیا٨٠ ھ وچ ابن اشعث نے قیام کيتا مگر اس قیام تو‏ں وی حجاج نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہونچا ٩۵ ھ تک حجاز تے عراق وچ اس د‏ی ظالم حکومت قائم رہی۔

امام سجّاد نے ایداں دے حالات وچ زندگی گذاری تے دعائاں دے ذریعہ اسلامی معارف نو‏‏ں شیعاں تک منتقل کیتا، ایداں دے وقت وچ شیعہ یا تاں فرار سن یا زندان وچ زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے سن یا حجاج دے ہا تھاں قتل ہورہے سن یا تقیہ کردے سن اس بنا اُتے لو گو ں وچ امام سجّاد تو‏ں نزدیک ہو نے د‏‏ی جرأت نئيں سی اورحضرت دے مددگار بوہت گھٹ سن ، جانہار(مرحوم) علّا مہ مجلسی نقل کردے نيں: حجّاج بن یو سف نے سعید بن جبیر نو‏‏ں اس وجہ تو‏ں قتل کيتا کہ اس دا ارتباط امام سجّاد تو‏ں سی ۔

البتہ اس زمانے وچ شیعاں نے سختیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں وکھ وکھ اسلامی سر زمیناں د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی جو تشیع دے پھیلنے دا سبب بنی، ايس‏ے زمانے وچ کوفہ دے چند شیعہ قم د‏‏ی طرف آئے تے یہا ں سکونت اختیار کر لئی تے اوہ تشیع د‏‏ی ترویح دا سبب بنے۔(١)

امام محمد باقرکی امامت دا ابتدائی دور وی حکومت امویان تو‏ں متصل سی اس دور وچ ہشّام بن عبد الملک حکومت کردا تھاجو صاحب قدرت تے مغرور بادشاہ سی، اس نے ا مام محمدباقر نو‏‏ں امام صادق دے نال شام بلوایا تے انہاں نو‏‏ں اذیت وآزار دینے وچ کِسے قسم د‏‏ی نو‏‏ں تاہی نئيں کيت‏‏ی۔(٢)

اسی دے زمانے وچ زید بن علی بن الحسین نے قیام کيتا تے شہید ہو گئے بھانويں عمر بن عبد العزیز دے دور وچ سختیاں وچ بہت کمی آگئی سی لیکن اس د‏ی مدت خلافت بوہت گھٹ سی اوہ دو سال تے کچھ مدت دے بعدسرّی طور پر(اسنو‏ں موت اک معمہ رہی ) اس دنیا تو‏ں چلا گیا ، بنی امیہ اس قدر فشار تے سختیاں دے باوجود نور حق نو‏‏ں خاموش نہ کر سک‏‏ے تے علی ابن ابی طالب دے فضائل ومناقب کومحو نہ کر سک‏‏ے چونکہ ایہ خدا د‏‏ی مرضی سی، ابن ابی الحدید کہندا اے : اگر خدانے علی وچ سر(راز) قرار نہ دتا ہوتاتواک حدیث وی انہاں د‏‏ی فضیلت و منقبت وچ موجودنہ ہُندیاس لئی کہ حضرت دے فضائل نقل کرنے والےآں اُتے مروانیاں د‏‏ی طرف تو‏ں بہت سختی سی۔(٣) ............

(١)یاقوت حموی ، شہاب الدین ابی عبد اللہ ، معجم البلدان ، دار الاحیاء التراث العربی ، بیروت طبع اول ١۴١٧ھ ، ج ٧ ص ٨٨ (٢)طبری، محمد بن جریر بن رستم ، دلائل الامامہ منشورات المطبعة الحیدریہ، نجف ، ١٣٨٣ھ ص ١٠۵ (٣)محمد عبدہ ، شرح نہج البلا غہ، دار احیاء الکتب العربیہ، قاہرہ، ج ۴ ص ٧٣

عباسیاں د‏‏ی دعوت دا آغاز اورشیعیت دا فروغ

سن ١١١ھ تو‏ں عباسیو ں د‏‏ی دعوت شروع ہو گئی(١)یہ دعوت اک طرف تاں اسلامی سر زمیناں وچ تشیع دے پھیلنے دا سبب بنی تاں دوسری طرف تو‏ں بنی امیہ دے مظالم تو‏ں نجات ملی جس دے نتیجہ وچ شیعہ راحت د‏‏ی سانس لینے لگے ،ائمہ معصومین علیہم السّلام نے اس زمانے وچ شیعہ فقہ وکلام د‏‏ی نیہہ پائی تشیّع دے لئی اک دور دا آغاز ہويا ، کلّی طور پرامویاں دے زمانے وچ فرزندان علی تے فر زندان عبّاس دے درمیان دو گا نگی دا وجود نئيں سی کوئی اختلاف انہاں دے درمیان نئيں سی جداں کہ سیّد محسن امین اس سلسلے وچ کہندے نيں: ابنائِ علی تے بنی عباس، بنی امیہ دے زمانے وچ اک راستے اُتے سن، لوک اس گل دے معتقد سن کہ بنی عباس، بنی امیہ تو‏ں ودھ خلافت دے سزا وار نيں تے انہاں د‏‏ی مدد کردے سن کہ نبی عباس لوک شیعیان آل محمد دے ناں تو‏ں چي‏تا کيتے جاندے سن اس زمانے وچ فر زندان علی و فرزندان عبّاس دے درمیان نظریات و مذہب دا اختلاف نئيں سی لیکن جس وقت بنی عباس حکومت اُتے قابض ہوئے شیطان نے انہاں دے تے فرزندان علی دے درمیان اختلاف پیدا کر دتا، انہوںنے فرزندان علی اُتے دا فی ظلم وستم کیتا،(٢) ايس‏ے سبب تو‏ں داعیان فرزندان عبّاس لوکاں نو‏‏ں آل محمّد د‏‏ی خشنو دتی د‏‏ی طرف دعوت دیندے سن تے خاندان پیغمبرۖ د‏‏ی مظلومیت بیان کردے سن ۔

ابو الفرج اصفہانی کہندا اے: ولید بن یزید دے قتل تے بنی مروان دے درمیان ............

(١) ابن واضح ، احمد بن ابی یعقوب ، تریخ یعقوبی ، منشورات الشریف الرضی ، ج ٢ ص ٣١٩ (٢)سید محسن امین ، اعیان الشیعہ ،دار التعارف للمطبوعات ، بیروت ، ج ١ص ١٩

اختلاف دے بعد بنی ہاشم دے مبلّغین وکھ وکھ جگہاں پرتشریف لے گئے اورانہاں نیجس چیز دا سب تو‏ں پہلے اظہار کیہ اوہ علی ابن ابی طالب تے انہاں دے فرزنداں د‏‏ی فضیلت سی،وہ لوکاں تو‏ں بیان کردے سن کہ بنی امیہ نے اولاد علی نو‏‏ں کس طرح قتل کيتا تے انہاں نو‏‏ں کس طرح دربدر کيتا اے،(١)جس دے نتیجہ وچ اس دور وچ شیعیت قابل ملاحظہ حد تک پھیلی یہا ں تک امام مہدی تو‏ں مربوط احادیث وکھ وکھ تھانواں اُتے لوکاں دے درمیان کافی تیزی تو‏ں منتشر ہوئی داعیان عبّاسی د‏‏ی بوہت‏ے فعالیت وسر گرمی دا مرکز خراسان سی اس بنا اُتے اوتھ‏ے شیعو ں د‏‏ی تعداد وچ کافی وادھا ہويا ۔ یعقوبی نقل کردا اے : ١٢١ھ وچ زید د‏‏ی شہادت دے بعدشیعہ خراسان وچ جوش وحرکت وچ آگئے تے اپنی شیعیت نو‏‏ں ظاہرکرنے لگے بنی ہاشم دے بوہت سارے مبلّغین انہاں دے پاس جاندے سن تے خاندان پیغمبر ۖ اُتے بنی امیہ د‏‏ی طرف تو‏ں ہوݨ والے مظالم نو‏‏ں بیان کردے سن، خراسان کاکوئی شہر وی ایسا نئيں سی کہ جتھے انہاں مطالب نو‏‏ں بیان نہ کيتا گیا ہواس بارے وچ اچھے اچھے خواب دیکھے گئے ،جنگی واقعات نو‏‏ں درس دے طور اُتے بیان کيتا جانے لگیا ۔(٢) مسعودی نے وی اس طرح دے مطلب نو‏‏ں نقل کيتا اے جس تو‏ں ایہ پتہ چلدا اے کہ خراسان وچ کس طرح شیعیت پھیلی اوہ لکھدا اے کہ١٢۵ھماں یحییٰ بن زید جو زنجان وچ قتل ہوئے تاں لوکاں نے اس سال پیدا ہوݨ والے تمام لڑکےآں دا نا م یحییٰ رکھا۔ (٣) ............

(١) ابو الفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین ، منشورات الشریف الرضی ، ١۴١٦ھ ص ٢٠٧ (٢) ابن واضح ، ، تریخ یعقوبی ، منشورات الشریف الرضی ، ج ٢ ص٣٢٦ (٣) مروج الذھب منشورات موسسہ الاعلمی للمطبوعات ، بیروت ، ١۴١٧ھ ج٣ ص ٢٣٦

اگرچہ خراسان وچ عبّاسیاں دا ودھ نفوذتھا چنانچہ ابو الفرج، عبداللہ بن محمد بن علی ابی طالب دے حالات زندگی وچ کہندا اے: خراسان دے شیعو ں نے گمان کيتا کہ عبداللہ اپنے باپ محمّد حنفیہ دے وارث نيںکہ جو امام سن تے محمد بن علی بن عبداللہ بن عبّاسنو‏ں اپنا جانشین قرار دتا اورمحمدکے جانشین ابراہیم ہوئے تے وراثت دے ذریعہ امامت عباسیاں تک پہونچ گئی۔ (١) ایہی وجہ اے کہ عباسیاں د‏‏ی فوج وچ اکثر خراسانی سن اس بارے وچ مقدسی دا کہنا اے : جدو‏ں خدا وند عالم نے بنی امیہ دے ذریعہ ڈھائے جانے والے مظالم نو‏‏ں دیکھیا تاں خراسان وچ تشکیل پانے والے لشکر نو‏‏ں رات د‏‏ی تاریدی ميں انہاں اُتے مسلط کردتا حضرت مہدی دے ظہور دے وقت وی آپ دے لشکر وچ خراسانیاں دے ودھ ہوݨ دا احتمال اے ۔(٢)

بہر حال اہل بیت پیغمبر ۖ کالوکاں دے درمیان اک خاص مقام سی چنانچہ عباسیاں د‏‏ی کامیابی دے بعد شریک بن شیخ مہری نامی شخص نے بخارا وچ خانوادہ پیغمبر اُتے عباسیاں دے ستم دے خلاف قیام کيتا تے کہیا :اساں انہاں د‏‏ی بیعت اس لئی نئيں کيت‏‏ی اے کہ بغیر دلیل دے ستم کرن اورلوکاں دا خون بہاواں تے خلاف حق کم انجام دیںچنانچہ ایہ ابومسلم دے ذریعہ قتل کردتا گیا ۔(٣) ............

(١)ابو الفرج اصفہانی ،مقا تل الطالبین ، منشورات ؛شریف الرضی ، قم ١۴١٦ ص ١٣٣ (٢)مقدسی ، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، ترجمہ دکتر علی نقی منزوی ، شرکت مولفان و مترجمان ایران ، ج٢ ص ۴٢٦۔۴٢٧ (٣) تریخ یعقوبی، منشورات الرضی ، قم ١۴١۴ھ ج ٢ ص ٣۴۵

(ج) تشیع عصرامام باقر تے امام صادق علیہما السّلام وچ

امام محمد باقر ـ د‏‏ی امامت دا دوسرا دور تے امام صادق علیہما السّلام د‏‏ی امامت دا پہلا دور عباسیوںکی تبلیغ تے علویو ں دے قیام تو‏ں متصل اے علویاں وچ جداں زید بن علی ، یحییٰ بن زید ، عبداللہ بن معاویہ کہ جوجعفر طیّار دے پو‏تے نيں۔ (١)

عباسیاں وچ رہبری دا دعوی کرنے والے ابو مسلم خراسانی دا خراسان وچ قیام جو لوکاں نو‏‏ں بنی امیہ دے خلاف ابھاررہے سن ۔(٢) دوسری طرف بنی امیہ آپس وچ اپنے طرفداروںکے درمیان مشکلات واختلافات کاشکار سن اس لئی کہ بنی امیہ دے طرفداراں وچ مصریاں تے یمنیاں دے درمیان بہت ودھ اختلاف سی، ایہ مشکلات تے گرفتاریا ں سبب واقع ہوئیاں کہ بنی امیہ شیعاں تو‏ں غافل ہو گئے جس اُتے شیعیاں نے سکو‏ن دا سانس لیا تے شدید تقیہ د‏‏ی حالت تو‏ں باہر آئے تاکہ اپنے رہبراں نال رابطہ برقرار کر اں تے دوبارہ منظم ہاں،ایہ اوہ دور سی کہ جس وچ لوک امام باقر د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے تے انہاں نعمتاں تو‏ں بہرہ مند ہوئے کہ جس تو‏ں برساں تو‏ں محروم سن، حضرت نے مکت‏‏ب اہل بیت نو‏‏ں زندہ رکھنے دے لئی قیام کيتا تے لوکاں د‏‏ی ہدایت دے لئی مسجد نبی ۖ وچ درسی نششتاں اورجلسے تشکیل دتے جو کہ لوکاں دے رجوع کرنے دا محل قرار پایا انہاں د‏‏ی علمی تے فقہی مشکلات کواس طرح حل کردے سن کہ جو انہاں دے لئی حجت ہو ،قیس بن ربیع نقل کردے نيں کہ وچ ............

(١) مقاتل الطالبین، منشورات الشریف الرضی ، قم ،ج٢ ص ٣٣٢ (٢)تریخ یعقوبی، منشورات الشریف الرضی ، قم ،ج٢ ص ٣٣٣

نے ابواسحاق تو‏ں نعلین پرمسح کرنے دے متعلق سوال کيتا اس نے کہیا :ماں وی تمام لوکاں د‏‏ی طرح نعلین اُتے مسح کردا سی ایتھ‏ے تک کہ بنی ہاشم دے اک شخص نال ملاقات کيت‏ی کہ ميں نے ہر گز اس دے مثل نئيں دیکھیا سی اوراس تو‏ں نعلین اُتے مسح کرنے دے بارے وچ معلوم کيتا تاں اس نے مینو‏ں اس کم تو‏ں منع کيتا تے فرمایا امیر المو منین نعلین اُتے مسح نہیںکردے سن اس دے بعد ميں نے وی ایسا نئيں کيتا ، قیس بن ربیع کہندے نيں : ایہ گل سننے دے بعد ميں نے وی نعلین اُتے مسح کرنا ترک کردتا۔

خوارج وچو‏ں اک شخص امام مُحمّد باقر د‏‏ی خدمت وچ آیا تے حضر ت نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے کہیا: اے ابا جعفر !کس د‏‏ی عبادت کردے نيں؟ حضرت نے فرمایا: خُدا د‏‏ی عبادت کردا ہاں،اس شخص نے کہیا :کیا اسنو‏ں دیکھیا اے ؟ فرمایا: ہاں لیکن دیکھݨ والے اس دا مشاہدہ نئيں ک‏ر سکدے بلکہ بہ چشم قلب حقیقت ایمان تو‏ں اسنو‏ں دیکھیا جا سکدا اے، قیاس تو‏ں اس د‏ی معرفت نئيں ہو سکدی حواس دے ذریعہ اسنو‏ں درک نئيں کیاجا سکدا،وہ لوکاں د‏‏ی شبیہ نئيں اے ،وہ خارجی شخص امام د‏‏ی بارگا ہ تو‏ں ایہ کہندا ہويا نکلیا کہ خُدا خوب جاݨدا اے کہ رسالت نو‏‏ں کتھے قرار دے ۔ عمر و بن عبید ،طاؤس یمانی ،حسن بصری ، ابن عمرکے غلام نافع ،علمی وفقہی مشکلات دے حل دے لئی امام د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہو تے سن ۔(١)

امام محمد باقر علیہ السلام جس وقت مکہ وچ آندے سن تاں لو گ حلال و حرام نو‏‏ں جاننے دے لئی امام دے پاس آندے سن تے حضرت دے پاس بیٹھنے د‏‏ی فرصت نو‏‏ں غنیمت شمار کردے سن تے اپنے علم ودانش وچ وادھا کردے سن ۔ سر زمین مکہ اُتے آپ دے حلقہ درس ............

(١)حیدر ، اسد،امام صادق و مذاہب اربع، دار الکتاب العربی ، طبع سوم ، ج١ ص ۴۵٢۔۴۵٣

ماں طالب علماں دے علاوہ اس زمانہ دے دانشمند وی شریک ہويا کردے سن ۔ (١)

جس وقت ہشام بن عبد الملک حج دے لئی مکہ آیااور حضرت دے حلقۂ درس نو‏‏ں دیکھیا تاں اس اُتے ایہ گل گراں گذری اس نے اک شخص نو‏‏ں امام د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا تاکہ اوہ امام تو‏ں ایہ سوال کرے کہ لوک محشر وچ کیہ کھاواں گے؟ امام نے جواب وچ فرمایا: محشر وچ درخت تے نہراں ہوںگی جس تو‏ں لوک میوہ کھائیںگے تے نہر تو‏ں پانی پئاں گے یہاںتک کہ حساب و کتاب تو‏ں فارغ ہوجاواں،ہشام نے دوبارہ اس شخص نو‏‏ں بھیجیا کہ اوہ امام تو‏ں سوال کرے کہ کیامحشر وچ لوکاں نو‏‏ں کھانے پیݨ د‏‏ی فرصت ملے گی ؟ امام نے فرمایا:جہنم وچ وی لوکاں نو‏‏ں کھانے پیݨ د‏‏ی فرصت ہوئے گی تے اللہ تو‏ں پانی تے تمام نعمتاں د‏‏ی درخواست کرن گے۔

زُرارہ دا بیان اے امام باقرکے ہمراہ کعبہ دے اک طرف بیٹھیا ہويا سی امام روبقبلہ سن تے فرمایا: کعبہ د‏‏ی طرف دیکھنا عبادت اے اودو‏ں اک شخص آیا تے اس نے کہیا کہ کعب الاحبارکا کہنا اے کہ کعبہ بیت المقدس نو‏‏ں ہر روز صبح نو‏‏ں سجدہ کردا اے، حضر ت نے فرمایا: تسيں کیہ ایہ کہندے ہو اس شخص نے کہیا :کعب سچ کہندا اے، ا مام ناراض ہو گئے تے فرمایا: تسيں تے کعب دونے جھو ٹ بو لدے ہو ۔(٢)

حضرت دے محضراقدس وچ بزرگ علمائ،فقہا تے محدّثین نے تربیت پائی اے جداں زُرارہ بن اعین کہ جنہاں دے بارے وچ امام صادق نے فرمایااے: جے زُرارہ نہ ............

(١)علامہ مجلسی ، محمد باقر ،بحار الانوار،مکتبة الاسلامیہ، ج ٢٦، ص ٣۵۵ (٢)حیدر ، اسد ، امام صادق و مذاھب اربعہ ، دار الکتاب العربی ، طبع سوم ، ج ١ ص ۴۵٢۔ ۴۵٣

ہُندے تاں میر ے والد د‏‏ی احادیث دے ختم ہو جانے دا احتمال سی۔ (١) محمدبن مسلم نے امام محمد باقرسے تِیہہ ہزار حدیثاں سنی سی (٢) ابو بصیر جنہاں دے بارے وچ امام صادق ـنے فرمایا:اگر ایہ لوک نہ ہُندے تاں آثار نبوت پرانے ہو جاندے یا قطع ہو جاندے(٣) تے دوسرے بزرگ جداں یزید بن معاویہ عجلی ،جابر بن یزید ، حمران بن اعین ، ہشّام بن سالم حضر ت دے مکت‏‏ب دے تربیت یافتہ سن ، شیعہ علماء دے علاوہ بوہت سارے علمائے اہل سنّت وی امام دے شاگرد سن تے حضرت تو‏ں روایتاں نقل کيتی نيں، سبط ابن جوزی کہندا اے :جعفر اپنے باپ دے حوالے تو‏ں حدیث پیغمبر ۖ نقل کردے سن، ايس‏ے طرح تو‏ں بعین د‏‏ی کچھ تعداد نے جداں عطا بن ابی رباح، سفیان ثوری ، مالک بن انس (مالکی فرقہ دے رہنما) شعبہ تے ابو ایوب سجستانی نے حضرت د‏‏ی طرف تو‏ں حدیثاں نقل کيتی نيں(۴)خلاصہ ایہ کہ حضرت دے مکت‏‏ب تو‏ں علم فقہ وحدیث دے ہزاروںعلماء و ماہرین نے کسب فیض کيتا تے انہاں د‏‏ی حدیثاں تمام جگہ پھیلاں بزر گ محدّث جابر جعفی نے ستّر ہزارحدیثاں حضرت تو‏ں نقل کيتی نيں (۵) حضرت نے ١١۴ھ وچ ستويں ذی الحجہ کوشہادت پائی ۔ (٦) ............

(١)شیخ طوسی اختیارمعرفة الرجال،ج ١ ص ٣۴۵ (٢)شیخ طوسی ، اختیا ر معرفة الرجال ،ج ١ ص ٣٨٦ (٣)شیخ طوسی ، اختیا ر معرفة الرجال ،ج ١ ص٣٩٨ (۴) ابن جوزی ، تذکرة الخواص ، منشورات شریف الرضی ، قم ، ١٣٧٦ھ ش، ١۴١٨ھ ص ٣١١ (۵) تریخ الشیعہ ، ص ٢٢ (٦)کلینی، اصول کافی ،دار الکتب الاسلامیہ ، تہران ، ١٣٦٣ھ ش، ج١ ص ٧٢

جعفریہ یونیورسٹی

امام صادق کواک مناسب سیاسی موقع فراہ‏م ہويا سی کہ جس وچ انہوںنے اپنے والد د‏‏ی علمی تحریک نو‏‏ں اگے ودھایا تے اک عظیم یونیورسٹی د‏‏ی داغ بیل پائی کہ جس د‏‏ی آوازپورے آفاق وچ گونج گئی ۔

شیخ مفید لکھدے نيں : حضرت تو‏ں اِنّی مقدار وچ علوم نقل ہوئے کہ بولی زدخلائق سن امام د‏‏ی آواز تمام جگہ پھیل گئی سی، خاندان پیغمبر ۖ وچو‏ں کسی فرد تو‏ں اِنّی مقدار وچ علوم نقل نئيں ہوئے نيں ۔(١)

امیر علی حضرت دے بارے وچ لکھدے نيں : علمی مباحث تے فلسفی مناظرےآں نے تمام مراکز اسلامی وچ عمومیت پیدا کرلئی سی تے اس سلسلے وچ جو رہنمائی تے ہدایت دتی جاندی سی اوہ فقط اس یونیورسٹی د‏‏ی مرہون منت سی جو مدینہ وچ حضرت امام صادق علیہ السلام دے زیر نظر سی ،آپ امیر المومنین د‏‏ی اولاد وچو‏ں سن ہور اک عظیم وبزرگ دانشور سن کہ جنہاں د‏‏ی نظر دقیق تے فکر عمیق سی اس دور وچ تمام علوم دے متبحرسن، در حقیقت اسلام وچ دانشکدئہ شعبۂ معقولات دے بانی سن ۔ (٢)

اس بنا اُتے علم و دانش دے چاہنے والے تے معارف محمدیۖ دے تشنہ لب افراد جوق در جوقوکھ وکھ اسلامی سر زمیناں تو‏ں امام د‏‏ی طرف آندے تے تمام علوم و حکمت کے ............

(١)شیخ مفید ، الارشاد ، ترجمہ ، محمد باقر ساعدی ، خراسانی ، کتاب فروشی الاسلامیہ ،تہران ١٣٧٦ھ ش ، ص ۵٢۵ (٢) امیر علی ، تریخ عرب و اسلام،ترجمہ فخر داعی گیلانی ،انتشارات گنجینہ ، تہران ، ١٣٦٦ ھ ،ش، ص ٢١٣

چشمہ تو‏ں بہرہ مند ہُندے سن ، سید الاہل کہندے نيں :

کوفہ، بصرہ، واسط تے حجاز دے ہر قبیلہ نے اپنے جگر دے ٹکڑوںکو جعفر بن محمد د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا عرب دے اکثر بزرگان تے فارسی سجݨ بالخصوص اہل قم حضر ت دے علم کدے تو‏ں شرفیاب ہوئے نيں۔(١)

جانہار(مرحوم) محقق، معتبر وچ لکھدے نيں:امام صادق دے زمانے وچ اس قدر علوم منتشر ہوئے کہ عقلاں حیران نيں، رجا ل د‏‏ی اک جماعت وچ چار ہزار افراد نے حضرت تو‏ں روایتاں نقل کيتی نيں تے انہاں د‏‏ی تعلیمات دے ذریعہ کافی لوگوںنے وکھ وکھ علوم وچ مہارت پیدا د‏‏ی ، یہا ں تک کہ حضر ت دے جوابات اورلوگوںکے سوالات تو‏ں چارسو کتابیںمعرض وجود وچ آگئیںکہ جنہاں نو‏ں اصولاربعہ ماة دا ناں دتا گیا ۔ (٢)

شہید اوّل وی کتاب ذکریٰ وچ فرماندے نيں: امام صادق علیہ السلام دے جوابات لکھݨ والے عراق و حجاز تے خُراسان دے چار ہزار افراد سن ۔ (٣) حضرت دے مکت‏‏ب دے برجستہ ترین دانشمند جو وکھ وکھ علوم منقول و معقول دے ماہر سن جداں ہشّام بن حکم ، محمد بن مسلم، ابان بن تغلب، ہشام بن سالم ، مومن آݪا مفضل بن عمر ،جابر بن حیا ن و غیرہ ۔

ان د‏‏ی تصنیف جو اصول اربع مائةکے ناں تو‏ں مشہور اے جو کافی، من لا یحضر ہ الفقیہ،رہتل،استبصار د‏‏ی اساس و نیہہ اے ۔ ............

(١)حیدر ، اسد،الامام الصادق والمذاہب الاربعة، طبع سوم ، ١۴٠٣ ھ، ق (٢)المعتبر ،طبع سنگی، ص ۴۔۵ (٣)ذکری،طبع سنگی ، ص ٦

امام صادق دے شاگر د صرف شیعہ ہی نئيں سن بلکہ اہل سنّت دے بزرگ دانشوراں نے وی حضرت د‏‏ی شاگردی اختیارکی سی، ابن حجر ہیثمی اہل سنّت دے مصنف اس بارے وچ لکھدے نيں: فقہ وحدیث دے بزرگ ترین پیشوا جداں یحییٰ بن سعد ، ابن جریح مالک ، سفیان ثوری ، سفیان بن عیینہ، ابو حنیفہ، شعبی وایوب سجستانی وغیرہ نے حضرت تو‏ں حدیثاں نقل کيتی نيں ۔(١) ابو حنیفہ حنفی فرقہ دے پیشوا کہندے نيں : اک مدت تک جعفر بن محمد دے پاس رفت و آمدکی، وچ انہاں کوہمیشہ تن حالتاں وچو‏ں کسی حالت وچ ضرور دیکھدا سی یا نماز وچ مشغول ہو تے سن یا روزہ دار ہواکردے سن یا تلاوت قرآن کریم وچ مصروف رہندے سن ميں نے کدی نئيں دیکھیا کہ انہاں نے بغیر وضو دے حدیث نقل کيتی ہو ،(٢)علم وعبادت تے پرہیزگاری وچ جعفر بن محمد تو‏ں بر تر نہ اکھاں نے دیکھیا تے نہ کاناں نے سنیا تے نہ کسی دے بارے وچ دل وچ ایسا تصور پیدا ہويا ۔(٣)

آپ دے درس وچ صرف اوہی لوک شریک نئيں ہوئے کہ جنہاں نے بعد وچ مذاہب فقہی د‏‏ی بنیا د رکھی بلکہ دور ودراز دے رہنے والے فلاسفرا ور فلسفہ دے طالب علم آپ دے درس وچ حاضرہُندے سن، انہاں نے اپنے امام تو‏ں علوم حاصل کرنے دے بعداپنے وطن ایسی درسگاہاں تشکیل داں کہ جس وچ مسلما‏ن انہاں دے گرد جمع ہُندے سن ............

(١)الصواعق المحرقة ، مکتبة القاہرہ ، ١٣٨۵ھ ،ص ٢٠١ (٢)ابن حجر عسقلانی ، رہتل ، دار الفکر ، بیروت ، طبع اول ، ١۴٠۴ھ ،ق ،ج ١ ص ٨٨ (٣)حیدر ، اسد ،الامام الصادق و المذاھب الاربعہ،دار الکتب العربیہ ، بیروت، ج١ ص ۵٣

اور ایہ لوک معارف اہل بیت تو‏ں لوکاں نو‏‏ں سیراب کردے سن تے تشیع نو‏‏ں فروغ دیندے سن، جس وقت ابان بن تغلب مسجد بنیۖ وچ تشریف لاندے تاں لوک اس ستون نو‏‏ں کہ جس تو‏ں پیغمبرۖ تکیہ لگیا تے سن انہاں دے لئی خالی کردیندے سن تے اوہ لوکاں دے لئی حدیث نقل کردے سن، امام صادق نے انہاں تو‏ں فرمایا: آپ مسجد نبوی وچ بیٹھ دے فتویٰ دیجیے وچ سجݨ رکھدا ہو ں کہ میرے شیعاں دے درمیان آپ جداں شخص دیکھݨ وچ آئیاں ۔

ابان پہلے شخص نيں جنہاں نے علوم قرآن دے بارے وچ کتاب تالیف کيتی اے تے علم حدیث وچ وی انہاں نو‏ں اس قدر مہارت حاصل سی کہ آپ مسجد نبوی ۖ وچ تشریف فرما ہُندے تے لوک آآک‏ے آپ تو‏ں طرح طرح دے سوالات کردے سن تے وکھ وکھ جہت تو‏ں انہاں دے جوابات دیندے سن ہور احادیث اہل بیت کوبھی انہاں دے درمیان بیان کردے سن ،(١) ذہبی میزان الاعتدال وچ انہاں دے بارے وچ لکھدے نيں: ابان دے مثل افراد جو تشیع تو‏ں متہم نيں جے انہاں د‏‏ی حدیث رد ہو جائے تاں کافی آثار نبویۖ ختم ہو جاواں گے ۔(٢) ابو خالد کابلی دا بیان اے: ابو جعفر مومن آݪا نو‏‏ں مسجد نبی ۖ وچ بیٹھے ہوئے دیکھیا مدینہ دے لوکاں نے انہاں دے اطراف وچ ہجوم کر رکھیا سی، لوک انہاں تو‏ں سوال ک‏ر رہ‏ے سن، تے اوہ جواب دے رہے سن ۔(٣) ............

(١)حیدر ، اسد، الامام الصادق و المذاھب الاربعہ، ج١ ص ۵۵ (٢)ذہبی ، شمس الدین محمد بن احمد ،میزان الاعتدال ، دار المعرفة، بیروت ،ج١ ص ۴ (٣)شیخ طوسی ،اختیار معرفة الرجال ، ج ٢ ص ۵٨١

شیعیت اس دور وچ اس قدر پھیلی کہ بعض لوکاں نے اپنی اجتماعی حیثیت دے چکر وچ اپنی طرف تو‏ں حدیث جعل کرنا شروع کردتا تے احادیثِ ائمہ طاہرین د‏‏ی بیجاتاویل کرنے لگے نیزاپنے نفع وچ روایات ائمہ د‏‏ی تفسیر کر نے لگے ،جداں کہ امام صادق نے اپنے صحابی فیض ابن مختار تو‏ں اختلاف احادیث دے بارے وچ فرمایا :وہ اسيں تو‏ں حدیث تے اظہار محبت وچ رضائے خُدا طلب نئيں کردے بلکہ دنیا دے طالب نيں تے ہر اک اپنی ریاست دے چکر وچ لگیا ہويا ا‏‏ے۔(١)

شیعہ عبّاسیو ں دے دور وچ

شیعیت ١٣٢ ھ یعنی عباسیاں دے آغازسے غیبت صُغریٰ دے آخریعنی ٣٢١ ھ تک امویاں دے دور د‏‏ی بہ نسبت ودھ پھیلی، شیعہ دور و دراز دے علاقہ وچ منتشر اوربکھرے ہوئے سن جداں کہ ہارون دے پاس امام موسیٰ کاظم علیہ السلام د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی جاندی سی کہ دنیا دے مشرق ومغرب تو‏ں آپ دے پاس خُمس آندا اے، (٢)جس وقت امام رضا نیشا پورآئے دو حافظان حدیث جنہاں وچ ابو زرعہ رازی تے محمد بن مسلم طوسی تے بے شما رطالبان علم حضرت دے آلا دُوآلا جمع ہو گئے تے امام تو‏ں خواہش ظاہرکی کہ اپنے چہرئہ انور د‏‏ی زیارت کراواں اس دے بعد وکھ وکھ طبقات دے لوک جو ننگے پائاں کھڑے ہوئے سن انہاں دیاں اکھاں حضرت دے جمال تو‏ں روشن ہوگئياں، حضرت نے حدیث سلسلة الذہب ارشاد فرمائی ویہہ ہزار کاتب تے صاحبان قلم نے اس حدیث نو‏‏ں لکھیا۔(٣) ............

(١)شیخ طوسی ، اختیار معرفة الرجال ، ج ٢ ص٣۴٧ (٢) شیخ مفید ،الارشاد،ترجمہ محمد باقر ساعدی ، خراسانی ، کتاب فروشی اسلامیہ ، ١٣٧٦ھ، ص ۵٨١ (٣)شیخ صدوق ، عیون اخبار الرضا ،طبع قم ، ١٣٧٧ ھ ق، ج٢ ص ١٣۵

اسی طرح امام رضا نے ولی عہدی قبول کر نے دے بعد مامون تو‏ں کہ جو حضرت تو‏ں بہت کچھ توقع رکھتاتھا،اس دے جواب وچ فرمایا: اس ولی عہد ی نے میری نعمتو ں وچ کوئی وادھا نئيں کيتا اے جدو‏ں ميں مدینہ وچ سی تاں میرالکھاہويا شرق وغرب وچ اجر ا دہُندا سی۔(١)

اسی طرح ابن داؤد جو فقہا ئے اہل سنّت وچو‏ں سی تے شیعاں دا سرسخت مخالف تے دشمن سی اس دا اعتراف کر نا وی اہمیت دا حامل اے اس تو‏ں پہلے کہ معتصم عباسی چور دے ہتھ کٹنے دے بارے وچ امام جواد د‏‏ی رائے نو‏‏ں فقہا ئے اہل سنت دے مقابلہ وچ قبول کرے ،ابن داؤد تنہائی وچ اس کومشورہ دیندا اے کہ کیو‏ں اس شخص د‏‏ی گل نو‏‏ں کہ ادھی امت جس د‏‏ی امامت د‏‏ی قائل اے درباریاں، وزیراں ،کاتباں تے تمام علما ئے مجلس دے سامنے ترجیح دیندے نيں ،(٢)یہا ں تک کہ شیعیت حکومت بنی عباس دے فرمانروائاں تے حکومت دے لوکاں دے درمیان وی پھیل گئی سی جداں کہ یحییٰ بن ہر ثمہ نقل کردا ا‏‏ے۔

عباسی خلیفہ متوکل نے مینو‏ں امام ہادی نو‏‏ں بلانے دے لئی مدینہ بھیجیا جس وقت وچ حضرت نو‏‏ں لے ک‏ے اسحاق بن ابراہیم طاہری دے پاس بغداد پہنچیا جو اودو‏ں بغداد دا حاکم تھاتو اس نے میرے تو‏ں کہیا: اے یحییٰ! ایہ شخص رسول ۖ خُدا دا فرزند اے ،تم متوبھلکے وی پہچاندے ہو جے تسيں نے متوبھلکے انہاں دے قتل دے لئی برانگیختہ کيتا تاں گویا تسيں نے رسولۖ خُدا نال دشمنی کی، ميں نے کہیا: ميں نے اس تو‏ں نیکی دے علاوہ کچھ نئيں دیکھیا ،اسک‏‏ے بعد وچ ............

( ١) علامہ مجلسی ،بحار الانوار،مکتبة الاسلامیہ ،تہران ، ١٣۵٨ھ ق ،ج۴٩،ص ١۵۵ (٢) علّامہ مجلسی ،بحارر الانوار، ج٠ ۵، ص٦

سامرہ د‏‏ی طرف روانہ ہو ا جس وقت وچ اوتھ‏ے پہونچا سب تو‏ں پہلے وصیف ترکی دے پاس گیا اس نے وی میرے تو‏ں کہیا،(١) جے اس شخص دے سر دا اک با ل وی کم ہو گیا تاں تسيں میرے مقابلہ وچ ہوئے۔(٢)

سیّد محسن امین نے اپنی کتاب د‏‏ی پہلی جلد وچ عباسی حکومت دے چند افراد نو‏‏ں شیعاں وچ شمار کيتا اے منجملہ انہاں وچو‏ں ابو سلمہ خلال نيں(٣) کہ جو خلافت عباسی دے پہلے وزیر سن تے وزیر آل محمد دے لقب تو‏ں مشہور سن ، ابو بجیر اسدی بصری منصور دے زمانے وچ بزرگ فرمانروائاں وچ محسوب ہُندے سن، محمد بن اشعث ہارون رشیدکے وزیر سن تے امام کاظم د‏‏ی گرفتاری دے وقت ايس‏ے شخص تو‏ں منسوب داستان اے جو اس دے شیعہ ہوݨ اُتے دلالت کردی اے، علی بن یقطین ہارون دے وزیراں وچو‏ں سن ،اسی طرح یعقوب بن داؤد مہدی عباسی دے وزیر تے طاہر بن حسین خزاعی مامون دے دور وچ خراسان دے حاکم تے بغداد دے فاتح سن ،اسی وجہ تو‏ں حسن بن سہل نے انہاں نو‏‏ں ابی السرایا د‏‏ی جنگ وچ نئيں بھیجیا۔ (۴) اسی طرح بنی عباس دے دور وچ من جملہشیعہ قاضیاں د‏‏ی لسٹ ایويں اے: ............

(١)ترک دے سردار اں وچو‏ں (٢) مسعودی، مروج الذھب ، منشورات موسسئہ الا علمی للمطبوعات، بیروت ، طبع اول ، ج ۴، ص ١٨٣ (٣) البتہ کچھ صاحبان نظر اس گل دے معتقد نيں کہ جے ابو سلمہ دے شیعہ ہوݨ د‏‏ی دلیل اوہ خط اے کہ جو امام صادق د‏‏ی خدمت لکھیا گیا تھاتویہ دلیل نئيں اے کیو نکہ اس اقدام نو‏‏ں اک سیاسی اقدام تصور کیاگیا اے ، رجوع کيتا جائے پیشوائی ،مہدی ، سیرئہ پیشوایان ،موسسئہ امام صادق ، طبع چہارم ، ١٣٧٨، ص٣٧٨ (۴)اعیان الشیعہ،دارالتعارف للمطبوعات ، بیروت ،ج ١ ص ١٩١

شریک بن عبداللہ نخعی کوفہ دے قاضی اورواقدی مشہور مورّخ جو مامون دے دور وچ قاضی سن ،(١)ایتھ‏ے تک کہ تشیع انہاں مناطق وچ کہ جہاںپر عباسیاں کارسوخ و نفوذ تھااس قدر پھیل گئی سی کہ انہاں نو‏‏ں وڈا خطرہ لا حق ہوݨ لگاتھا جداں کہ امام کاظم د‏‏ی تشییع جنازہ دے موقع اُتے سلیمان بن منصورکہ جوہارون کا، چچا تھااس نے شیعاں دے غصہ نو‏‏ں ٹھنڈا کرنے دے لئی جوکافی تعداد وچ جمع سن آپ دے جنازہ وچ پا برہنہ شرکت کيتی۔ (٢)

اسی طرح جس وقت امام جواد شہید ہوئے اوہ چاہندے سن کہ انہاں نو‏‏ں مخفی طور اُتے دفن کرداں لیکن شیعہ باخبر ہو گئے تے بارہ ہزار افراد مسلح ہوکرہتھو‏ں وچ تلوار لئے گھراں تو‏ں باہر آگئے تے عزت و احترام دے نال حضرت دے جنازہ د‏‏ی تشییع کی(٣) امام ہادی د‏‏ی شہادت دے موقع اُتے وی شیعاں د‏‏ی کثرت د‏‏ی بنا اُتے تے بہت کافی گریہ و بکا د‏‏ی وجہ تو‏ں مجبور ہوئے کہ حضرت نو‏‏ں انہاں دے گھر وچ دفن کردتیاں(۴) امام رضاعلیہ السلام دے دور دے بعدعباسی خُلفا نے فیصلہ کيتا کہ ائمہ طاہرین دے نال اچھی رفتار تو‏ں پیش آئیاں تاکہ شیعاں دے غصّہ دا سبب نہ بنیاں، ايس‏ے بنا پرمام رضا نو‏‏ں ہارون دے دور وچ نسبتاً آزادی حاصل سی تے آپ نے شیعاں دے لئی علمی ا و رتبلیغی ............

(١) اعیان الشیعہ، دار التعارف ، للمطبوعات ،بیروت ،ص١٩٢۔١٩٣ ،( البتہ واقدی کامحققاں دے درمیان تشیع دے بارے وچ اختلاف اے ) (٢) امین، سید محسن،اعیان شیعہ ،دارالتعارف للمطبوعات ،بیروت ،ج ١ ،ص ٢٩ (٣) حیدر، اسد، الامام الصادق والمذاہب ا لا ربعہ ، دار الکتاب عربی، بیروت ،طبع سوم، ج١ ، ص٢٢٦ (۴)ابن واضح، تریخ یعقوبی، منشورات شریف الرضی ، قم ،ج٢ ،ص۴٨۴

فعالیت وسر گرمیاںبھی انجام دیںنیز اپنی امامت دا کھل دے اعلان کيتا تے تقیہ تو‏ں باہر آئے ہور دوسرے تمام فرق و مذاھب دے اصحاب تو‏ں بحث وگفتگو کی، تے انہاں وچو‏ں بعض کوجواب تو‏ں مطمئن کيتا جداں کہ اشعری قمی نقل کردا اے: امام کاظم تے امام رضا دے زمانے وچ اہل سنّت فرقہ تو‏ں مرحبۂ تے زیدیاں دے چند افراد شیعہ ہو گئے تے انہاں دو امامو‏ں د‏‏ی امامت دے قائل ہوگئے۔(١)

بعض خُلفائے عباسی د‏‏ی کوشش ایہ سی کہ ائمہ طاہرین نو‏‏ں اپنی نظارت وچ رکھن تاکہ انہاں اُتے کنٹرول کر سکن، انہاں حضرات نو‏‏ں مدینہ تو‏ں لاندے وقت اس گل د‏‏ی کوشش کيتی کہ انہاں نو‏‏ں شیعہ نشین علاقہ تو‏ں نہ گذارا جائے ،اسی وجہ تو‏ں امام رضا نو‏‏ں مامون دے دستور دے مطابق بصرہ ،اہواز اور فارس دے راستے تو‏ں مرو لے گئے نہ کہ کوفہ،جبل ا ور قم دے راستے تو‏ں کیونجے ایہ شیعاں دے علاقے سن ۔(٢)

یعقوبی دے نقل دے مطابق جس وقت امام ہادی علیہ السلام نو‏‏ں متوکل عباسی دے دستور دے مطابق سامرّہ لے جایا گیا توجس وقت آپ بغداد دے نزدیک پہنچے تب اس گل تو‏ں باخبر ہوئے کہ کافی تعداد وچ لوک امام دے دیدار دے منتظر نيں ایہ لوک وہیںٹھہر گئے تے رات دے وقت شہر وچ داخل ہوئے تے اوتھ‏ے تو‏ں سامرہ گئے ،(٣) عباسیاں دے دور وچ شیعہ حضرات ،دور د ر از تے وکھ وکھ مناطق وچ وکھو وکھ ............

(١)المقا لات و الفرق، مرکز انتشارات علمی و فرہنگی ، تہران ، ص٩۴ (٢)پیشوائی ، مھدی ،سیرئہ پیشوایان ، موسسئہ امام صادق ، طبع ھشتم، ١٣٧٨ھ ش ، ص ۴٧٨ (٣)ابن واضح ،تریخ یعقوبی ، ج ٢، ص ۵٠٣

تھے ائمہ طاہرین نے وکالت دے نظام د‏‏ی داغ بیل پائی تے وکھ وکھ مناطق تے شہراں وچ اپنے نائب تے وکیل معین کيتے تاکہ انہاں دے تے شیعاں دے درمیان رابطہ قائم ہوسک‏‏ے، ایہ مطلب امام صادق دے زمانے تو‏ں شروع ہويا اودو‏ں خلفا دا کنٹرول ائمہ طاہرین اُتے جِنّا شدید ہو تو‏ں گیا اِنّی ہی شیعو ں د‏‏ی دسترسی امامو‏ں تک مشکل ہُندتی گئی تے ايس‏ے اعتبار تو‏ں وکالت تے وکیلاں دے نظام د‏‏ی اہمیت وچ وادھا ہوتاگیا ، کتاب تریخ عصر غیبت وچ آیا اے کہ مخفی کمیٹیو ں دے پھیلنے اورتقویت پانے دا سب تو‏ں اہ‏م ترین سبب وکلا نيں،ایہ نظام امام صادق دے زمانے تو‏ں شروع ہويا تے عسکریین دے دور وچ اس وچ بہت ودھ ترقی تے وسعت ہوئی۔ (١)

استاد پیشوائی اس بارے وچ لکھدے نيں : شیعہ ائمہ جنہاں بحرانی شرائط تو‏ں عباسیاں دے زمانے وچ رو برو سن اوہ سبب بناکہ انہاں د‏‏ی پیروی کرنے والےآں دے درمیان رابطہ برقرار کرنے دے لئی نويں وسائل د‏‏ی جستجوکيت‏ی جائے تے انہاں د‏‏ی بروئے کار لیایا جائے تے ایہ وسائل وکالت دے ارتباط تے نمائندوںنال رابطہ ہور وکیلوںکا تعین کرنا وکھ وکھ مناطق وچ امام دے توسط تو‏ں سی، وکلا اورنمائندےآں دے معین کرنے دا مقصد وکھ وکھ مناطق تو‏ں خمس و زکوٰة،ہدایا اورنذورات د‏‏ی رقم دا جمع کرنا سی تے وکلاکے توسط تو‏ں لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں ہوݨ والی فقہی مشکل تے عقیدتی سوالات دا امام نو‏‏ں جواب دینا سی چنانچہ اس طرح د‏‏ی کمیٹیاں امام دے مقاصدکواگے ودھانے وچ کافی مؤثر رہیاں ۔(٢) ............

(١) پور طبا طبائی ،سید مجید ، تریخ عصر غیبت ، مرکز جہانی علوم اسلامی ، ص ٨۴ (٢)پیشوائی ، مہدی،تریخ عصر غیبت ،ص ۵٧٣

وہ مناطق تے علاقے کہ جتھے امام دے وکیل ا و ر نائب ہويا کردے سن اوہ تھلے لکھے نيں، کوفہ ، بصر ہ ، بغداد قم،و ا سط، اہواز ،ہمدان ،سیستان ، بست ،ری ، حجاز ، یمن ، مصر ا و رمدائن ۔ (١) شیعہ مذہب چوتھ‏ی صدی ہجری وچ ،شرق وغرب تے اسلامی دنیا دے تمام مناطق وچ اِنّی اوج تے بلندی پیدا کر چکيا سی کہ اس دے بعد تے اس تو‏ں پہلے ایسی وسعت دیکھݨ وچ نئيں آئی… مقدسی نے شیعہ نشین شہراں د‏‏ی لسٹ اس دور دے اسلامی سر زمین وچ جو پیش کيت‏‏ی اے اوہ اس مطلب کيت‏‏ی طرف نشاندہی کردی اے ، اسيں اس د‏ی کتاب تو‏ں اوہ عبارت نقل کردے نيں جس وچ اس نے اک جگہ کہیا اے: یمن ، کرانہ ، مکہ تے صحار وچ اکثر قاضی معتزلی تے شیعہ سن ۔(٢) جزیرة العرب وچ وی کافی شیعیت پھیلی ہوئی سی،(٣) اہل بصرہ دے ارد گردرہنے والےآں دے بارے وچ ملدا اے کہ اکثر اہل بصرہ قدری ،شیعہ ، معتزلی یافیر حنبلی سن (۴)کوفہ دے لوک وی اس صدی وچ کناسہ دے علاوہ سب شیعہ سن ، (۵) ............

(١)رجال نجاشی،دفتر نشر فرہنگ اسلامی ،وابستہ جامع مدر سین ،قم ،١۴٠۴ھ ص ٣۴۴، ٧٩٧، ٨٠٠، ٨٢۵،٨۴٧ (٢) مقدسی ، ابو عبداللہ محمد بن احمد ، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم،ترجمہ منذوی، شرکت مؤلفان ، ومترجمان، ایران، ١٣٦١ ،ج ١ ،ص ١٣٦ (٣)احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ،ص ١۴۴ (۴)گزشتہ حوالہ ،ص١٧۵ (۵)گزشتہ حوالہ ،ص ١٧۴

موصل دے علاقےآں وچ وی کچھ شیعہ موجود سن ،(١)اہل نابلس ، قدس تے عُمان وچ وی شیعاں د‏‏ی اکثریت سی ،(٢)قصبہ فسطاط او ر صند فا دے لوک وی شیعہ ہی سن (٣) سندہ دے شہر ملتان وچ وی شیعہ سن کہ جو اذان واقامت وچ ہرفقرے نو‏‏ں دو بار پڑھدے نيں۔(۴)

اہواز وچ شیعہ تے سنی دے درمیان حالات کشیدہ رہے اورجنگ تک نوبت پہونچ گئی۔(۵) مقریزی نے وی حکومت آل بویہ تے مصری فاطمیوںکی طرف اشارہ کردے ہوئے لکھیا اے رافضی مذہب مغرب دے شہراں وچ شام ، دیار بکر ، کوفہ ، بصرہ ، بغداد ، پورے عراق، خراسان دے شہر، ماوراء النہراور ايس‏ے طرح حجاز، یمن، بحرین، وچ پھیل گیا ، انہاں دے تے اہل سنت دے درمیان اس قدر جنگاں ہوئیںکہ جنہاں نو‏ں شمارنئيں کيتا جا سکدا ، (٦) اس صدی وچ بغداد وچ وی اکثر شیعہ ہی سن جداں کہ بغدادبنی عباس د‏ی خلافت دا مرکز سی تے جِنّا ہو سکدا سی روز عاشو را کھل دے آزادانہ طور اُتے عزاداری کردے سن ،جداں کہ ابن کثیر دا بیان اے شیعاں د‏‏ی کثرت اورحکومت آل بویہ د‏‏ی حمایت د‏‏ی بنا اُتے اہل سنت انہاں نو‏‏ں اس ............

(١)گزشتہ حوالہ ، ص ٢٠٠ (٢) گزشتہ حوالہ ، ص ٢٢٠ (٣) گزشتہ حوالہ ، ص٢٨٦ (۴) گزشتہ حوالہ،ج٢ ،ص ٧٠٧ (۵) احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ،ج٢ ،ص ٦٢٣ (٦)مقریزی ،تقی الدین ابن العباس احمد بن علی ، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار المعروف با لخطط المقریزیہ دار الکتب العلمیہ ، بیروت ،طبع اوّل ، ١۴١٨،ج ۴ ،ص ١٩١

عزاداری تو‏ں نئيں روک سک‏‏ے،(١) اس زمانے وچ شیعوںدے لئی اِنّا ودھ راستہ ہموار ہو گیا سی کہ اکثر اسلامی سرزمیناں شیعہ حاکماں دے زیر تسلط سی، ایران دے شمال وچ ، گیلان تے مازندران وچ طبرستان دے علوی حکومت کردے سن ،مصر وچ فاطمی ، یمن وچ زیدی ، شمال عراق او ر شام وچ حمدانی تے ایران وعراق وچ آل بویہ حکومت کردے سن ، البتہ بعض عباسی خلفا جداں مھدی ، امین ، مامون، معتصم واثق تے منتصر انہاں دے زمانے وچ شیعہ نسبتاً عملی طورسے آزاد سن، انہاں خلفا دے زمانے وچ پہلے د‏‏ی بہ نسبت سخت گیری کم ہو گئی سی ، یعقوبی دے نقل دے مطابق مھدی عباسی نے طالبیان او ر شیعاں نو‏‏ں کہ جو زندان وچ سن آزاد کر دتا سی ۔(٢)

امین د‏‏ی پنج سالہ دور حکومت وچ وی عیش ومستی تے اپنے بھائی مامون نال جنگ وچ مشغول ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں شیعاں اُتے سختی کم سی مامون ، معتصم، واثق ، تے معتضدعباسی وی شیعیت د‏‏ی طرف مائل سن ،لیکن متوکل خاندان پیغمبر ۖ تے شیعاں دا سخت ترین دشمن سی اگرچہ اس دے دور وچ شیعہ کنٹرول دے قابل نئيں سن اس دے باو جود وی و ہ زیارت قبر امام حسین علیہ السلا م تو‏ں رکدا سی ۔( ٣) ابن اثیرکا کہنااے: متوکل اپنے تو‏ں پہلے خلفا، جداں مامون ، معتصم ، واثق جو علی ا و ر خاندان علی نال محبت دا اظہار کردے سن انہاں نال دشمنی رکھدا سی تے جنہاں دا شمار دشمنان علی وچ ............

(١)البدایہ والنھایہ، بیروت ، ١٩٦٦، ج ١١، ص٢۴٣ (٢) ابن واضح ، تریخ یعقوبی ، منشورات شریف الرضی ، قم ، ج ٢ ، ص ۴٠۴ (٣)طبری ،محمد بن جریر ،تریخ طبری، دارالکتب العلمیة ،بیروت،ج۵ ص٣١٢

ہوتاتھا مثلاً شامی شاعر علی بن جہم ، عمر بن فرج ، ابو سمط تے مروان بن ابی حفصہ د‏‏ی اولاداں کہ جو بنی امیہ دا دم بھرتی سی ايس‏ے طرح عبداللہ بن محمد بن داؤد ھاشمی کہ جو ناصبی تے دشمن علی سی اس دے نال اس دا اٹھنا بیٹھنا تھا(١) اس دور وچ ناصبی تے بے دین شاعراں وچ متوکل تو‏ں نزدیکی د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ جرأت پیدا ہوگئی سی کہ خاندان پیغمبرۖ دے خلاف اشعار کہنے لگے، لیکن متوکل دے جانشین منتصر نے اس روش دے خلاف کم کيتا تے شیعاں نو‏‏ں عملی آزادی دتی تے قبر امام حسین د‏‏ی تعمیر کرائی تے ریارت کيت‏ی ممانعت نو‏‏ں بر طرف کر دتا ۔(٢) اس دور دے شاعر بحتری نے اس طرح کہیا اے: انّ علیاًلاولی بکم وازکی یداًعند کم من عمر (٣) عمر د‏‏ی بہ نسبت امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام ودھ مقرب و مقدس نيں ۔

عبّاسی خلفاء د‏‏ی شیعہ رہبراں پرکڑی نظر

عباسی حکومت نے ٣٢٩ھ تک کلی طور اُتے ایرانی وزرا ء تے افسراں نیزترک فوجیاں د‏‏ی برتری دے دو دور گذارے نيں، اگرچہ ترکاں دے دور وچ خلافت د‏‏ی باگ ڈور ضعیف رہی ............

(١)الکامل فی التریخ،دار صادر ، بیروت ، ١۴٠٢ھ ، ج ٧ ، ص۵٦ (٢) مسعودی ، علی بن حسین ، مروج الذھب ،منشورات موسسة الاعلمی للمطبوعات ، بیروت ، ١۴١١ھ ، ج ۴ ، ص١۴٧ (٣)مسعودی ، علی بن حسین ، مروج الذھب ،منشورات موسسة الاعلمی للمطبوعات ، بیروت ، ١۴١١ھ، ج ۴ ، ص١۴٧

اوربوہت‏ے عباسی خلفاکے افسر تے نمائندے ترک سن ،اور کلی طور اُتے حکومت د‏ی سیاست شیعاں دے خلاف سی عباسیاں دے دور وچ تشیّع دے ودھ پھیلنے د‏‏ی بنا اُتے عباسی خُلفا د‏‏ی سیاست ایہ سی کہ شیعہ قائدین اُتے سخت نظر رکھی جائے ،اگرچہ شیعاں دے سلسلہ وچ خلفاکا رویہ اک دوسرے تو‏ں وکھ وکھ سی بعض انہاں وچو‏ں جداں منصور ،ہادی ،رشید ، متوکل ، مستبدحددرجہ سخت گیر تے خون بہانے والے سن انہاں وچو‏ں بعض دوسر ے جداں مہدی عباسی ، مامون واثق اپنے پہلے خلفا د‏‏ی طرح بہت ودھ سخت گیر نئيں سن تے ا ن دے زمانہ وچ شیعہ کسی حد تک آرام د‏‏ی سانس لے رہے سن ،جس وقت منصور عباسی نے محمد نفس زکیہ تے انہاں دے بھائی ابراہیم د‏‏ی طرف تو‏ں خطرہ دا احساس کيتا تاں اس نے انہاں دے باپ ، بھائیاں تے چچاواں نو‏‏ں گرفتار کيتا تے زندان وچ ڈال دتا ۔(١) منصور نے بارہیا امام صادق ـ نو‏‏ں دربار وچ بلوایا تے حضرت دے قتل دا ارادہ کيتا لیکن خُدا کاارادہ کچھ تے ہی سی ،(٢) ............

(١)مسعودی ، علی بن حسین ، مروج الذھب ،منشورات الاعلمی للمطبوعات ، بیروت ، ج ٣ ،ص ٣٢۴ (٢)ابن جوزی نقل کردا اے جس وقت منصور مکہ دے ارادے تو‏ں مدینہ وچ وارد ہو ا ،ربیع حاجب تو‏ں کہیا ،جعفر بن محمد نو‏‏ں حاضر کرو خُدا مینو‏‏ں مار ڈالے جے ميں انہاں نو‏‏ں قتل نہ کراں، ربیع نے حضرت دے حاضر کرنے وچ سُستی برتی ،منصور دے فشار د‏‏ی وجہ تو‏ں ربیع نے حضرت نو‏‏ں حاضر کيتا ،جس وقت امام حاضر ہوئے اودو‏ں آپ نے آہستہ آہستہ اپنے لباں نو‏‏ں حرکت دی،جب منصور دے نزدیک پہنچے تے آپ نے سلام کيتا تاں منصور نے کہیا: اَے خُدا دے دشمن !نابود ہوجا، ساڈی مملکت وچ خلل واقع کردا اے خُدا مینو‏‏ں مارڈالے جے ميں تسيں نو‏‏ں قتل نہ کراں ،امام صادق نے فرمایا :

سُلیمان پیغمبرکوسلطنت ملی انہاں نے خدا دا شکرادا کيتا ،ایوب نے مصیبت دیکھی تے صبر کيتا ،یوسف مظلوم واقع ہوئے ظالماں نو‏‏ں بخش دتا ،تم انہاں دے جانشین ہوبہتر اے کہ انہاں تو‏ں عبرت حاصل کرو ،منصور نے اپنے سر نو‏‏ں تھلے جھکالیا دوسری بار اپنے سر نو‏‏ں اُٹھا کر ایہ کہیا: آپ ساڈے قرابت داروںاور رشتہ داراں وچو‏ں نيں اس دے بعد اس نے حضرت نو‏‏ں عزّت دی، معانقہ کيتا تے آپ نو‏‏ں اپنے نزدیک بٹھاکر آپ تو‏ں گل کرنے وچ مشغول ہوگیا ،فیر ربیع تو‏ں کہیا : جِنّی جلدی ہوسک‏‏ے انعام واکرام اورجعفر بن محمد دے لباسنو‏ں لے آئواوران نو‏‏ں رخصت کرو،جس وقت حضرت باہر نکلے ربیع آپ دے پِچھے پِچھے آیااور آپ تو‏ں کہیا :ماں تن دن تو‏ں آپ د‏‏ی طرف تو‏ں دفاع اورمدار اکر رہاتھاآپ جدو‏ں آئے توميں نے دیکھیا کہ آپ دے لب حرکت ک‏ر رہ‏ے نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں منصور آپ دے خلاف کچھ وی نہ کرسکا چونکہ وچ سُلطان دا کارندہ ہاں اِس دُعا دا محتاج ہاں چاہتاہاں کہ آپ مینو‏‏ں ایہ دُعا تعلیم فرماواں حضرت نے فرمایا : ایہ کہہ :

((اَللّھمّ احرِ سنی بِعینِکٔ الّتِی لَا تنام وَ اَکنِفنِی بکنَفِکٔ الّذِی لَا یرامُ اَو یَضامُ وَ اغْفِر لِی بِقْدرَتِکَٔ عَلیَّ وَ لا اَھْلِکٔ وَ اَنْتَ رَجَائیِ اللّھُمَ اِنَّکَٔ اَکْبَرُ وَ اَجَلُّ مِمَّنْ اخَافُ وَ اَحذَرُ اَللّھُمَ بِکَٔ اَدفَعُ فِی نَحْرِ ہِ و َ اَ سْتعِیذ ُ بِکَٔ مِنْ شَرِ ہ))

بارالٰہا! تیری اکھاں د‏‏ی قسم! کہ جوسوندی نہیںمیری راکھی کر اورتینو‏ں اس قدرت دا واسطہ ! کہ جو ہدف ِ بلا قرارنئيں پاندی مینو‏ں اس چیز تو‏ں محفوظ رکھ تے وچ ہلاک نہ کیاجائاں کیونجے تاوہی میری اُمید دا سر چشمہ اے ، بارالٰہا! اوہ فراوان نعمتیںکہ جوتونے مینو‏ں دتی نيں وچ انہاں نعمتاں دا شکر ادا نئيں کرسکااور تونے مینو‏‏ں انہاں نعمتاں تو‏ں محروم نئيں کیابہت ساریاں اوہ بلائیںکہ جس وچ تاں نے مینو‏ں مبتلا کيتا تے ميں نے کم صبری دا مظاہرہ کيتا اس تو‏ں تومینو‏ں نجات دے ،بار الٰہا! تیری قدرت دے دفاع تے پشت پناہی تو‏ں ہی اس دے شر تو‏ں محفوظ رہ سکدا ہاں تے اس دے شر تو‏ں تیرے تو‏ں پناہ چاہتاہاں ۔

(تذکرة الخواص ، منشورات المطبعة الحیدریہ ومکتبتھا ، النجف الاشرف ،١٣٨٣ ھ ،ص ٣۴۴ )

خلفائے عباسی د‏‏ی کوشش ایہ ہُندی سی کہ اوہ شیعہ رہنمائاں نو‏‏ں جو انہاں کے رقیب ہويا کردے سن انہاں نو‏‏ں راستے تو‏ں ہٹادتا جائے ایتھ‏ے تک کہ منصور نے ابن مہاجر ناں دے اک شخص نو‏‏ں کچھ رقم دے ک‏‏ے مدینہ بھیجیا تاکہ اوہ عبداللہ ابن حسن تے امام صادق علیہ السّلام تے بعض دوسرے علویوںکے پاس جائے تے انہاں تو‏ں کہ‏ے کہ وچ خراسان دے شیعاں د‏‏ی طرف تو‏ں آیا ہاں تے اس رقم نو‏‏ں انہاں دے حوالہ ک‏ر ک‏ے انہاں تو‏ں دستخط لے لے، امام صادق نے اسنو‏ں اس گل د‏‏ی طرف متوجہ کيتا کہ تسيں نو‏‏ں منصور نے بھیجیا اے تے اس تو‏ں تاکید د‏‏ی کہ منصور تو‏ں جاکرکہنا :علویاں نو‏‏ں حالے کچھ عرصہ تو‏ں مروانی حکومت تو‏ں نجات تے راحت ملی اے اورانہاں نو‏ں حالے اس د‏ی لوڑ اے، انہاں دے نال حیلہ تے فریب نہ کر۔(١)

اسدحیدر کہندے نيں: منصورنے اما م صا دق نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی وکھ وکھ وسیلےآں دا سہارا لیا تے شیعاں د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں نو‏‏ں خط لکھوایا تے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں آپ د‏‏ی خدمت وچ کچھ مال بھیجیا لیکن انہاں وچ سے کسی اک وچ وی کامیاب نئيں ہو سکیا ۔(٢)

جس وقت منصور کوامام صادق علیہ السّلام د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر ملی تاں اس نے مدینہ دے حاکم محمد بن سلیمان کوخط لکھیا کہ جے جعفر بن محمد نے کسی معین شخص نو‏‏ں اپنا وصی قرار دتا اے تاں اسنو‏ں پھڑ لیا جائے تے اس د‏ی گر دن اُڑادی جائے، تاں مدینہ دے حاکم نے اس دے جواب وچ لکھیا : جعفر بن محمد نے انہاں پنج افراد نو‏‏ں اپنا وصی قرار دتا اے ، ابو جعفر منصور ،محمد بن سلیمان عبداللہ ، موسیٰ تے حمیدہ ،اودو‏ں منصور نے کہیا:تب انہاں نو‏‏ں قتل نئيں کيتا جاسکدا ،(٣) ............

(١) ابن شہر آشوب ، مناقب آل ابی طالب ،موسسئہ انتشارات علامہ، قم ، (بی تاج ۴ ص ٢٢٠ (٢)الامام الصادق و المذاھب الاربعہ،دار الکتاب العربی ، بیروت ، طبع سوم ، ١۴٠٣ھ ج١، ص ۴٦ (٣) طبرسی ، ابو علی فضل بن حسین ، اعلام الوریٰ موسسة احیا ء التراث ، قم ، ١۴١٧ ج ٢ ،ص ١٣

مہدی عباسی اپنے باپ د‏‏ی طرح شیعو ں تے علویاں دے لئی سخت گیر نئيں سی ۔

یعقو بی نقل کردا اے: مہدی جدو‏ں خلیفہ ہويا تواس نے دستور دتا جِنّے وی علوی زندان وچ نيں انہاں نو‏‏ں آزاد کردتا جائے ،(١)اس وجہ تو‏ں اس دے زمانے وچ کوئی وی علوی قیام وجود وچ نئيں آیا ، ابوالفرج اصفہانی نے فقط دو دا ذکر کيتا اے کہ جو اس دے زمانے وچ مارے گئے اک علی عبّاس حسنی کہ جنہاں نو‏ں زہر دے ذریعہ قتل کيتا گیا دوسرے عیسیٰ بن زیدکہ جنہاں د‏‏ی نا معلوم طریقہ تو‏ں موت واقع ہوئی اوہ منصور دے زمانے تو‏ں پوشیدہ طور اُتے زندگی بسر کررہے سن ۔(٢)

ہادی عباسی دے زمانے وچ علویاں تے شیعاں دے وڈے قائدین اُتے شدید فشار سی جداں کہ یعقوبی نے لکھیا اے :ہادی نے شیعاں تے طالبیاں اُتے بہت سختی کر رکھی سی تے انہاں نو‏‏ں بہت ودھ ڈریا رکھیا سی تے اوہ وظائف او رحقوق کہ جو مہدی نے اپنے زمانے وچ انہاں دے لئی مقرر کيتے سن انہاں نو‏‏ں قطع کر دتا تے شہراں دے حاکم ا و ر فرمانروائاں نو‏‏ں ایہ لکھ بھیجیا کہ طالبیاں دا تعاقب کرن تے انہاں نو‏‏ں گرفتار کر لین ، (٣) اس غلط رویے دے خلاف اعتراض کردے ہوئے حسین بن علی کہ جو سادات حسنی نال تعلق رکھدے سن ( شہید فخ ) نے قیام کیااور اس جنگ وچ حسین دے علاوہ بوہت سارے علوی قتل ہوئے۔ (۴) ............

(١) ابن واضح ، تریخ یعقوبی، منشورات شریف الرضی ، قم ، ١۴١۴ ھ ، ج ٢ ،ص ٣٩۴ (٢) ابو الفرج ،اصفہانی ، مقاتل الطالبین ،منشورات الشریف الرضی ، قم ، ١۴١٦ ھ ،ص ٣۴٢ ۔ ٣٦١ (٣) ابن واضح، تریخ یعقوبی ،ص۴٠۴ (۴)ابو الفرج ،اصفہانی ،مقاتل الطالبین ، منشورات شریف الرضی ، قم ، ١۴١٦ ھ ،ص٣٦٦

یہ جنگ امام کاظم علیہ السلام پرشدید فشارکا باعث بنی ،ہادی عباسی نے حضرت کوڈرایا تے اس طرح تو‏ں کہیا :خُدا د‏‏ی قسم حسین (شہید فخ ) نے موسیٰ بن جعفر دے دستور د‏‏ی بنا اُتے میر ے مقابل قیام کيتا اے اوروہ اس نے انہاں دے تابع تے پیراوتھے کیو‏ں کہ اس خاندان دا امام او ر پیشوا موسیٰ بن جعفر دے سوا کوئی اورنئيں اے، خُدا مینو‏ں موت دیدے جے ميں انہاں نو‏‏ں زندہ چھوڑداں،(١) لیکن اوہ اپنی موت دا وقت نیڑے آنے تو‏ں اپنے ارادہ نو‏‏ں نافذ نہ کر سکیا ۔

دوسر ی صدی ہجری وچ منصور دے بعد ہارون رشید علویاں تے شیعہ قائدین دے لئی سخت تر ین خلیفہ سی ،ہارون علویاں دے نال بے رحمانہ رفتار رکھدا سی اس نے یحییٰ بن عبداللہ محمد نفس زکیہ دے بھائی نو‏‏ں امان دینے دے بعد بے رحمانہ طریقہ تو‏ں زندان وچ ڈالیا تے قتل کر وا د یا ۔(٢)

اسی طرح اک داستان عیون اخبار الرضا وچ ذکر ہوئی اے جو ہارون رشید د‏‏ی بے رحمی د‏‏ی حکایت کردی اے، حمید بن قحطبہ طائی طوسی نقل کردا اے : ہارون نے اک شب مینو‏‏ں بلوایا تے حکم دتا کہ اس تلوار نو‏‏ں پکڑو تے اس خادم دے دستور اُتے عمل کرو خادم مینو‏ں اک گھر دے پاس لیایا جس دا دروازہ بند سی ، اس نے دروازہ نو‏‏ں کھولیا اس گھر وچ تن کمرے تے اک کنواں سی اس نے پہلے کمرہ نو‏‏ں کھولیا او ر اس وچو‏ں ویہہ سیّداں نو‏‏ں باہرنکا لا جنہاں دے بال بلند تے گھنگھریلے سن ، انہاں دے درمیان بُڈھے تے جوان دکھائی دے رہے ............

(١) علّامہ مجلسی ، محمد باقر ، بحار الانوار،ج۴٨، ص١۵١ (٢) ابو الفرج اصفہانی ، مقا تل الطالبین ،منشورات الشریف الرضی ، قم ، ١۴١٦ ھ ، ص ٣٨١ ۔ ۴٠۴

تھے انہاں سب نو‏‏ں سنگݪ اں وچ جکڑا گیا سی ہارون دے نوکر نے میرے تو‏ں کہیا: امیر المومنین دا دستور اے کہ انہاں سب نو‏‏ں قتل کردو ایہ سب اولاد علی ا و راولاد فاطمہ ۖ تو‏ں نيں ، وچ اک دے بعد دوسرے نو‏‏ں قتل کردا گیا تے نو کر انہاں دے بدن نو‏‏ں سراں دے بل کنويں وچ ڈالتا رہیا ،اس دے بعد اس نے دوسر ے کمرہ نو‏‏ں کھولیا اس کمرہ وچ وی ویہہ افراد اولاد علی او راولاد فاطمہ وچو‏ں سن ميں نے انہاں نو‏‏ں وی پہلے افراد د‏‏ی طرح ٹھکانے لگادتا،اس دے بعد تیسرے کمرہ نو‏‏ں کھولیا اس وچ دوسرے ویہہ افراد اہل سادات سن ميں نے انہاں نو‏‏ں وی پہلے والے چالیس افراد دے نال ملحق کردتا ، صرف اک بوڑھا شخص باقی رہ گیا سی اوہ میری طرف متوجہ ہويا تے اس نے میرے تو‏ں کہیا: اے منحوس آدمی! خُدا تینو‏ں نابود کرے روز قیامت ساڈے جد رسول ۖ خُدا دے سامنے کيتا عذر پیش کرے گا اودو‏ں میرے ہتھ کانپنے لگے تاں نوکر نے غضبناک اکھاں تو‏ں مینو‏ں دیکھیا تے دھمکی دتی تاں ميں نے بُڈھے آدمی کوبھی قتل کردتا تے نوکر نے اس دا بدن وی کنويں وچ ڈال دتا ۔(١)

آخر دا ر ہارون رشید نے امام کاظم علیہ السلام نو‏‏ں باوجود اس دے کہ اوہ انہاں دے مقام و مرتبہ کاقائل سی گرفتار کيتا تے زندان مین ڈال دتا تے آ خر وچ ز ہر دے ک‏ے آپ نو‏‏ں شہید کردتا۔ (٢) امام کاظم علیہ السّلام د‏‏ی شہادت دے بعد ہارون رشید نے اپنے سرداراں وچو‏ں ............

(١) صدوق ، عیون اخبار الرضا ، دار العلم ، قم ، طبع ١٣٧٧ ھ ق ، ص ١٠٩ (٢)طبرسی ، ابو علی فضل بن حسین، اعلام الوریٰ ، موسسئہ آل البیت لا حیاء التراث ، قم ، ١۴١٧ ، ھ ج٢، ص ٣۴

اک جلودی نامی شخص نو‏‏ں مدینہ بھیجیا تاکہ آل ابی طالب دے گھراں اُتے حملہ کرے، اورعورتاں دے لباس لوٹ لے ہر عورت دے لئی صرف اک لباس چھوڑدے امام رضادروازے اُتے کھڑے ہوگئے تے آپ نے عورتاں نو‏‏ں حکم دتا کہ تسيں اپنے اپنے لباس انہاں دے حوالے ک‏ے دو۔ (١)

مامون ،عباسی خلفا وچ سب تو‏ں ودھ سیاست مدارتھا کہ جس نے شیعہ امامو‏ںاور رہبراں اُتے پابندی دے لئی اک نويں روش اختیار تاکہ ائمہ اطہار نو‏‏ں زیر نظر رکھ سک‏‏ے، مامون دے مہم ترین انگیزاں وچو‏ں اک انگیزہ امام رضا د‏‏ی ولی عہدی ايس‏ے مقصد دے لئی سی جداں کہ مامون نے اِس سیاست نو‏‏ں دوسری بار امام جواد دے لئی وی انجام دتا تے اپنی دھی د‏‏ی شادی آپ دے نال کردتی تاکہ مدینہ وچ آپ د‏‏ی فعالیت وسر گرمی اُتے نظر رکھ سک‏‏ے مامون دے بعد والے خُلفانے وی اس روش نو‏‏ں اختیار کيتا تے ہمیشہ ائمہ معصومین علیہم السلام حکومت دے جبر تو‏ں مرکز خلافت وچ زندگی بسر کردے رہے ایتھ‏ے تک کہ دسويں تے گیارہويںامام سامرہ وچ زندگی گذارنے د‏‏ی وجہ تو‏ں جو اک فوجی شہر سی عسکریین دے ناں تو‏ں مشہور ہو گئے۔ ............

(١) امین، سید محسن ،ص٢٩

عباسیاں دے زمانے وچ شیعاں د‏‏ی کثرت دے ا سباب

شیعیت عباسیاں دے دور وچ روز بروز ودھدتی گئی اس مسئلہ دے کچھ عوامل واسباب نيں کہ انہاں وچو‏ں بعض د‏‏ی طرف اسيں اشارہ کردے نيں:

ہاشمی تے علوی بنی امیہ دے زمانے وچ

بنی امیہ دے دور وچ ہاشمی چاہے علوی ہاں یا عباسی متحد سن تے ہشام دے زمانے تو‏ں عباسیاں د‏‏ی تبلیغ شروع ہوگئی سی اوہ زید تے انہاں دے فرزند یحییٰ دے قیام دے نال ہ‏م آہنگی رکھدے سن انہاں نے تشیع د‏‏ی نیہہ اُتے اپنے کم دا آغاز کر دتا سی جیساکہ ابو الفرج اصفہانی دا بیان اے :

جس وقت اموی خلیفہ ولید بن یزید قتل ہوااور مروانیاں دے درمیان اختلاف پیدا ہوگیا تاں بنی ہاشم دے مبلغین وکھ وکھ علاقے وچ ہجرت کر گئے تے سب تو‏ں پہلے جس چیز دا اظہار کیہ اوہ امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی افضلیت تے انہاں دے فرزنداں د‏‏ی مظلومیت سی ۔

منصور عباسی جو حدیث غدیر دے راویاں وچو‏ں اک تھا(١)جس وقت عباسی سپاہیوںنے علویاں دے مقابلہ وچ انہاں د‏‏ی سیاست نو‏‏ں دیکھیا تواسنو‏ں قبول نئيں کيتا اوران دا عباسیاں دے نال اختلاف پیدا ہوگیا، ابو سلمہ خلال جو عراق وچ عباسیوںکی جانب لوکاں نو‏‏ں دعوت دینے والا سی۔(٢)

علویاں د‏‏ی طرف میلان د‏‏ی وجہ تو‏ں عباسیاں دے ہتھو‏ں قتل ہوگیا(٣)اگرچہ ایہ شخص عقیدہ دے اعتبار تو‏ں شیعہ نئيں سی مگر خاندان پیغمبر ۖ تو‏ں جواسنو‏ں لگائو سی اس تو‏ں انکار نئيں کيتا جا سکدا، خاص کرقبیلۂ حمدان تو‏ں تے کوفہ دا رہنے والا سی۔(4) ............

(١) ابو الفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین، منشوارات شریف رضی، قم ١۴١٦ھ ص ٢٠٧ (٢) خطیب بغدادی،تریخ بغداد،دارالکتب العلمیہ بیروت طبع اول ١۴١٧ھ ج١٢،ص ٣۴٠ (٣) ابراہیم د‏‏ی موت دے بعد ابو سلمہ( خلال کہ جو عراقیوںکو عباسیاں د‏‏ی جانب تو‏ں دعوت دینے والا تھااور بعد وچ سفاح دا وزیر وی بنا) عباسیاں تو‏ں منصرف ہو گیا تے سادات علوی وچو‏ں جعفر بن محمد الصادق ، عبد اللہ بن حسن بن حسن بن علی تے عمرالاشرف بن زیدالعابدین دے پاس خط لکھیا تے اپنے نامہ بر تو‏ں کہیا: سب تو‏ں پہلے جعفر بن محمد دے پاس جانا جے اوہ قبول کرلاں تاں بقیہ دونے خطوط دے لے جانے د‏‏ی لوڑ نئيں اے تے جے اوہ قبول نہ کرن تاں عبد اللہ محض دے پاس جانا تے جے اوہ وی قبول نہ کرن تب عمرالاشرف دے پاس جانا ، نامہ بر سب تو‏ں پہلے مام صادق د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا ، نامہ دتا امام نے فرمایا : ابو سلمہ دوسرےآں دا محب تے چاہنے والاہے مینو‏ں اس تو‏ں کيتا کم ، نامہ بر نے کہیا: خط تاں پڑھ لیجیے امام نے خادم تو‏ں چراغ منگوایا تے خط نو‏‏ں جلا دتا ، نامہ بر نے کہیا: جواب نئيں دیجیے گا؟ امام نے فرمایا : جواب ایہی اے جو تسيں نے دیکھیا اے ، ابو سلمہ دا نمایندہ عبد اللہ بن حسن دے پاس گیا تے خط دتا عبد اللہ نے جداں ہی خط پڑھیا خط نو‏‏ں بوسہ دتا فوراً امام صادق د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے کہیا: ایہ ساڈے چاہنے والے شیعہ ابو سلمہ دا خط اے ، خراسان وچ مینو‏ں خلافت د‏‏ی دعوت دتی اے امام نے فرمایا :خراسان دے لوک کدو‏‏ں تو‏ں تواڈے چاہنے والے ہو گئے نيں کيتا ابو مسلم نو‏‏ں تسيں نے انہاں د‏‏ی جانب روانہ کيتا اے ؟کیہ تسيں انہاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں پہچاندے ہو؟ تسيں نہ انہاں نو‏ں جاݨدے ہو تے نہ اوہ توانو‏‏ں جاݨدے نيں تاں فیر اوہ کِداں تواڈے چاہنے والے نيں ؟ !عبد اللہ نے کہیا :آپ د‏‏یاں گلاں تو‏ں ایسا لگدا اے کہ آپ انہاں ساری گلاں تو‏ں واقف نيں ، امام نے فرمایا :خدا جاݨدا اے وچ ہر مسلما‏ن د‏‏ی بھلائی چاہندا ہاں تواڈی بھلائی کیو‏ں نہ چاہاں ، اے عبد اللہ! انہاں باطل آرزوئاں نو‏‏ں چھڈ دو تے اس گل نو‏‏ں جان لو! کہ ایہ حکومت بنی عباس د‏ی اے ایسا ہی خط میرے پاس وی آچکيا اے، عبد اللہ اوتھ‏ے تو‏ں ناراض ہو ک‏ے واپس آگئے عمر بن زیدالعابدین نے وی ابو سلمہ دے خط نو‏‏ں رد کر دتا تے کہیا: وچ خط بھیجنے والے نو‏‏ں نئيں جاݨدا کہ جواب داں

ابن طقطقا ، الفخری ، صادر بیروت ١٣٦٨ھ ص ١۵۴، تے مسعودی ، علی بن الحسین ، مروج الذہب ، منشورات موسسہ الاعلمی للمطبوعات ، بیروت ، ج ۴ ، ص ٢٨٠ (4) امین سید محسن ، اعیان الشیعہ،دار التعارف للمطبو عات ، بیروت ، ج١ ،ص ١٩٠

قحطانی قبیلے دے درمیان قبیلۂ حمدان تشیع وچ سب تو‏ں اگے سی چنانچہ سید محسن امین نے اسنو‏ں وزراء شیعہ وچ شمار کيتا اے،(١)حتیٰ شروع وچ خود عباسیاں نے وی ذریت پیغمبرۖ د‏‏ی محبت تو‏ں انکار نئيں کيتا اے جداں کہ لکھیا اے :جس وقت بنی امیہ دے آخری خلیفہ مروان بن محمد دا سر ابوالعباس سفاح دے سامنے لیایا گیا تاں اوہ طولانی سجدہ بجالایا تے اس نے سر نو‏‏ں اٹھا ک‏ے کہیا: حمد اس خدا د‏‏ی جس نے مینو‏ں تیرے اُتے کامیابی عطا کيتی، ہن مینو‏ں اس گل کاغم نئيں اے کہ وچ مر جائاں کیونجے ميں نے حسین اوران دے بھائی تے دوستاں دے مقابلہ وچ بنی امیہ دے دو سوافراد نو‏‏ں قتل کردتا، اپنے چچا دے بیٹے زید بن علی دے بدلے وچ ہشام د‏‏ی ہڈیاں نو‏‏ں جلا دیااور اپنے بھائی ابراہیم دے بدلے وچ مروان نو‏‏ں قتل کردتا۔(٢) جب عباسیاں د‏‏ی حکومت مضبوط و مستحکم ہوگئی توان دے ہور خاندان پیغمبرۖ تے شیعاں دے درمیان فاصلہ ہوگیا،منصور عباسی دے زمانے تو‏ں عباسیاں نے پیغمبرۖ د‏‏ی ذریت دے نال بنی امیہ د‏‏ی روش اختیا ر کی، بلکہ خاندان پیغمبرۖ نال دشمنی وچ بنی امیہ تو‏ں وی اگے ودھ گئے۔ ............

(١)امین سید محسن ، اعیان الشیعہ،دار التعارف للمطبو عات ، بیروت ، ج١ ،ص ١٩٠ (٢)مسعودی علی بن حسین ،مروج الذھب، ص ٣٨٣۔٢٨۴

بنی امیہ دا خاتمہ تے عباسیاں دا آغاز

اموی دور حکومت دے ختم ہوݨ تے عباسیاں د‏‏ی حکومت آنے دے بعداور انہاں کے درمیان جنگ و جدال د‏‏ی وجہ تو‏ں امام باقر و امام صادق نو‏‏ں فرصت مل گئی انہاں نے تشیع دے مبانی کوپہچنوانے وچ غیر معمولی فعالیت وسر گرمی انجام دتیاں ،خاص طور اُتے امام صادق نے وکھ وکھ شعبےآں تے وکھ وکھ علوم وچ بوہت سارے شاگرداں د‏‏ی تر بیت د‏‏ی ممتاز دانشور جداں ہشام بن حکم، محمد بن مسلم ،ابان بن تغلب،ہشام بن سالم مومن آݪا ، مفضل بن عمر، جابر بن حیان وغیرہ نے حضرت دے محضر وچ تر بیت پائی سی ،شیخ مفیدکے قول دے مطابق انہاں دے موثقین (معتمدین )کی تعداد چار ہزار سی،(١)وکھ وکھ اسلامی سر زمین دے لوک امام دے پاس آندے سن تے امام تو‏ں فیض حاصل کردے سن تے اپنے شبہات نو‏‏ں برطرف کردے سن ،حضرت دے شاگرد وکھ وکھ مناطق تے شہروںماں پھیلے ہوئے سن، فطری گل اے کہ ایہ لوک وکھ وکھ مناطق وچ تشیع دے پھیلانے دا سبب بنے ۔

علویاں د‏‏ی ہجرت

عباسیاں دے دور وچ تشیع دے پھیلنے دے سلسلہ وچ ،سادات تے علویاں دا وکھ وکھ تھانواں اُتے ہجرت کرجانا وی اک اہ‏م سبب بنا ، انہاں وچ اکثر تشیع نظریات دے حامل سن اگرچہ انہاں وچو‏ں کچھ زیدی مسلک د‏‏ی طرف چلے گئے سن ایتھ‏ے تک کہ بعض منابع دے نقل دے مطابق سادات دے درمیان ناصبی وی موجود سن ۔(٢) یقین دے نال کہیا جا سکدا اے کہ سادات وچ اکثر شیعہ سن اورشیعہ مخالف ............

(١)شیخ مفید ،الارشاد ،ترجمہ محمد ساعدی خراسانی، کتاب فروشی اسلامیہ ،١٣٦٧ھ ش ،ص ۵٢۵ (٢)ابن عنبہ، عمدة الطالب، مطبعةالحیدریہ نجف١٩٦١ص٧١،٢٢٠۔٢۵٣

حکومت دے ذریعہ انہاں پرجو مصیبتیںپڑیںان د‏‏ی وجہ وی واضح اے ،اکثراسلامی سرزمینوںمیںسادات سن، ماوراء النہر تے ہندوستان تو‏ں لے ک‏ے افریقہ تک پھیلے ہوئے سن اگرچہ ایہ ہجرت حجاج دے زمانے تو‏ں شروع ہوگئی سی عباسیاں دے زما نے وچ علویاں د‏‏ی طرف تو‏ں جو قیام ہواان وچ سے بوہت‏ے وچ شکست ہوئی تے بہت نقصان ہويا ، شمال ایران، گیلان ،مازندران ہور خراسان دے پہاڑی تے دور افتادہ علاقہ علویاں دے لئی امن د‏‏ی جگہ شمار ہُندے سن ،سب تو‏ں پہلی بار ہارون رشید دے زمانے وچ یحییٰ بن عبد اللہ حسنی مازندران د‏‏ی طرف گئے کہ جو اس زمانے وچ طبرستان دے ناں تو‏ں مشہور سی ،جب انہوںنے قدرت حاصل کرلئی تے انہاں دے کم وچ کافی ترقی پیدا ہوگئی توہارون نے اپنے وزیر فضل بن یحییٰ دے ذریعہ امان نامہ لکھ ک‏ے صلح دے لئی وادار کيتا۔ (١)

اس دے بعداوتھ‏ے کافی تعداد وچ علوی آباد ہوگئے تے روز بروز شیعیت نو‏‏ں فروغ ملدا گیا تے وہاںکے لوکاں نے پہلی بار علویاں دے ہتھو‏ں اسلام قبول کيتا اورتیسری صدی ہجری دے دوسرے حصہ وچ علویاں د‏‏ی حکومت طبرستان وچ حسن بن زید علوی دے ذریعہ تشکیل پائی اس زمانے وچ سادات دے لئی ایہ جگہ مناسب سمجھی جاندی سی، جداں کہ ابن اسفند یار دا بیان اے کہ اس موقع اُتے درخت دے پتےآں دے مانند علوی سادات تے بنی ہاشم حجازنیز اطراف عراق وشام تو‏ں انہاں د‏‏ی خدمت وچ جمع ہوگئے سبھی نو‏‏ں عزت و شرف تو‏ں ............

(١)ابوالفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین،منشورات شریف الرضی ،قم ، پہلی تے دوسری طبع،١۴١٦، ١٣٧۴، ص٣٨٩،٣٩۵

بہت بہت نوازااور ایساہوگیا تھاکہ جدو‏ں اوہ کدرے جاناچاہندا سی تن سو شمشیر بکف علوی اس دے آلا دُوآلا صف بستہ ہُندے سن ۔(١) جس وقت امام رضا مامون دے ذریعہ ولایت عہدی دے منصب اُتے پہنچے، حضرت دے بھائی تے انہاں دے قریبی افرادایران د‏‏ی طرف روانہ ہوئے جداں کہ مرعشی نے لکھیا اے: سادات نے ولایت د‏‏ی آواز تے اس عہد نامہ اُتے کہ جو مامون د‏‏ی طرف تو‏ں آنحضرت د‏‏ی امامت دا پروانہ سی اینواں رخ کیاآنحضرت دے اکیس دوسرے بھائی سن ایہ تمام بھائی تے چچا زاد بھائی حسنی تے حسینی سادات وچو‏ں سن جہوںنے ری تے عراق وچ حکومت د‏ی ، جدو‏ں سادات نے ایہ سنیا کہ مامون نے حضرت امام رضا تو‏ں غداری د‏‏ی اے تاں انہو ںنے کوہستان دیلمستان تے طبرستان وچ جاک‏ے پناہ لی تے بعض لوک اوتھے شہید ہوگئے ، انہاں د‏‏ی قبراں تے مزار مشہور نيں،جیسیاہل اصفہان مازندران کہ جنہوںنے شروع وچ اسلام قبول کيتا سی اوہ سب دے سب شیعہ سن تے اولاد رسول ۖ تو‏ں حُسن عقیدت رکھدے سن تے سادات دے لئی اوتھ‏ے قیام کرنا آسان سی۔(٢) شہید فخ دے قیا م د‏‏ی شکست دے بعد ہادی عباسی دے دور خلافت وچ حسین بن علی حسنی، ادریس بن عبد اللہ محمد نفس زکیہ دا بھائی افریقہ گئے تاں اوتھ‏ے پرلوک انہاں دے اطراف نيں جمع ہوگئے اورانہاں نے حکومت ادریسیان د‏‏ی مغرب وچ نیہہ پائی، چند روز نئيں گذرے سن کہ خلافت دے کارندےآں دے ذریعہ انہاں نو‏ں زہر دے دتا ہوگیا، لیکن ............

(١)تریخ طبرستان و رویان ، ص ٢٩٠ (٢)مرعشی ،تریخ طبرستان و رویان و مازندران ،نشتر گستاراں ،تھران ١٣٦٣،٢٧٧ و٢٧٨

ان دے بیٹےآں نے اوتھ‏ے پرتقریباً اک صدی حکومت کیت‏‏ی،(١)اس طرح سادات نے اینواں دا رخ کيتا ايس‏ے وجہ تو‏ں متوکل عباسی نے اک نامہ مصر دے حاکم نو‏‏ں لکھیا کہ سادات علوی وچ مرداں کوتِیہہ دینار تے عورتاں نو‏‏ں پندرہ دینارکے بدلے کڈ باہر کرے لہذایہ لوک عراق منتقل ہوگئے تے اوتھ‏ے تو‏ں مدینہ بھیج دتے گئے۔(٢) منتصر نے وی مصر دے حاکم نو‏‏ں لکھیا کہ کوئی وی علوی صاحب ملکیت نہ ہوݨ پائے تے گھوڑے اُتے سوار نہ ہونیز پائے تخت تو‏ں کسی دوسرے علاقہ وچ کوچ نہ کرنے پائے تے اک غلام تو‏ں ودھ رکھنے دا انہاں نو‏ں حق حاصل نہ ہوئے۔ (٣) علویاں نے تیزی تو‏ں لوکاں دے درمیان خاص مقام پیدا ک‏ر ليا اس حد تک کہ حکومت تو‏ں مقابلہ کر سکن جداں کہ مسعودی نقل کردا اے: ٢٧٠ھ دے آس پاس طالبیاں وچو‏ں اک شخص بنام احمد بن عبد اللہ نے مصر دے منطقہ صعید وچ قیام کيتا لیکن آخر وچ احمد بن طولان دے ہتھو‏ں شکست کھادی تے قتل ہوگیا۔(۴) ............

(١) ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبین،منشورات شریف الرضی ،قم پہلی تے دوسری طبع ١۴١٦، ١٣٧۴، ص۴٠٦،۴٠٩ (٢)ادام تمدن اسلامی در قرن چہارم ہجری،ترجمہ علی رضا ذکاوندی،قرا گزلو،موسسہ انتشارات امیر کبیر،تہران ١٣٦۴ھ،صفحہ٨٣،الولاة والقضاة کندی دے نقل دے مطابق،ص ١٩٨ (٣)الولاة والقضاةکندی،ص ٢٠٣،٢٠۴ (۴)مسعود ی ،علی بن حسین مروج الذہب موسسة الاعلمی للمطبوعات ،بیرو ت ،طبع اول ١۴١١ہجری ج۴، ص ٣٢٦

ایہی وجہ اے کہ عباسی دور خلافت وچ ان دے اہ‏م ترین رقیب تے دشمن علوی شمار ہُندے سن ٢٨۴ھ وچ معتضد خلیفئہ عباسی نے ارادہ کيتا کہ ایہ دستورصادر کرے کہ منبر اُتے معاویہ نو‏‏ں نفرین(لعنت )کيت‏ی جائے تے اس بارے وچ اس نے حکم لکھیا لیکن اس دے وزیر نے ہنگامہ ہوݨ تو‏ں ڈرایا،معتضد نے کہیا: وچ انہاں دے درمیان شمشیر تو‏ں کم لاں گاوزیر نے جواب دتا: اودو‏ں انہاں طالبیان دے نال کيتا کرے گا جو ہر طرف تو‏ں نکل رہے نيں تے خاندان پیغمبرۖ تو‏ں دوستی کيتی بنا پرلوک انہاں دے حامی نيں ،ایہ تیرا فرمان انہاں دے لئی لائق ستائش تے قابل قبول ہوئے گا تے جداں ہی لوک سناں گے انہاں دے طرفداراور حامی ہو جائیںگے۔(١) علوی جس منطقہ وچ وی رہندے سن مورد احترام سن ايس‏ے وجہ تو‏ں لوک انہاں دے دنیا تو‏ں چلے جانے دے بعد انہاں د‏‏ی قبراں اُتے مزار تے روضے تعمیر کردے سن تے انہاں د‏‏ی زندگی وچ انہاں دے اطراف جمع ہُندے سن جس وقت محمد بن قاسم علوی معتصم دے دور وچ خراسان تشریف لے گئے مختصر سی مدت وچ چالیس ہزار افراد اس دے اطراف جمع ہوگئے تے انہاں کواک مضبوط قلعہ وچ جگہ دتی۔(٢) چونکہ اک طرف علوی پاک دامن تے پرہیز گار افراد سن جداں کہ اموی تے عباسی حاکماں دا فسق و فجور لوکاں اُتے روشن سی دوسری طرف انہاں د‏‏ی مظلومیت نے لوکاں کے ............

(١)طبری ،ابی جعفر، محمد بن جریر،تریخ طبری دارلکتب علمیہ بیروت طبع دوم،١۴٠٨ہجری ج، ص٦٢٠۔٦٢۵ (٢)مسعودی،علی بن حسین ،مروج الذھب، ص٦٠

دلاں وچ جگہ بنالی سی جیساکہ مسعودی نے نقل کيتا اے :جس سال یحییٰ بن زید شہید ہوئے اس سال خراسان وچ جو وی بچہ پیدا ہويا اس دا ناں یحییٰ یا زید رکھاگیا۔(١)

سادات د‏‏ی ہجرت دے اسباب

سادات دے وکھ وکھ اسلامی علاقے وچ ہجرت کرنے تے پھیلنے دے تن اسباب بیان کيتے جاسکدے نيں : جنگوںماں علویاں د‏‏ی شکست ،حکومت‏ی دبائو،ہجرت دے لئی مناسب موقع دا فراہ‏م ہونا۔

علویاں دے قیام د‏‏ی شکست

جنگاں وچ شکست کھانے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے لئی عراق تے حجاز وچ زندگی بسر کرنا مشکل ہوگیا سی جو اودو‏ں مرکز خلافت بغداد دے کنٹرول وچ سی لہٰذا اوہ مجبور ہوئے کہ دور دراز دے علافاں وچ ہجرت کرجاواں تے اپنی جان بچاواں جداں کہ محمد نفس زکیہ دے بھائیاں دے منتشر دے بارے وچ مسعودی دا کہنا اے: محمد نفس زکیہ دے بھائی تے بیٹے وکھ وکھ شہراں وچ منتشرگئے تے لوکاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی رہبری د‏‏ی طرف دعوت دتی انہاں دا پُتر علی بن محمد مصر گیا تے اوتھ‏ے قتل کردیاگیا انہاں دا دوسرا پُتر عبداللہ خراسان گیا تے اوتھ‏ے تو‏ں سندھ د‏‏ی طرف کوچ کيتا تے سندھ وچ اسنو‏ں قتل کردیاگیا، انہاں دا تیسرا پُتر حسن یمن پہونچا ............

(١)مسعودی،علی بن حسین ،مروج الذھب، ج٣،ص٢٣٦

زندان وچ ڈال دتا گیا اوراوتھے دنیا تو‏ں چل بسا ، انہاں دے اک بھائی موسیٰ جزیرہ گئے او ر اک بھائی یحییٰ ری تے اوتھ‏ے تو‏ں طبرستان تشریف لے گئے ہور اک دوسرے بھائی ادریس مغرب د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تولوک انہاں دے اطراف جمع ہونا شروع ہو گئے۔(١)

حکومت‏ی دبائو

حجاز و عراق دے علاقہ جو مر کز حکومت تو‏ں نزدیک سن جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے دے علوی افراد ہمیشہ حکومت دے فشار وچ سن مسعودی دے بقول محمد بن قاسم دا کوفہ تو‏ں خراسان د‏‏ی جانب کوچ کرنامعتصم عباسی دے دبائو د‏‏ی وجہ تو‏ں سی ۔ (٢)

مناسب موقع دا فراہ‏م ہونا

علویاں د‏‏ی ہجرت دے اسباب وچو‏ں اک سبب قم تے طبرستان دے علاقے وچ انہاں دے لئی اجتماعی لحاظ تو‏ں بہترین موقعیت دا پایا جانا ا‏‏ے۔ ............

(١)مسعودی،علی بن حسین ، مروج الذھب ،ج٣،ص٣٢٦ (٢)مسعودی،علی بن حسین ، مروج الذھب ،ج۴،ص٦٠

شیعاں تے علویاں دا قیام

بنی امیہ دے زمانے وچ شیعاں تے علویاں دا قیام

شیعاں کاقیام او ر انہاں دا مسلحانہ بر تائوکربلا تے قیام عاشورہ تو‏ں شروع ہُندا اے لیکن اسيں فی الحال کربلا د‏‏ی بحث نو‏‏ں دوسری جگہ دے لئی چھوڑدے نيں ٦٠ھ امام حسین د‏‏ی شہادت دے بعد دو شیعہ قیام، قیام توابین تے قیام مختار،وجود وچ آیا، انہاں دونے قیاماں دے رہنما علوی نئيں سن بلکہ پاک دامن شیعہ سن ( اسيں اس بارے وچ اس تو‏ں پہلے تفصیل دے نال بیان کر چک‏‏ے نيں)ان دونے قیام د‏‏ی ماہیت جداں کہ انہاں دے نعراں تو‏ں خود معلوم اے مکمل طور پرشیعی سی ،توابین دے رہبراں دے بارے وچ اس گل وچ کوئی اختلاف نئيں پایا جاندا کہ اوہ اصحاب پیغمبرۖ تے شیعیان علی وچو‏ں سن ۔ (١)

جناب مختار دے بارے وچ وی علمائے رجال تے بزرگاں دے نظریہ کوتفصیل تو‏ں بیان کيتا جا چکيا اے سب انہاں د‏‏ی حسن نیت دے قائل نيںاور انہاں دے خلاف جو روایات ذکر ہوئیاں نيں انہاں نو‏ں جعلی تصورکیا گیاا‏‏ے۔ ............

(١)دکتر سید حسین جعفری ،تشیع در مسیر تریخ،ترجمہ،دکتر سید محمد تقی آیت اللہی:ص٢٦٨۔٢٧٣

تشیع دے فروغ دے حوالے تو‏ں انقلابات دے موثر ہوݨ دے بارے وچ کہیا جاسکدا اے کہ قیام توابین دا زمانہ بوہت گھٹ تھاجس د‏‏ی وجہ تو‏ں تشیع نو‏‏ں ترویج د‏‏ی فرصت نئيں ملی اگرچہ کیفیت دے لحاظ تو‏ں تشیع دے مقاصدبہت ودھ اہمیت دے حامل سن اس قیام د‏‏ی وجہ نال محبت اہل بیت دلاں وچ راسخ ہوگئی تے شیعہ اپنے عقیدہ وچ شدید اورمستحکم تر ہوگئے لیکن اس گل د‏‏ی بہ نسبت قیام مختار شیعیت د‏‏ی توسیع وچ ودھ مؤثر ثابت ہويا تے مختار نے موالیان تے غیر عرب نو‏‏ں وی شیعاں د‏‏ی صف وچ داخل کردتا حالانکہ اس تو‏ں پہلے ایسا نئيں سی۔(١) اس زمانے وچ شرق اسلام وچ تشیع د‏‏ی نبیاد پئی کہ جس دا عروج سانو‏ں عباسیاں تے سپاہ جامگان د‏‏ی تحریکاں وچ نظر آندا اے ،بنی امیہ دے آخری دور وچ علویاں د‏‏ی جانب تو‏ں جو قیام عمل وچ آیا اس دا عباسیاں دے قیام دے نال اک طرح کارابطہ سی اس لئی کہ علوی خواہ بنی ہاشم ہو ں یا عباسی ،بنی امیہ دے دور وچ متحد سن تے انہاں دے درمیان اختلاف نئيں سی، ایتھ‏ے تک کہ سفاح تے منصور انہاں دونے خلیفہ نے محمد نفس زکیہ تو‏ں پہلے امام حسن د‏‏ی اولاد دے ہتھو‏ں اُتے بیعت کيتی سی لیکن عباسیاں د‏‏ی کامیابی دے بعد ایہی محمد اپنے خاندان دے چند افراد دے نال منصور عباسی دے ہتھو‏ں قتل کردتے گئے، دوسری صدی ہجری وچ علویاں د‏‏ی جانب تو‏ں جو قیام وجود وچ آئے اوہ زیاد ہ تر زیدی نظریات و عقائد اُتے استوار سن ،اگرچہ عباسیاں نے زید دے قیام تو‏ں ودھ فائدہ اٹھایا ، جداں کہ مؤرخ معاصر امیر علی اس بارے وچ بیان کرتاا‏‏ے۔ ............

(١)جعفریان،رسول ،تشیع در ایران از آغاز تو‏ں قرن ہفتم ہجری،شرکت چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی ، طبع پنجم،١٣٧٧ہجری ،ص٧٦

زید د‏‏ی موت نے عباسی مبلغین نو‏‏ں تقویت بخشی تے اوہ تبلیغیںجو اولاد عباس د‏ی خلافت دے سلسلے وچ جاری سی اس د‏ی تائید کيت‏ی کیونجے اس نے احتمالی خطرےآں نو‏‏ں وی راستے تو‏ں دور کردتا اس ماجرا نو‏‏ں ابو مسلم دے حالات دے تھلے بیان کیاگیا اے جو بنی امیہ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں اکھاڑ نے دے لئی بݨائی گئی سی ۔(١)

قیام زید

امام سجاد دے فرزند ارجمند تے امام باقر دے بھائی زید نے اموی خلیفہ ہشام او ر اس دے ظلم دے مقابلے وچ قیام کیتا، زید عراق دے حاکم یوسف بن عمرو د‏‏ی شکایت کرنے ہشام دے پاس دمشق گئے سن، ہشام دے یہاںان د‏‏ی توہین کيتی گئی تے شام تو‏ں کوفہ واپس آنے دے بعدبوہت سارے شیعہ انہاں دے آلا دُوآلا اکٹھا ہوگئے تے بنی امیہ دے مقابلہ وچ قیام کرنے د‏‏ی انہیںتر غیب د‏‏ی لیکن جنگ وچ تیر کھانے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا قیام شکست کھاگیا تے خود شہیدہوگئے۔(٢) زید د‏‏ی شخصیت تے قیام دے بارے وچ متعدد روایتاں وارد ہوئیاں نيں انہاں وچو‏ں بعض روایتاں انہاں د‏‏ی سر زنش اُتے دلالت کردیاں نيں، لیکن شیعہ علماء تے صاحبان فکر ونظر دا عقیدہ ............

(١)تریخ عرب اسلام ، امیر علی ،ترجمہ : فخر داعی گیلانی، انتشارات گنجینہ ، تہران ، طبع سوم ، ١٣٦٦ھ ص ١٦٢۔١٦٣ (٢)مسعودی ،علی بن حسین،مروج الذہب،منشورات موسسة الاعلمی للمطبوعات،بیروت،١۴١١ھ ج٣، ص٢٢٨۔٢٣٠

یہ اے کہ زیداک مردوارستہ تے قابل ستائش فردتھے تے انہاں دے مناکھر ہوݨ دا ثبوت ساڈی دسترس وچ نئيں اے شیخ مفید دا انہاں دے بارے وچ کہنا اے کہ بعض مذہب شیعہ انہاں نو‏‏ں امام جاݨدے نيںاور اس د‏ی علت ایہ اے کہ زید نے خروج کیااور لوکاں نو‏‏ں رضائے آل محمد ۖ د‏‏ی طرف دعوت دتی، لوکاں نے اس تو‏ں ایہ مطلب کڈیا کہ ایہ اپنے بار ے وچ کہہ ر اے نيںحالانکہ انہاں دا مقصد ایہ نئيں سی کیونجے اوہ جاݨدے سن کہ انہاں دے بھائی محمد باقر امام برحق نيں تے خودانہاں نے اپنے بیٹے امام صاد ق د‏‏ی امامت د‏‏ی تاکید د‏‏ی ا‏‏ے۔(١) علامہ مجلسی وی زید تو‏ں مربوط روایتاں نقل کردے نيں کہ زید دے بارے وچ گوناگوںا وراختلافی روایتیںموجودہاں لیکن اوہ روایات جوان د‏‏ی عظمت و جلالت د‏‏ی حکایت کردیاں نيں تے ایہ کہ انہاں دا کوئی غلط ارادہ نئيں سی،وہ بہت ودھ نيںاکثر علمائے شیعہ نے زید د‏‏ی بلندعظمت تے شخصیت دے بارے وچ اپنے آرا و نظریات دا اظہار کيتا اے، اس بنا اُتے مناسب ایہ اے کہ انہاں دے بارے وچ حسن ظن رکھیا جائے تے انہاں د‏‏ی مذمت نہ کيت‏ی جائے۔(٢) آیةاللہ خوئی زید دے بارے وچ فرماندے نيں :روایات زید د‏‏ی مدح انہاں د‏‏ی قدر و منزلت دے بارے وچ ہور ایہ کہ انہاں نے امر بالمعروف و نہی از منک‏ر ک‏ے لئے قیام کيتا اے مستفیض نيں تے انہاں د‏‏ی مذمت وچ تمام روایات ضعیف نيں۔(٣) ............

(١)شیخ مفید محمد بن نعمان، ارشاد ،ترجمہ محمد باقرمساعدی خراسانی،کتاب فروشی اسلامیہ ص۵٢٠ (٢)علامہ مجلسی ، محمد باقر ،بحار الانوار،ج۴٦،ص٢۵٠ (٣) خوئی ،سید ابو القاسم ،معجم رجال حدیث،طبع بیروت ،ج ١٨ص؛١٠٢۔١٠٣

کافی شواہد و ادلہ گواہی دیندے نيں کہ زید دا قیام امام صادق د‏‏ی خفیہ اجازت و موافقت تو‏ں سی، انہاں شواہد وچو‏ں امام رضاکامامون دے جواب وچ ایہ فرمنیا کہ میرے والدامام موسی بن جعفر علیہما السلام نے نقل کيتا کہ انہوںنے جعفر بن محمد تو‏ں سناتھا کہ زید نے اپنے قیام تو‏ں متعلق میرے تو‏ں مشورہ لیا تھاتو ميں نے انہاں تو‏ں کہیا : اے عمو جان ! جے آپ چاہندے نيں کہ آپ نو‏‏ں کناسہ وچ پھانسی دتی جائے تاں آپ دا راستہ صحیح ا‏‏ے۔(١)

جس وقت زید امام دے حضور تو‏ں باہر چلے گئے تاں امام نے فرمایا: افسوس اے اس پرجو زید د‏‏ی آواز نو‏‏ں سنے تے اس د‏ی مدد نو‏‏ں نہ جائے۔(٢) زید حقیقی شیعہ تے امام صادق د‏‏ی امامت دے معتقد سن جداں کہ آپ نے فرمایا: ہر زمانہ وچ اسيں اہل بیت وچو‏ں اک شخص لوکاں اُتے خدا د‏‏ی حجت اے تے ساڈے زمانے وچ ایہ حجت میرے بھائی دے فرزند جعفر بن محمد نيں جو شخص وی انہاں د‏‏ی پیروی کرے گا اوہ گمراہ نئيں ہوئے گا تے جو وی انہاں د‏‏ی مخالفت کرے گا اوہ ہدایت نئيں پائے گا۔(٣) زید خود نو‏‏ں امام نئيں سمجھدے سن تے لوکاں تو‏ں وی منع کردے سن اس بارے وچ امام صادق فرماندے نيں خدا میرے چچا زید اُتے رحمت نازل کرے اوہ جدو‏ں بھی ............

(١)کوفہ دے محلہ وچو‏ں اک محلہ اے ،حموی ،یاقوت بن عبد اللہ ، معجم البلدان ،دار احیاء التراث العربی،بیروت ،طبع اول ،١۴١٧ہجری،ج۴،ص١۵٣ (٢)صدوق عیون اخبار رضا ،موسسہ الاعلمی للمطبوعات بیروت ١۴٠۴ہجری ،ج١ ص٢٢۵، باب:٢۵،حدیث:١ (٣)شیخ صدوق ،الامالی،المطبعہ،قم ،١٣٧٣ہجری قمری ،ص٣٢۵

کامیاب ہُندے اپنے وعدے نو‏‏ں وفا کردے زید نے جنہاں آل محمد ۖ د‏‏ی طرف دعوت دتی اے اوہ وچ ہوݨ۔(١) امام صادق نے زید د‏‏ی شہادت دے بعد انہاں دے خاندان د‏‏ی سر پرستی فرمائی(٢) جس خاندان دے افراد زید دے نال شہید ہوگئے سن انہاں د‏‏ی نصرت و مدد کيت‏ی اوراک دفعہ تاں اک ہزار دینار انہاں دے درمیان تقسیم کيتا۔ (٣) اس بنا اُتے کہیا جا سکدا اے کہ زید دا قیام توابین و مختار دے قیام د‏‏ی طرح پوری طرح شیعی او ردرست موقعیت اُتے استوار سی ہور ظلم دے مقابلے وچ امر بالمعروف و نہی عن المنک‏ر ک‏ے لئے سی انہاں د‏‏ی روش فرقہ زیدیہ تو‏ں بالکل جداسی

قیام یحییٰ بن زید

زید د‏‏ی شہادت دے بعد ١٢١ھ وچ انہاں دے فرزند یحییٰ نے اپنے والد د‏‏ی تحریک نو‏‏ں اگے ودھایا تے مدائن دے راستے تو‏ں خراسان آئے تے شہر بلخ وچ اک مدت تک ناآشنا طریقہ تو‏ں زندگی بسر کی، ایتھ‏ے تک کہ نصر بن سیار نے انہاں نو‏‏ں گرفتار کرلیا تے اک عرصہ تک زندان وچ رہے ایتھ‏ے تک کہ اموی خلیفہ ہشام دے مرنے دے بعد جیل تو‏ں فرار ............

(١)شیخ طوسی ،اختیار معرفة الرجال (رجال کشی)تحقیق سید مہدی رجائی ،موسسہ آل البیت الاحیاء التراث،قم ،ہجری،ج ص٢،پیشوائی،مہدی:سیرئہ پیشوایان ،موسسہ امام صادق،قم ،طبع ہشتم ١٣٧٨ھ ، شمسی،ص۴٠٧۔۴٠٩ (٢)اصفہانی ابو الفرج ،مقاتل الطالبین ،منشورات شریف الرضی ،قم،١۴١٦ہجری ص ٣٣١ (٣)شیخ مفید ،الامالی،المطبعہ،قم ،١٣٧٣ہجری قمری ،ص٣۴۵

ہوگئے، خراسان دے شیعہ کافی تعداد وچ انہاں دے اطراف وچ جمع ہوگئے اوہ نیشاپور آئے تے وہاںکے حاکم عمر بن زرارہ قسری دے نال جنگ د‏‏ی اوراسنو‏ں شکست دتی لیکن آخر کار ١٢۵ ھ وچ جوزجان وچ بنی امیہ د‏‏ی افواج نال جنگ کردے ہوئے آپ د‏‏ی پیشانی اُتے تیر لگیا تے میدان جنگ وچ قتل ہوگئے تے انہاں د‏‏ی فوج منتشر ہوگئی۔(١) قیام زید دے بر خلاف انہاں دے بیٹے یحییٰ دا قیام کاپوری طرح زیدیہ فرقہ دے مطابق تے اس تو‏ں ہماہنگ سی ایہ مطلب متوکل بن ہارون دے درمیان ہوݨ والی گفتگو تو‏ں ظاہر اے کہ جو امام صادق دے اصحاب وچو‏ں سن اوہ اک طرح تو‏ں اپنے باپ د‏‏ی امامت دے قائل سن تے خود نو‏‏ں اپنے باپ دا جانشین سمجھدے سن، امامت دے تمام شرائط دے نال اوہ تلوار نال جنگ کرنے نو‏‏ں وی امامت دے شرائط وچ سے جاݨدے سن ۔ (٢) ایدھرو‏ں فرقہ زیدیہ د‏‏ی نیہہ پڑدی اے انہاں دا راستہ تے شیعہ اثنا عشری تو‏ں بالکل جدا ہوجاندا اے ایتھ‏ے تک کہ اوہ فقہی مسائل وچ وی ائمہ معصومین د‏‏ی طرف رجوع نئيں کردے سن ۔ ............

(١)ابن واضح، تریخ یعقوبی،منشورات شریف رضی،قم ،١۴١۴ہجری ،ج٢،ص٣٢٦،٣٢٧،٣٣٢ (٢)متوکل بن ہارون کہندے نيں: یح بن زید اپنے باپ د‏‏ی شہادت دے بعد جدو‏ں خراسان جا رہے سن تاں ميں نے انہاں نال ملاقات کيت‏ی ،ميں نے سلام کيتا انہاں نے پُچھیا تسيں کتھے تو‏ں آرہے ہو؟ ميں نے کہیا: حج تو‏ں، پھرانہاں نے مدینہ وچ اپنے عزیز و اقارب دے بارے وچ پُچھیا نیزجعفر بن محمد دے بارے وچ بوہت سارے سوالات کيتے، ميں نے حضرت دے بارے وچ زید د‏‏ی شہادت دے بعد جوصدمہ و غم سی اسنو‏ں دسیا، یح نے کہیا: میرے چچا محمد بن علی الباقر علیہ السلام نے بنی امیہ دے خلاف جنگ کرنے تو‏ں میرے والد نو‏‏ں منع کيتا سی تے انجام تو‏ں با خبر کيتا سی ، کیہ تسيں نے میرے بھائی جعفر بن محمد تو‏ں وی ملاقات کيت‏ی، ميں نے کہیا: ہاں ، پُچھیا میرے بارے وچ وی انہاں نے کچھ کہیا اے ؟ميں نے کہیا : انہوںنے جو کچھ کہیا اے اسنو‏‏ں ميں آپ دے سامنے بیان نئيں کر سکدا ، کہنے لگے ،مینو‏ں موت تو‏ں نہ ڈرائو جو کچھ سنیا اے اسنو‏ں بیان کرو، ميں نے بتا یا کہ حضرت نے فرمایاتھا کہ آپ نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے سولی اُتے لٹکا دیاجائے گاجس طرح آپ دے والد نو‏‏ں شہید ک‏ر ک‏ے سولی اُتے لٹکا دتا گیا سی، یحکا رنگ متغیر ہو گیا کہیا : (یمحواللہ ما یشاء و یثبت و عندہ ام الکتاب)اے متوکل! خدا نے اپنے دین د‏‏ی تائید ساڈے ذریعہ کرائی اے ، علم و تلوار دا دھنی سانو‏ں بنایا اے تے ایہ دونے چیزاں مجھ وچ موجود نيں لیکن ساڈے چچازادبھائیاں نو‏‏ں صرف علم دتا اے ، ميں نے کہیا :ماں آپ اُتے قربان جائاں لیکن لوک تاں آپ تو‏ں ودھ جعفر بن محمد د‏‏ی طرف راغب نيں کہنے لگے: میرے چچا محمد بن علی تے جعفر بن محمد لوکاں نو‏‏ں زندگی د‏‏ی دعوت دیندے نيں تے اسيں لوکاں کوموت د‏‏ی طرف دعوت دیندے نيں ، وچ نے کہیا :فرزند رسول! آپ ودھ جاݨدے نيں یا اوہ لوک ، تھوڑی دیر سر جھکا کر سوچدے رہے فیر کہیا : اسيں سب علم و دانش رکھدے نيں سوائے اس دے کہ اسيں جو کچھ جاݨدے نيں اسنو‏ں اوہ جاݨدے نيں مگر اوہ جو جاݨدے نيں اسيں اسنو‏ں نہیںجاݨدے ، فیر سوال کيتا گیا : میرے بھائی د‏‏ی کوئی چیز تواڈے پاس محفوظ اے ؟ ميں نے کہیا : ہاں ميں نے حضرت د‏‏ی کچھ حدیث تے صحیفہ سجادیہ د‏‏ی کچھ دعائیںدکھاواں … ( صحیفہ کاملہ سجادیہ ، ترجمہ علی نقی فیض الاسلام ،انتشارات فیض الاسلام ، ص ٩۔ ١٢

عباسیاں دے زمانے وچ شیعاں او رعلویاں دا قیام

چوتھ‏ی صدی ہجری دے اوائل تک عباسیاں دے دوران حکومت قیام نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے:

• ( ١)منظم تے پلاننگ دے نال قیام جداں زیدیاں دا قیام
• (٢)وکھو وکھ تے نا منظم قیام

زیدیاں دا قیام

زیدیاں نے پہلی تن صدیوںماں شیعاں د‏‏ی بہت ودھ آبادیاں نو‏‏ں تشکیل دتا تے خلافت وامامت نو‏‏ں فرزندان فاطمہ دا حق جاݨدے سن تے عباسیاں نو‏‏ں غاصب جاݨدے سن انہوںنے بعض مناطق جداں طبرستان،مغرب ویمن وچ حکومت تشکیل دینے دے لئی پہلے ہی تو‏ں پلان بنا رکھیا سی، فرقہ ٔزیدیہ محمد نفس زکیہ تے ابراہیم نو‏‏ں زیدیاں دا امام شمار کردے نيں کیونجے یحییٰ بن زید نے انہاں نو‏‏ں اپنا جانشین قرار دتا سی یہیںسے زیدیاں تے اولاد زید دا امام حسن دے پوتاں دے نال یا دوسری اصطلاح وچ بنی حسن دے نال گہرارابطہ وجود وچ آیا ، ابراہیم بن عبداللہ جو اپنے بھائی محمد نفس زکیہ دے جانشین سن کہ جنہاں نے بصرہ وچ عباسیاں دے مقابلے وچ پرچم انقلاب بلند کيتا اورزید دے دوسرے فرزندعیسیٰ نو‏‏ں اپنا جانشین قرار دتا ،عیسیٰ ابراہیم دے قتل دے بعدفرار ہو گئے تے مہدی عباسی دے دور خلافت وچ بطور مخفی دنیا تو‏ں رخصت ہوگئے۔(١)

زیدیاں نے محمد نفس زکیہ تے ابراہیم دے قتل دے بعدکسی اک د‏‏ی رہبری اُتے اتفاق نئيں کيتا تے اولاد فاطمہ وچو‏ں ایداں دے امام نو‏‏ں تلاش کردے رہے جو جنگ دے لئی شجاعت رکھدا ہو تے انہاں د‏‏ی رہبری نو‏‏ں اپنے کاندھاں اُتے اٹھاسک‏‏ے ،لیکن ٣٠١ھ تک کسی اک امام پربھی اتفاق نہ کر سک‏‏ے ایتھ‏ے تک کہ حسن بن علی حسنی کہ جواطروش دے لقب تو‏ں جانے جاندے سن اس سال خراسان وچ قیام کيتا تے گیلان ومازندران د‏‏ی طرف کوچ کیاتاکہ زیدیاں د‏‏ی تحریک نو‏‏ں اگے ودھیا سکن۔(٢) ............

(١) ابو الفرج اصفہانی، ص٣۴۵ (٢)مسعودی ،علی بن حسین ،مروج الذھب،منشورات مؤسسہ الاعلمی للمطبوعات بیروت ١۴١١ھ ،ج۴، ص٣٩٣۔٣٩۴، و شہرستانی ، کتاب ملل و نحل ، منشورات شریف الرضی ، قم ، ١٣٦۴ھ ش، ج ١ ص١٣٩

ایہی وجہ اے کہ عباسی حکا‏م زیدیاں تو‏ں کافی بھَو زدہ رہندے سن تے کوششاں کردے سن کہ جس وچ وی رہبریت اے اسنو‏ں قتل کردتا جائے خصوصاً اولاد زید نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش کردے سن تے ایداں دے افراد نو‏‏ں گرفتار کرنے دے لئی جاسوس معین کردے تے انعامات دا اعلان کردے سن ۔(١) جداں کہ عیسیٰ بن زید مخفی طریقہ تو‏ں دنیا تو‏ں چلے گئے اورہارون نے انہاں دے بیٹے احمد بن عیسیٰ نو‏‏ں صرف بدگمانی د‏‏ی نیہہ پرگرفتار کرلیا تے زندا ن وچ ڈال دتا۔(٢) ا لبتہ اس دوران بنی حسن دے بعض بزرگان کہ جو بعض تحریکاں دے رہنما شمار ہُندے سن زیدیاں دے راستے اُتے نئيں چلے تے زیدیاں دے اصول دے پابند نئيں سن ايس‏ے وجہ تو‏ں جدو‏ں جنگ وچ کوئی مشکل پیش آندی تے شکست دا احتمال ہوتاتھاتو زیدی انہاں نو‏‏ں تنہا جنگ وچ چھڈ ک‏‏ے فرار ہوجاندے سن تے انہاں دا قیام شکست کھا جا تو‏ں سی (جداں یحییٰ بن عبداللہ) انہاں دے درمیان یحییٰ دا بھائی ادریس تنہاوہ شخص اے جوکسی حد تک ............

(١) جداں کہ ہارون نو‏‏ں جدو‏ں احمد بن عیسیٰ دے زندان تو‏ں فرارہوݨ دا علم ہو ا تاں اس نے ابن کردیہ نو‏‏ں اس گل اُتے معین کيتا کہ اوہ کوفہ تے بصرہ دے اطراف وچ جاک‏ے تشیع دا اظھار کرے شیعاں تے زیدیاں دے درمیان رقم تقسیم کرے تاکہ اوہ مخفی طور تو‏ں احمدبن عیسیٰ دا پتہ لگائے ابن کردیہ نے بہت ودھ کوشش کيتی تے بہت ساری رقم خرچ کرنے دے بعداس دے خفیہ ٹھکانے کاپتہ لگایا فیر وی اوہ احمد نو‏‏ں گرفتار نہیںکر سکیا ۔ ابوالفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین ،منشورات الشریف الرضی ،قم ١۴١٦ھ ص۴٩٢،۴٩٦ (٢)ابوالفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین ،منشورات الشریف الرضی ،قم ١۴١٦ھ ص۴٩٢،۴٩٦

کامیاب ہويا،(١)اور اوہ وی اس وجہ تو‏ں کہ اوہ افریقہ وچ عباسیاں د‏‏ی دسترس تو‏ں دور سی ،اوتھ‏ے اس نے عباسیاں دے خلاف جد وجہد د‏‏ی تے حکومت تشکیل دینے وچ کامیاب ہوگیا۔(٢) منجملہ انہاں رہبراں وچ کہ جنہاں نے زید ایويں دے اصول تے مبنیٰ نو‏‏ں قبول نئيں کيتا تے اہل بیت دے راستہ نو‏‏ں اختیا ر کیتا، انہاں وچ یحییٰ بن عبداللہ محمد نفس زکیہ دے بھائی سن کہ جو محمد د‏‏ی شکست دے بعد خراسان چلے گئے تے اوتھ‏ے تو‏ں سرزمین دیلم جو اج گیلان و مازندران دے ناں تو‏ں مشہور اے منتقل ہوگئے،لیکن اوتھ‏ے دا حاکم جو حالے مسلما‏ن نئيں ہواتھا ہارون رشیدکی دھمکی اُتے اس نے چاہاکہ انہاں نو‏‏ں گرفتا رکرکے ہارون دے کار نداں دے حوالہ کردے اودو‏ں یحییٰ ہارون دے وزیر فضل بر مکی تو‏ں امان چاہنے اُتے مجبور ہوئے وزیر نے انہاں نو‏‏ں امان وی دتی لیکن امان دے بر خلاف انہیںبغداد وچ جیل وچ ڈیاگیا تے زندان ہی وچ دنیا تو‏ں رخصت ہوگئے،(٣) ............

(١)ادریس بن عبداللہ کہ جو محمد نفس زکیہ دے بھائی سن حسین بن علی حسنی (شہید فخ)کے قیام وچ کہ جو ہادی عباسی دے زمانہ وچ رونما ہويا سی تے اوہ حسین د‏‏ی شکست دے بعد حاجیاں دے نال انجان طریقہ تو‏ں مصرچلے گئے تے وہاںسے مراقش د‏‏ی طرف کوچ کیامراقش دے لوک انہاں دے اطراف جمع ہوگئے انہوںنے وہاںپر اک حکومت بݨائی لیکن اک شخص نے انہاں نو‏‏ں خلیفۂ عباسی ہارون دے حکم تو‏ں زہر دے دتا تے لوکاں نے انہاں دے مرنے دے بعد انہاں دے کمسن بچے کانام ادریس رکھ دتا ادریس دوم نے جوان ہوݨ دے بعد اوتھ‏ے اُتے حکومت بݨائی تے حکومت اداریسیہ اوتھ‏ے اُتے تقریباًاک صدی قائم رہی مسعودی مروج الذھب ج٣،ص ٣٢٦ (٢) ابوالفرج اصفہانی ،مقا تل الطالبین،ص۴٠٦،۴٠٨ (٣) ابو الفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین، ص٣٩٣

یہ امام صادق دے تربیت یافتہ شاگرداں وچو‏ں سن تے جدو‏ں وی امام صادق تو‏ں حدیث نقل کردے سن تاں کہندے سن میرے حبیب جعفر بن محمد نے اس طرح فرمایا ا‏‏ے۔(١) کیونجے انہاں دے اہل بیت دے راستے اُتے چݪݨ تے فقہ اُتے عمل کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں زیدیاں نے انہاں د‏‏ی مخالفت کيتی تے انہاں دے اطراف تو‏ں دور ہو گئے لہذاوہ مجبور ہوئے کہ خود نو‏‏ں ہارون دے وزیر فضل بن یحییٰ دے سامنے تسلیم ہو جاواں۔(٢ )

قیام محمد نفس زکیہ

دوسری صدی ہجری وچ علویاں دے قیام عروج اُتے سی انہاں قیاموںوچو‏ں اک اہ‏م قیام منصور عباسی دے زمانے وچ سی اس قیام دے رہبر محمد نفس زکیہ سن کہ انہاں د‏‏ی ایہ تحریک عباسیاں د‏‏ی کامیابی تو‏ں پہلے شروع ہوچک‏ی سی تے امام صادق دے سوا تمام بنی ہاشم نے انہاں د‏‏ی بیعت کرلئی سی، یہاںتک کہ اہل سنت دے فقہاو علماء حضرات جداں ابو حنیفہ، محمد بن عجالݨ مدینہ دے فقیہ ابو بکر بن ابی سبرہ فقیہ ،عبداللہ بن جعفر؛ہشام بن عروہ ،عبداللہ بن عمر ، واصل بن عطا،عمرو بن عبید…سبھی نے انہاں د‏‏ی بیعت کرلئی سی تے نبی اکرم ۖسے منقول روایات جو امام مہدی دے قیام دے بارے وچ تھیںاسنو‏ں انہاں اُتے تطبیق کردے سن ۔(٣) لیکن عباسیاں دے زمانے وچ اس دا قیام وقت تو‏ں پہلے ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں ............

(١) ابو الفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین، ص٣٩٣ (٢) ابو الفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین، ص٣٩٢۔٣٩٣ (٣)مقاتل الطالبین ،ص٢۵۴،٢۵۵،٢۵١،٣۴٧

شکست کھا گیا ،بصرہ وچ وی انہاں دے بھائی ابراہیم دا قیام زیدیاں د‏‏ی خیانت د‏‏ی وجہ تو‏ں کامیاب نئيں ہوسکا لیکن انہاں دے تے بھائی منتشر ہوگئے سن، ہارون دے زمانے تک انہاں د‏‏ی بغاوت جاری رہی ادریس بن عبداللہ نے مراقش د‏‏ی طرف فرار کيتا تے اوتھ‏ے دے لوکاں نے اسنو‏ں قبول کيتا لیکن ہارون دے کارندےآں دے ذریعہ انہاں نو‏ں زہر دے دیاگیا، اس دے بعد اس د‏ی پیر وی کرنے والےآں نے انہاں دے چھوٹے بیٹے نو‏‏ں انہاں د‏‏ی جگہ بٹھا دتا تے اس دا ادریس ثانی ناں رکھیا تے مدتوںتک شمالی افریقہ وچ ادریسیاں د‏‏ی حکومت بر قرار رہی ،محمد دا دوسرا بھائی یحییٰ طبرستان چلاگیا محمد دے اک ہور بھائی نے شمال تے جزیرہ د‏‏ی طرف سفر کيتا ،محمد نفس زکیہ دے تے دوسرے بیٹے بنام علی ،عبد اللہ حسن مصر، ہنداور یمن د‏‏ی طرف چلے گئے اورمدتاں عباسی حکومت انہاں تو‏ں پریشان سی۔(١)

قیام ابن طبا طبائی حسنی

ہارون د‏‏ی موت دے بعد اس دے دو بیٹے امین و مامون دے درمیان حکومت د‏ی خاطر لڑائی دے سبب شیعاں نے فرصت نو‏‏ں غنیمت جانا تے علویاں دے قیام وی اس زمانے وچ عروج اُتے سن اس دور وچ ابوسرایا جداں لائق و سزوار فوجی کمانڈر د‏‏ی وجہ تو‏ں علویاں دا محاذتمام عراق (سوائے بغداد دے ) حجاز ، یمن تے جنوب ایران تک پھیل گیا تے ایہ علاقے عباسیاں د‏‏ی حکومت تو‏ں خارج ہوگئے۔(٢) ............

(١)مسعودی ،علی بن حسین ،مروج الذہب ،ج٣ ،ص٣٢٦ (٢) ابن واضح ،تریخ یعقوبی،منشورات شریف رضی ،قم ،١۴١۴ہجری، ج٢، ص۴۴۵

لشکر ابو سرایا جس فوج دے مقابلہ وچ وی جاندا اسنو‏ں تحس نحس کردیندا تے جس شہر وچ وی جاندا اس اُتے قبضہ جما لیتاتھا،کہندے نيں کہ ابو السرایا د‏‏ی فوج تو‏ں خلیفہ دے دولکھ سپاہی قتل ہوئے حالانکہ اس دے قیام دے روز تو‏ں اس د‏ی گردن زنی تک دس ماہ تو‏ں ودھ نئيں گزرے سن ایتھ‏ے تک کہ بصرہ جو عثمانیاں دا مرکز تھاایتھ‏ے وی علویاں د‏‏ی حمایت کيتی گئی اس شہرماں زید النار نے قیام کيتا ،مکہ تے اطراف حجاز وچ محمد بن جعفر (جس دا لقب دیباج سی)نے قیام کيتا کہ جس نو‏‏ں امیر المو منین کہیا جاندا سی،یمن وچ ابراہیم بن موسیٰ بن جعفر نے قیام کیتا، مدینہ وچ محمد بن سلیمان بن دائود بن حسن نے قیام کیتا، واسط کہ جتھے اکثر لوک عثمانیاں د‏‏ی طرف مائل سن اوتھ‏ے جعفر بن زید بن علی تے حسین بن ابراہیم بن حسن بن علی نے قیام کیتا، تے مدائن وچ محمد بن اسماعیل بن محمد نے قیام کيتا ،خلاصہ ایہ کہ کوئی ایسی سرزمین نئيں سی جتھے علویاں نے خود تو‏ں یالوکاں دے ابھار نے د‏‏ی وجہ تو‏ں عباسیاں دے خلاف قیام نہ کیاہو اورنوبت ایتھ‏ے تک پہنچ گئی کہ اہل شام تے بین النہرین جو اموی تے آل مروان تو‏ں دوستی وچ شہرت رکھدے سن ابو السرا یا دے ساتھ‏ی محمد بن محمد علوی دے گرویدہ ہوگئے تے اسنو‏ں خط لکھیا کہ اسيں آپ دے ایلچی دے انتظار وچ بیٹھے نيں تو‏ں کہ آپ دے فرمان نو‏‏ں نافذ کرن۔(١)

قیام حسن بن زید حسنی ( طبرستان دے علوی )

٢۵٠ھمستعین عباسی دے دور خلافت وچ حسن بن زید جو پہلے رے وچ ساکن سن انہاں ............

(١)ابو الفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین،منشورات شریف الرضی،قم ،ص۴٣۵۔۴٣٦

نے طبرستان وچ خروج کيتا تے لوکاں نو‏‏ں آل محمد ۖ د‏‏ی رضا د‏‏ی طرف دعوت دتی طبرستا ن تے جرجان دے علاقے وچ چھوٹی چھوٹی جھڑپاں کرکے اپنے قبضہ وچ کرلیا(١)اور طبرستان وچ علوی حکومت د‏ی نیہہ قائم کردتی جو ٣۴۵ھ تک جاری رہی۔(٢) حسن بن زید نے ویہہ سالہ حکومت وچ چند مرتبہ ری ،زنجان ،قزوین اُتے غلبہ حاصل کيتا تے ايس‏ے سال کہ جس وچ قیام کيتا سی علویاں وچو‏ں محمد بن جعفر نو‏‏ں ری د‏‏ی طرف روانہ کیاجو طاہر ایويں دے ہتھو‏ں گرفتا رہوگیا۔(٣) ٢۵١ھ وچ حسین بن احمد علوی نے قزوین وچ قیام کيتا تے طاہریوںکے کارندےآں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں کڈ باہرکردتا۔(۴) جداں کہ حسین بن زید دے بھائی نے لارجان ، قصران تے موجودہ شمال تہران اُتے غلبہ حاصل کيتا اوراوتھ‏ے دے لوکاں تو‏ں اپنے بھائی دے لئی بیعت لی ۔(۵) ............

(١)،طبری ،محمد بن جریر،تریخ طبری،دارالکتب العلمیہ،بیروت،دو سری طبع،١۴٠٨ھ ج۵،ص ٣۴٦ (٢)سیوطی جلال الدین ،تریخ الخلفا،منشورات الرضی،طبع اول،١۴١١ و ١٣٧۵ھ، ص ۵٢۵ (٣)،طبری ،محمد بن جریر،تریخ طبری،دارالکتب العلمیہ،بیروت،دو سری طبع،١۴٠٨ھ، ج۵،ص ٣٦۵ (۴)،طبری ،محمد بن جریر،تریخ طبری،دارالکتب العلمیہ،بیروت،دو سری طبع،١۴٠٨ھ، ج۵، ص ٣٦۵ (۵) طبری ،محمد بن جریر،تریخ طبری،دارالکتب العلمیہ،بیروت،دو سری طبع١۴٠٨ھ ج۵،ص ٣٦۵

طبری ٢۵٠ھکے حالات دے بارے وچ کہندا اے: طبرستا ن د‏‏ی حکومت دے علاوہ حکومت ری دا علاقہ ہمدان تک حسن بن زید دے ہتھ وچ سی، (١)شمال ایران دے مناطق دے علاوہ جنہاں مناطق وچ حسن بن زید نے قیام کیتا،اس وچ عراق(٢) شام(٣) مصر (۴)بھی شام‏ل نيں ہور علویاں وچ جرأت پیدا ہوگئی سی کہ اوہ لوکاں نو‏‏ں اپنے پاس جمع کرکے قیام دے لئی اٹھیا کھڑے ہُندے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ ٢٧٠ ھ وچ حسن بن زید دا انتقال ہوگیا تے انہاں دے بھائی محمد بن زید نو‏‏ں انہاں دا جانشین قرار دیاگیا تے انہاں نے ٢٨٧ ھ تک حکمرانی کيت‏ی، آخر کار محمد بن ہارون نال جنگ دے درمیان اک سامانی کمانڈر دے ہاتھوںشہید ہوگئے۔(۵) ٢٨٧ ھ وچ محمد بن زید د‏‏ی شہادت دے بعد ناصر کبیر( جس دا لقب اطروش سی) نے منطقہ گیلان و دیلم دے علاقہ وچ لو گاں نو‏‏ں اسلام د‏‏ی دعوت دتی تے ١۴ سال اوتھ‏ے حکومت کيتی۔(٦) ٣٠١ھماں طبرستان آیا تے اوتھ‏ے د‏‏ی حکومت نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ کیہ۔(٧) ............

(١)،طبری ،محمد بن جریر،تریخ طبری،دارالکتب العلمیہ،بیروت،دو سری طبع١۴٠٨ھ ج۵،ص ٣٦۵ (٢)،طبری ،محمد بن جریر،تریخ طبری،دارالکتب العلمیہ،بیروت،دو سری طبع،١۴٠٨ھ ج۵: ص٣٩۵۔ ٣٦۔۴٣٠ (٣)مسعودی ،علی بن حسین ، مروج الذھب ، ص ٣٢٧ (۴)مسعودی ،علی بن حسین ، مروج الذھب ،ص٣٢٦ (۵)ابو الفرج اصفہانی ، مقاتل الطالبین ،منشورات شریف الرضی ، طبع دوم،١۴١٦ھ ١٣٧۴، ص۵۴٢ (٦)مسعودی ،علی بن حسین ، مروج الذھب ،ص٢٨٣ (٧)مسعودی ،علی بن حسین ، مروج الذھب ،ص ٣٢٧

قیام یحییٰ بن حسین ( یمن دے زیدی)

٢٨٨ھ وچ یحییٰ بن حسین علوی جو الھادی الیٰ الحق کے لقب تو‏ں مشہور سی ،اس نے حجاز وچ قیام کیتا، زیدی اس دے اطراف جمع ہوگئے تے اوہ ايس‏ے سال یمنی قبیلے د‏‏ی مدد تو‏ں صنعاماں داخل ہويا اوراس نے زیدیوںکے امام دے نا م تو‏ں اس جگہ خطبہ پڑھیا، بھانويں یمنی قبیلے تو‏ں اس د‏ی چھڑپ ہُندی رہی ،مگر فیر وی اوتھ‏ے د‏‏ی زمام حکومت نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لینے وچ کامیاب ہوگیااوراپنی حکومت قائم کيتی آخر کار ٢٩٨ھماں زہر د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دنیا تو‏ں چلاگیا، اس دا شمار زیدیاں د‏‏ی بزرگ ترین شخصیتاں وچ ہوتااے، علم و دانش دے لحاظ تو‏ں وی اسنو‏ں اک خاص مقام حاصل تھاایہی وجہ اے کہ زیدیہ فرقہ یمن وچ اس دے ناں تو‏ں معروف ہويا اوراسنو‏ں ہادویہ کہیا جانے لگا،(١) اس دے فرزند زیدیاں دے امام تے حکمراں سن ۔(٢) یمن وچ زیدیاں د‏‏ی امامت و حکومت انقلاب جمہوریہ عرب دے قیام یعنی ١٣٨٢ھ تک قائم سی حکومت اُتے ہادی الی الحق دے بیٹے او رپوتاں د‏‏ی حکمرانی سی۔ ............

(١)رجوع کيتا جائے ،علی ربانی گلپائیگانی،فرق و مذاہب کلامی،مرکز جہانی علوم اسلامی ج١، ١٣٧٧،ص١٣۴ (٢)سیوطی جلاالدین، تریخ الخلفائ،منشورات شریف الرضی،قم ،طبع اول، ١۴١١ھ،ص۵٢۵

وکھو وکھ قیام

اس قسم دے قیام بغیر کسی پروگرام تے پلاننگ دے اک فرد دے عزم و ارادے تو‏ں وجود وچ آئے نيں تے اکثر خلفاو حکا‏م د‏‏ی طرف تو‏ں شیعاں تے علویاں اُتے ہوݨ والے ظلم وجور دے مقابلے وچ رد عمل دے طور اُتے متحقق ہوئے نيں، انہاں قیاماں وچو‏ں اہ‏م ترین قیا م حسب ذیل نيں:

قیام شہید فخ

آپ حسین بن علی حسنی( شہید فخ) دے ناں تو‏ں مشہور سن جنہوںنے ہادی عباسی دے دور حکومت وچ قیام کیہ انہاں دا خروج ،خلیفہ وقت د‏‏ی طرف تو‏ں علویاں تے شیعاں اُتے بے حد ظلم و ستم دے مقابلے وچ سی ،یعقوبی دا بیان اے : خلیفہ عبا سی موسیٰ ہادی نے طالبیاں نو‏‏ں تلاش کیتا، انہاں نو‏‏ں شدت تو‏ں ڈرایا تے انہاں دے حقوق نو‏‏ں قطع کر دتا تے وکھ وکھ علاقہ وچ یہ لکھ بھیجیا کہ طالبیاں اُتے سختی کيت‏ی جائے ۔(١)

ہادی عباسی نے مدینہ وچ عمر دے پو‏تے نو‏‏ں حاکم بنایا سی جو کہ طالبیاں اُتے بے حد سختی کردا سی ، تے ہر روز انہاں د‏‏ی تلاشی لیتاتھا اس ظلم دے مقابلے وچ حسین بن علی حسنی نے قیام کيتا تے حکم دتا کہ مدینہ د‏‏ی اذان وچ حی علیٰ خیر العمل کہیا جائے تے کتاب خدا تے سنت پیغمبر ۖکی نیہہ اُتے لوکاں تو‏ں بیعت لی اورلوکاں کو الرضا من آل محمدۖ یعنی اولاد رسول ۖسے اک معین شخص د‏‏ی رہبری د‏‏ی طرف دعوت دتی، انہاں د‏‏ی روش امام کاظم کی ............

(١) ابن واضح ،تریخ یعقوبی،منشورات شریف الرضی،قم،طبع١۴١٧،ج٢،ص۴٠۴

مرضی دے مطابق سی، انہاں تو‏ں امام نے فرمایاتھا : تسيں قتل کردئے جائوگے۔(١) اس وجہ تو‏ں زیدی انہاں تو‏ں دورہوگئے تے اوہ پنج سوسے کم افراد دے نال عباسی سپاہیاں دے مقابلے وچ کہ جنہاں دا سردار سلیمان بن ابی جعفر سی کھڑے ہوگئے اوڑک مکہ تے مدینہ دے درمیان اک جگہ کہ جس دا ناں فخ اے اوتھ‏ے اپنے سجݨ تے ساتھیاں دے ہمراہ شہید ہوگئے۔(٢) امام رضانے فرمایا: کربلا دے بعد فخ تو‏ں ودھ عظیم تے وڈی مصیبت کوئی نئيں سی،(٣) بطور کلی علوی رہنمائاں دے قیام وچ محمد بن عبداللہ نفس زکیہ دے علاوہ عمومیت دے نال مقبولیت دے حامل نئيں سن ،شیعیان تے اصحاب ائمہ اطہار وچو‏ں چند تن دے علاوہ انہاں تحریکاں وچ ودھ شریک نئيں سن ۔

قیام محمد بن قاسم

محمد بن قاسم دا خروج ٢١٩ھ وچ واقع ہويا اوہ امام سجاد دے پوتاں وچو‏ں سن تے کوفہ وچ ساکن سن ایہ علو ی سادات وچ عابد و زاہد و اُتے ہیز گارشمار ہُندے سن ، معتصم کی ............

(١) ابو الفرج اصفہانی ، مقاتل الطالبین ، منشورات شریف الرضی ، طبع دوم ، ١۴١٦ھ١٣٧۴ھ، ص٣٧٢ (٢)ابوالفرج اصفہانی،گزشتہ حوالہ،ص٣٨٠،٣٨١ (٣) کیاء گیلانی ،سید احمد بن محمدبن عبد الرحمٰن،سراج الانساب،منشورات مکتبة آیة اللہ العظمیٰ المرعشی النجفی،قم ،١۴٠٩ھ،ص٦٦

جانب تو‏ں فشار ودھیا تاں مجبور ہوئے کہ کوفہ چھڈ ک‏‏ے خراسان د‏‏ی طرف چلے جائیںایہی فشار قیام دا باعث بنا ،جداں کہ مسعودی دا بیان اے اس سال یعنی ٢١٩ھ وچ معتصم نے محمد بن قاسم نو‏‏ں ڈرایا اوہ بہت ودھ زاہد تے اُتے ہیز گار سن جس وقت معتصم د‏‏ی جانب تو‏ں جان دا خطرہ ہويا تاں آپ نے خراسان د‏‏ی طرف کوچ کيتا تے خراسان دے وکھ وکھ شہراں جداں مرو، سرخس طالقان تے نسا وچ گھمدے رہ‏‏ے۔(١)

ابوالفرج دے نقل دے مطابق ۴٠ ہزار دے نیڑے افراد انہاں دے اطراف وچ جمع ہوگئے سن ایداں دے حالات وچ وی انہاں دا قیام کسی نتیجہ نو‏‏ں نئيں پہنچیا تے ایہ جمعیت انہاں دے اطراف تو‏ں منتشر ہوگئی آخر وچ طاہر ایويں دے ہاتھوںگرفتار ہوگئے تے اس دے بعد سامرہ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے تے اوتھے پران نو‏‏ں زندان وچ ڈال دتا گیا۔(٢) البتہ شیعاں تے اپنے چاہنے والےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں آزاد ہوگئے لیکن اس دے بعد کوئی خبر انہاں دے بارے وچ نئيں ملدی تے گمنام طریقہ تو‏ں دنیا تو‏ں چلے گئے۔ (٣) ............

(١)مسعودی،علی بن حسین ،مروج الذہب ،موسسة الاعلمی للمطبوعات ،بیروت،طبع اول ١۴١١ھ: ج۴:ص٦٠ (٢)ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبین، منشورات الشریف الرضی، قم طبع دوم ، ١۴١٦ھ ص،۴٦۴۔ ٦۴٧ (٣)مسعودی،علی بن حسین ،مروج الذہب ،موسسة الاعلمی للمطبوعات بیروت،طبع اول : ١۴١١ھ، ج۴،ص١٦٠

قیام یحییٰ بن عمر طالبی

یحییٰ بن عمر جعفر طیار دے پوتاں وچو‏ں سن آپ نے کوفہ دے لوکاں وچ اپنے زہد و تقویٰ د‏‏ی وجہ تو‏ں بلند مقام حاصل کرلیاتھا ،متوکل عباسی تے ترکی فوجیاں د‏‏ی طرف تو‏ں جو ذلت آمیز مظالم آپ اُتے ہوئے اس د‏ی وجہ تو‏ں مجبور ہوئے کہ کوفہ وچ انہاں دے خلاف قیام کرن، جداں تک امور د‏‏ی زمام آپ دے ہتھ وچ سی آپ نے عدل و انصاف تو‏ں کم لیا ایہی وجہ اے کہ کوفہ دے لوکاں وچ آپ نو‏‏ں غیر معمولی مقبولیت حاصل ہوگئی لیکن آپ دا قیام محمد بن عبداللہ بن طاہر دے ہتھو‏ں شکست کھا گیا اورلوکاں نے آپ د‏‏ی مجلس عزا وچ بہت ودھ رنج وغم دا مظاہرہ کيتا۔ (١)

جداں کہ مسعودی کاکہنا اے : دور تے نزدیک دے لوکاں نے انہاں دے لئی مرثیہ کہیا چھوٹے وڈھیاں نے انہاں اُتے گرایہ کیہ ۔(٢) ابوالفرج اصفہانی دے مطابق اوہ علوی جو دوران عباسی شہید ہوئے سن انہاں وچ کِسے اک دے لئی وی اِنّے مرثیہ نئيں کہ‏ے گئے ۔(٣) ............

(١)مسعودی، علی بن حسین ، مروج الذہب، منشورات موسسة الاعلمی للمطبوعات ، بیروت، طبع اول ١۴١١ھ ج ص١٦٠ (٢)مسعودی، علی بن حسین ، مروج الذہب، منشورات موسسة الاعلمی للمطبوعات ، بیروت، طبع اول ، ١۴١١ھ ج ص١٦٠ (٣)ابو الفرج اصفہانی،مقاتل الطالبین،منشورات الشریف الرضی،قم،طبع دوم،١۴١٦ھ،ص۵١١

قیام و انقلاب دے شکست دے اسباب

ان قیام د‏‏ی شکست دے اسباب نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے :

اک تاں قیادت تے رہبری دا سُست ہونااور دوسرے فوج دا ہ‏‏م آہنگ نہ ہونا غالباً اس طرح دے انقلاب دے اکثررہنما تے قائد صحیح طریقہ تو‏ں پلاننگ نئيں کردے سن تے انہاں دے قیام صحیح طرح تو‏ں اسلامی اصول وطریقہ پراستوار نئيں سن ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں وچو‏ں بوہت سارے انقلاب ایداں دے سن کہ جسنو‏ں امام معصوم د‏‏ی طرف تو‏ں حمایت تے تائید حاصل نئيں سی، دوسرے بعض قیام د‏‏ی ناکامی، اگرچہ انہاں دے رہنما قابل اطمینان تے مؤثق افراد سن، سبب ایہ سی کہ انہاں د‏‏ی پلاننگ ایسی سی کہ جنہاں د‏‏ی شکست پہلے تو‏ں قابل ملاحظہ سی ایسی صورت وچ جے امام واضح طور اُتے انہاں د‏‏ی تائید کر دیندے تاں قیام د‏‏ی شکست دے بعد تشیع د‏‏ی نیہہ تے امامت خطرہ وچ پڑ جاندی۔

دوسری طرف ایہ قیام آپس وچ ہ‏‏م آہنگ نئيں سن اگرچہ انہاں دے درمیان حقیقی تے مخلص شیعہ موجود سن جو آخری دم تک اپنے مقصدکے حصول د‏‏ی کوشش کردے رہے انہاں وچو‏ں اکثر لوکاں دا ہدف ایمانی نئيں سی یاتو انہاں دا علوی رہبراں دے نال توافق نہ ہوسکایابوہت‏ے لوکاں نے میدان جنگ وچ اپنے کمانڈراں دا نال چھڈ دتا، علامہ جعفر مرتضیٰ اس بارے وچ لکھدے نيں: انہاں د‏‏ی شکست د‏‏ی علت اس دے علاوہ کچھ نئيں سی کہ زیدیاں دے قیام سب تو‏ں پہلے سیاسی محرکات رکھدے سن انہاں د‏‏ی خصوصیت صرف ایہ سی کہ خاندان پیغمبرۖوچو‏ں جس نے وی حکومت دے مقابلے وچ تلوارکھینچی اسنو‏ں دعوت دیندے سن، انہاں دے اندرایمانی فکر اوراعتمادی وجدان نئيں سی بغیر سوچے سمجھ‏‏ے اٹھیا جاندے سن ،اپنے مردہ احساسات تے خشک و فرسودہ سبھیاچار پراس قدر بھروسہ کردے سن کہ احساسات تے وجدان وچ ہ‏م آہنگی باقی نئيں رہ گئی سی کہ اک مضبوط ومحکم سر چشمہ تو‏ں اپنی رسالت و پیغام نو‏‏ں اخذکر سکن انہاں نو‏ں وجوہ د‏‏ی بنا پران د‏‏ی کشتی شکشت دے گرداب وچ پھنس جاندی سی تے جاناں مفت وچ تلف ہو جاندی سی، بلکہ خود اندرونی طور اُتے انقلاب تو‏ں روکنے دا جذبہ انہاں وچ ابھردا سی، ایسی طاقتاں اُتے اِنّا ہی اعتماد سی جِنّا پیاسنو‏ں نو‏‏ں سراب اُتے ہُندا اے ، ایہ اوہ نکتہ اے جو واضح کردا اے کہ لوک حادثات دا ڈٹ کر مقابلہ کردے سن تے جدو‏ں پانی سر تو‏ں گذر جاندا سی تے پھل تیار ہو جاندے سن تاں اوہ عیش و آرام د‏‏ی زندگی گزاردے سن ۔(١) ............

(١) زندگی سیاسی امام جواد علیہ السلام ، ترجمہ سید محمد حسینی ، دفتر انتشارات اسلامی ، قم ، طبع ہشتم ، ١٣٧۵ھ ، ص ١٩

جغرافیائی اعتبار تو‏ں تشیع د‏‏ی وسعت

یقین دے نال کہیا جا سکدا اے کہ سب تو‏ں پہلے تشیع دا مرکزمدینہ سی تے اصحاب پیغمبرۖ دے درمیان سب تو‏ں پہلے شیعہ ايس‏ے شہر وچ رہندے سن تِناں خلفاکے زمانے وچ شیعہ اصحاب وکھ وکھ مناطق و شہروںمیںپھیل گئے تے انہاں وچو‏ں بعض سیا سی تے فوجی عہدےآں اُتے فائز سن، علامہ محمد جواد مغنیہ اس بارے وچ لکھدے نيں: شیعہ اصحاب کاتشیع دے پھیلانے وچ اک اساسی کردار رہیا اے جتھے وی گئے لوکاں نو‏‏ں قرآن و حدیث تے صبرو تحمل د‏‏ی طرف دعوت دتی تے پیغمبرۖ دے اصحاب ہوݨ د‏‏ی بنا اُتے لوکاں دے درمیان انہاں کابے حد احترام سی تے انہاں د‏‏ی تقاریربہت ودھ اثر انداز ہُندیاں سن۔(١) حتی ایسی جگہاں جداں جبل عامل جو شام دا اک حصہ سی تے وہاںپر معاویہ دا نفوذ ودھ سی پیغمبرۖ دے بزرگ صحابی ابوذر دے جانے د‏‏ی برکت تو‏ں اوہ شیعاں دا اصلی مرکز ہوگیا۔(٢) ............

(١)الشیعہ فی المیزان ،منشورات شریف رضی ،قم،١۴١٣ہجری،ص٢٦،٢٨ (٢)امین ،سید محسن،اعیان الشیعہ،دار التعارف للمطبوعات ،بیروت،ج١،ص٢۵

عثمان د‏‏ی خلافت دے آخری زمانے وچ بہت ودھ شیعہ اسلامی سر زمیناں وچ رہندے سن، اس طرح تو‏ں کہ مسلسل امام علی ابن ابی طالب دا ناں خلافت دے لئی لیا جانے لگا، ايس‏ے وجہ تو‏ں مدینہ وچ جدو‏ں مخالفین نے اجتماع کيتا توعثمان نے علی تو‏ں تاکیدکی کہ اوہ کچھ مدت دے لئی مدینہ تو‏ں نکل جائیںاوراپنی کھیت‏‏ی جو ینبع وچ اے اوتھ‏ے چلے جاواں تاکہ خبرے شورش کرنے والےآں د‏‏ی تحریک وچ کمی آجائے۔(١) خصوصاً عراق وچ عثمان دے زمانے وچ شیعہ دا فی تعداد وچ سن مثلاً بصرہ دے شیعہ باوجود اس دے کہ ایہ شہر ،سپاہ جمل دے تصرّف ہور انہاں دے تبلیغ د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے زیر اثرآگیا سی لیکن جس وقت انہاں نو‏ں ایہ خبر ملی کہ امیر المومنین مہاجر تے انصار دے ہمراہ انہاں د‏‏ی جانب آرہے نيںتو صرف قبیلئہ ربیع تو‏ں تن ہزار افرادمقام ذی قارماں حضرت تو‏ں ملحق ہو گئے،(٢) علی دے نال انہاں د‏‏ی ہمراہی عقیدت د‏‏ی بنا اُتے سی تے علی نو‏‏ں پیغمبر ۖ د‏‏ی جانب تو‏ں منصوب خلیفہ دے عنوان تو‏ں مندے سن ۔ بلا ذری نے انہاں نو‏ں شیعیان علی تے قبیلہ ربیع تو‏ں تعبیر کيتا ا‏‏ے۔(٣) اورجب علی خود بر سر حکومت آگئے تے عراق تشریف لے گئے تاں تشیع د‏‏ی وسعت وچ عجیب وغریب وادھا ہويا، ايس‏ے طرح حضرت دے حکا‏م اوروالیوںکی اکثریت شیعہ ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں مناطق وچ شیعیت نو‏‏ں بہت ودھ فروغ ملا، جداں کہ سید محمد امین دا بیان اے جتھے وی والیان علی جاندے سن اوتھ‏ے دے لوک شیعہ ہوجاندے سن ۔(۴) ............

(١)نہج البلاغہ ، فیض اسلام ،خطبہ٢٣۵ (٢)بلاذری ، انساب الاشراف ، منشورات الاعلمی ، للمطبوعات ، بیروت ١٣٩۴ھ ج٢ ص ٢٣٧ (٣)بلاذری ، انساب الاشراف ، منشورات الاعلمی ، للمطبوعات ، بیروت ١٣٩۴ھ ج٢ ص ٢٣٧ (۴)اعیان الشیعہ ، دار التعارف ، للمطبوعات ، بیروت ، ج١ ص ٢۵

البتہ اس دور وچ شام دے نال نال دوسرے علاقہ وچ وی عثمان د‏‏ی طرف میلان ودھ گیا سی ،شام تاں پورے طور اُتے بنی امیہ دے زیر اثر تھامثلاً بصرہ تے شمالی عراق دے علاقہ وچ عثمان دے قریبی افراد ا دے مستقر ہوݨ د‏‏ی بناپر اس علاقے دے لوک عثمان د‏‏ی طرف مائل ہو گئے سن،(١)اور شمال عر اق وچ ایہ میلان دوسری صدی ہجری دے آخر تک باقی سی۔ مکسانو‏ں وی زمانہ ٔجاہلیت تو‏ں ہاشمیاں تے علویاں دے خلاف اک فضا قائم سی ايس‏ے طرح طائف وچ وی دورجاہلیت د‏‏ی طرح اسلام دے بعد وی قریش نو‏‏ں بنی ہاشم تو‏ں رقابت سی تے اوہ بنی ہاشم د‏‏ی سر براہی نو‏‏ں قبول نئيں کردے سن تے ایہ قریش دے رسولۖ خدا دے نال مخالفت دے اسباب وچ سے اے طائف والےآں نے وی قریش د‏‏ی ہ‏م آہنگی تو‏ں پیغمبر ۖکی دعوت قبول نئيں کيت‏‏ی سی اگرچہ اسلام دے طاقتور ہوݨ دے بعد تو‏ں خیر تو‏ں سہی اوہ لوک وی تسلیم ہو گئے۔ حجّاج دے زمانے وچ شیعیت عراق و حجاز د‏‏ی سرحداں تو‏ں عبور ک‏ر ک‏ے تمام علاقے وچ پھیل گئی،اسی دور وچ شیعہ حجّاج د‏‏ی طرف تو‏ں سختی تے فشار د‏‏ی بنا اُتے عراق تو‏ں نکل ک‏ے منتشرہوگئے تے دوسری اسلامی سرزمیناں وچ ساکن ہوگئے ،خاص کر اسلامی شرق جداں ایران کہ جتھے پہلی صدی دے ختم ہوݨ دے نال نال شیعہ مرکز قائم ہو گیا، خراسان وچ عباسیاں نے انہاں تو‏ں خاندان پیغمبرۖ تو‏ں نسبت د‏‏ی وجہ تو‏ں استفادہ کيتا تے الرّضا من آل محمدۖ کے نعرہ دے نال اپنے آلا دُوآلا جمع ک‏ر ليا تے امویاں دے خلاف جنگ وچ ان تو‏ں فائدہ اُٹھایا ۔ ............

(١)ابن واضح ،تریخ یعقوبی ، منشورات الرضی ، قم ١۴١۴ھ ج٢ ص ١٧٨

عباسیاں دے دور وچ تشیع د‏‏ی وسعت وچ معتدبہ وادھا ہويا شیعہ مشرق وچ ایران، ہندوستان، قفقازوغیرہ د‏‏ی طرف ہجرت کرگئے اوردولت اموی دے خاتمہ پرغرب یعنی یورپ د‏‏ی سمت (مراقش )ماں وی شیعاں دا نفوذ ہو گیا،خصوصاً افریقہ وچ دوسری صدی وچ ادریسیاں د‏‏ی شیعہ حکومت قائم ہوگئی اگرچہ ایہ حکومت زیدیاں د‏‏ی سی لیکن شیعیت دے پھیلنے دا پیش خیمہ سی البتہ اس دا ارتباط مصر وچ اغلبیاں د‏‏ی حکومت د‏ی وجہ تو‏ں کہ جو اس دے مقابلہ وچ قائم ہوئی سی مرکز یعنی مدینہ وچ بوہت گھٹ اثر سی۔(١) اس طرح دوسری صدی ہجری وچ مذہب تشیع، جہانِ اسلام دے شرق وغرب وچ پھیل گیا اس دے علاوہ خوزستان جبل مرکزی ایران ہور مشرق وسطی دے دور دراز علاقے ، افغانستان ،آذر بائیجان ، مراقش ہندوستان تے طبرستان تک پھیل گیا۔ (٢)

شیعہ اجتماعی مراکز

جداں کہ اشارہ ہو چکيا اے پہلی تن صدی ہجری وچ شیعہ اسلامی سر زمین دے کافی علاقےآں وچ زندگی بسرکردے سن تے تمام جگہ منتشرہو گئے سن لیکن شیعاں د‏‏ی بھاری ............

(١)امیر علی ، تریخ عرب اسلام ، انتشارات گنجینہ ، طبع سوم ، ١٣٦٦ھ ص ٢۴١۔٢۴۵، ابوالفرج اصفہانی ، مقاتل الطالبین ، منشورات الشریف الرضی ، ق، ١۴١٦ھ ،ص ۴٠٨ (٢) ائمہ اطہار دے اصحاب دے درمیان حلب ، مصر ، مدائن ، قزوین ، ری ، کاشان ، ارمنستان ، ساباط ، اصفہان ، ہمدان ، سمرقند ،کابل وغیرہ دے رہنے والے وی موجود سن ، رجال نجاشی ، دفتر نشر اسلامی ص ٨۔ ٩۔ ٦٦۔١٣٠۔١٦١۔٢٠٨۔٢٣٣۔٢٣٦۔٢٩٠۔٣۴۴۔٣٦٧،اور ابن شہر آشوب ، معالم العلماء ، منشورات مطبعة الحیدریة، نجف ، ١٣٨٠ھ ش، ص ٣١

اکثریت اورعظیم اجتماع چند ہی مناطق وچ سی پہلی صدی ہجری وچ شیعہ اجتماعی مراکز ایہ سن :مدینہ یمن،کوفہ، بصرہ، مدائن ، جبل عامل ، دوسری صدی وچ انہاں مراکز دے علاوہ قم، خراسان، طبرستان، بغداد،جبل عامل، افریقہ وغیرہ وچ وی شیعہ مراکز قائم ہو گئے سن ، ہن اسيں ایتھ‏ے انہاں جگہاں د‏‏ی وضاحت کرن گے۔

پہلی صدی ہجری وچ شیعہ نشین علاقے

پہلی صدی ہجری وچ شیعہ نشین علاقے بوہت‏ے حجاز ویمن وعراق د‏‏ی حد تک محدود سن، انہاں علاقے وچ رہنے والے افراد عرب سن تے پہلے دور دے مسلماناں وچ ان کاشمار ہُندا سی، حجاز ویمن وچ تشیع د‏‏ی نیہہ رسولۖ خدا دے دور وچ پڑ چک‏ی سی، پیغمبر ۖ د‏‏ی وفات دے بعد عراق دا وادھا ہويا جو یمنی قبیلے دا محل زندگی قرار پایا اورامام علی ابن ابی طالب علیہ السّلام دے دور حکومت وچ اوتھ‏ے دے تشیع د‏‏ی وسعت وچ ہور وادھا ہويا۔(١)

مدینہ

ہجرت تو‏ں پہلے مدینہ دا ناں یثرب سی ایتھ‏ے یمن دے دو قبیلے آباد سن جنہاں نو‏ں اوس و خزرج کہیا جاندا سی جنہاں نو‏ں بعد وچ انصار کہیا گیا تے تن یہودی قبیلے بنام بنی قینقاع ،بنی نضیراور بنی قریظہ ایتھ‏ے آبادسن، جدو‏ں رسالت مآب نے ہجرت فرمائی تاں اس شہر دا ناں مدینة النبی یعنی رسول اکرم ۖکا شہر پے گیا ،کثرت استعمال تے تکرار د‏‏ی وجہ تو‏ں نبی حذف ہو گیا،اور صرف مدینہ مشہور ہو گیا تِناں خلفاکا مرکز ............

(١)شہیدی ، دکتر سید جعفر ،تریخ تحلیل اسلام تو‏ں پایان اموی، مرکز نشر دانشگاہ ، تہران ج ٢ ،ص ١٣٧۔ ١٣٨

حکومت مدینہ رہیا ،اہل بیت دے سر سخت دشمن قریش ایتھے رہندے سن اس دے باوجود مدینہ د‏‏ی بیشتر آبادی انصار تو‏ں مربوط سی جو اہل بیت دے محب سن تے سیاسی کشمکش دے وقت اہل بیت دا نال دیندے سن رسول اکرم ۖکے بوہت سارے جلیل القدر صحابی ایتھ‏ے رہندے سن تے لوکاں نو‏‏ں حقیقت حال تو‏ں آگاہ کردے سن ، چنانچہ آپ دے عظیم صحابی جناب جابربن عبد اللہ انصاری اپنے عصا دا سہارا لے ک‏ے مدینہ د‏‏ی گلیاں وچ گھمدے تے اعلان کردے :

(علی خیرُ البَشَرِ مَن انکَرَھٰا فَقَدْ کَفَر) یعنی امام علی ابن ابی طالب بہترین مخلوق نيں جس نے انکار کیہ اوہ کافر ہو گیا ۔

اے انصار !تم اپنے بچےآں نو‏‏ں علی د‏‏ی محبت دا عادی بنائو تے جو وی علی د‏‏ی محبت قبول نہ کرے اس دے نطفہ دے بارے وچ اس د‏ی ماں تو‏ں پُچھو!(١) ایہی جابر مسجد النبی دے دروازے اُتے بیٹھ جاندے سن تے آواز دیندے سن :

اے باقر العلوم! آپ کتھے نيں ؟ بوہت سارے لوک کہندے سن جابر ہذیان بک رہے نيں،جابر کہندے سن وچ ہذیان نئيں بک رہیا ہاں بلکہ ميں نے رسولۖ تو‏ں سنیا اے آپ فرماندے سن : میرے بعد میری نسل تو‏ں اک بچے د‏‏ی زیارت کرو گے جس دا ناں میرا ناں ہوئے گا اوہ میرے تو‏ں مشابہ ہوئے گا اوہ لوکاں دے سامنے علم دے دروازے کھولے گا ۔(٢) جناب جابر نے جدو‏ں امام پنجم د‏‏ی ریارت کيت‏ی تاں اپنا معمول بنا لیا تھاکہ ہر روز دو بار آنحضرت د‏‏ی زیارت تو‏ں مشرف ہاں ۔(٣) ............

(١)شیخ طوسی ، اختیار معرفة الرجال ( رجال کشی ) تحقیق سید مہدی رجائی ، ج ١ ص ٢٣٧ (٢) شیخ طوسی ، اختیار معرفة الرجال ( رجال کشی ) تحقیق سید مہدی رجائی ، ج ١ ص ٢١٨ (٣)شیخ طوسی ، اختیار معرفة الرجال ( رجال کشی ) تحقیق سید مہدی رجائی ، ج ١ ص ٢٢٢

حضرت ابوذر غفاری مسجد نبی دے دروازہ اُتے کھڑے ہو ک‏ے کہندے سن :جو مینو‏ں پہچاندا اے اوہ پہچانتاہے تے جو مینو‏ں نئيں پہچاندا اوہ پہچان لے وچ ابو ذرغفاری جند ب بن جنادہ ہو ں، محمد ۖعلم آدم تے تمام انبیاء دے فضائل دے وارث نيں تے علی ابن ابی طالب محمد ۖ دے وصی تے انہاں دے وارث نيں۔(١) اکثر بنی ہاشم ايس‏ے شہر وچ زندگی بسر کردے سن تے اپنے جد دے حرم دا احترام کردے سن، اس دے علاوہ ائمہ معصومین وی اس شہر وچ ساکن سن لہذا ایتھ‏ے دے لوک انہاں د‏‏ی تعلیمات تو‏ں بہرمندہُندے سن ، خاص طور اُتے امام باقر تے امام صادق دے زمانے وچ انہاں دے حلقۂ درس نے لوکاں نو‏‏ں مسجد نبیۖ د‏‏ی جانب کھچ لیا سی ۔ ابو حمزہ ثمالی دا بیان اے : وچ مسجد نبیۖ وچ بیٹھیا ہويا سی میرے نزدیک اک شخص آیا تے سلام کيتا تے امام محمدباقر دے متعلق پو چھا ميں نے دریافت کيتا کہ کیہ کم اے ؟ اس نے جواب دتا :ميں نے چالیس مسئلہ آمادہ کيتے نيں تاکہ امام محمدباقر تو‏ں سوال کراں اس د‏ی گل حالے تمام وی نہ ہوݨ پائی سی کہ امام محمدباقر مسجد وچ داخل ہوئے، کچھ اہل خراسان نے انہاں نو‏‏ں گھیر رکھیا سی تے مناسک حج دے بارے وچ حضرت تو‏ں سوالات کررہے سن ۔(٢) ان دو بزرگوار دے بعض شاگرد جداں ابان بن تغلب وی مسجد نبی ۖ وچ درس دیندے سن ، ابان جس وقت مسجد وچ داخل ہُندے سن پیغمبر ۖ د‏‏ی جگہ بیٹھدے سن تے لوک انہاں کے ............

(١)تریخ یعقوبی ، منشورات الشریف الرضی ،١۴١٢ھ، ج٢ ص ١٧١ (٢)بحار الانوار، ج ۴٦، ص ٣۵٧

اردگرد جمع ہو جاندے سن، ابان انہاں دے لئی پیغمبر ۖ د‏‏ی حدیث بیان کردے سن ،امام صادق انہاں تو‏ں فرماندے سن : آپ مسجد نبیۖ وچ بیٹھ کر فتو یٰ دتا کیجئے وچ چاہندا ہو ں کہ میرے شیعاں دے درمیان آپ جداں افرادظاہر ہاں ۔(١)

یمن

عراق د‏‏ی فتح تے کوفہ د‏‏ی بناء تو‏ں پہلے شیعہ یمن وچ زندگی بسر کردے سن یمن مدینہ دے بعد دوسرا علاقہ سی جتھے پیغمبر ۖ د‏‏ی وفات دے بعد شیعیان علی موجود سن ،اس لئی کہ وہا ں دے لوک سب تو‏ں پہلی مرتبہ امام علی ابن ابی طالب دے ذریعے مسلما ن ہوئے سن ، ابن شہر آشوب لکھدا اے: رسولۖ اکرم نے خالدبن ولید نو‏‏ں یمن د‏‏ی جانب روانہ کيتا تاکہ انہاں نو‏‏ں اسلام د‏‏ی دعوت دے، براء بن عازب وی خالد د‏‏ی فوج وچ موجود سی خالد اوتھ‏ے چھ مہینے رہیا لیکن کسی نو‏‏ں مسلما‏ن نہ کر سکا، رسولۖ خدا اس گل تو‏ں بہت ناراض ہوئے تے خالد نو‏‏ں بر طرف ک‏ر ک‏ے اس د‏ی جگہ امیر المو منین علی نو‏‏ں بھیجیا،حضرت جس وقت اوتھ‏ے پہنچے ،نماز صبح بجالائے تے یمن دے لوکاں نو‏‏ں پیغمبر ۖ دا خط پڑھ کر سنایا،قبیلہ حمدان دے تمام لوک اک ہی دن وچ مسلما‏ن ہو گئے اورحمدان دے بعد یمن دے تمام قبیلے نے اسلام قبول ک‏ر ليا، رسولۖ خدا اس خبر نو‏‏ں سننے دے بعد سجدئہ شکر بجا لیائے ۔(٢) یمن وچ جس جگہ سب تو‏ں پہلے امام علی ابن ابی طالب نے سکونت اختیار کيتی اوہ اک سواݨی بنام امّ سعدبر زخیہ دا گھر سی ،امام علی ابن ابی طالب نے اوتھ‏ے قرآن د‏‏ی تعلیم دینا شروع کی، بعد وچ ایہ گھر مسجد ہو گیا تے اس دا ناں مسجد علی رکھ دتا گیا ،خاص طور اُتے پیغمبر ۖکی آخری عمر وچ ............

(١)نجاشی ، احمد بن علی ،لسٹ اسماء مصنفی الشیعة ، رجال نجاشی ، دفتر نشر اسلامی ، قم، ص ١٠ (٢)مناقب آل ابی طالب ، موسسہ انتشارات علامہ ، قم ، ج٢ ص ١٢٢

یمن دے وکھ وکھ قبیلے نے مدینہ وچ پیغمبر ۖ دا دیدار کيتا تے درمیان وچ ہوݨ والی گفتگومیںحضور اکرم ۖ نے امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی وصایت تے جانشینی نو‏‏ں بیان کیتا،(١)اس بنا اُتے انہاں دے ذہن وچ ایہ مطلب موجود سی ۔(٢) ............

(١)مظفر، محمد حسین ،تریخ الشیعہ،منشورات مکتبہ بصیرتی ، ص ١٢٢ (٢)جابر بن عبد اللہ انصاری نقل کردے نيں : یمن دے وکھ وکھ قبیلہ دے لوک حضور اکرم ۖ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے رسول اکرم ۖ نے فرمایا: لوکاں وچ ایداں دے نرم دل اورقوی الایمان افراد پیدا ہوݨ گے ، کہ جو میرے جانشین ( امام مہدی ) د‏‏ی نصرت کرنے دے لئی سترّہزار افراد انہاں دے درمیان اٹھیا کھڑے ہوݨ گے اوہ سب دے سب اپنی تلواراں نو‏‏ں خرمے د‏‏ی چھال تو‏ں حمائل کيتے ہوںگے ، لوکاں نے پُچھیا یا رسول اللہ آپ دا وصی کون اے ؟ فرمایا: میرا وصی اوہ اے جس تو‏ں متمسک ہوݨ دا حکم خدا وند عالم نے دتا اے تے آیت پڑھی: (واعتصموا بحبل اللّہ جمیعا ولا تفرقوا )( آل عمران ، آیت : ١٠٣) اللہ د‏‏ی رسی نو‏‏ں مضبوطی تو‏ں پکڑلو تے انتشار دا شکار نہ بنو ، لوکاں نے پُچھیا یا رسول اللہ! اللہ د‏‏ی رسی کیہ اے ؟ ایہ رسی اوہی اللہ دا فرمان اے : (الا بحبل من اللّٰہ و من الناس) ( آل عمران ، آیت : ١١٢) خدا د‏‏ی جانب تو‏ں رسی قرآن اے تے لوکاں د‏‏ی جانبسے رسی میرا وصی اے ، پُچھیا یا رسول اللہۖ! آپ دا وصی کون اے ؟ فرمایا : میرا وصی اوہ اے جس دے بارے وچ خدا وند عالم فرماندا اے : (ان تقول نفس یا حسرتی علی ما فرطت فی جنب اللّٰہ )( سورہ زمر آیت : ۵٦) لوک کدرے گے دے امر خداماں کِنّی کوتاہی د‏‏ی اے ، لوکاں نے سوال کیہ ایہ امر خدا کیہ اے ؟ فرمایا : اوہ میرا وصی ، لوکاں دا رہبر اے جو میرے بعد لوکاں د‏‏ی میری جانب ہدایت کرے گا ، لوکاں نے کہیا :یا رسول اللہ ۖ !آپ نو‏‏ں اس خدا د‏‏ی قسم جس نے آپ نو‏‏ں مبعوث کيتا اے آپ اپنے وصی کوسانو‏ں دکھا داں ،ہم انہاں د‏‏ی زیارت دے مشتاق نيں ، فرمایا : خدا نے اسنو‏ں لوکاں دے لئی علامت قرار دتا اے دل تو‏ں دیکھو گے تاں پہچان لوگے کہ کون میرا وصی اے جس طرح تسيں نے اپنے پیغمبر نو‏‏ں پہچان لیا اے ، جائو مسجد وچ لوکاں نو‏‏ں دیکھو ( ) جس د‏‏ی طرف تواڈا قلب مائل ہو جائے سمجھ لواوہی میرا وصی اے ، اس لئی کہ خدا فرماندا اے : (فاجعل افئدة من الناس تھوی الیھم) ( ابراہیم ، آیت : ٣٧) خدایا! لوکاں دے دلاں نو‏‏ں ايس‏ے د‏‏ی طرف مائل کر دے اسی وقت اشعریاں وچو‏ں ابو عامر اشعری ،خولانیاں وچو‏ں ابو عزہ خولانی ، بنی قیس تو‏ں عثمان بن قیس ، قبیلہ دوس تو‏ں غریہ دوسی تے لاحق بن علافہ کھڑے ہوئے تے مسجد النبی وچ لوکاں نو‏‏ں دیکھنا شروع کيتا تے امام علی ابن ابی طالب دا ہتھ پکڑکر خدمت رسولۖ وچ آئے تے کہیا: یا رسول اللہ ۖ !ساڈا دل انہاں د‏‏ی جانب کھنچتاجارہیا اے ، رسول اکرم ۖ نے فرمایا : خدا دا شکر اے تسيں نے پیغمبر ۖکے وصی نو‏‏ں پہچان لیا خبرے اس دے پہلے تسيں نے انہاں نو‏ں دیکھیا ہو یمنی لوک رونے لگے کہیا :یا رسول اللہ ۖ !ہم کسی چیز د‏‏ی بنا اُتے نئيں رورہے نيں بلکہ ساڈے دل رو رہے نيں اساں جداں ہی انہاں نو‏ں دیکھیا سانو‏ں سکو‏ن حاصل ہوگیا ایسا لگیا جداں اساں اپنے باپ نو‏‏ں پا لیا ا‏‏ے۔ ( مظفر ، محمد حسین ، تریخ الشیعہ مکتبة بصیرتی ، قم ، ص ١٢۴۔١٢۵

پیغمبر ۖکی وفا ت دے بعد انہاں نے مدینہ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں رسمیت نئيں دتی تے خلیفہ وقت ابو بکر نو‏‏ں زکوٰة دینے تو‏ں انکار کيتا جداں کہ انہاں دے اشعار وچ آیا اے:

اطعنارسول اللّہ ما دام وسطنا

فیا قوم شأنی وشان ابی بکر
أیورثھا بکراً اذا کان بعدہ
فتلکٔ لعمر اللّہ قاصمة الظھر

جس وقت تک رسولۖخدا ساڈے درمیان سن اسيں انہاں د‏‏ی اطاعت کردے سن اے لوگو !ہم کتھے تے ابو بکر کتھے؟! اگر ابو بک‏ر ک‏ے پاس بکر ناں دا فرزند ہو تاتوکیہ اوہ اس دے بعد خلافت دا وارث ہُندا؟میری جان د‏‏ی قسم ایہ سوال کمر شکن اے ۔(١)

امام علی ابن ابی طالب دے دور خلافت وچ یمن دے رہنے والے لکھاں افراد عراق وچ رہندے سن (٢)

اور ہزاراں آدمی حضر ت دے لشکر وچ تھے ،یمن وچ رہنے والے، اکثر شیعہ سن عثمانی تے بنی امیہ دے طرفداراں د‏‏ی تعداد بوہت گھٹ سی اس دے لئی بطور شاہد معاویہ دا اوہ رویہ اے کہ جو اس نے بسرابن ارطاة نو‏‏ں جس دے بار ے وچ تاکید د‏‏ی سی ،(٣)کہ جس علاقہ وچ لوک قریش تے بنی امیہ دے طرف دارہاں انہاں تو‏ں کوئی سرو کار نئيں رکھناچنانچہ جدو‏ں اوہ مکہ تے طائف دے نزدیک تو‏ں گذرا تاں انہاں دو شہراں نو‏‏ں ہتھ تک نئيں لگایا ۔(۴)

لیکن جس وقت یمن دے شہر ارحب ، صنعا تے حضر موت پہنچیا توقتل و غارت گری شروع کردتی ،صنعا وچ تقریبا سو افراد کہ جنہاں دا شمار ایرانی بزرگاں وچ ہُندا سی انہاں دا سر قلم کردتا تے مأرب دے نمائند ہ جو امان لینے دے لئی آئے سن انہاں اُتے رحم نئيں کيتا تے سب نو‏‏ں قتل کردتا تے جس وقت حضر موت پہنچیا تاں اس نے کہیا :ماں چاہندا ہاں کہ اس شہر دے اک چو تھائی لوکاں نو‏‏ں قتل کرداں۔(۵) ............

(١)یاقوت حموی ، شہاب الدین ابی عبداللہ ، معجم البلدان ، احیاء التراث العربی ، بیروت ، طبع اوّل ، ١۴١٧ھ ، ج٣ ، ص ١۵٨ (٢)یاقوت حموی ، شہاب الدین ابی عبداللہ ، معجم البلدان ، احیاء التراث العربی ، بیروت ، طبع اوّل ، ١۴١٧ھ ، ج ٧ ، ص ١٦١ (٣) ابن واضح ، تریخ یعقوبی ،ص ١٩٧ (۴) ابن واضح ، تریخ یعقوبی ،ص :١٩٧ (۵) ثقفی کوفی، ابراھیم بن محمد ،الغارات،محمد باقر کمرہ ای دا ترجمہ ، فرہنگ اسلام ص ٣٢۵ ۔ ٣٣١

خصوصاًجیشان وچ یعقوبی دے کہنے دے مطابق اوتھ‏ے دے تمام افراد شیعہ سن اس نے وہاںپر بہت ودھ قتل وغارت کيتا۔ (1)

ابن ابی الحدید نے بسربن ارطاة دے ہتھو‏ں قتل ہوݨ والےآں د‏‏ی تعداد تِیہہ ہزار بیان کيتی اے، انہاں وچو‏ں بوہت‏ے یمن دے رہنے والے سن ،(2) ایہ گل اس چیز د‏‏ی نشاندہی کردی اے کہ اس زمانے وچ اوتھ‏ے اُتے شیعاں د‏‏ی آبادی قابل ملاحظہ سی بہر حال بسر نے جو ہنگامہ کر رکھیا سی اسنو‏ں کچݪݨ دے لئی امیر المومنین نے جاریہ بن قدامہ نو‏‏ں بھیجیا ایہ سنکر بسر یمن تو‏ں بھا گ کھڑا ہويا یمن دے لوک تے اوتھ‏ے دے شیعہ جتھے وی عثمانیاں تے بنی امیہ دے طرفداراں نو‏‏ں پاندے سن قتل کر دیندے سن ۔(3)

امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی شہادت دے بعد وی یمن شیعاں دا عظیم مرکز سی تے جس وقت امام حسین علیہ السلام نے مکہ تو‏ں کوفہ د‏‏ی جانب کوچ کيتا توابن عباس نے امام حسین نو‏‏ں مشورہ دیاکہ اوہ عراق نہ جاواں بلکہ یمن د‏‏ی طرف روانہ ہاں کیونجے اوتھ‏ے آپ دے والد دے شیعہ نيں۔(4)

البتہ اس گل نو‏‏ں ذہن نشین کرلینی چاہیے کہ ابتدائی کامیابی تے اسلامی سرزمین د‏‏ی سر حداں دے پھیلنے دے نال یمن تے پوری طرح تو‏ں جزیرئہ عرب دا علاقہ ٹھپ نظر آیا ایہی وجہ اے کہ سپاہی اورفوجی لحاظ تو‏ں اوتھ‏ے دا کوئی نقش نظر نئيں آندا اگرچہ دو شہر مکہ،اور مدینہ مذہبی وجہ تو‏ں اک اجتماعی حیثیت رکھدے سن لیکن یمن جو پیمبرۖ دے زمانے وچ اک مہم ترین اسلامی ............

(١)ابن واضح ، تریخ یعقوبی،ص١٩٩ (٢)شرح نہج البلاغہ ، دارالکتاب العربیہ ، قاہرہ ، ج ٢ ، ص ١٧ (٣)ثقفی کوفی ،ابراھیم بن محمد ،الغارت،ص ٣٣٣ ( ۴)بلاذری، انساب الاشراف، منشورات الا علمی للمطبوعات ، بیروت ، ١٣٩۴ھ ق، ج ٣ ،ص ١٦١

حکومت شمارہوتاتھا مسلماناں دے وسیلہ تو‏ں نیڑے دے ملکاں اُتے فتح حاصلکرنے دے بعد تقریباً اسلامی سر زمیناں دے اک گوشہ وچ واقع ہوگیا سی اوروہ جنوب دا آخری نقطہ شمار ہُندا اے اس دے با وجود روح تشیع اوتھ‏ے اُتے حاکم سی دوسری صدی دے اختتام اُتے ابو سرایا ابراہیم بن موسیٰ اوتھ‏ے پربغیر مزاحمت دے داخل ہوگیا تے اس نے اس علاقہ نو‏‏ں اپنے کنٹرول وچ لے لیا،(١)اوڑک مذہب زیدیہ نو‏‏ں سر زمین یمن وچ کامیابی حاصل ہوئی اج وی اوتھ‏ے دے رہنے والے اکثر زیدی نيں۔(٢)

کوفہ

کو فہ اوہ شہر اے جو اسلام دے بعد وجود وچ آیا تے مسلماناں نے اس د‏ی نیہہ رکھی کوفہ تو‏ں نیڑے قدیمی شہر حیرہ سی جو لخمیاں د‏‏ی حکومت دا مرکز سی۔(٣) ١٧ھ وچ سعد بن وقاص جو ایران محاذ دا کمانڈر سی اس نے خلیفۂ دوّم دے حکم اُتے اس شہر د‏‏ی بنیادرکھی اس دے بعد اصحاب وچو‏ں اسّی لوک اوتھ‏ے اُتے ساکن ہو گئے، (۴) ابتداماں شہر کوفہ وچ بوہت‏ے فوجی چھاونی سی جو شرقی محاذپر فوجیاں د‏‏ی دیکھ ریکھ کردی سی اس شہر دے اکثر رہنے والے مجاہدین اسلام سن جس وچ اکثر قحطانی تے یمن دے قبیلے سن، اس و جہ تو‏ں کوفہ وچ قحطانی تے یمنی ماحول ودھ سی ،(۵) اصحاب پیغمبرۖ وچو‏ں اکثر ............

(١)ابو الفرج اصفہانی،علی بن حسین،مقاتل الطالبین،منشورات الشریف الرضی،قم ١۴١٦ہجری، ص۴٣۵ (٢)مظفر ،محمد حسین،تریخ شیعہ ،ص١٣٢ (٣) یاقوت حموی ، شہاب الدین ابی عبداللہ ، معجم البلدان،دار احیاء التراث العربی ، بیروت ، طبع اوّل ، ١۴١٧ھ، ص ١٦٢ (۴)ابن واضح ،تریخ یعقوبی، منشورات شریف الرضی ، قم ، ١۴١۴ھ ،ج ٢ ، ص ١۵٠ (۵) یاقوت حموی ،شہاب الدین ابی عبداللہ، معجم البلدان ،ص ١٦١

انصار وہاںرہنے لگے جودر اصلیمنی سن، انصار دے دو قبیلےآں وچو‏ں اک خزرج سی جنہاں دا کوفہ وچ اپنا مخصوص محلہ سی ،یا قوت حموی دا بیان اے: زیاد دے زمانے وچ بوہت‏ے جو گھر اِٹ دے بنے ہوئے سن اوہ خزرج ا و رمرادکے سن ،(١)البتہ کچھ موالی تے ایرانی وی کوفہ وچ زندگی بسر کردے سن جو امیر المومنین علیہ السلام دے دور خلافت وچ کوفہ دے بازار وچ خرید و فروخت کيتا کردے سن،(٢) جناب مختارکے قیام دے وقت انہاں د‏‏ی فوج وچ بوہت‏ے ایہی موالی سن ۔(٣) کوفہ د‏‏ی فضیلت دے بارے وچ اہل بیت تو‏ں کافی احادیث وارد ہوئیاں نيں کہ جنہاں وچو‏ں بعض ایہ نيں : امام علی ابن ابی طالب نے فرمایا: کوفہ کتنا چنگا شہر اے کہ ایتھ‏ے د‏‏ی خاک سانو‏ں سجݨ رکھدی اے تے اسيں وی اسنو‏ں سجݨ رکھدے نيں، کوفہ دے باہر قبرستان (وہ قبرستان کوفہ جو شہر تو‏ں باہر واقع سی ) تو‏ں روز قیامت ستّر ہزار افراد ایداں دے محشور ہوݨ گے جنہاں دے چہرے چاند د‏‏ی طرح چمک رہے ہوںگے، کوفہ ساڈا شہر تے ساڈے شیعاں دے رہنے د‏‏ی جگہ اے ۔ امام صادق علیہ السلام نے فرمایا: خُدایا !جو شخص وی کوفہ نال دشمنی رکھے توبھی اسنو‏ں دشمن قرار دے،(۴) کوفہ وچ شیعیت امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی ہجرت تو‏ں وی پہلے موجود سی ............

(١)یاقوت حموی ،شہاب الدین ابی عبداللہ، معجم البلدان ،ص ١٦١ (٢)بلاذری، انساب الاشراف، منشورات موسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، ١٣٩۴ھ ،ج٢ ص١٢٦ (٣)جعفریان ،رسول،تریخ تشیع در ایران از آغاز تو‏ں ہفتم ہجری، شرکت چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی ، ١٣٧٧ھ ، ص٧١ (۴)ابن ابی الحدید شرح نہج البلاغہ،دار الاحیاء کتاباں العربیہ،طبع قاہرہ ،ج٣،ص١٩٨

جس دے دوعوامل بیان کيتے جاندے نيں ۔ اک یمنی قبیلے دا اوتھ‏ے اُتے ساکنہونا جداں کہ پہلے اسيں بیان کر چک‏‏ے نيں کہ بوہت‏ے افراد وہاںخاندان پیغمبر ۖکو سجݨ رکھنے والے سن ۔ دوسرے بزرگ شیعہ اصحاب دا وجود جداں عبداللہ بن مسعود ، عمّار یاسر،عمر نے عمّار کواوتھ‏ے دا حاکم بناکر تے ابن مسعود نو‏‏ں معلّم قرآن دے عنوان تو‏ں بھیجیا تھاابن مسعود نے برساں اوتھ‏ے لوکاں نو‏‏ں فقہ او رقرآن د‏‏ی تعلیم دتی۔(١) ان دو بزرگو ں د‏‏ی تعلیمات دے اثرات امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی خلافت دے آغاز وچ قابل مشاہدہ نيں،آنحضرت د‏‏ی بیعت دے وقت مالک اشتر دا اوہ خطبہ جو کوفہ دے لوکاں دے درمیان روح تشیع د‏‏ی حکایت کردا اے ا س وقت مالک اشتر کہہ رہے سن : اے لوگو! وصی ا وصیاء اوروارث علم انبیا اوہ شخص اے جس دے ایمان د‏‏ی گواہی کتاب خُدا نے دتی اے تے اس دے جنّتی ہوݨ د‏‏ی گواہی پیغمبرۖ نے دتی اے تمام فضائل اس اُتے ختم ہوجاندے نيں، اس دے سابقہ علمی تے فضل و شرف دے سلسلہ وچ اولین تے آخرین وچ کِسے نے شک نئيں کیاا‏‏ے۔(٢) جس وقت امام علی ابن ابی طالب نے اپنے بیٹے امام حسن تے عمار کواہل کوفہ دے پاس ناکثین دے مقابلہ وچ جنگ کرنے دے حوالے تو‏ں بھیجیا تاں ابو موسیٰ اشعری اوتھ‏ے دا حاکم سی تے لوکاں نو‏‏ں امام علی ابن ابی طالب دا نال دینے تو‏ں منع کر رہاتھا ،اس دے باوجود نو ہزار افراد حضر ت ............

(١)ابن اثیر ، ابی الحسن علی بن ابی کرم، اسد الغابہ فی معرفة الصحابہ ، دار الاحیاء التراث العربی بیروت ، ج٣ ، ص ٢۵٨ (٢) ابن واضح، تریخ یعقوبی،ص١٧٩

علی تو‏ں ملحق ہوگئے۔(١) امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی ہجرت دے وقت تو‏ں تیسر ی صدی ہجری دے آخر تک کوفہ شیعوںکا اہ‏م ترین شہر سی ،ڈاکٹر حسین جعفری اس سلسلے وچ کہندے نيں: جس وقت امام علی ابن ابی طالب سن ٣٦ھ وچ کوفہ منتقل ہوئے اودو‏ں تو‏ں بلکہ اس تو‏ں وی پہلے ایہ شہر در واقع بہت ساریاں تحریکاں، آرزؤں، الہامات اوربسا اوقات شیعاں د‏‏ی ہ‏‏م آہنگ کوششاں دا مرکز سی تے کوفہ دے اندر تے باہر بوہت سارے نا گوار حادثات رونما ہوئے جو تشیع دے آغاز دے لئی تریخ ساز سن ، انہاں حوادث وچ جداں جنگ جمل وصفّین دے لئی امام علی ابن ابی طالب دا فوج نو‏‏ں آراستہ کرنا، امام حسن علیہ السّلام دا خلافت تو‏ں دورہونا ۔حجر بن عدی کندی دا قیام ، امام حسین تے انہاں دے ساتھیوںکی در ناک شہادت ،انقلاب توابین تے قیام مختارمنجملہ انہاں نو‏ں حوادث وچو‏ں نيں، اس دے باوجود کوفہ نا امّیدی و محرومیت دا مرکز سی،حتی کہ شیعاں دے نال خیانت، تے انہاں د‏‏ی آرزاں د‏‏ی پامالی انہاں لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں سی جو خاندان علی کواسلامی سماج وچ قیادت دے عنوان تو‏ں دیکھنا نئيں چاہندے سن ۔(٢) اگرچہ امام حسین نو‏‏ں قتل کرنے والے اہل کوفہ سن،(٣)شیعاں د‏‏ی بزرگ ہستیاں اودو‏ں ابن زیادکے زندان وچ مقید سی،(۴) دوسری طرف حضرت مسلم تے ہانی کی ............

(١) بلاذری ،انساب الاشراف،ص ٢٦٢ (٢) ڈاکٹر سید حسین جعفری ،تشیع در مسیر تریخ، ترجمہ ڈاکٹر سید محمد تقی آیت اللھی، دفتر نشر فر ہنگ اسلامی، طبع قم ، ١٣٧٨ھ، ص ١٢۵ (٣) مسعودی ، علی بن حسین، مروج الذھب،منشورات موسسة الاعلمی للمطبوعات ، بیروت ١۴١١ھ، ج٣، ص٧٣ (۴) مظفر محمد حسین تریخ الشیعہ،منشورات مکت‏‏ب بصیرتی ، ص٦٧

شہادت تو‏ں شیعہ ابن زیاد جداں قوی خونخوار دشمن دے مقابلے وچ بغیررہبر دے سر گردان و پریشان سن لیکن امام حسین د‏‏ی شہادت دے بعدوہ خواب غفلت تو‏ں بیدار ہوئے، توابین تے مختارکا قیام عمل وچ آیا ،کوفہ اہل بیت دے نال دوستی تے بنی امیہ دے نال دشمنی وچ مشہور سی ایتھ‏ے تک کہ مصعب بن زبیر نے اہل کوفہ دے دلاں نو‏‏ں اپنی طرف موڑنے دے لئی محبت اہل بیت دا اظہار کيتا تے ايس‏ے وجہ تو‏ں امام حسین د‏‏ی دھی نال شادی کيتی۔(١) پہلی صدی ہجری دے تمام ہوݨ تک اگرچہ نويں شیعہ نشین علاقے قائم ہوچکے سن فیر وی کوفہ شیعاں دا اہ‏م ترین شہرشمار کيتا جاندا سی ۔ جداں کہ عباسی قیام دے رہنما محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس نے دوسری صدی د‏‏ی ابتدا تے بنی امیہ دے خِلاف قیام دے شروع وچ بطور شفارش اپنی طرف دعوت دینے والےآں تو‏ں کہیا:یادرہے کوفہ تے اس دے اطراف وچ شیعیان علی ابن ابی طالب رہندے نيں۔(٢) ............

(١) ابن قتیبہ ، ابی محمد عبداللہ بن مسلم ، المعارف ، منشورات الشریف الرضی ، قم ، طبع اوّل ، ص ٢١۴ (٢) فخری نقل کردا اے: محمد بن علی نے اپنے چاہنے والےآں تے مبلغاں تو‏ں کہیا : کوفہ تے اس دے اطراف وچ علی بن ابی طالب دے شیعہ رہندے نيں ،بصرہ دے لوکاں نے عُثمانی جماعت دے ہتھو‏ں اُتے بیعت کيتی اے لیکن جزیرہ دے لوک حروری مسلک تے دین تو‏ں خارج نيں، شام دے لوک آلِ ابوسُفیان دے علاوہ کسی نو‏‏ں نئيں جاݨدے تے بنی مروان دے علاوہ دوسرے د‏‏ی اطاعت نئيں کردے لیکن مدینہ تے مکہ دے لوک ابو بکر اورعمر د‏‏ی سیرت اُتے نيں اس بنا اُتے خُراسان دے لوگوںسے غفلت نہ کرو کیونجے اوتھ‏ے دے لوک بہت ہوشیار ، پاک دل تے آسودہ خاطر نيں ، انہاں نو‏ں کسی چیز د‏‏ی فکر نئيں اے نہ تاں وکھ وکھ مذاہب وچ بٹے ہوئے نيں تے نہ ہی دین و دیانت دے پابند نيں ۔( ابن طباطبا ،الفخری فی اٰداب السُلطانیہ،طبع مصر ،ص ١٠۴

دوسری تے تیسری صدی ہجری وچ وی طالبیاں دے چند افراد نے کوفہ وچ قیام کيتا سی ، عباسیاں دے دور وچ عراق وچ بغداد اک اہ‏م شہر بن چکيا سی اس دے باوجود وی کوفہ نے اپنی سیاسی اہمیت نو‏‏ں ہتھو‏ں تو‏ں نہ جانے دتا اوردوسری صدی ہجری دے آخری نصف وچ ابوالسرایا د‏‏ی سپہ سالاری وچ ابن طبا طبا دا قیام اس شہر وچ عمل وچ آیا ۔(١) اسی وجہ تو‏ں بنی امیہ د‏‏ی طرف تو‏ں کوفہ د‏‏ی سخت نگرانی ہوݨ لگی تے سفّاک و ظالم افراد جداں زیاد، ابن زیاداور حجّاج بن یوسف اس شہر دے حاکم بنادتے گئے اوتھ‏ے دے حکاّم علویاں دے مخالف سن تے جے اتفاق تو‏ں کوئی حاکم مثل خالد بن عبداللہ قسری جے تھوڑاسا شیعاں اُتے رحم وی کردا سی تاں فوراً اسنو‏ں ہٹا دتا جاتاتھا حتیٰ کہ اسنو‏ں زندان وچ ڈال دتا جاندا سی۔(٢) کوفہ سیاسی حیثیت دے علاوہ علمی اعتبار تو‏ں وی اک اہ‏م شہر شمار ہُندا سی تے شیعہ رہتل وہاںپرحاکم سی، اس شہر کاعظیم حصّہ ائمہ دے شیعہ شاگرداں اُتے مشتمل سی ، شیعاں دے بوہت سارے بزرگ خاندان اس شہر کوفہ وچ زندگی گذاردے سن کہ جنہاں نے شیعہ رہتل د‏‏ی بے حد خدمت کيتی ،جداں آل اعین امام سجاد دے زمانے تو‏ں غیبت صغریٰ تک اس خاندان دے افراد ائمہ طاہرین دے اصحاب وچو‏ں سن، اس خاندان تو‏ں سٹھ جلیل القدر محدثین پیدا ہوئے جنہاں وچ زرارہ بن اعین،حمران بن اعین ، بکیر بن اعین ، حمزہ بن حمران ،محمد بن حمران ،عبید بن زُرارہ کہ ایہی عبید امام صادق د‏‏ی شہادت دے بعد ............

(١)ابو الفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین، منشورات شریف الرضی ، قم، ١۴١٦ ھ ق ، ص۴٢۴ ۔ ۴٣١ (٢) بلاذری ، ، انساب الاشراف، دار التعارف للمطبوعات ، بیروت ، ٣٩٧ ھ ج ٣، ص ٢٣٣

اہل کوفہ د‏‏ی طرف تو‏ں نمائندہ بن ک‏ے مدینہ آئے سن تاکہ امامت دے متعلق پیدا ہوݨ والے شبہات نو‏‏ں دور کرن تے کوفہ پلٹ جاواں۔( ١) آل ابی شعبہ وی کوفہ وچ شیعاں دا اک وڈا خاندان سی کہ انہاں دے جد ابو شعبہ نے امام حسن تے امام حسین تو‏ں حدیثاں نقل کيتی نيں ،نجّاشی دا بیان اے کہ اوہ سب دے سب قابل اطمینان ا ور موثق نيں۔(٢) اسی طرح آل نہیک جداں شیعاں دے وڈے خاندان کوفہ وچ رہندے سن ،عبداللہ بن محمد تے عبد الرّحمن سمری انہاں نو‏ں وچو‏ں نيں ۔(٣) کوفہ دیاں مسیتاں بالخصوص اوتھ‏ے د‏‏ی جامع مسجد وچ ائمہ طاہرین د‏‏ی احادیث د‏‏ی تدریس ہُندی سی ،امام رضا علیہ السلام دے صحابی حسن بن علی وشّا کہندے نيں: کوفہ د‏‏ی مسجد وچ ميں نے نوسو افراددیکھے کہ اوہ سب امام صادق تو‏ں حدیث نقل ک‏ر رہ‏ے سن ۔(۴) ............

(١) بلاذری،ابو غالب ، رسا لة فی آل اعین،مطبعہ ربانی، اصفہانی ، ص ٢ ۔١٨ (٢) نجاشی ، ابو العباس احمد بن علی ، لسٹ اسمأ مصنفی شیعہ،دفتر نشر اسلامی ،وابستہ جامعہ مدرسین ، قم ١۴٠٧ھ ، ص ٢٣٠ (٣) نجاشی ، ابو العباس احمد بن علی ، لسٹ اسمأ مصنفی شیعہ،دفتر نشر اسلامی ،وابستہ جامعہ مدرسین ، قم ، ٠٧ ١۴ھ ، ص٢٣٢ (۴) نجاشی ، ابو العباس احمد بن علی ، لسٹ اسمأ مصنفی شیعہ،دفتر نشر اسلامی ،وابستہ جامعہ مدرسین ، قم ، ٠٧ ١۴ھ ، ص ٣٩ ۔ ۴٠ ) ۔

بصرہ

بصر ہ و ہ شہر اے کہ جس د‏‏ی مسلمانو ں نے کوفہ دے نال ہی ١٧ ھ میںبنیاد رکھی ،(١) اگرچہ بصرہ دے لوک عائشہ،طلحہ وزبیر د‏‏ی حمایت د‏‏ی وجہ تو‏ں عثمانی حوالے تو‏ں شہرت رکھدے سن جس زمانے وچ جمل د‏‏ی فوج بصرہ وچ مقیم سی شیعیان امیر المومنین وی اوتھ‏ے زندگی بسر کردے سن تے امیر مومنین دے بصرہ پہنچنے تو‏ں پہلے انہاں دے شیعاں نے دشمناں نال جنگ وی د‏‏ی کہ جس وچ کافی تعداد وچ لوک شہید ہوئے جداں کہ شیخ مفید نے نقل کيتا اے کہ فقط عبدالقیس قبیلہ تو‏ں پنج سو شیعہ افراد شہید ہوئے۔(٢) بلاذری دے نقل دے مطابق ربیعہ قبیلہ دے تن ہزار شیعہ محل ذی قار وچ حضرت تو‏ں ملحق ہوئے ۔(٣) جنگ جمل دے بعد بصرہ وچ عثمانی رجحان ودھنے دے باوجود کافی تعداد وچ شیعہ اوتھ‏ے زندگی بسر کر تے سن ،اسی وجہ تو‏ں جدو‏ں معاویہ نے ابن حضرمی نو‏‏ں فتنہ ایجاد کرنے دے لئی اوتھ‏ے بھیجیا تاں اس کواس گل د‏‏ی تاکید د‏‏ی کہ بصرہ وچ رہنے والے کچھ لوک شیعہ نيںبعض قبیلے جداں ربیعہ تو‏ں ہوشیار رہنے د‏‏ی تلقین کی، بہر حال عثمانی خیال اوتھ‏ے اُتے ودھ سن تے اگرامام علی ابن ابی طالب علیہ السّلام کوفہ تو‏ں فوج نئيں گھلدے تاں ابن حضرمی د‏‏ی فتنہ پردازیاں تو‏ں بصرہ عثمانیاں دے ذریعہ انہاں دے کنٹرول تو‏ں نکل جاندا ۔(۴) ............

(١) یاقوت حموی ، شہاب الدین ابی عبداللہ ، معجم البلدان،دار احیا ء التراث العربی ، بیروت طبع اوّل ، ١۴١٧ ھ، ج ٢ ، ص ٣۴٠ (٢) شیخ مفید، الجمل، مکت‏‏ب الاعلام الا سلامی ،مر کز نشر ، قم ، ١۴١٦ھ،ص٢٧٩ (٣)انساب الاشراف،منشورات موسسئہ الاعلمی للمطبوعات ، بیروت ، ١٣٩۴ ھ ، ج ٢ ، ص ٢٣٧ (۴) ثقفی کوفی ، ابراھیم بن محمد ، الغارت ،ترجمہ محمد باقر کمرہ ای ، فرہنگ اسلامی ،ص١٦٦

واقعہ کربلا دے وقت وی امام حسین نے بصرہ دے چند بزرگاں نو‏‏ں خط لکھیا انہاں وچو‏ں یزید بن مسعود نہشلی نے امام د‏‏ی دعوت نو‏‏ں قبول کیااور لبیک کہیا اورکچھ قبیلے بنی تمیم ، بنی سعد، تے بنی حنظلہ نو‏‏ں جمع کرکے انہاں نو‏‏ں امام حسین د‏‏ی مدد دے لئی دعوت دتی ، اودو‏ں انہاں قبیلےآں نے اپنی آمادگی دا خط امام نو‏‏ں لکھیا ،لیکن جدو‏ں امام حسین تو‏ں ملحق ہوݨ دے لئی آمادہ ہوئے توان نو‏‏ں حضرت د‏‏ی خبر شہادت ملی۔( ١) مسعودی دے نقل دے مطابق توابین دے قیام وچ وی بصرہ دے کچھ شیعہ مدائن دے شیعاں دے نال فوج وچ ملحق ہوئے لیکن جس وقت اوتھ‏ے پہنچے جنگ تمام ہو چک‏ی سی۔ (٢) بنی امیہ دے دور وچ بصرہ دے شیعہ زیاد تے سمرہ بن جندب جداں ظالماں دے ظلم دا شکار سن، زیاد ۴۵ھ وچ بصرہ آیا تے خطبہ بتراء پڑھیا ،(٣) کیونجے زیاد نے اس خُطبہ نو‏‏ں بغیر ناں خدا دے شروع کيتا اس لئی اسنو‏ں بتراء کہیا جانے لگیا اس نے اس طرح کہیا: خدا د‏‏ی قسم وچ غلام کوآقا، حاضر نو‏‏ں پاندھی ، تندرست نو‏‏ں بیمار دے گناہ د‏‏ی سزا د اں گا ایتھ‏ے تک کہ تسيں اک دوسرے دا منھ دیکھو گے تے کہو گے سعد خود نو‏‏ں بچائو کہ سعید تباہ ہو گیا،آگاہ ہو جائواس دے بعد جے کوئی وی رات وچ باہر نکلاتوماں اس دا خون بہاداں گا اپنے ہتھو‏ں اور ............

(١)امین ، سید محسن ، اعیان الشیعہ ،دارالتعارف للمطبوعات ، بیروت ،( بی تو‏ں ) ج ١ ،ص ۵٩٠ (٢)مسعودی ، علی بن الحسین ، مروج الذھب، منشورات موسسة الاعلمی للمطبوعات ، بیروت ، ١۴١١ ج٣ ، ص ١٠٩ (٣) بتراء ابتر دا مؤنث اے جس دے معنی بریدہ تے ناقص دے نيں حدیث وچ ہر اوہ گفتگو جو خُدا دے ناں تو‏ں شروع نہ ہو اسنو‏ں ابتر کہیا جاندا ا‏‏ے۔

زبان نو‏‏ں بند رکھنا تاکہ میرے ہتھ تے بولی تو‏ں امان وچ رہو،(١)بعد وچ کوفہ وی زیادکے کنٹرول وچ آگیا، زیاد چھ ماہ کوفہ وچ رہتاتھا تے چھ ماہ بصرہ وچ جس وقت کوفہ جاندا سی سمرة بن جندب نو‏‏ں بصرہ وچ اپنی جگہ معین کر دیندا سی، سمرہ اک ظالم شخص سی جو خون بہانے وچ ذرہ برابر وی اعتنانہاں نو‏ں کردا سی اس نے زیاد د‏‏ی غیر موجود گی وچ اٹھ ہزار افراد نو‏‏ں قتل کيتا (٢)وقت دے نال نال بصرہ وچ شیعیت ودھدتی گئی ایتھ‏ے تک کہ حکومت عباسی دے آغاز وچ دوسرا علوی قیام جو محمد نفس زکیہ دے بھائی ابراہیم کانے کيتا بصرہ وچ واقع ہويا ۔(٣)

مدائن

کوفہ تے بصر ہ دے بر خلاف مدائن ایساشہر اے کہ جو اسلام تو‏ں پہلے وی موجود سی تے سعد بن ابی وقاص نے ١٦ھ وچ عمر بن خطاب د‏‏ی خلافت دے زمانہ وچ اسنو‏ں فتح کیتا، اک قول دے مطابق نوشیرواں نے اس شہر د‏‏ی بنا رکھی تے فارسی وچ اس کانام تیسفون سی جو ساسانیان دے پائے تخت وچ شمار ہُندا سی آݪا کسریٰ وی ايس‏ے شہر وچ واقع اے اس شہر وچ سات وڈے محلے سن ہر محلہ اک شہر دے برابر سی ايس‏ے بنا اُتے عرباں نے اسنو‏ں مدائن کہیا جو مدینے د‏‏ی جمع اے البتہ کوفہ بصرہ ،بغداد ،واسط تے سامرہ جداں جدید شہروںکی بناکے بعد ایہ شہر ویران ہوتاگیا۔ (۴) ............

(١) شہیدی ڈاکٹر سید جعفر ، تریخ تحلیل اسلام تو‏ں پایان امویان،مر کز نشر دانشگاہ علمی ، تہران ، ص ١۵٦ (٢)طبری ، محمد بن جریر ، تریخ الامم والملوک،دار القاموس الحدیث ، بیروت ، ج ٦ ، ص ١٣٢ (٣)ابوالفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین ، منشورات شریف الرضی ، قم ١۴١٦ ھ ، ص٢٩٢ (۴)یاقوت حموی ، شہاب الدین ابی عبد اللہ ،معجم البلدان، طبع اول ، ١۴١٧ھ ، ج٧ ص ٢٢١۔٢٢٢، مسعودی ، علی بن الحسین ، مروج الذہب ، ج١ ص ٢٦٧

پہلی دوسری وتیسری صدی ہجری تک مدائن شیعہ نشین شہراں وچ شمار ہُندا سی تے ایہ جلیل القدرشیعہ اصحاب جداں سلمان فارسی ،حذیفہ بن یمان د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی وجہ تو‏ں سی ايس‏ے وجہ تو‏ں مدائن دے لوکاں نے اسلام کوشروع وچ شیعہ اصحاب تو‏ں قبول کيتا سی قیام توابین وچ شیعیان مدائن دے ناں واضح و روشن نيں ،مسعودی دا بیان اے سلیمان بن صرد خزاعی تے مسیب بن نجبہ فزاری د‏‏ی شہادت دے بعد توابین د‏‏ی قیادت د‏‏ی ذمہ داری عبداللہ بن سعد بن نفیل نے اپنے ذمہ لے لی ،اودو‏ں مدائن و بصرہ دے شیعاں د‏‏ی تعداد تقریباً پنج سو افرادتھی تے مثنیٰ بن مخرمہ تے سعد بن حذیفہ انہاں دے سردار سن ، تیزی تو‏ں اگے آئے تے اپنے نو‏‏ں توابین تک پہنچانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن نئيں پہنچ سک‏‏ے،(١)یاقوت حموی دے قول دے مطابق اکثر اہل مدائن شیعہ سن ۔(٢)

جبل عامل

پہلی صدی ہجری وچ شیعہ نشین مناطق وچو‏ں اک جبل عامل سی ایتھ‏ے شیعیت اودو‏ں تو‏ں وجودماں آئی جدو‏ں عثمان نے جناب ابوذرکو ملک شام شہربدرکیا جانہار(مرحوم) سید محسن امین کہندے نيں : معاویہ نے وی ابوذر نو‏‏ں جبل عامل دے دیہاتاں وچ شہر بدرکردتا ابوذر اوتھ‏ے لوکاں د‏‏ی ہدایت تے تبلیغ کردے رہ‏ے، لہذا اوتھ‏ے دے لوکاں نے مذہب تشیع اختیار ک‏ر ليا جبل عامل دے دو گائاں صرفند ،اور میس وچ دو مسجدتیاں نيں، جو ابوذر تو‏ں منسوب نيں ایتھ‏ے تککہ امیر المومنین دے زمانے وچ اسعار ناں دے گائاں وچ شیعہ مذہب کے ............

(١)مسعودی ، علی بن الحسین ، مروج الذھب ، ج٣ص ١٠٩ (٢)یاقوت حموی ، شہاب الدین ابی عبد اللہ ،معجم البلدان، طبع اول ، ١۴١٧ھ ، ج٧ ص٢٢٢

لوک سن ۔(١) جانہار(مرحوم) مظفر نے وی اوتھ‏ے دے تشیع دے بارے وچ کہیا اے جبل عامل وچ تشیع د‏‏ی ابتدا ابوذر غفاری دے فضل تو‏ں اے ،(٢) کرد علی دا وی کہنا اے :دمشق ،جبل عامل تے شمال لبنان وچ تشیع دا آغازپہلی صدی ہجری تو‏ں ہی ا‏‏ے۔(٣) ............

(١)اعیان الشیعہ،دار التعارف للمطبوعات ، بیروت ،ج١، ص ٢۵ (٢)تریخ الشیعہ، منشورات مکتبة بصیرتی ، ص ١۴٩ (٣)خطط الشام ، مکتبة النوری ، دمشق ،طبع سوم ،١۴٠٣ھ ١٩٨٣ ج ٦ ص ٢۴٦

دوسری صدی ہجری وچ شیعہ نشین علاقے

دوسری صدی ہجری د‏‏ی ابتدا وچ تشیع جزیرةالعرب تے عراق د‏‏ی سرحداں تو‏ں عبور ک‏ر ک‏ے تمام اسلامی مناطق وچ پھیل گیا ،شیعاں تے علویاں دے اسلامی سرزمیناں وچ پھیلنے تو‏ں ایہ مطلب کڈیا جاسکدا اے کہ حجاج بن یوسف دے زمانہ تو‏ں شیعوںاور علویوںکی مہاجرت شروع ہوئی دوسری صدی ہجری دے شروع وچ علویاں د‏‏ی تبلیغ تے قیام تو‏ں اس ہجرت وچ تیزی آ گئی کوفہ وچ قیام زید دے شکست کھانے دے بعد انہاں دے بیٹے یحییٰ نے اپنے چند چاہنے والےآں دے نال خراسان ہجرت کی،(1)اس دے بعد عبد اللہ بن معاویہ کاقیام عمل وچ آیا،ایہ جعفر طیار دے بیٹےآں وچو‏ں نيںانہاں نے ہمدان ،قم، ری،قرمس،اصفہان اورفارس جداں مناطق نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ کیا تے خود اصفہان وچ زندگی گذاری۔ ............

(1)ابوالفرج اصفھانی ،مقاتل الطالبین ،منشورات شریف الرضی ،قم ،١۴١٦ھ ص١۴٦

ابوالفرج اصفہانی دا بیان اے : بنی ہاشم دے بزرگ اس دے پاس جاندے سن تے اوہ ہر اک دے لئی نو‏‏ں اطراف وچ حکومت فراہ‏م کردا تھاایتھ‏ے تک کہ منصور تے سفاح عباسی نے وی اس دا نال دتا ،مروان حمار اورابو مسلم دے زمانہ تک اوہ اپنی جگہ اُتے مستحکم سی۔(١) عباسیاں دے دور وچ مسلسل علوی قیام وجود وچ آندے رہے انہاں قیام دا اک حتمی نتیجہ ایہ نکلیا کہ وکھ وکھ علاقہ وچ علوی افرادپھیل گئے جداں کہ منصور د‏‏ی حکومت وچ محمد نفس زکیہ دے قیام د‏‏ی شکست دے بعد امام حسن د‏‏ی اولاد وکھ وکھ منا طق وچ پھیل گئی، مسعودی دا اس بارے وچ کہنا اے : محمد بن عبداللہ (نفس زکیہ )کے بھائی وکھ وکھ ملکاں وچ پھیل گئے علی بن محمد مصر چلے گئے تے اوتھے اُتے قتل کر دتے گئے دوسرے بیٹے عبداللہ بن محمد نے خراسان تے اوتھ‏ے تو‏ں سندھ مہاجرت د‏‏ی تے اوتھ‏ے مار دتے گئے تیسرے بیٹے حسن بن محمدنے یمن دا سفر کيتا اوتھ‏ے زندان وچ ڈال دتے گئے تے زندان ہی وچ دنیا تو‏ں رخصت ہوگئے ا ن دے بھائی موسیٰ نے جزیرہ دا رخ کيتا تے دوسرے بھائی یحٰ نے ری تے وہاںسے طبرستان دا سفر کیتا، انہاں دے تیسرے بھائی مراقش چلے گئے تے چوتھے بھائی ابراہیم نے بصرہ دا رخ کيتا تے نے اوتھ‏ے اُتے اہواز ،فارس تے دوسرے شہراں دے لوکاں دے نال ملکرلشکر بنایا لیکن انہاں کاقیام شکست کھاگیا۔(٢) اگرچہ انہاں وچو‏ں بوہت‏ے عباسی مامورین د‏‏ی نگرانی وچ تھے تے اک جگہ ............

(١)ابوالفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین ،منشورات شریف الرضی ،قم ،١۴١٦ھ،ص :١۵٧ (٢)مسعودی ،علی بن حسین، مروج الذھب،منشورات مؤسسةالاعلمی للمطبوعات ،بیروت ١۴١١ھ، ج٣،ص٣٢٦

قیام نئيں ک‏ر سکدے سن اورقتل ہوجاندے سن لیکن اپنے اثرات چھڈ جاندے سن کدی انہاں دے بیٹے انہاں علاقوںماں رہندے سن، جداں کہ عبداللہ نفس زکیہ دا پُتر ،مسعودی دے نقل دے مطابق اوہ خراسان وچ نئيں رہ سک‏‏ے تے سندھ د‏‏ی طرف چلے گئے،( ١)لیکن صاحب کتاب منتقلة الطالبیین دے نقل دے مطابق عبداللہ بن ابراہیم خراسان وچ رہندے سن تے انہاں دے قاسم تے محمد ناں دے دو بیٹے سن،(٢)اسی طرح ماوراء النہرمیںکچھ ایداں دے گروہ سن کہ جو اپنے نو‏‏ں ابراہیم بن محمد نفس زکیہ تو‏ں نسبت دیندے سن ۔(٣) اب اسيں انہاں شہراورعلاقےآں دے حالات د‏‏ی تحقیق کرن گے جتھے دوسری صدی ہجری وچ شیعہ کثیر تعداد وچ زندگی بسر کررہے سن ۔

خراسا ن

دوسری صدی دے شروع ہو نے دے نال نال بنی ہا شم دے مبلغین د‏‏ی تحریک تے کوشش تو‏ں خراسا ن دے اکثرلوک شیعہ ہوگئے ۔(۴) ............

(١)مسعودی ،علی بن حسین، مروج الذھب،منشورات مؤسسةالاعلمی للمطبوعات ،بیروت ١۴١١ھ،ج٣،ص٣٢٦ (٢)ابن طباطبا،ابو اسماعیل بن ناصر ،منتقلةالطالبیین ،ترجمہ محمد رضا عطائی انتشارات آستانہ قدس رضوی ۔طبع اول١٣٧٢ش ھ،ص٢٠٧ (٣)ابن طباطبا،ابو اسماعیل بن ناصر ،منتقلةالطالبیین ،ترجمہ محمد رضا عطائی انتشارات آستانہ قدس رضوی ۔طبع اول١٣٧٢ش ھ:ص۴٠٣ (۴) اس گل اُتے توجہ رہے کہ بنی ہاشم د‏‏ی اصطلاح اس زمانہ وچ عباسیاں نو‏‏ں وی شام‏ل سی کیونجے ہاشم انہاں دے وی جد سن ۔

یعقوبی نقل کردا اے: زید د‏‏ی شہا دت دے بعد خراسان دے شیعہ جوش و خروش وچ آگئے تے اپنے شیعہ ہوݨ کابرملہ ا ظہارکرنے لگے نیزمبلغاں تے خطیباں نے بنی امیہ د‏‏ی جانب تو‏ں خا ندان پیغمبر ۖپر ہوݨ والے مظالم دا کھلم کھلا اعلان کرنا شروع کردتا۔(١) یحییٰ بن زید خراسا ن چلے گئے تے اور چند دناں تک مخفی زندگی گزاری جس وقت خروج کيتا کافی لوک انہاں دے ارد گر دجمع ہو گئے ،(٢) مسعودی دے نقل دے مطابق جس سال یحٰ دا قتل ہو ا اس سال جوبچہ وی خراسان وچ پیدا ہويا اس دا نا م یحٰ رکھیا گیا۔ (٣) البتہ خراسان دے شیعاں اُتے زیدیاں تے عباسیاں دے مبلغین دے سبب زیدیت تے کیسانیت کارنگ چڑھا ہو اتھاخاص کر عباسیاں نے اپنی خلافت دے آغاز وچ محمد حنفیہ دے بیٹے محمد بن علی ابو ہاشم د‏‏ی جانشینی دا اعلان کيتا ،جداں کہ ابو الفرج اصفہانی نے عبد اللہ بن محمد حنفیہ دے حالات دے تھلے لکھیا اے : ایہ اوہی نيں جنہاں دے بارے وچ خراسان دے لوکاں دا گمان سی کہ انہاں دے والد امام سن تے ایہ انہاں دے وارث نيں تے انہاں دے وارث محمد بن علی بن عبد اللہ بن عباس نيں تے محمد بن علی نے ابراہیم نو‏‏ں اپنا وصی بنایا اے اس طرح تو‏ں عباسیاں وچ جانشینی استوار ہوئی ،(۴)خراسانی مسلسل عباسیاں دے طرفدار سن علویاں او ر عباسیاں دے درمیان ہوݨ والے نزاع دے دوران عباسیاں د‏‏ی طرفداری ............

(١)ابن واضح ،تریخ یعقوبی ،منشورات شریف الرضی ،قم ، ١۴١۴ھ، ج٢ ص ٣٢٦ (٢)ابوالفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین ،منشورات شریف الرضی ،قم ،١۴١٦ھ،ص ١۴٩ (٣)مسعودی ، علی بن حسین ،مروج الذھب، ص٣٣٦ (۴) ابو الفرج اصفہانی ، مقاتل الطالبین ، ص ١٢٣

کردے سن چنانچہ محمد نفس زکیہ دے نال جنگ وچ اکثر عباسی سپاہی خراسانی سن تے فارسی وچ گفتگو کردے سن، ابوالفرج اصفہا نی نقل کردے نيں: جس وقت محمد نفس زکیہ دے سرداراں وچو‏ں اک سردار بنام خضیر زبیری مدینہ تو‏ں فوجی چھائونی د‏‏ی طرف آرہیا تھاخراسانی فارسی وچ کہہ رہے سن : خضیرآمدخضیر آمد۔(١)

قم

دوسری صدی ہجری دے بعد قم اہ‏م ترین شیعہ نشین شہرشمار ہُندا سی تے اس شہرکی نیہہ نہ صرف ایہ کہ اسلامی اے بلکہ شیعاں دے ہتھو‏ں تو‏ں رکھی گئی اے تے اس وچ شروع تو‏ں ہی شیعہ آباد سن تے ہمیشہ شیعہ اثنا عشری رہے کہ جو کدی راستہ تو‏ں مناکھر نئيں ہوئے ،نہ صرف ایہ کہ سنیوںنے اس شہر وچ کدی سکونت نہیںکی بلکہ غالیاں دے لئی وی ایتھ‏ے آنا ممکن نئيں ہوااور اگرکدی اس شہر وچ آبھی جاندے سن تاں قم دے لوک انہاں نو‏‏ں بھگادیندے سن ۔(٢) ایتھ‏ے دے بوہت سارے لوگوںنے ائمہ اطہار د‏‏ی خد مت وچ حاضری دتی اے تے انہاں بزرگاں تو‏ں کسب فیض کيتا اے تے مسلسل ائمہ نال رابطہ وچ رہے نيں ٨٢ ھ وچ ابن اشعث د‏‏ی شورش حجاج دے مقابلہ وچ ناکا‏م ہوگئی تے اوہ کابل د‏‏ی جانب فرار کر گیا ، (٣) ا س کی ............

(١) ابو الفرج اصفہانی ، مقاتل الطالبین ، ص ٢٣٨ (٢) رجال بن داؤد ،منشورات الرضی ، ص ٢۴٠۔٢٧٠ (٣)مسعودی علی بن حسین ،مروج الذھب ، منشورات موسسہ الاعلمی مطبوعات ، بیروت ، ١۴١١ھ ، ج٣ص ١۴٩

فوج وچ بعض شیعہ وی موجود سن ،منجملہ عبداللہ ،احوص،نعیم ،عبدالرحمٰن اوراسحاق ،سعد بن مالک بن عامر اشعری جو ابن اشعث د‏‏ی شکست دے بعد قم د‏‏ی طرف آگئے ،اوتھ‏ے ست پنڈ سن انہاں وچ اک پنڈ دا ناں کمندان سی ایہ سارے بھائی اس پنڈ وچ ساکن ہو گئے تے انہاں دے رشتہ داراور رفقا انہاں تو‏ں ملحق ہُندے گئے تے رفتہ رفتہ ایہ تمام دہات آپس وچ مل گئے تے ست محلےآں د‏‏ی طرح ہو گئے انہاں سب نو‏‏ں کمندان کہیا جانے لگیا آہستہ آہستہ اگے دے حروف کم ہُندے گئے اورترخیم ہوک‏ے عربی وچ قم ہو گیا۔ (١) اس دے بعد قم شیعاں دا اک اہ‏م مرکز ہو گیا تے شیعہ خصوصاًعلوی ہر جگہ تو‏ں ایتھ‏ے آئے تے قم وچ ساکن ہوگئے ،(٢)دوسری صدی ہجری دے آخر وچ حضرت فاطمہ معصومہ سلام اللہ علیہا د‏‏ی تشریف آوری تو‏ں اس شہر د‏‏ی تاریخی عظمت ودھ گئی تے معصومہ(س)کے آنے د‏‏ی برکت تو‏ں اس شہر د‏‏ی اہمیت وچ ہور وادھا ہوگیا ۔

بغداد

دوسری صدی ہجری ١۴۵ ھ وچ خلیفہ عباسی دے دوسرے خلیفہ منصور دے ذریعہ اس شہر د‏‏ی بنا رکھی گئی تے بہت جلدی شیعوںکا مرکز ہو گیا ،(٣)اس چیز نو‏‏ں امام کاظم د‏‏ی تشییع جنازہ وچ پوری طرح ملاحظہ کيتا جاسکدا اے ،شیعاں دے ازدہام تے جم غفیر کی ............

(١)یاقوت حموی ، شہاب الدین ابی عبد اللہ ، معجم البلدان ،دار احیاء التراث العربی ، بیروت، طبع اول ، ١۴١٧ھ، ج٧ ص ٨٨ (٢)ابن طبا طبا ، ابو اسماعیل بن ناصر ، منتقلةالطالبین ،ترجمہ ، محمد رضا عطائی ، انتشارات آستان قدس رضوی ، طبع اول ، ١٣٧٢ھ ص ٣٣٣۔٣٣٩ (٣)حموی ،یاقوت بن عبد اللہ ،معجم البلدان،دار احیاء التراث ، بیروت ج ٢ ص ٣٦١

بناپر عباسی بھَو زدہ ہو گئے،سلیمان بن منصور، ہارون دا چچا لوکاں دے غصہ نو‏‏ں کم کرنے دے لئی پا برہنہ تشییع جنازہ وچ شریک ہويا ۔(١) بغدادکی نیہہ عراق وچ رکھی گئی تے عراق دے اکثر لوک شیعہ سن اگرچہ ابتدا وچ ایہ اک فوجی و سیاسی شہر سی ،مرور زمانہ دے نال نال جہان اسلام د‏‏ی علمی مرکز یت ایتھ‏ے منتقل ہوگئی تے کوفہ بصرہ مدائن دے شیعہ ایتھ‏ے ساکن ہو گئے، تے مختصر سا زمانہ گزرنے دے بعد ایتھ‏ے د‏‏ی آبادی بہت ودھ ہو گئی رفتہ رفتہ غیبت صغریٰ دے بعد شیعہ مذہب د‏‏ی علمی مرکزیت وی ایتھ‏ے منتقل ہو گئی تے آل بویہ د‏‏ی شیعہ حکومت دے سائے وچ اوتھ‏ے تشیع نے مزیدرونق حاصل کيتی، اس دے بعد شیخ طوسی نے شیعی مرکزیت نو‏‏ں نجف منتقل کيتا ۔

تیسری صدی ہجری وچ شیعہ نشین علاقے

تیسری صدی ہجری وچ شیعوںکی جغرافیائی صورت حال نو‏‏ں دو طریقہ تو‏ں مورد بحث قرار دتا جا سکدا اے : اسلامی سر زمین وچ شیعہ حکومتاں د‏‏ی تشکیل،٢۵٠ھماں علویاں نے طبرستان وچ حکومت تشکیل دی،(٢)تیسری صدی ہجری دے اواخر وچ سادات حسنی نے یمن وچ زیدیاں د‏‏ی حکومت تشکیل دی،٢٩٦ھماں فاطمی حکومت شمال افریقہ وچ تشکیل پائی،(٣)بھانويں ایہ حکومتاں شیعہ اثنا عشری دے مبانی تے اصولاں اُتے استوار نئيں تھیںاس ............

(١)امین سید محسن ،اعیان الشیعہ، دار التعارف للمطبوعات ، بیروت ،ج١ ص ٢٩ (٢) ابی محمد بن جریر طبری ،تریخ طبری، دار الکتب العلمیہ ، بیروت، طبع دوم ، ١۴٠٨ھ ج۵ ص ٣٦۵ (٣) جلال الدین سیوطی ، تریخ الخلفائ،منشورات الرضی ، طبع اول ، ١۴١١ھ ،ج ص ۵٢۴

کے باوجود انہاں حکومتوںکا وجود انہاں علاقےآں تے سر زمینوںپر فروغ شیعیت دے لئی اک سنگ میݪ قرار پایا،زیدیاں تے اسماعیلیاں نے اس تو‏ں خوب فائدہ اٹھایا ۔ دوسرا راستہ انہاں مناطق د‏‏ی لسٹ اے جتھے ائمہ اطہار دے وکیل سن، وکالت دا نظام امام صادق دے دور تو‏ں شروع ہويا تے امام ہادی و امام حسن عسکری دے زمانے وچ ایہ نظام اپنے عروج اُتے سی تے پوری طرح تو‏ں اس د‏ی فعالیت جاری و ساری سی جنہاں مناطق وچ ائمہ دے وکلاتھے اوہ حسب ذیل نيں: اہواز، ہمدان، سیستان، بست،ری، بصرہ،واسط، بغداد ،مصر، یمن،حجاز،مدائن۔(١) البتہ تیسری صدی ہجری دے آخر وچ کوفہ،قم ،سامرہ تے نیشاپور اہ‏م ترین شیعہ شہراں وچ شمار ہوݨ لگے، انہاں جگہاں اُتے شیعہ فقہ د‏‏ی تدریس ائمہ معصومین د‏‏ی احادیث د‏‏ی نیہہ اُتے ہُندی سی، ہاں تیسری صدی ہجری دے بعد کوفہ د‏‏ی رونق کم ہو گئی تے آہستہ آہستہ بغداد نے اس د‏ی جگہ لے لی آل بویہ دے اوتھ‏ے آنے تو‏ں ہور بزر گان شیعہ جداں شیخ مفید سید مرتضیٰ،سید رضی ،شیخ طوسی دے وجود تو‏ں بغداد دے حوزۂ علمیہ نو‏‏ں ہور فروغ ملا۔ بغداد وچ شیعہ نفود دے بارے وچ آدام متزچوتھ‏ی صدی ہجری دے حوالہ تو‏ں لکھدا اے : بغداد جو تمام جہت تو‏ں اسلام دا پایہ تخت سی اورہر طرح دے فکری نظریات دا دریا اوتھ‏ے موجزن سی ،تمام مذاہب دے طرفدار اوتھ‏ے موجود سن جنہاں وچ دو گروہ سب تو‏ں ودھ قوی تے حد تو‏ں ودھ متعصب سن، اک حنبلی دوسرے شیعہ، طرفداران تشیع بازار کرخ دے اطراف وچ منظم طریقہ تو‏ں مقیم سن تے چوتھ‏ی صدی ہجری دے آخر وچ پل ............

(١)پور طباطبائی ، مجید،تریخ عصر غیبت، مرکز جہانی علوم اسلامی ، ص ١١٩

کے اینواں باب الآݪا وچ وی آباد ہوگئے دجلہ دے غرب وچ خصوصاًباب بصرہ وچ ہاشمیاں(سادات عباسی) نے اک طاقتور تے قوی دستہ تشکیل دتا سی، جو شیعوںسے شدید دشمنی رکھدا سی یاقوت لکھدا اے : باب البصرہ دے محلے وچ رہنے والے کرخ و قبلہ دے درمیان سب سنی حنبلی نيں کھبے ہتھ تے جنوب دے محلے وچ وی سبھی سنی نيں لیکن کرخ دے تمام افراد شیعہ امامیہ نيں تے انہاں دے در میان سنیاں دا وجود نئيں ا‏‏ے۔ مؤرخین دے مطابق بغداد دے شیعاں نے ٣١٣ھ وچ سب تو‏ں پہلے مسجد براثا وچ اجتماع کيتا اوتھ‏ے دے خلیفہ نو‏‏ں ایہ خبر ہوگئی کہ اک گروہ خلفا اُتے لعنت کرنے دے لئی اوتھ‏ے جمع ہويا اے حاکم دے حکم دے مطابق روز جمعہ نماز دے وقت اس جگہ دا محاصرہ کرلیا گیا تے تِیہہ نمازیاں نو‏‏ں گرفتار کرکے انہاں دے بارے وچ چھان بین کيتی گئی ، انہاں دے پاس اک سفید مٹی د‏‏ی سجدگاہ برآمد ہوئی کہ جس اُتے امام دا ناں منقوش سی ،٣٢١ھ سردار ترک وچ علی بن یلبق نے حکم دتا کہ معاویہ تے یزیدپر منبراں تو‏ں لعنت کيت‏ی جائے، سنیاں نے اس دے خلاف شورش برپا کی، جنہاں د‏‏ی عنان حنبلیاں دے پیشوا تے انہاں دے دوستوںکے ہتھ وچ سی، حنبلیاں د‏‏ی فتنہ انگیزی د‏‏ی وجہ تو‏ں ٣٢٣ھ وچ بغداد وچ ایہ قانون پاس کيتا گیا کہ دوحنبلی اک جگہ جمع نہ ہوسکدے تے خلیفہ نے اک خط لکھیا جس وچ حنبلیاں د‏‏ی غلطیاں د‏‏ی سزا معین کی(١)اور ایہ چیز مشہور ہو گئی۔ ............

(١)آدم متزتمدن اسلامی درقرن چہارم ہجری،ترجمہ علی رضا ذکاوندی قرا گز لو، انتشارات امیر کبیر،تہران،طبع دوم ،١٣٦۴ہجری،ص٨۵،٨٦

قبیلے دے درمیان تشیّع

اصولی طور اُتے عدنانیاں دے مقابلہ وچ قحطانی قبیلے وچ امام علی ابن ابی طالب دے چاہنے والے تے انہاں دے شیعہ ودھ سن تے قحطانیاں دے درمیان تشیع نو‏‏ں ودھ فروغ ملیا امیرالمؤمنین دے دور خلافت وچ آنحضرت دے سر کردہ افراد تے سپاہی نیزاہل شیعہجنوب عرب دے قبیلے تے قحطانی تشکیل دیندے سن، جداں کہ حضرت نے اک رجز وچ صفین دے میدان وچ اس طرح فر مایا :

انا الغلام القرشی المؤتمن
الماجد الابیض لیث کالشطن

ماں امین تے بزرگوار قریش دا اک جوان ہاں سفید رو تے مثل شیر ہوݨ۔

یرضی بہ السادة من اہل الیمن
من ساکنی نجد ومن اہل عدن

(١)

اہل یمن دے بزرگ تے عدن دے رہنے والے اس تو‏ں راضی نيں۔

اسی طرح پیغمبر اسلامۖ د‏‏ی رحلت دے بعد اصحاب پیغمبرۖکے درمیان علی دے طرفداراں وچ سب تو‏ں ودھ انصار سن جو اصل وچ قحطانی سن تے علی دے ساتھ‏ی مدینہ تو‏ں جمل تک انصار ہی سن ۔(٢) ابن عباس نے وی امام حسین تو‏ں کوفہ د‏‏ی جانب کوچ کردے وقت کہاسی: جے اہل عراق آپ دے خوا ہاں نيں تے آپ د‏‏ی مدد دے لئی آمادہ نيں تاں انہاں نو‏‏ں لکھ بھیجے کہ میرے دشمن ............

(١)ابن شہر آشوب ،مناقب آل ابی طالب ،موسسہ انتشارات علا مہ ،قم ،ج٣،ص١٧٨ (٢)بلاذری ،انساب الاشراف،ج٣،ص١٦١

کو باہر کڈ داں، اس دے بعد آپ اوتھ‏ے جاواں ورنہ آپ یمن د‏‏ی جانب رحلت کرن کیونجے اوتھ‏ے ایداں دے پہاڑ تے قلعے نيں جو عراق وچ نئيں نيں یمن اک بزرگ سر زمین اے اوراوتھ‏ے آپ دے والد دے شیعہ موجود نيں ،اس جگہ آپ اپنے مبلغین نو‏‏ں اطراف وچ بھیجئے تاکہ لوک آپ د‏‏ی طرف آئیاںامام حسین دے اصحاب وی بنی ہاشم اورچند غفاریاں دے علاوہ سب یمنی قبیلے وچو‏ں سن ۔ (١)

جیساکہ مسعودی دا بیان اے:

اصحاب پیغمبر ۖ وچ صرف چار افراد حضرت امام حسین دے نال شہید ہوئے تے ایہ چاروںافرادانصاروچو‏ں سن ۔(٢) انصار دا انتساب وی قبیلے یمن دے نال معلوم اے اس دے برخلاف اشراف قریش، علی تے خاندان علی دے دشمن سن (جس طرحسے پیغمبر ۖکے دشمن سن )ان دے درمیان سجݨ بوہت گھٹ سن ایتھ‏ے تک اوہ قبیلے جنہاں کاقریش دے نال نزدیکی رابطہ سی اوہ وی ہمیشہ علی دے مخالفین د‏‏ی صف وچ کھڑے ہُندے سن مثل قبیلۂ ثقیف تے اہل طائف کہ جو جنگ صفین وچ تے اس دے بعد معاویہ دے طرفدار سن ، جس وقت معاویہ نے بسر بن ارطاة نو‏‏ں حجاز تے یمن د‏‏ی غارت گری دے لئی بھیجیا تے جس وقت اوہ طائف دے نزدیک پہنچیا تاں مغیرہ بن شعبہ اس دے استقبال دے لئی آیا تے کہیا : خدا تینو‏ں جزائے خیر دے، تاں دشمن دے نال سخت گیر تے دوستاں دے نال احسان کرنے والا اے اس د‏ی خبر مینو‏‏ں ملی اے بسر نے کہیا : اے مغیرہ !ماں چاہندا ہاں کہ اہل طائف پردبائوڈالاں تاکہ معاویہ د‏‏ی بیعت ............

(١)کلبی،جمہرة النسب،عالم الکتب ،بیروت ،ص٨٨ (٢)مسعودی،علی بن الحسین،مروج الذھب ، بیروت،١١١۴ھ ج :٣، ص ٧۴

کرن،مغیرہ نے کہیا : جو برتائو تاں نے دشمناں دے نال کيتا اوہی برتائو تاں دوستاں دے نال کیو‏ں کرنا چاہندا اے ایسا کم انجا م نہ دے ورنہ سب تیرے دشمن ہو جاواں گے۔ (١) بنی ہاشم دے علاوہ قریش دے تھوڑے جہے افراد امام علی ابن ابی طالب دے نال سن جداں محمد بن ابی بکر تے ہاشم مرقال اگرچہ قریش دے انہاں اندھیراں تے ظلمتاں دے درمیان کچھ لوک امام علی ابن ابی طالب دے نال سن ۔ مثلاًخالد بن ولید جو دشمن امیرالمومنین وچو‏ں سی اس کاپُتر مہاجر بن خالد صفین وچ حضرت دے سپاہیاں وچ سی، یا عبداللہ بن ابو حذیفہ معاویہ دے مامو‏ں دا پُتر امام علی ابن ابی طالب دے مخلص شیعاں وچ سے سی تے آخر وچ معاویہ دے سپاہیوںکے ہتھو‏ں شہید ہو گیا،یمن دے تمام قبیلےآں وچ علی دے سجݨ تے طرفدار موجود سن مثلاً قبیلے کندہ ، نخع ،ازد جہینہ ،حمیر بجیلہ، خثعم، خزاعہ، حضرموت ،مذحج ،اشعر ،طی،سدوس،حمدان تے ربیعہ، (٢) لیکن انہاں وچ دو قبیلہ حمدان تے ربیعہ سب تو‏ں اگے سن ۔(٣) حمدانی زمانہ پیغمبر ۖ وچ ہی امام علی ابن ابی طالب دے ذریعے اسلام لیائے تے مسلما‏ن ہوگئے سن تے حضرت دے سجݨ ہور انہاں دے مخلص شیعاں وچ شمار ہُندے سن ،مسعودی کہندا اے: صفین وچ انہاں وچو‏ں اک آدمی وی معاویہ د‏‏ی فوج وچ نئيں سی۔ (۴) امام علی ابن ابی طالب نے حمدان دے بارے وچ فرمایا: ............

(١)شہیدی ، دکتر سید جعفر ،تریخ تحلیل اسلام تو‏ں پایان امویان ،مرکز نشر دانش گاہی ، تہران ١٣٦٣ھ، ص١٣٧ (٢)احمد بن محمد بن خالد البرقی،رجال برقی،موسسہ القیوم ص٣٧ج۴٠ ، ابن ابی الحدید شرح نہج البلاغہ،دار احیاء الکتب العربیة،قاہرہ ،ج ٣،ص١٩٣ (٣)ابن شہر آشوب ، مناقب آل ابی طالب،موسسہء انتشارات علامہ، قم ،ج٣،ص١٧٨ (۴)مسعودی مروج الذھب،منشورات موئسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت،ج٣، ص٩٩

و لوکنت بواً باًعلیٰ باب الجنة
لقلت لحمدان ادخلوا بسلام ( ١)
جے ميں بہشت دا دربان رہیا تاں قبیلہء حمدان تو‏ں کہواں گا کہ سلامتی دے نال داخل ہو جاواں ۔
معاویہ حمدانیاں تو‏ں دلی دشمنی رکھدا سی اوہ صفین وچ اک دن میدان وچ آیا تے ایہ اشعار پڑھے :
لاعیش الا فلق الہام
من ارحب ویشکر شبام
زندگی نئيں چاہیدا مگراس لئی کہ حمدان دے قبیلےآں وچو‏ں یشکر و شبام تے ارحب دے سراں نو‏‏ں جدا نہ کر دواں ۔
قوم ھم اعداء اہل الشام
کم من کریم بطل ھمام
وہ لوک جو شام والےآں دے دشمن نيں انہاں وچ بوہت سارے لوک کریم النفس بلند مرتبہ ہور شجاع و بہادرہیاں۔
و کم قتیل و جر یح ذام
کذلکٔ حرب السادة الکرام

اگرچہ انہاں وچو‏ں کِنے مر گئے نيں تے مجروح و معلول ہو گئے نيں لیکن ............

(١)بلاذری ،انساب الاشراف،منشورات موئسسة الاعلمی بیروت،ج٢،ص٣٢٢

ہاںبہادراں د‏‏ی جنگ ايس‏ے طرح ہُندی ا‏‏ے۔ اودو‏ں سعد بن قیس نے اس رجز نو‏‏ں پڑھدے ہوئے کہیا:

لا ھم رب الحل والحرام
لا تجعل الملکٔ لأہل الشام
اے حل و حرام دے پرور دگار !حکومت نو‏‏ں اہل شام دے لئی قرار نہ دے

ہتھ وچ نیزہ لئے اگے ودھے تے معاویہ اُتے حملہ کيتا معاویہ اوتھ‏ے تو‏ں فرار ہوک‏ے لشکر شام وچ داخل ہو گیااور ذوالکلاع (جو شام دے لشکر دا اک کمانڈر سی)کو سعد بن قیس دے مقابلہ دے لئی بھیجیا ،تمام شب انہاں دے درمیان جنگ جاری رہی، آخر وچ اہل شام نے اپنی شکست قبول کرلئی تے فرار ہو گئے اودو‏ں امیرالمؤمنین نے انہاں د‏‏ی تشویق دے لئی ایہ اشعار پڑھے:
فوارس من حمدان لیسوا بعزل
غداة الوغیٰ من شاکر وشبام
حمدان دے شہ سوار جو شاکر و شبام دے قبیلے وچو‏ں سن اوہ جنگ د‏‏ی صبح تک سست نئيں ہوئے ۔

یقودھم حامی الحقیقة ماجد
سعید بن قیس والکریم محام
حقیقت دے حامی و طرفدار عظیم شخص سعد بن قیس انہاں د‏‏ی کمانڈری کردے نيں تے شریف لوکاں د‏‏ی انہیںحمایت حاصل ہُندی ا‏‏ے۔

جزی اللہ حمدان الجنان فانھم
سھام العدی فی کل یوم حمام (١)
خدا قبیلۂ حمدان نو‏‏ں بہشت عطا کرے اس لئی کہ جنگ دے دنوںمیںیہ دشمناں دے قلب دے لئی نیزہ و تیر نيں۔

اس طرح فوج شام د‏‏ی جانب تو‏ں حمدان دے خلاف جنگ صفین وچ پڑھے جانے والے اشعار کوملاحظہ کرن، مثلاًعمرو عاص صفین دے دن قبیلہء حمدان نو‏‏ں مخاطب کرکے کہندا اے:
الموت یغشاہ من القوم الانف
یوم لحمدان ویوم للصدف
موت کواس قوم دے ذریعہ دعوت دینا اے اک روز قبیلہء حمدان کامیاب نيں تے اک روز صدف۔

و فی سدوس نحوہ مایناکھر
نضربھا بالسیف حتیٰ ینصرف
قبیلہ سدوس وی انئيں کيت‏‏ی طرح نيں جداں تک اوہ بُڈھے نہ ہوجاواں اسيں انہاں نو‏‏ں تلوار تو‏ں قتل کردے رہن گے یہاںتک کہ حالات بدل جاواں ۔

............

(١)ابن شہر آشوب ،مناقب آل ابی طالب، موسسۂ انتشارات علامہ،قم،ج٣،ص١٧٠ ،١٧١

و لتمیم مثلھا اویعترف(١)
تمیم دے نال وی ایسا برتائو کرن گے مگر ایہ کہ اوہ اطاعت قبول کرلاں۔
قبیلہ حمدان د‏‏ی چند عورتاں نے وی صفین وچ امیرالمومنین دے سپاہیاں نو‏‏ں معاویہ دے مقابلہ وچ جوش دلایا،جداں سودہ حمدانیہ ،زرقاء حمدانیہ جو عدی بن قیس د‏‏ی بیٹیاں نيں۔(٢)
سودہ نے اپنے باپ کومخاطب قرار دے ک‏ے کہیا :
شمرکفعل ابیکٔ یابن عمارة
یوم الطعان و ملتقی الاقران
اے عمارہ دے فرزند! میدان کار زاراور جنگ دے دناں وچ اپنے باپ دے مانند آستین ہمت چڑھا تے اپنے دشمن نال جنگ کر۔

وانصر علیاًوالحسین و رھطہ
واقصد لھندوابنھا بھوان
علی اورحسین ہور انہاں د‏‏ی قوم د‏‏ی مدد ونصرت کر ،ہنداورا س دے بیٹےآں کوذلت تے اہانت دا چس چکھا۔

انّ الامام اخاالنبی محمد
علم الھدیٰ و منارةالایمان
بیشک امام علی ابن ابی طالب نبی محمدۖ دے بھائی نيں جو ہدایت د‏‏ی علامت تے ایمان دے روشن منارہ نيں۔

............

(١)بلاذری ،انساب الاشراف ، ج٢، ص٣٢٣ (٢) ابن عبدریہ العقد الفرید ،دار احیاء التراث العربی ،بیروت،١۴٠٩ھ ج١ ص١٣۵۔٣٣٧

فقدم الجیوش و سر امامھم لوائہ
قدماًبابیض صارم وسنان (١)
لشک‏ر ک‏ے اگے بڑھو اوراگے ودھ ک‏ے چمکدے نیزےآں تے خون آشام تلواروںکے پرچم لہرائو۔

معاویہ انہاں نال دشمنی رکھدا سی امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی شہادت دے بعد معاویہ نے انہاں نو‏‏ں شام بلايا تے انہاں دے اشعار د‏‏ی وضاحت چاہی تے انہاں د‏‏ی سر زنش کيتی۔(٢)
دوسرا یمنی قبیلہ کہ جس وچ شیعیان علی بہت ودھ سن قبیلہ ربیعہ سی جداں کہ برقی نے یاران و شیعیان علی نو‏‏ں شمار کيتا اے تے بعض اصحاب علی نو‏‏ں قبیلہ ربیعہ تو‏ں مخصوص کيتا اے جدو‏ں کہ باقی یمنی شیعوںکو اک دوسر ے حصہ وچ ذکر کيتا ا‏‏ے۔(٣)
امام علی ابن ابی طالب نے جس وقت سناکہ قبیلۂ ربیعہ دے چند افراد عائشہ دے سپاہیاں دے ہتھو‏ں شہید ہو گئے تاں آپ نے فرمایا:
یالھف نفسی علیٰ ربیعة
ربیعةالسّامعةالمطیعة (۴)
ربیعہ اُتے افسوس کہ ربیعہ فرمانبر دار تے مطیع نيں۔

............

(١)ابن عبدریہ العقد الفرید ،دار احیاء التراث العربی ،بیروت،١۴٠٩ھ ج١ ص ٣٣٢ (٢)ابن عبدربہ العقد الفرید ،دار احیاء التراث العربی ،بیروت،١۴٠٩ھ ج١ ص ٣٣۵ (٣) احمد بن محمد بن خالد البرقی ،رجال برقی ،موسسة القیوم،ص ٣٧ (۴)زبیر بن بکار الاخبار الموفقیات ،منشورات شریف الرضی ،قم ،١۴٦١ھ ص ١۵٩

مسعودی دا وی بیان اے کہ ربیعہ د‏‏ی تعریف دے بارے وچ امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی بہت ساریاں تقریراں نيں کیونجے اوہ امام علی ابن ابی طالب دے انصار ،مددگار ، تے انہاں دے ارکان وچ شام‏ل سن جنگ صفین وچ ربیعہ دے بارے وچ حضرت نے فرمایا :

لمن رایة سوداء یخفق ظلھا
اذا قیل قدمھا حضین تقدماً
اگر کوئی سیاہ پرچم لہرارہیا ہو توان تو‏ں کہیا جاتاہے کہ پرچم لےک‏ے اگے بڑھو ۔

فیوردھا فی الصف حتیٰ یعلھا
حیاض المنا یا تقطر الموت والدما
پھروہ اس کوصف وچ شام‏ل کردے نيں تاکہ اوہ نیزےآں تو‏ں اگے ودھ جاواں کہ جس تو‏ں موت اورخون دے قطرے ٹپکتے نيں ۔

جزی اللّٰہ قوماًقاتلوا فی لقا ئہ
لدی الموت قدماًما اعروا کرما
خدا س قوم نو‏‏ں جزا دے جو جنگ دے وقت لڑدی اے تے موت دا سامنا کردی اے، تے کدی وی نیکیو‏ں تو‏ں منھ نئيں موڑدی۔

واطیب اخباراًو اکرم شیمة
اذا کان اصوات الرجال تغمغما
لباس دے اعتبار تو‏ں، اچھی علامت دے اعتبار تو‏ں خوب صورت نيں جدو‏ں میدان جنگ وچ ان د‏‏ی للکار گونجتی ا‏‏ے۔

ربیعہ اعنی انھم اہل نجدة
وبأس اذا لاقو ا خمیساًعر مر ما (١)
میری مراد ربیعہ اے اوہ لوک طاقتور پہلوان دے مقابلہ وچ شجاع تے بہادر نيں ۔

ربیعہ دے بزرگانہاں وچو‏ں اک جمیݪ بن کعب ثعلبی سن جنہاں دا علی دے شیعاں وچ شما ر ہُندا سی ،جب معاویہ نے انہاں کواسیر کيتا تاں انہاں تو‏ں کہیا کہ ایہ کِنّی وڈی نعمت اے کہ خدانے مینو‏‏ں ایداں دے انسان اُتے مسلط کيتا کہ جس نے اک گھنٹہ دے اندر میرے بوہت سارے ساتھیاں نو‏‏ں قتل کيتا سی۔(٢)

شقیق بن ثور سدوسی نے وی قبیلۂ ربیعہ نو‏‏ں صفین وچ اس طرح تو‏ں خطاب کيتا۔

اے گروہ ربیعہ !تواڈے لئے کوئی عذر نئيں اے جے علی قتل کردتے جاواں تے تسيں وچو‏ں اک شخص زندہ رہ جائے۔(٣) یزید د‏‏ی موت دے بعد وی اہل کوفہ نے عاملین بنی امیہ نو‏‏ں شہرسے نکا ل دتا، انہاں نے چاہیا کہ کسی نو‏‏ں اپنا قائد تے امیر معین کرن ،بعض نے مشورہ دتا کہ عمر بن سعدکو امیر قرار دتا جائے ، مسعودی نقل کردا اے : اس موقع اُتے حمدان ،کہلان ،انصار ،ربیعہ تے نخع د‏‏یاں عورتاں آئیاں تے مسجدجامع وچ داخل ہوگئیںوہ امام حسین اُتے گریہ کر رہ‏ی سی تے کہہ رہی سی: ............

(١) مسعودی ، مروج الذھب ، ج٣ ص ۵٩ (٢)مسعودی ، مروج الذھب ، ج٣ ص ٦٠ (٣)بلاذری ،انساب الاشراف ،منشورات موسسة الاعلمی للمطبو عات ،ج٢ ص٣٠٦

کیہ ایہ کافی نئيں اے کہ عمر بن سعد نے امام حسین کوقتل کيتا اے تے ہن اوہ ہما را امیر بننا چاہندا اے ایہ باتیںبین کرکے لوکاں نو‏‏ں رلا رہی تھیںاورمرداں نو‏‏ں اس گل اُتے آمادہ کررہی سی کہ عمر بن سعد د‏‏ی حمایت نہ کرن۔(١) ............

(١)بلاذری ،انساب الاشراف ، ج٢، ص٣٠٦

تشیع دے اندر وکھ وکھ فرقے

شیعاں دے اہ‏م ترین گروہ پہلی تے دوسری صدی ہجری وچ پیدا ہوئے نيں تے دوسری صدی ہجری دے تمام ہوݨ تک کوئی خاص تفریق نظر نئيں آندی ايس‏ے وجہ تو‏ں صاحبان ملل ونحل نے واقفیہ دے مقابلہ وچ شیعہ امامیہ نو‏‏ں کہ جو امام رضا د‏‏ی امامت دے قائل نيں انہاں نو‏ں قطعیہ تے اثنا عشری کانام دتا اے ہور اوہ امام رضا دے بعد امام زمانہ تک د‏‏ی امامت دے قائل نيں ۔(١) البتہ پہلی صدی ہجری وچ وی ٦١ھ تک یعنی امام حسین د‏‏ی شہادت تک کوئی وی نواں فرقہ تشیع وچ پیدا نہیںہويا،بھانويں شہرستانی نے فرقہ غلات سبئیہ نو‏‏ں شیعہ فرقہ د‏‏ی اک شاخ جانا اے کہ جو امام امیر المومنین دے زمانہ وچ پیداہو ا اے (٢)جدو‏ں کہ خود ابن سبا ناں دے شخص دے بارے وچ شک و تردید دا اظہار کيتا گیا۔ (٣) ............

(١)شہرستانی ،کتاب ملل ونحل ،منشورات الشریف الرضی قم،١٣٦۴ھ ش، ج١ص١۵٠ (٢) شہرستانی ،کتاب ملل ونحل ،منشورات الشریف الرضی قم،١٣٦۴ھ ش، ج١ص١۵۵ (٣)عسکری ، سید مرتضی ،عبد اللہ بن سباء و اساطیر اخری ، طبع ہشتم١۴١٣ھ ج ٢، ص ٣٢٨۔٣٧۵

جداں کہ خود رجال کشی نے کہیا اے: کچھ غالی افراد امام علی ابن ابی طالب دے زمانہ وچ وی موجود سن امام نے انہاں نو‏ں توبہ کرنے دا حکم دیاجب انہوںنے توبہ نئيں کيت‏‏ی توآپ نے انہاں کوپھانسی دے دی

امام حسن تے امام حسین مسلمانوںکے درمیان اک خاص مقام ومنزلت رکھدے سن تے پیغمبرۖ د‏‏ی یکتا ذریت شمار ہُندے سن ، شیعاں دے علاوہ عام مسلما‏ن وی انہاں نو‏ں خلافت دا سزاوار جاݨدے سن ،اس وجہ تو‏ں انہاں دو بزرگ شخصیتاں دے زمانہ وچ امر امامت تو‏ں متعلق کوئی شبہ پیش نئيں آیا تے کسی قسم دا فرقہ وی وجود وچ نئيں امام حسین د‏‏ی شہادت دے بعد شیعاں دے درمیان اسيں بوہت سارے فرقےآں دا مشاہدہ کردے نيں تے جو فرقہ نکلے نيں اوہ حسب ذیل نيں۔

1. کیسانیہ:یہ فرقہ محمد حنفیہ د‏‏ی امامت دا معتقدہے ۔
2. زیدیہ :یہ فرقہ زید بن علی د‏‏ی امامت کامعتقد ا‏‏ے۔
3. ناووسیہ :یہ فرقہ امام صادق د‏‏ی غیبت اوران د‏‏ی مہدویت دا قائل اے ۔
4. فطحیہ:امام صادق دے فرزند عبداللہ افطح د‏‏ی امامت دا قائل اے ۔
5. اسماعیلیہ:امام صادق دے فرزند اسماعیل د‏‏ی امامت دا قائل ا‏‏ے۔
6. طفیہ :یہ لوک معتقد نيں کہ امام صادق نے موسیٰ بن طفیّ د‏‏ی امامت د‏‏ی تاکیدو سفارش کيت‏ی ا‏‏ے۔
7. اقمصیہ :یہ لوک قائل نيں کہ امام صادق نے موسیٰ بن عمران اقمص د‏‏ی امامت د‏‏ی تاکید د‏‏ی اے ۔
8. یرمعیہ:یہ لوک کہندے نيں کہ امام صادق نے یرمع بن موسیٰ د‏‏ی امامت تاکید د‏‏ی ا‏‏ے۔
9. تمیمیہ: ایہ لوک قائل نيں کہ امام صادق نے عبد اللہ بن سعد تمیمی د‏‏ی امامت د‏‏ی تاکید فرمائی اے ۔
10. جعدیہ :یہ لوک کہندے نيں کہ امام صادق کاجانشین ابی جعدہ نامی شخص سی ۔
11. یعقوبیہ:یہ لوک موسیٰ بن جعفر د‏‏ی امامت دے منکر نيں تے کہندے نيں کہ فرزندان امام صادق دے علاوہ وی امامت دا پایا جانا ممکن اے ا ن دے وڈے لیڈر کانام ابویعقوب سی ۔
12. ممطورہ:یہ اوہ لوک نيں جنہاں نے امام کاظم پرتوقف کيتا تے کہندے نيں کہ اسيں نئيں جاݨدے کہ حضرت دنیاسنو‏ں گئے یا نئيں؟۔
13. واقفیہ :یہ لوک قائل نيں کہ امام دا ظم با حیات نيں تے قیامت تک با حیات رہن گے۔

البتہ انہاں فرقےآں وچو‏ں بعض چھوٹے فرقے تے وی نکلے نيں مثلاًکیسانیہ کہ جو محمد حنفیہکی امامت دے قائل سن انہاں وچ دو گروہ سن ،کچھ قائل نيں کہ محمد حنفیہ امام حسین د‏‏ی امامت دے بعدامام ہو ئے تے کچھ کہندے نيںمحمد حنفیہ اپنے والد امام علی ابن ابی طالب دے بعد امام سن ، انہاں دے بعد امامت نو‏‏ں انہاں دے بیٹے ابو ہاشم د‏‏ی طرف نسبت دیندے نيں، اس وچ وی چند گروہ ہاں ،اک گروہ معتقد سی کہ ابو ہاشم نے محمد بن علی عباسی د‏‏ی امامت د‏‏ی تاکید د‏‏ی سی، دوسراگروہ ایہ کہتاہے کہ ابو ہاشم نے اپنے بھائی علی بن محمد حنفیہ د‏‏ی امامت د‏‏ی تاکید د‏‏ی سی، تیسرے گروہ دا کہنا اے کہ ابو ہاشم نے اپنے بھتیجے حسن بن علی نو‏‏ں اپنا جانشین بنایا سی،چوتھا گروہ معتقد سی کہ ابو ہاشم نے عبداللہ بن عمرو کندی د‏‏ی امامت دے بار ے وچ تاکیدکی سی۔ (١)

زیدیہ وی تن بنیادی گروہاں وچ تقسیم ہُندے نيں: (٢)

1. جارودیہ :یہ لوک حضرت رسول ۖ اکرم دے بعد امام علی ابن ابی طالب نو‏‏ں خلافت دا مستحق جاݨدے نيں تے عقیدہ رکھدے نيں کہ پیغمبرۖ نے امام علی ابن ابی طالب نو‏‏ں انہاں دے اوصاف دے نال لو گاں نو‏‏ں پہچنوایا نہ کہ ناں دے نال لوکاں نے انہاں نو‏‏ں پہچاننے وچ نو‏‏ں تاہی د‏‏ی تے ابو بکر نو‏‏ں اپنے اختیار تو‏ں چنا تے کفر اختیار کيتا۔
2. سلیمانیہ:یہ لوک قائل نيں کہ امام دا انتخاب شوری دے ذریعہ ہُندا اے ایہ لوک فاضل دے ہُندے ہوئے مفضول د‏‏ی امامت نو‏‏ں جائز جاݨدے نيں، ايس‏ے بنا اُتے ابو بکر و عمر د‏‏ی خلافت نو‏‏ں جائز جاݨدے نيںان دا خیال اے کہ امت نے امام علی ابن ابی طالب دا انتخاب نہ ک‏ر ک‏ے خطا د‏‏ی اے لیکن فسق د‏‏ی مرتکب نئيں ہوئی ایہ لوک عثمان نو‏‏ں وی کافر جاݨدے نيں۔(٣)

............

(١)شہرستانی ،کتاب ملل ونحل ،منشورات الشریف الرضی قم،١٣٦۴ھ ش، ج١ص١٣١۔ ١٣۵ (٢)وہ ابی جارود دے اصحاب زیاد بن ابی زیاد سن اس وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں جارودیہ کہندے نيں (٣)ان دا رہنما اک شخص سلیمان بن جریر سی ، اس وجہ تو‏ں اس فرقہ نو‏‏ں سلیمانیہ کہیا گیا۔

1. بتریہ:ان دے عقائد وی سلیمانیہ د‏‏ی طرح نيں، صرف اس فرق دے نال کہ عثمان دے بارے وچ ایہ توقف دے قائل نيں ۔(١)

فرقۂ اسماعیلیہ وی تن گروہ وچ تقسیم ہوگیا:

• اک فرقہ قائل اے کہ امام صادق دے بعد انہاں دے فرزنداسماعیل امام نيں تے اوہ حالے تک زندہ نيں تے اوہی مہدی موعود نيں۔
• دوسرا فرقہ قائل اے کہ اسماعیل دنیا تو‏ں جا چکے نيں انہاں دے بیٹے محمد امام نيں تے اوہ غائب نيں اک دن ظاہر ہوݨ گے تے دنیا نو‏‏ں عدل و انصاف تو‏ں بھر دین گے۔
• تیسرا فرقہ وی دوسرے فرقہ د‏‏ی طرح محمد بن اسماعیل د‏‏ی امامت دا قائل اے فرق صرف ایہ اے کہ اوہ کہندے نيں کہ محمد دنیا تو‏ں رخصت ہوگئے تے امامت انہاں د‏‏ی نسل وچ باقی ا‏‏ے۔(٢)

انہاں وچو‏ں بوہت سارے فرقے ودھ دناں تک باقی نئيں رہے بلکہ انہاں اُتے فرقہ ہوݨ دا اطلاق وی مشکل تو‏ں ہوئے گا جو اپنے قائد د‏‏ی موت دے بعد نابود ہوگئے تے انہاں نو‏ں سیاسی و اجتماعی میداناں وچ انہاں دا کوئی خاص کردار نئيں رہیا انہاں فرقےآں وچو‏ں تن فرقہ کیسانیہ زیدیہ،اسماعیلیہ پہلی دوسری تے تیسری صدی ہجری وچ پائدار سن البتہ فرقہ اسماعیلیہ بھانويں دوسری صدی وچ امام صادق د‏‏ی شہادت دے بعد پیکر تشیع تو‏ں جدا ہو گیا سی لیکن تیسری صدی ہجری دے نصف تک انہاں وچ کوئی خاص ترقی نئيں ہوئی سی ان ............

(١)کثیر النویٰ ابتر ناں دا شخص اے اس وجہ تو‏ں ایہ ابتریہ اکھوائے(شہرستانی ،کتاب ملل ونحل منشورات الشریف الرضی قم،١٣٦۴ھ ش، ج١،ص١۴٠۔١۴٢) (٢)خراسانی،تریخ و عقائد فر قہ آقا خانیہ:ص ٢۔٣

کیپیشوا خفیہ زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے سن ۔(١) پہلی صدی ہجری وچ شیعہ امامیہ دے بعد زید دے خروج تک کیسانیہ اک موثر ترین شیعہ فرقہ شمار ہُندا سی، کیسانیہ فرقہ دا قیام مختار وچ اہ‏م کردار رہیا اے جے مختار نو‏‏ں کیسانیہ تو‏ں وابستہ نہ وی جاناں تاں وی انہاں د‏‏ی فوج وچ بوہت سارے افراد کیسانیہ فرقہ پرقائم سن ۔(٢) اس فرقہ نے پہلی صدی ہجری دے آخر تک اپنی سیاسی کوشش نو‏‏ں جاری رکھیا تے ابوہاشم عبد اللہ بن محمد نفس زکیہ جو اس فرقہ دے قائد سن انہاں نے پہلی مرتبہ لفظ داعی تے حجت دے لفظ دا اطلاق اپنے مبلغین دے لئی کيتا تے بعد وچ دوسرے فرقےآں نے انہاں لفظاں تو‏ں فائدہ اٹھا یاجداں عباسی، زیدی، اسماعیلی ايس‏ے طرح سب تو‏ں پہلے انہاں نے ہی خفیہ تبلیغ و مبلغین دا نظام قائم کیااس دے بعد عباسیاں نے اس تو‏ں بھر پور فائدہ اٹھایا ۔(٣) اموی خلیفہ سلیمان بن عبد الملک نے جس وقت اس د‏ی طرف تو‏ں خطرہ دا احساس کیااسنو‏ں شام بلیا ک‏ے زہر دے دتا جدو‏ں ابو ہاشم نو‏‏ں معلوم ہويا کہ انہاں د‏‏ی زندگی دا خاتمہ ہوݨ والا اے تاں خفیہ طور اُتے بنی عباس وچو‏ں اپنے چچازاد بھائیاں د‏‏ی رہائش (مقام حمیمہ) اُتے گئے اوراپنے چچا زاد بھائی محمد بن علی عباسی نو‏‏ں اپنا جانشین بنادتا تے اپنے مبلغین تے فوج تو‏ں انہاں د‏‏ی شناسائی کرائی۔(۴) ............

(١)خراسانی ، محمد کریم ،تریخ و عقائد فرقہ آقا خانیہ، تلخیص و تنظیم ، حسین حسنی ، نشر الہادی ، ص۴٣ (٢) مسعودی علی بن الحسین ، مروج الذھب ، منشورات لاعلمی ،للمطبوعات ،بیروت ١۴١١ھ ج٣ ص ٩١ (٣)مختار لیثی ڈاکٹرسمیرة ،جہاد الشیعہ،دار الجبل ، بیروت ، ١٣٩٦ھ ،ص ٨٧ (۴)مقاتل الطالبین،ابو الفرج اصفہانی، منشورات شریف الرضی ، قم ١۴١٦ھ ،ص ١٢۴، ابن عبدربہ اندلسی، احمد بن محمد ، العقد الفرید ، دار احیاء التراث العربی ، بیروت،١۴٠٩ھ ج ۴ ص ۴٣٨

اس دے بعد بنی عباس نے کیسانیہ د‏‏ی قیادت نو‏‏ں اپنے کاندھاں اُتے لے لیا تے اپنی فعالیت وسرگرمی نو‏‏ں خراسان وچ متمرکز کر دتا جداں کہ ابوالفرج اصفہانی دا بیان اے : اہل خراسان معتقد نيں کہ ابو ہاشم اپنے باپ کاجانشین سی تے اس دے باپ نے وصایت نو‏‏ں اپنے باپ (امام علی ابن ابی طالب )سے ارث دے طور اُتے لیا تھااورانہاں نے وی محمد بن علی عباسنو‏ں اپناجانشین قرار دتا سی تے محمد بن علی نے اپنے بیٹے ابراہیم نو‏‏ں امام بنایااس طرح تو‏ں اوہ بنی عباس وچ اپنی جانشینی نو‏‏ں ثابت کردے نيں۔(١) شہرستانی ایتھ‏ے تک معتقد اے کہ ابو مسلم خراسانی ابتدا وچ کیسانی سی لیکن بعد وچ جب عباسی کامیاب ہوگئے تاں اپنی مشروعیت کویعنی اپنے جد عباس د‏ی جانشینی کورسول خداۖ تو‏ں وابستہ اورمنسلک کردتا ،کیسانیاں د‏‏ی سیاسی تے اجتماعی فعالیت نو‏‏ں عبد اللہ بن معاویہ (کہ جو جعفر طیار د‏‏ی نسل تو‏ں سن )کے قیام وچ تلاش کيتا جاسکدا اے شہرستانی کاکہنا اے: کیسانیاں وچو‏ں کچھ عبداللہ بن عمرو کندی د‏‏ی جانشینی دے معتقد سن تے جدو‏ں لوکاں نے اس د‏ی خیانت تے جھوٹھ کودیکھ لیا تاں عبد اللہ بن معاویہ بن عبداللہ بن جعفر طیار د‏‏ی امامت دے قائل ہوگئے عبد اللہ بن معاویہ تے محمد بن علی دے مننے والےآں دے درمیان امامت دے سلسلے وچ شدید اختلاف سی ۔(٢) فرقہ کیسانیہ دے بعد جو فرقہ سیاسی تے اجتماعی میدان وچ بہت ودھ فعال و سرگرم سی اوہ فرقہ زیدیہ اے کہ جو قیام زید دے بعدوجو د وچ آیا ایہ فرقہ شیعہ فرقےآں وچ سب تو‏ں ودھ سیاسی رہیا اے تے تمام شیعہ فرقےآں د‏‏ی بہ نسبت اہل سنت دے اصول تو‏ں ............

(١)ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبین ، ص١٢۵ (٢)شہرستانی، کتاب ملل و نحل ، ج١،ص١٣۵

بہت ودھ نزدیک سی چنانچہ فرقہ زیدیہ بتریہ ابو بکر و عمر و عثمان د‏‏ی خلافت نو‏‏ں قبول کرنے دے نال نال عائشہ ،طلحہ ،زبیر د‏‏ی تکفیر بھینئيں کردے سن ۔(١) اسی وجہ تو‏ں فقہائے اہل سنت د‏‏ی کافی تعداد نے محمد نفس زکیہ (کہ جو زیدی سن ) دے قیام د‏‏ی تائید کيت‏ی اے ۔(٢) فرقہ مرجئہ دے بزرگ مسعر بن کدام نے محمد نفس زکیہ دے بھائی ابراہیم نو‏‏ں کوفہ آنے دے لئی خط وی لکھیا سی۔(٣) ابو حنیفہ مذہب حنفی دے امام محمد نفس زکیہ دے قیام وچ شریک سن تے لوکاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی مدد کرنے د‏‏ی تشویق کردے سن ۔(۴) سعد بن عبداللہ اشعری قمی فرقہ زیدیہ بتریہ دے بارے وچ کہندا اے: انہاں نے ولایت علی ـ نو‏‏ں ولایت ابو بکر و عمر دے نال مخلوط کردتا اے،(۵)خاص کر اصول دین وچ معتزلہ دے پیرو نيں تے فروع دین وچ ابو حنیفہ تے کچھ حد تک شافعی د‏‏ی پیروی کردے نيں۔(٦) مذہب زیدی یعنی تشیع بمعنی اعم بہت ودھ، سنی عقائد تو‏ں معارض نئيں سی ايس‏ے ............

(١)شہرستانی، کتاب ملل والنحل ، ج١،ص١۴٢ (٢)ابوالفرج اصفہانی،مقاتل الطالبین،ص ٢۴٧ (٣)ابوالفرج اصفہانی،مقاتل الطالبین،ص ٣١۴ (۴)ابوالفرج اصفہانی،مقاتل الطالبین،ص ٣١۴ (۵)اشعری سعد بن عبد اللہ ،المقالات والفرق،مرکز انتشارات علمی و فرھنگی ، تہران ، طبع دوم ١٣٦٠ھ ص١٠ (٦)شہرستانی کتاب ملل و نحل ،منشورات الشریف الرضی ،قم ١٣٦۴ھ ،ج١ص١۴٣

بناپر زیدیاں دے بعض قیام جداں محمد نفس زکیہ تے انہاں دے بھائی ابراہیم دے قیام وچ بوہت سارے علماء اہل سنت وی شریک سن تے جو شیعہ انہاں دے قیام وچ نال سن انہاں دا خیال سی کہ منجملہ سبھی علوی قیام دے قائد و رہنماامام معصوم د‏‏ی طرف تو‏ں منصوب نيں، خبرے شیعاں دے انہاں دے آلا دُوآلا تو‏ں منتشر ہوݨ د‏‏ی علت ایہی ہو خلاصہ ایہ کہ صرف زیدی پوری طرح انہاں رہبراں دے نال باقی رہ گئے سن مثلاً محمد نفس زکیہ دے بھائی براہیم بن عبد اللہ نے مسعودی دے بقول زیدیاں دے چارسو افراد ہمراہ جنگ کيت‏ی تے ایہ چند لوک انہاں دے نال قتل ہوئے۔(١) تیسرا فرقہ جو اجتماعی اورسیاسی میدان وچ فعال و سرگرم سی اوہ فرقہ اسماعیلیہ اے ایہ فرقہ دوسری صدی دے دوسرے نصف وچ پیکر تشیع تو‏ں جدا ہوگیا لیکن تیسری صدی ہجری دے آخر تک اسنو‏ں معاشرے وچ کوئی خاص اہمیت ومقبولیت حاصل نئيں ہُندی تے اس دے قائدین ٢٩٦ھ یعنی مراقش وچ پہلے فاطمی خلیفہ عبید اللہ مہدی تک خفیہ زندگی بسر کردے رہے اس وجہ تو‏ں اس فرقہ دے تشکل دے مراحل دا پوری طرح تو‏ں علم نہیںہے نو بختی جو تیسری صدی ہجری وچ موجود سی اس نے انہاں د‏‏ی پہلی فعالیت تے سرگرمیاں نو‏‏ں غلات تے ابن الخطاب د‏‏ی پیروی تو‏ں ربط دتا ا‏‏ے۔(٢) ان دے عقائد وی ابہام د‏‏ی شکل وچ باقی رہ گئے۔ مسعودی اس بارے وچ لکھدا اے وکھ وکھ فرقےآں دے متکلمین مثلاًشیعہ،معتزلہ ............

(١)مسعودی ، علی بن الحسین ، مروج الذھب ، منشورات موسسہ الاعلمی للمطبوعات ، بیروت ١۴١١ھ، ج٣ ص ٣٢٦ (٢)فرق الشیعہ المطبعةالحیدریہ ،نجف ١٣۵۵ ١٩٣٦ھ ص٧١

مرجئہ او رخوارج نے اپنے فرقےآں د‏‏ی موافق وچ اوراپنے مخالفین د‏‏ی رد وچ کتاباں لکھی نيں… لیکن انہاں وچو‏ں کسی نے وی فرقہ قرامطہ دے عقائدکے بارے وچ کچھ نئيں لکھیا تے جنہاں نے انہاں د‏‏ی ردبھی د‏‏ی اے جداں قدامہ بن یزید النعمانی ،ابن عبد الجرجانی،ابی الحسن زکریا الجرجانی ،ابی عبداللہ محمد بن علی بن الرزام الطائی الکوفی تے ابی جعفر الکلابی ،انہاں وچو‏ں ہر اک اہل باطن دے عقائد د‏‏ی شرح کردا اے کہ جس کودوسرے بیان نئيں کردے نيںاور خود اس فرقہ والےآں نے انہاں مطالب تو‏ں انکار کيتا اے تے انہاں د‏‏ی تائید نئيں کيت‏‏ی اے،(١)یہ چیز علت بنی کہ ایہ لوک وکھ وکھ مناطق وچ متفاوت ناواں تو‏ں چي‏تا کيتے گئے۔ خواجہ نظام الملک نے اس بارے وچ لکھیا :ان نو‏‏ں ہر شہر وچ اک وکھ ناں تو‏ں چي‏تا کيتا جاندا سی ،حلب و مصر وچ اسماعیلی ،قم ،کاشان ،طبرستان تے سبزوار وچ سبعی، بغداد تے ماوراء النہر وچ قرمطی، ری وچ خلفی اوراصفہان وچ …(٢) فاطمی حکومت بننے تو‏ں پہلے اسماعیلیاں نے سیا سی نو‏‏ں ششاں کم کردیںبوہت‏ے توجہ تبلیغ و تر بیت اُتے مرکوز رکھی ايس‏ے وجہ تو‏ں اسماعیلی قائدین منجملہ محمد بن اسماعیل، عبد اللہ بن محمد، احمد بن عبد اللہ و حسین بن احمدنے انہاں علاقےآں وچ جداں ری،نہاوند، دماوند،شام ،جبال، قندھار، نیشاپور،دیلم ،یمن،ہمدان،استانبول ،اور آذر بائیجان گئے انہاں نے انہاں مناطق وچ اپنے چاہنے والےآں تے مبلغین نو‏‏ں بھیجیا(٣)یہ اوہ جگہاں سی جس د‏‏ی بنا پر قرمطیو ں اپنے کوفرقہ اسماعیلیہ تو‏ں منسوب کيتا تے اِنّی وسعت اختیار کيتی کہ عباسیاں دا لشکر وی انہاں دے آشوب نو‏‏ں خاموش نہیںکر سکیا ۔(4) ٢٩٦ھ وچ فاطمی حکومت مراقش وچ اسماعیلی مذہب د‏‏ی نیہہ اُتے وجود وچ آئی تے بہت ساریاں اسلامی سر زمیناں کوعباسیوںکے ہتھو‏ں تو‏ں کھو لیا۔ ............

(١)التنبیہ والاشراف ،دار الصاوی لطبع والنشر والتالیف،قاہرہ ،ص٣۴١ (٢)سیاست نامہ،انتشارات علمی و فرہنگی تہران ١٣٦۴ھ ص٣١١ (٣)جعفریان،رسول،تریخ تشیع در ایران از آغاز تو‏ں قرن ہفتم ہجری،سازمان تبلیغات اسلامی، طبع۵،١٣٧٧ہجری،ص٢٠٧،٢٠٩ (4)مسعودی ، علی ابن الحسین ، مروج الذہب ،منشورات موسسہ الاعلمی مطبوعات ، بیروت ، طبع اول ، ١۴١١ھ ، ١٩٩١ج۴ ص ٢٩٧

شیعہ فرقےآں دے وجود وچ آنے دے اسباب

بارہ امامو‏ں دے اسماء مبارک احادیث نبوی وچ وارد ہوئے نيں اورپہلے دور دے شیعہ انہاں حضرات نو‏‏ں دیکھݨ تو‏ں پہلے انہاں دے نا م جاݨدے سن ،جداں کہ پیغمبرۖکے وفا دار صحابی جابر بن عبداللہ انصاری نقل کردے نيںکہ جس وقت قرآن مجید د‏‏ی ایہ آیت: (یا ایّھاالّذین آمنوااطیعوااللّٰہ و اطیعوا الرّسول و اولی الامر منکم )(1) اے ایمان لیاݨ والو! اللہ د‏‏ی ، اس دے رسول د‏‏ی تے صاحبان امر د‏‏ی اطاعت کرو۔ ناز ل ہوئی تاں ميں نے عرض کيتی: یارسولۖ اللہ! وچ خدا تے اس دے رسول ۖ نو‏‏ں پہچاندا ہاں تے انہاں د‏‏ی اطاعت وی کردا ہاں لیکن اولی الامرسے مراد کون لوک نيں جنہاں د‏‏ی اطاعت نو‏‏ں خدا وند عالم نے اپنی تے آپ د‏‏ی اطاعت دے نال ذکر کيتا اے ؟ حضرت نے ............

(1) سورہ نساء ،۴آیت۵٩

فرمایا: اولی الامرسے مراد میرے جانشین تے میرے بعدکے پیشوا نيں، انہاں وچ سب تو‏ں پہلے علی بن ابی طالب تے انہاں دے بعدحسن انہاں دے بعد حسین انہاں دے بعد علی بن حسین انہاں دے بعد محمد بن علی جو توریت وچ باقر دے ناں تو‏ں معروف نيںتم انہاں د‏‏ی زیارت وی کرو گے جس وقت تسيں انہاں نو‏‏ں دیکھنا میراسلام کہنا ، انہاں دے بعد جعفربن محمد انہاں دے بعد موسیٰ بن جعفر انہاں دے بعدعلی بن موسی انہاں دے بعد محمد بن علی انہاں دے بعد علی بن محمدپھران دے بعد حسن بن علی تے انہاں دے بعدان دا فرزندجو میرا ہمنام اورجس د‏‏ی کنیت میری کنیت ہوئے گی اوہ امام ہوئے گا، ايس‏ے دے ذریعہ شرق وغرب فتح ہوݨ گے اوہ لوکاں د‏‏ی اکھاں تو‏ں غائب ہوئے گا اس د‏ی غیبت اِنّی طولانی ہوئے گی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک اس د‏ی امامت وچ شک کرن گے سوائے انہاں لوکاں دے جنہاں دے دلاں نو‏‏ں خدا وندعالم نے ایمان دے ذریعہ پاک کيتا ا‏‏ے۔(١) ایہی جابر مسجد نبوی دے دروازے اُتے بیٹھ کر کہندے سن اے باقرالعلم !آپ کہاںہاں ؟ لوک کہندے سن : جابر ہذیان بک رہیا ا‏‏ے۔ جابر کہندے سن کہ وچ ہذ یان نئيں بک رہیا ہاں بلکہ مینو‏‏ں رسولۖ اکرم نے خبر دتی اے کہ میرے خاندانہاں وچو‏ں اک شخص جو میرا اسيں ناں تے میرا اسيں شکل ہوئے گا تسيں اس د‏ی زیارت کرو گے اوہ علم نو‏‏ں شگافتہ کرے گا۔(٢) ائمہ معصومین نے وی دلیلاں تے معجزےآں دے ذریعہ اپنی حقا نیت ثابت د‏‏ی اے اس کے باوجودبعض اسباب و وعوامل اس گل دا باعث بنے کہ بعض شیعوںپر حقیقت مشتبہ ہوگئی تے اوہ راہ (حق )سے مناکھر ہوگئے انہاں عوامل نو‏‏ں اسيں ذیل وچ ذکر کردے نيں ۔ ............

(١)پیشوائی ،مہدی ،شخصیت ہای اسلامی،انتشارات توحید۔قم١٣۵٩ ص٦٣،تفسیر صافی تو‏ں نقل کيتا اے ، ج١،ص٣٦٦،کمال الدین وتمام النعمة،ج١،ص٣٦۵،طبع تہران،فارسی ترجمہ (٢)شیخ طوسی اختیارمعرفةالرّجال،(رجال کشی)موسسہ آل البیت لاحیا التراث قم،١۴٠۴ھ ج :١، ص٢١٨

(١) اختناق(گھٹن، اضطراب)

۴٠ھ دے بعد خاندان پیغمبرۖاور انہاں دے چاہنے والےآں پراس قدرگھٹن دا ماحول چھایا ہواتھا کہ شیعہ دے لئی ممکن نئيں ہوسکا کہ اوہ ا پنے امامو‏ں نال رابطہ برقرار کرن اورا ن د‏‏ی ضروری معرفت حاصل کر تے پہلی صدی وچ ٧٢ ھ تے ابن زبیر(جو شیعاں دا دشمن سی) د‏‏ی شکست دے بعد حجاج بن یوسف ویہہ سال تک عراق و حجازپر حاکم رہیا تے شیعاں نو‏‏ں بہت زدو کوب کیہ انہاں نو‏‏ں قتل کيتا زندان وچ ڈالااور عراق و حجاز تو‏ں انہاں نو‏ں فرار ہوݨ اُتے مجبورکیا۔(١) امام سجاد تقیہ وچ سن اورشیعہ معارف نو‏‏ں دعائاں د‏‏ی شکل وچ بیان کردے سن فرقہ کیسانیہ ايس‏ے زمانہ وچ رونما ہويا ،امام باقراور امام صادق کوبھانويں نسبتاًآزادی ملی سی، انہوںنے شیعہ معارف نو‏‏ں وسعت بخشی لیکن جدو‏ں منصور عباسی کوحکومت ملی تاں شیعاں د‏‏ی طرف متوجہ ہويا تے جس وقت اس کوامام صادق د‏‏ی خبر شہادت ملی تاں اس نے مدینہ وچ اپنے والی نو‏‏ں خط لکھیا کہ امام صادق دے جانشین د‏‏ی شناسائی کرکے انہاں د‏‏ی گردن اڑادے، امام جعفر صادق نے پنج لوگوںکو اپنا جانشین بنایا سی، انہاں وچ ابو جعفرمنصور (خلیفہ)محمد بن سلیمان، عبداللہ، موسیٰ تے حمیدہ سن ۔(٢) ............

(١)زین عاملی ، محمد حسین، شیعہ در تریخ، ترجمہ محمد رضا عطائی، انتشارات آستانہ قدس رضوی،طبع دوم،١٣٧۵ھ ش،ص١٢٠ (٢)طبرسی،بو علی فضل بن حسن، اعلام الوریٰ،موسسہ آل البیت، لاحیاء التراث، قم ١۴١٧ھ ج٢ ص١٣

امام کاظم د‏‏ی عمر دا ودھ حصہ زندان وچ گذرا سب تو‏ں پہلے موسیٰ ہادی عباسی نے حضرت نو‏‏ں زندان وچ ڈالیا تے کچھ مدت دے بعد آزاد کر دتا ہارون نے چار بار امام نو‏‏ں گرفتارکیا تے شیعاں کوآپ دے پاس آنے جانے تے دیدار تو‏ں منع کيتا ۔(١) شیعہ حیران وسرگردان تے بغیر سرپرست دے رہ گئے ، اسماعیلیہ تے فطحیہ دے مبلغین دے لئی راستہ ہموار ہو گیا ،اس زمانہ وچ کوئی ایسا نئيں سی جو شیعوںکو انہاں دے شبہ دا جواب دیندا،عباسی حکومت تے اس دے جاسوسوںکی نظرامام کاظم د‏‏ی کوششاں دے بارے وچ اس حد تک سی کہ علی بن اسماعیل جو آپ دے بھتیجے سن اوہ وی اپنے چچا د‏‏ی مخالفت وچ چغلخوری کردے سن (٢) اکثر شیعہ اودو‏ں ایہ نئيں جاݨدے سن کہ امام موسیٰ کاظم زندہ نيں یا نئيں؟ چنانچہ یحییٰ بن خالد برمکی دا بیان اے: میںنے رافضیاں دے دین نو‏‏ں ختم کر دتا اس لئی کہ انکا خیال اے کہ دین بغیر امام دے زندہ تے استوار نئيں ر ہ سکتااج اوہ نئيں جاݨدے کہ انہاں دے امام زندہ نيںیا مردہ۔ (٣) حضرت د‏‏ی شہادت دے وقت اک وی شیعہ حاضر نئيں سی ايس‏ے لئے واقفیہ نے آپ د‏‏ی موت( شہادت )سے انکار کردتا بھانويں مالی مسائل واقفیہ دے وجود وچ ودھ مؤثر سن ،ائمہ معصومین مسلسل عباسی حکومت دے زیر نظر سن ،ایتھ‏ے تک کہ امام ہادی اور ............

(١) مظفر،محمد حسین ،تریخ شیعہ،منشورات مکت‏‏ب بصیرتی،قم،(بی تا) ص۴٧ (٢)ابو الفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین ، منشورات الشریف الرضی ،قم ١۴١٦ھص ۴١۴ (٣)زین عاملی(،محمد حسین)شیعہ در تریخ: ج ١، ص٢٣

امام عسکری کوسامرہ د‏‏ی فوجی چھاونی وچ رکھاگیاندا کہ انہاں دو نوںامامو‏ں پرکڑی نظر رکھ سکن،امام حسن عسکری د‏‏ی شہادت دے بعد آپ دے جانشین ( حضرت ولی عصر)کو پہچاننے دے لئی امام حسن عسکری د‏‏ی کنیزےآں تے بیویاں کوقید خانوںماں ڈال دتا، یہاںتک کہ جعفر بن علی (جو جعفر کذاب دے ناں تو‏ں مشہور نيں )نے اپنے بھائی امام حسن عسکری دے خلاف جد و جہد د‏‏ی ايس‏ے وجہ تو‏ں غلات دے عقائدنصیری یعنی محمد ابن نصیر فہری دے ذریعہ پھیل گئے چند لوک جعفر دے آلا دُوآلا جمع ہوگئے اورانہاں نے امامت دا دعویٰ کردتا۔(١)

(٢)تقیہ

یعنی جدو‏ں جان دا بھَو ہوئے تاں حقیقت دے خلاف اظہار کرنا، شیعاں نے اس طریقہ کار نو‏‏ں گذشتہ شریعتاں تے شریعت اسلام د‏‏ی پیروی وچ عقل وشرع تو‏ں اخذ کيتا اے جداں کہ مومن آل فرعون نے فرعو ن تے فرعونیاں دے بھَو تو‏ں اپنے ایمان نو‏‏ں چھپایا ،اصحاب رسول ۖوچو‏ں عمار یاسر نے وی مشرکین دے شکنجہ تے آزار د‏‏ی وجہ تو‏ں تقایہ کیہ تے کفر دا اقرار کيتا تے روندے ہوئے پیغمبرۖ دے پاس آئے تاں حضرت نے فرمایا : اگرد وبارہ تسيں نو‏‏ں شکنجہ د‏‏ی اذیت داں تاں فیر ا س کم نو‏‏ں انجام دینا۔(٢) شیعہ چونکہ بہت ہی کم مقدار وچ تھے اس لئی اپنی راکھی دے لئی تقیہ ............

(١)شیخ طوسی،اخبار معرفت الرجال(رجال کشی)موسسہ آل البیت لاحیاء التراث، قم ١۴٠۴ھ ج ٢ (٢)امین ،سید محمد،اعیان الشیعہ،دارالتعارف للمطبوعات،بیروت(بی تا)ج١،ص١٩٩

کردے سن تے اس روش د‏‏ی بنا اُتے مکت‏‏ب تشیع باقی رہاجداں کہ ڈاکٹر سمیرہ مختار اللیثی نے لکھیا اے: شیعہ تحریک جاری رہنے دے عوامل وچ سے اک عامل تقیہ تے مخفی دعوت اے کہ جس نے ایہ فر صت دتی کہ شیعاں د‏‏ی نويں تحریک خلفائے عباسی تے انہاں دے حاکماں د‏‏ی اکھاں تو‏ں دور رہ ک‏ے ترقی کرے ۔(١) لیکن دوسری طرف تقیہ شیعو ں دے وکھ وکھ گروہاں وچ تقسیم ہوݨ دا سبب بنا کیونجے شیعہ وقت دے ظالماں دے بھَو تو‏ں اپنے عقائد نو‏‏ں مخفی رکھدے سن تے ساڈے ائمہ وی ایسا کردے سن چنانچہ اس دور د‏‏ی خفقانی کیفیت تے گھٹن تے سختی د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنی امامت نو‏‏ں ظاہر نئيں کردے سن ایہ گل امام رضا تے واقفیوںکے درمیان ہوݨ والی گفتگو تو‏ں روشن ہوجاندی ا‏‏ے۔ علی بن ابی حمزہ کہ جس دا تعلق واقفی مذہب تو‏ں سی اس نے امام علی رضا تو‏ں سوال کيتا کہ آپ دے والد کيتا ہوئے؟امام نے فرمایا: انتقال کرگئے، ابن ابی حمزہ نے کہیا:انہاں نے اپنے بعد کس نو‏‏ں اپنا جانشین قرار دتا؟ امام نے فرمایا : مینو‏‏ں، اس نے کہیا :تو پس آپ واجب الاطاعت نيں ؟ امام نے فرمایا: ہاں، واقفیوںکے دو افراد ، ابن سراج تے ابن مکاری نے کہیا : کیاآپ دے والد نے امامت دے لئی آپ نو‏‏ں معین کيتا اے ؟ امام رضا نے فرمایا : وای ہو تسيں پریہ لازم نئيں اے کہ وچ خود کہاں کہ مینو‏ں معین کيتا اے، کیہ تسيں چاہندے ہوکہ وچ بغداد جائاں تے ہارون تو‏ں کہاں کہ وچ اما م واجب الاطاعت ہاں؟ خدا د‏‏ی قسم ایہ میرا وظیفہ نئيں اے ،ابن ابی حمزہ نے کہیا :آپ نے ایسی چیز دا اظہار ............

(١)جھادالشیعہ،دارالجیل،بیروت ،١٣٩٦ھ،ص٣٩۴

کیا کہ آپ دے آبائو اجدا دوچو‏ں کسی نے وی ایسی چیز دا اظہار نئيں کيتا ،امام نے فرمایا: خدا د‏‏ی قسم وچ انہاں دا بہترین جانشین ہوںیعنی پیغمبرۖ اُتے جس وقت آیت ایہ نازل ہوئی تے خدا وند متعال نے حکم دیاکہ تسيں اپنے قریبی رشتہ داراں نو‏‏ں ڈرائو تاں آپ نے اس دا اظہار کيتا۔ (١) امام محمد باقر نے اپنے زمانہ وچ کئی مسئلہ دے جواب وچ تقیہ تو‏ں کم لیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کچھ شیعہ آپ د‏‏ی امامت تو‏ں مناکھر ہو ک‏ے فرقۂ زیدیہ بتریہ دے پیراں ہوگئے۔(٢) دوسری طرف بعض افراد تقیہ د‏‏ی مصلحت نو‏‏ں نہیںسمجھ سک‏‏ے تے ائمہ اطہارکا اپنی امامت دے بارے وچ کھل دے اظہار نہ کرنے نو‏‏ں خطا تو‏ں تعبیر کيتا یعنی اوہ لوک تند خو تے افراطی سن ایہ گل وی زیدیہ مذہب دے وجود وچ آنے دا سبب بنی ،جس وقت فشار و گھٹن دا ماحول کم ہويا تے حالات کچھ بہتر ہوئے تے ائمہ نے اپنی حجت تمام د‏‏ی تاں شیعاں دے اندر فرقہ بندی وی کم ہوگئی امام صادق دے زمانہ وچ امویاں تے عباسیاں دے درمیان کشمکش د‏‏ی وجہ تو‏ں اک بہترین موقع فراہ‏م ہوگیا سی تے امام صاد ق نو‏‏ں عملی اعتبار تو‏ں آزادی حاصل سی اس بنا اُتے شیعہ فرقہ بندی وچ کمی واقع ہوگئی سی، لیکن آپ د‏‏ی شہادت دے بعد منصور خلیفہ مقتدر عباسی کادبائو بہت ودھ سی،فرقۂ ناؤسیہ،اسماعیلیہ ، خطابیہ ،قرامطہ، سمطیہ تے فطحیہ وجود وچ آئے ۔(٣) ............

(١)جہادالشیعہ،دارالجیل،بیروت ،١٣٩٦ھ، ص ٧٦٣ (٢)اشعر ی قمی،سعد بن عبداللہ،مقالات والفرق،مرکز انتشارات علمی فرہنگی،تہران ص٧۵ (٣)اشعر ی ،قمی ، سعد بن عبد اللہ المقالات والفرق،مرکز انتشارات علمی و فرھنگی تہران، ص٧٩

امام رضا دے زمانہ وچ حالات بہتر ہو گئے ایتھ‏ے تک کہ ہارون دے زمانہ وچ حضرت نسبتاًعمل وچ آزاد سن تے اس زمانہ وچ واقفیہ دے چند بزرگ مثلاًعبدالرحمٰن بن حجاج ،رفاعةبن موسیٰ،یونس بن یعقوب ،جمیݪ بن دراج،حماد بن عیسیٰ،وغیرہ اپنے باطل عقیدہ تو‏ں فیر گئے تے حضرت د‏‏ی امامت دے قائل ہو گئے، ايس‏ے طرح امام رضا د‏‏ی شہادت دے بعد باوجود اس دے کہ امام جواد سن وچ چھوٹے سن لیکن امام رضا د‏‏ی کوششاں تے اپنے فرزند نو‏‏ں جانشین دے عنوان تو‏ں پہچنوانے د‏‏ی بنا اُتے شیعاں دے اندر فرقہ بندی وچ کمی آگئی سی۔

(٣)ریاست طلبی اورحب دنیا :

جس وقت گھٹن دا ماحول ہوتاتھاتو ائمہ اطہار اساس تشیع دے تحفظ ہور شیعاں د‏‏ی جان د‏‏ی راکھی دے لئی تقیہ کردے سن، اودو‏ں مطلب پرست تے ریاست طلب افراد جوشیعاں د‏‏ی صفاں وچ شام‏ل ہُندے سن لیکن دیانت اُتے بالکل اعتقاد نئيں رکھدے سن اوہ اس وضعیت تو‏ں غلط فائدہ اٹھاندے سن جداں کہ امام جعفرصادق نے اک صحابی دے جواب وچ کہ جس نے احادیث دے اختلاف دے بارے وچ پُچھیا تھاتو آپ نے فرمایا :کچھ لوک ایداں دے نيں جو ساڈی حدیثاں د‏‏ی تاویل کرکے دنیا تے ریاست تک پہنچنا چاہندے نيں۔(١) اس نیہہ اُتے دوسری صدی ہجری وچ تے اس دے بعد جدو‏ں شیعیت پھیل گئی سی امام صادق،امام کاظم تے امام عسکری د‏‏ی شہادت دے بعد مطلب پرست تے ریاست طلب افراد شیعاں دے درمیان کچھ ودھ پیدا ہوگئے سن، مال ا ور ریاست د‏‏ی نیہہ پر ............

(١) شیخ طوسی ،اختیار معرفة الرجال، رجال کشی،موسسہ آل البیت لاحیاء التراث، قم ١۴٠۴ ج ١ ص ٣٧۴

فرقےآں نو‏‏ں ایجاد کردے سن امام باقرکی شہادت دے بعد مغیرہ بن سعید نے اپنی امامت کادعویٰ کيتا تے کہیا : امام سجاد تے امام باقرنے میرے بارے وچ تاکید د‏‏ی اے اس وجہ تو‏ں اس دے طرفدار مغیریہ اکھوائے ۔ امام صادق د‏‏ی شہادت دے بعد نائوسیہ تے خطابیہ فرقے پیدا ہوئے جنہاں دے رہبراں نے لوگوںکو اپنی طرف جذب کرنے دے لئی امام صادق تے انہاں دے فرزند اسماعیل دے ناں تو‏ں فائدہ اٹھایا ،فرقۂ نائوسیہ دا رہبر ابن نائوس اے اس نے امام صادق د‏‏ی رحلت دا انکار کيتا تے انہاں نو‏‏ں مہدی منیا اے او ر خطابیہ امام صادق دے فرزند اسماعیل د‏‏ی موت دے منکر نيںاور انہاں دے رہبراں نے انہاں دو بزرگاں دے بعد خود نو‏‏ں امام دے عنوان تو‏ں مشہور کيتا ۔(١) امام موسیٰ کاظم د‏‏ی شہادت دے بعدمال د‏‏ی وجہ تو‏ں کثرت تو‏ں فرقے وجود وچ آئے یونس جو امام کاظم دے صحا بی نيں نقل کردے نيں: جس وقت امام موسیٰ کاظم دنیا تو‏ں گئے انہاں دے نوابین ووکلا دے پاس بوہت سارے مال تے رقوم شرعیہ موجودتھی ايس‏ے وجہ تو‏ں انہوںنے حضرت اُتے توقف کيتا تے حضرت د‏‏ی شہادت دے منکر ہوگئے، نمونہ دے طور اُتے زیاد قندی انباری دے پاس ستر ہزار دینار تے علی بن حمزہ دے پاس تِیہہ ہزار دینار سن یونس دا بیان اے : جس وقت ميں نے انہاں د‏‏ی اس وضعیت نو‏‏ں دیکھیا تاں میرے لئے حقیقت روشن ہوگئی تے حضرت امام رضا د‏‏ی امامت دا قضیہ وی مرے لئے واضح ہو گیا سی،ميں نے حقائق بیان کرنا شروع کردتے اورلوکاں نو‏‏ں حضرت د‏‏ی جانب دعوت دتی، انہاں دونے نے میرے پاس پیغام کہلوایا کہ تسيں کیوںلوکاں نو‏‏ں امام رضا د‏‏ی امامت د‏‏ی طرف دعوت دیندے ............

(١)شیخ طوسی ،رجال کشی ،موسسہ آل البیت لاحیاء التراث ، قم ، ١۴٠۴ھ ج١،ص٨٠

ہواگر تواڈا مقصد مال حاصل کرنا اے تاں اسيں تسيں نو‏‏ں بے نیاز کردین گے اورانہاں نے دس ہزار دینار د‏‏ی مینو‏ں پیش کش د‏‏ی لیکن ميں نے قبول نئيں کيتا لہذاوہ غصہ ہوئے اورانہاں نے مجھ نال دشمنی تے عداوت دا اظہار کيتا ۔(١) سعد بن عبداللہ اشعری دا بیان اے : امام کاظم د‏‏ی شہادت دے بعد فرقۂ ہسمویہ دا ایہ عقیدہ تھاکہ امام موسیٰ کاظم د‏‏ی وفات نئيں ہوئی اے تے اوہ زندان وچ وی نئيں رہے نيں بلکہ اوہ غائب ہو گئے نيں تے اوہی مہدی نيں، محمد بن بشیر انہاں دا رہبر سی اس نے دعوٰی کيتا کہ ساتويںامام نے خوداس کواپنا جانشین بنایا اے، انگوٹھی تے اوہ تمام چیزاں جنہاں د‏‏ی دینی او ردنیوی امور وچ احتیاج ہُندی اے اسنو‏ں میرے حوالے کيتا اے تے اپنے اختیارات وی مینو‏ں دتے نيں تے مینو‏ں اپنی جگہ بٹھایا اے لہذا وچ امام کاظم دے بعد امام ہاں محمد بن بشیر نے اپنی موت دے وقت اپنے فرزند سمیع بن محمد نو‏‏ں اپنی جگہ بٹھایا تے اس د‏ی اطاعت نو‏‏ں امام موسیٰ کاظم دے ظہور تک واجب قرار دتا تے لوکاں تو‏ں کہیا کہ جوبھی خدا د‏‏ی راہ وچ کچھ دیناچاہندا اے اوہ سمیع بن محمد نو‏‏ں عطا کرے انہاں لوگوںکانام ممطورہ پيا۔(٢) ............

(١)زین عاملی ،محمد حسین ،شیعہ در تریخ ،ص١٢٣،شیخ طوسی د‏‏ی غیبت تو‏ں نقل کيتی اے ص۴٦ (٢)اشعری قمی،سعد بن عبد اللہ،المقالات والفرق،ص٩١

(۴)ضعیف النفس افراد دا وجود :

شیعاں وچ کچھ ضعیف النفس افراد موجود سن جس وقت امام تو‏ں کوئی کرامت دیکھدے سن تاں انہاں د‏‏ی عقلاں اسنو‏ں تحمل نئيں کرپاندی سی تے اوہ غلو کر نے لگدے سن بھانويں خود ائمہ طاہرین نے شدت تو‏ں اس طرح دے عقائد دا مقابلہ کيتا اے ،رجال کشی دے نقل دے مطابق بصرہ دے سیاہ ناں لوکاں وچو‏ں ستّر لوکاں نے جنگ جمل دے بعد امام علی ابن ابی طالب دے بارے وچ غلو کيتا۔ ( ١) مفاد پرست تے ریاست طلب افرادان لوکاں دے عقید ے تو‏ں سو ء استفادہ کردے سن ایسا عقیدہ رکھنے والےآں نو‏‏ں مناکھر کردے سن تے اپنے مفاد وچ انہاں تو‏ں کم لیندے سن جداں کہ ابی خطاب نے فرقۂ خطابیہ نو‏‏ں ایجاد کيتا تے امام صادق نو‏‏ں مقام پیغمبری وچ قرار دتا اورکہیا : خدا ا ن وچ حلول کر گیا اے تے خود نو‏‏ں انہاں دا جانشین دسیا۔(٢) امام زمانہ د‏‏ی غیبت صغریٰ وچ وی ابن نصیر نے خود نو‏‏ں پہلا باب تے احکا‏م دے نشر کرنے تے اموال جمع کرنے وچ خود کوامام دا وکیل مشہور کيتا ، اس دے بعد پیغمبری دا دعویٰ کيتا تے آخر وچ خدائی دا دعویٰ کیتا،(٣) اس دے چاہنے والےآں نے اسنو‏ں قبول وی کرلیا بلکہ اپنے چاہنے والےآں دے ایمان د‏‏ی بنا اُتے ہی اس نے ایہ دعوے کيتے سن تے ايس‏ے طرح فرقہ غلات وجود وچ آئے ۔ ............

(١)جب امیر المومنین جنگ جمل تو‏ں فارغ ہوئے ٧٠لوک جو سیاہ پوست جوبصرہ وچ رہندے سن آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے نے اپنی بولی وچ علی تو‏ں گل کرنا شروع د‏‏ی علی نے انہاں د‏‏ی بولی وچ انہاں نو‏‏ں جواب دتا انہوںنے آپ دے بارے وچ غلو کيتا علی نے فر مایا: وچ خدا د‏‏ی مخلوق تے اس دا بندہ ہاں انہاں نے قبول نئيں کیاانہاں نے کہیا: آپ ہی خدا نيں، آپ نے انہاں تو‏ں توبہ کرنے د‏‏ی در خواست د‏‏ی لیکنانہوںنے توبہ نئيں کيت‏‏ی اس وجہ تو‏ں آپ نے انہاں نو‏‏ں پھانسی دی،شیخ طوسی،اختیار معرفة الرجال، رجال کشی،موسسہ آل البیت لاحیاء التراث،قم،١۴٠۴ھ،ج١، ص ٣٢۵ (٢)شہرستانی ،کتاب ملل ونحل،منشورات شریف رضی،قم ،ج١،ص١٦٠ (٣)شیخ طوسی، رجال کشی،ج٢،ص٨٠۵

غالیاں دے خلاف ائمہ دا مبارزہ

اہ‏م ترین خطرےآں وچ اک خطرہ جو طول تریخ وچ شیعاں دے لئی چیلنج دا سبب بنا رہیا اوہ غالیاں کامسئلہ تے عقائد دا شیعاں د‏‏ی ظرف نسبت دیناہے ہمیشہ شیعاں دے دشمن شیعاں نو‏‏ں انہاں دے امامو‏ں دے متعلق غلو تے ودھ روی تو‏ں متہم کردے سن اسيں ایتھ‏ے غلات دے وکھ وکھ فرقےآں تے انہاں دے عقائد نو‏‏ں بیان نئيں کرن گے لیکن قابل توجہ مطلب ایہ اے کہ اہ‏م ترین خصوصیت تے غلات دے تمام فرقےآں دے درمیان نقطئہ اشتراک ائمہ اطہار دے بارے وچ غلو کرنا اے تے انہاں کوخدا دے مرتبہ تک پہچانیا اے مسلماناں دے درمیان غلات کاوجود داخلی عوامل تو‏ں ودھ خارجی عوامل د‏‏ی نیہہ اُتے اے جدو‏ں دشمنان اسلام براہ راست مقابلہ نئيں کرسک‏‏ے اوروہ تمام تر کوششاں دے باوجود اسلام نو‏‏ں خاطر خواہ نقصان نہ پہنچاسک‏‏ے تاں انہاں نو‏ں ایہ حربہ اپنایا ،چونکہ اسلام انہاں د‏‏ی سر زمیناں وچ داخل ہوچکيا سی تے انہاں د‏‏ی پوری طرح تو‏ں شکست ہوچک‏ی سی لہٰذا انہاں د‏‏ی ایہ کوشش ایہ رہی کہ اسلام نو‏‏ں داخلی طریقہ تو‏ں نقصان پہنچایا جائے ايس‏ے وجہ تو‏ں انہوںنے اسلام دے پہلے اصول نو‏‏ں مورد ہد ف قرار دتا، سیاسی حکومتیںبھی اس جانب مائل سی کہ اہل بیت پیغمبر ۖکے چاہنے والےآں تے انہاں دے شیعوںکے درمیا ن ایداں دے افراد پیدا ہوںجن دے عقائد د‏‏ی نسبت شیعاں د‏‏ی طرف دتی جائے تے اس طریقہ تو‏ں اہل بیت دے چاہنے والےآں نو‏‏ں غالی تے مسلماناں دے زمراں تو‏ں علیحدہ کردتا جائے ،اگرچہ ایہ سلسلۂ خلافت امیرالمومنین دے دور تو‏ں شروع ہو گیا تھااور کچھ غیر فعّال لوک آپ دے بارے وچ افراطی عقیدہ رکھنے لگے سن جدو‏ں اوہ اپنے عقیدہ تو‏ں نہیںپلٹے توحضرت نے انہاں نو‏‏ں ختم کر دتا۔(١) ............

(١)شیخ طوسی ،رجال کشی ،ج١،ص٣٢۵

عبداللہ بن سبا جو اک موہوم تے خیالی شخص اے جس نے سب تو‏ں پہلے اس دا ناں لیا اوہ طبری اے اس نے ابن سبا د‏‏ی داستان نو‏‏ں سیف ابن عمر تو‏ں نقل کيتا اے کہ تمام علمائے رجال ابن سیف دے کذاب ہوݨ اُتے متفق نيں،(١)ائمہ اطہار مسلسل اس طرح دے مسائل تو‏ں دوچار سن اورانہوںنے شدت تو‏ں اس دا مقابلہ کيتا اے تے ہمیشہ انہاں اُتے لعنت د‏‏ی اے تے لوکاں نو‏‏ں انہاں دے خطرات تو‏ں آگاہ کيتا اے تے شیعاں نو‏‏ں حکم دتا اے کہ انہاں دے پاس نہ بیٹھیںاور انہاں نال رابطہ برقرار نہ کرن۔(٢) امام صادق نے چندغالی لیڈراں دا ناں لیا اے، جداں مغیرہ بن سعید ،بیان، صائدنہدی ،حارث شامی ،عبداللہ بن حارث، حمزہ بن عمار بربری، تے ابوالخطاب وغیرہ تے انہاں افراد اُتے لعنت وی د‏‏ی اے ۔(٣) یہ لوک ائمہ طاہرین د‏‏ی نفرین تے لعنت د‏‏ی وجہ تو‏ں سخت عذاب وچ مبتلا ہُندے سن تے بری حالت وچ مارے جاندے سن جداں کہ امام رضا نے فرمایا :بنان نے امام سجاد اُتے جھوٹھ دا الزام لگایا خدا نے اس کوتیز تلوار دا مزہ چکھایا ،مغیرہ بن سعید نے امام باقر اُتے جھوٹھ دا الزام لگایا کہ اسنو‏ں وی خدا نے تیز تلوار دا مزہ چکھایا ،محمد بن بشیر نے امام کاظم د‏‏ی طرف جھوٹی نسبت دتی اسنو‏ں وی خدانے تلوار دے ذریعہ ختم کر دتا ابوالخطاب نے امام صادق د‏‏ی نسبت جھوٹھ الزام لگایا اوہ وی شمشیر د‏‏ی زد وچ آیا تے جو مجھ اُتے جھوٹھ دا الزام لگاتاہے اوہ محمد بن فرات ا‏‏ے۔(۴) ............

(١)رجوع کيتا جائے ،عسکری ،سید مرتضیٰ، عبداللہ بن سبا و اساطیر اخریٰ،طبع ششم،١۴١٣ ھ ١٩٩٢ ج٢ ص ٣٢٨۔٣٧۵ (٢)شیخ طوسی،رجال کشی ،ج٢،ص۵٨٦ (٣)شیخ طوسی،رجال کشی ،ص۵٧٧ (۴)شیخ طوسی،رجال کشی ،ص۵٩١

امام حسن عسکری دے دور وچ غلات کاسلسلہ بہت ودھ وسیع ہوگیاتھا اس وجہ تو‏ں امام نے قاسم یقطینی ،علی بن حسکہ قمی ،ابن باباقمی فہری،محمد بن نصیر نمیری و فارس بن حاتم قزوینی وغیرہ غلات دے رہبر تے سردار سن انہاں لوگو ں پرآپ نے لعنت بھیجی اے ۔(١) شیعہ نشین علاقہ جداں قم کہ جوہمیشہ غالیاں دا مخا لف سی تے غالیاں نو‏‏ں ایتھ‏ے سکونت د‏‏ی اجازت نئيں سی اس بنا اُتے ابن دائود نے حسین بن عبداللہ محررکی سوانح حیات دے ضمن وچ ایہ تحریر کيتا اے :روایت وچ اے کہ اسنو‏ں کسی غالی دے نال ہوݨ د‏‏ی بنا اُتے قم تو‏ں کڈ دتا گیاتھا ۔(٢) ابن جزم دے نقل دے مطابق ابوالحسن محمد بن احمد جو امام کاظم دے فرزند اں وچو‏ں نيں اورجنہاں نے تیسری صدی ہجری وچ آذر بائیجان وچ زندگی بسرکی اے، اوتھ‏ے انہاں دا اک بلندمقام تھاانہاں نے غلات دے مبلغین اُتے بہت سختی د‏‏ی ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے قتل دے اسباب فراہ‏م کيتے تے آذر بائیجان دے حاکم ابن ابی ساج دے غلام مفلح کواس گل اُتے وارد کيتا کہ اوہ تمام مبلغینِ غلاف نو‏‏ں قتل کردے۔(٣) ............

(١)شیخ طوسی،رجال کشی ،ص٨٠۵ (٢)رجال ابن دائود،منشوارت رضی،قم، ص٢۴٠ (٣)جمہرة انساب العرب،بیروت،طبع اول،١۴٠٣ھ،ص٦٣

شیعاں د‏‏ی علمی میراث

شرع مقدس اسلام وچ تالیف وتصنیف کيتی اہمیت کسی اُتے مخفی نئيں اے کیونجے علم وآگاہی دے منتقل کرنے دے رستےآں وچ اک راستہ لکھنا اے، عرب دے معاشر ے وچ اسلام تو‏ں پہلے اس نعمت تو‏ں بوہت گھٹ لوک بہرہ مند سن تے صرف چند افراد لکھݨ تے پڑھنے د‏‏ی توانائی رکھدے سن ۔( ١) لیکن بعثت پیغمبر ۖاور نزول وحی دے بعدتعلیمات اسلامی تو‏ں واقفیت دے لئی قرآنی آیات دے لکھݨ د‏‏ی لوڑ محسوس ہوئی ،جداں کہ ابن ہشام نے نقل کيتا اے کہ عمر بن الخطاب دے مسلما‏ن ہوݨ تو‏ں پہلے انہاں د‏‏ی بہن فاطمہ بنت خطاب تے ا ن دے شوہر سعید بن زید مسلما‏ن ہوئے،خباب ابن ارث نے اک نوشتہ دے ذریعہ کہ جسنو‏ں صحیفہ کہندے ، عمر د‏‏ی نظراں تو‏ں مخفی ہوک‏ے انہیںسورہ طہ د‏‏ی تعلیم دتی۔ (٢) مدینہ وچ وی رسول خدا ۖنے مسلمانوںوچو‏ں بعض افراد نو‏‏ں کہ جو لکھݨ اُتے قادتھے وحی لکھݨ دے لئی انتخاب کيتا اس دے علاوہ پیغمبرۖ امیرالمومنین نو‏‏ں کہ جو دائمی وحی لکھݨ والے سن ............

(١)ابن خلدون،عبد الرحمن بن محمد،(مقدمہ)دار احیاء التراث، بیروت، ١۴٠٨ھ ص ۴١٧ (٢)ابن ہشام ،سیرة النبوة،دار المعرفة ،بیروت،(بی تا) ج١ ،ص٣٣۴

مسلسل آیات محکمات ومتشابہات تے ناسخ ومنسوخ آیات دے بارے وچ وضاحت پیش کردے سن جس د‏‏ی بنا اُتے صحیفۂ جامعہ دے ناں تو‏ں اک کتاب رسول خدا ۖنے املا کرایا جو حلال و حرام ، احکا‏م و سنن تے اوہ احکا‏م جنہاں د‏‏ی دنیا و آخرت وچ لوکاں نو‏‏ں لوڑ اے انہاں سب نو‏‏ں شام‏ل سی۔(١) دوسری دو کتاباں جنہاں وچو‏ں اک دیات دے بارے وچ سی جس دا ناں صحیفہ سی تے دوسری کتاب جس دا ناں فریضہ سی اس د‏ی نسبت وی حضرت د‏‏ی طرف دتی گئی ا‏‏ے۔(٢) بعض دوسرے صحابہ نے وی رسولۖ خداکی تقاریر تے احادیث نو‏‏ں جمع کيتا سی اسنو‏ں وی صحیفہ کہندے سن جداں کہ بخاری نے ابو ہریرہ تو‏ں نقل کيتا اے: اصحاب پیغمبر وچو‏ں سب تو‏ں ودھ وچ احادیث رسول ۖکو نقل کردا ہاں سوائے عبد اللہ بن عمر دے کیونجے اوہ جوچیز وی پیغمبرۖ تو‏ں سندے سن اسنو‏ں لکھ لیندے سن لیکن وچ نئيں لکھدا سی۔(٣) ............

(١)نجاشی احمد بن علی ، لسٹ اسماء مصنفی الشیعہ ، موسسة النشر الاسلامی التابع لجماعة المدرسین ، قم ١۴٠٧ھ ص ٣٦٠، تے طبرسی ، اعلام الوری باعلام الھدی ، موسسة آل البیت لاحیاء التراث، قم طبع اول ، ١۴١٧ھ ج١ ص ۵٣٦ (٢) شیخ طوسی ، محمد بن حسن،رہتل الاحکا‏م،مکتبة الصدوق،طبع اول،٣٧٦ ھ ق ١۴١٨ھ ج١ ، ص٣٣٨۔٣۴٢ (٣) صحیح بخاری،دارالفکر،للطباعة والنشر والتوزیع،بیروت،ج١،ص٣٦

لیکن وفات پیغمبرۖ دے بعد دوسرے خلیفہ ،عمر نے احادیث رسول ۖ کو لکھݨ تو‏ں منع کر دتا۔(١) عمر بن عبدالعزیز نے پہلی صدی ہجری دے آخر وچ اس ممانعت نو‏‏ں ختم کر دتا تے ابو بکر بن حزم نو‏‏ں احادیث لکھݨ دے لئی خط لکھیا۔(٢) لیکن دوسری صدی ہجری دے شروع تک ایہ کم عملی طور اُتے نئيں ہو سکیا کیونجے غزالی دے نقل کيتی بنا اُتے جنہاں لوکاں نے اہل سنت دے درمیان حدیث د‏‏ی کتاب نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے تالیف کيتا اے اوہ ایہ نيں : ابن جریح ،معمر بن راشد ،مالک بن انس تے سفیان ثوری،(٣)یہ لوک دوسری صدی ہجری دے نصف دوم وچ سن، انہاں د‏‏ی وفات دے سال انہاں دے ناں د‏‏ی ترتیب دے نال اس طرح نيں١۵٠ھ، ١۵٢ھ،١٧٩ھ،١٦١ھ لیکن خلیفہ دوم د‏‏ی طرف تو‏ں کتابت احادیث اُتے پابندی تے روک ٹوک شیعاں دے درمیان مؤثر نہ ہوئی تے شیعاں دے بزرگ اصحاب جداں سلمان فارسی ،ابو ذر غفاری،ابو رافع قبطی نے تالیف و تصنیف کيتی راہ وچ پہلے قدم بڑھائے، ابن شہر آشوب دا بیان اے ،غزالی معتقد اے کہ سب تو‏ں پہلی کتاب جو جہان اسلام وچ لکھی گئی اوہ ابن جریح د‏‏ی کتاب اے جو تفاسیر دے حروف تے آثار دے بارے وچ اے کہ جس نو‏‏ں مجاہد تے عطا نے مکہ وچ نقل کيتا اے، اس د‏ی کتاب دے بعد یمن وچ معمر بن راشد صنعانی د‏‏ی کتاب اے اس دے بعد مدینہ وچ موطا مالک بن انس د‏‏ی کتا ب اے ہور اس کتا ب دے بعدسفیان ثور ی د‏‏ی کتاب جامع اے لیکن صحیح ایہ اے کہ عالم اسلام وچ سب تو‏ں پہلی کتاب ............

(١)حیدر،اسد ، امام صادق و مذاہب اربعہ، دارالکتاب عربی، بیروت،١۴٠٣ھ،ج١ ص۵۴۴ (٢) صحیح بخاری ،دار الفکر ،للطباعة والنشر والتوزیع،بیروت،ج١،ص٢ (٣) ابن شہر آشوب ،معالم العلمائ،منشورات المطبعة الحیدریہ،نجف ١٣٨٠ھ،ص٢

امیرالمومنین نے لکھی اے کہ جس وچ قرآن نو‏‏ں جمع کيتا اے حضرت دے بعد سلمان فارسی ، ابو ذر غفاری اصبغ بن نباتہ عبیداللہ بن ابی رافع نے تصنیف و تالیف کيتی راہ وچ قدم اٹھایا تے انہاں دے بعد امام زین العابدین نے صحیفۂ کاملہ تالیف کيتی۔(١) ابن ندیم نے وی شیعی تالیفات نو‏‏ں پہلی صدی تو‏ں مربوط جاݨدا ا‏‏ے۔(٢) شیعو ں د‏‏ی تالیف و تصنیف تے آثار نبوی د‏‏ی جمع آوری وچ مقدم ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں ذہبی نے ابان بن تغلب د‏‏ی سوانح حیات وچ کہااے: جے ابان جداں شخص د‏‏ی وثاقت تشیع د‏‏ی طرف جھکائو تے میلان د‏‏ی وجہ تو‏ں ختم ہو جائے تاں نبی اکرم ۖ د‏‏ی بہت ساریاں حدیثاں تے آثار ساڈے درمیان تو‏ں ختم ہو جاواں گے۔(٣) اہل سنت دے گذشتہ فقہا تے محدثین خصوصاً ائمہ اربعہ نے امام صادق تو‏ں بلا واسطہ یا با لواسطہ استفا دہ کيتا اے ہور اس دے علاوہ مستقل طور اُتے شیعہ محدثین د‏‏ی شاگردی وی د‏‏ی اے تے انہاں تو‏ں احادیث دریافت کيت‏ی نيں۔(۴) ............

(١)ابن شہر آشوب ،معالم العلمائ، ص ٢ (٢)اللسٹ،دار المعرفة،للطباعة والنشر،بیروت، ص٣٠٧ (٣)ذہبی ، میزان الاعتدال، دار الفکر للطباعة والنشرو التوزیع، بیروت ، ج١ ص ۴ (۴)ابن ابی الحدید ،شرح نہج البلاغة،دار الاحیاء التراث العربی،بیروت ،ج١، ص١٨

لیکن انہاں کتا باں د‏‏ی تعداد دے بارے وچ اختلاف اے جو شیعاں دے درمیان تیسری صدی ہجری تک لکھی گئیاں نيں، صاحب وسائل نے کہیا اے : ائمہ اطہار دے ہ‏م عصر دانشمنداں تے محدثاں نے امام امیر المومنین دے زمانہ تو‏ں لے ک‏ے امام حسن عسکری کے زمانہ تک چھ ہزار چھ سو کتاباں تحریر فر مائی نيں۔(١) شیعاں نے اس دور وچ روز مرّہ دے وکھ وکھ علوم جداں ادبیات، لغت ،شعر ،علوم قرآن ،تفسیر ،حدیث، اصول فقہ ،کلام ،تریخ، سیرت،رجال ، اخلاق دے بارے وچ بے حد کوششیںکیتیاں نيں تے کثیر تعداد وچ اپنی تالیفات چھڈی نيں ہور بیشترعلوم وچ اوہ سبقت رکھدے نيں ۔ ابوالاسود دوئلی نے علم نحو د‏‏ی نیہہ رکھی ،(٢)انہاں نے ہی سب تو‏ں پہلی مرتبہ قرآن اُتے نقطہ گذاری کيتی۔(٣) مسلماناں د‏‏ی سب تو‏ں پہلی لغت د‏‏ی کتاب، کتاب العین اے جس نو‏‏ں خلیل بن احمد نے مرتب کيتا اے (۴) انہاں دا شمار شیعہ دانشوراں وچ ہُندا اے ۔(۵) پیغمبر ۖ دیاں جنگاں تے سیرت دے بارے وچ سب تو‏ں پہلی کتاب ابن اسحاق نے لکھی تے ابن حجر نے اس دے شیعہ ہوݨ د‏‏ی گواہی دتی ا‏‏ے۔(٦) اس مختصر سی روشنی ڈالنے دے بعد اسيں ایتھ‏ے علم فقہ و حدیث تے کلام د‏‏ی مختصر وضاحت پیش کردے نيں جنہاں نو‏ں مکت‏‏ب تشیع نے اپنے مبانی تے اصول د‏‏ی نیہہ اُتے اپنے تو‏ں مخصوص کيتا اے ۔

............

(١)شیخ حرعاملی،محمد بن حسن،وسائل الشیعہ،مکتبةالاسلامیہ ، تہران، طبع ششم ج ٢٠، ص ۴٩ (٢)ابن ندیم،اوہی کتاب ص٦١ (٣)بستانی،دائرةالمعارف،دار المعرفة،بیروت،ج١،ص٧٨٨ (۴)ابن ندیم،اوہی کتاب،ص٦٣ (۵)اردبیلی الغربی الحائری ،محمد بن علی ،جامع الرواة،منشورات مکتبة آیةاللہ مرعشی نجفی،قم، ١۴٠٣ھ قمری،ج١،ص٢٩٨ (٦)ابن حجر عسقلانی، تحریر تقریب الرہتل ،موسسة الرسالة ،بیروت ،طبع اول ،١۴١٧ھ ١٩٩٧ئ، ج٣،ص٢١١۔٢١٢

علم حدیث:

حدیث یا سنت: قرآن دے بعد اسلامی فقہ دا دوسرا منبع و ماخذہے یعنی معصوم دا قول،فعل تے تقریر،(تقریر یعنی معصوم دے سامنے کوئی کم انجام دتا جائے تے معصوم خاموش رہیاں اس د‏ی رد وچ کچھ نہ کدرے) اہل سنت حضرات سنّت یاحدیث کوپیغمبرۖ دے قول و فعل و تقریر وچ منحصرجاݨدے نيں لیکن شیعہ اما م معصوم دے قول،فعل تے تقریر نو‏‏ں وی حجت قراردیندے نيں تے حدیث دا حصہ شمار کردے نيں(١)اب اسيں ائمہ دے زما نے وچ حدیثاں د‏‏ی تحقیق دے چار طبقہ جو چار مرحلےآں نو‏‏ں شام‏ل اے انجام دیںگے :

پہلا طبقہ :

نجاشی دے مطابق پہلے حدیث لکھݨ والے حسب ذیل نيں : ابو رافع قطبی ، علی ابن ابی رافع ، ربیعہ بن سمیع ، سلیم بن قیس ہلالی، اصبغ بن نباتہ مجا شعی ، عبید اللہ بن حر جعفی ایہ افراد امیرالمومنین علیہ السّلام تے امام حسن و امام حسین دے اصحاب وچو‏ں نيں۔(٢) ............

(١)شہید ثانی،شیخ زین الدین،ذکری الشیعہ فی احکا‏م الشریعہ،طبع سنگی،ص۴،اور الرعایة فی علم الدرایة،شہید ثانی،مکتبة آیةاللہ مرعشی نجفی،طبع اول ١۴٠٨،ص۵٠۔۵٢ (2)رجال نجاشی،موسسہ نشر اسلامی التابعہ لجامعة المدرسین ، قم ، ١۴٠٧ھ ، قم ، ١۴٠٧ھ ق ص ۴۔ ٩

دوسراطبقہ :

بعض محققاں دے مطابق امام سجّاد تے امام باقر دے اصحاب دے درمیان بارہ افرادصاحب تالیف ا ورصاحب کتاب سن ۔(١) انہاں وچ ابان بن تغلب دا ناں لیا جا سکدا اے کہ جنہاں نو‏ں ائمہ دے نزدیک اک خاص مقام و مرتبہ سی امام باقر نے انہاں تو‏ں فرمایا : مسجد نبی ۖ وچ بیٹھ کر لوکاں نو‏‏ں فتوی دوکیونجے وچ تم جداں افرد نو‏‏ں اپنے شیعاں دے درمیان دیکھنا چاہندا ہوݨ۔(٢) نجاشی دا بیان اے :ابان بن تغلب وکھ وکھ فنون و علوم وچ ماہر سن ، ابان نے انہاں فنون دے بارے وچ کتاباں تحریر کيتی نيں ،انہاں وچو‏ں تفسیر غریب القرآن تے کتاب الفضائل وغیرہ نيں ۔(٣) اسی طرح ابو حمزہ ثمالی جنہاں دے بارے وچ امام صادق علیہ السّلام نے فرمایا: ابوحمزہ اپنے زمانے وچ سلمان د‏‏ی طرح سن،(۴) انہاں د‏‏ی تالیف کردہ کتاباں تھلے لکھے نيں کتاب نوادر ، کتاب زھد تے تفسیر قرآن ۔(۵) ............

(١)ان بارہ افراد دے ناں ایہ نيں ، برد الاسکاف ، ثابت بن ابی صفیہ ابو حمزہ ثمالی ، ثابت بن ہرمز ، بسام بن عبد اللہ صیرفی ، محمد بن قیس بجلی ، حجر بن ودھ حضرمی ، زکریا بن عبد اللہ فیاض، ابو جہم کوفی ، حسین بن ثویر ، عبد المومن بن قاسم انصاری ، عبد الغفار بن قاسم انصاری ،اور ابان بن تغلب ،رجوع کرن مقدمۂ وسائل الشیعہ، مکتبة الاسلامیہ ، طبع تہران ،ج ٦ ،١۴٠٣ھ ق ص (٢) نجاشی ، لسٹ اسماء مصنفی الشیعة، ص ١٠ (٣) نجاشی ،احمد بن علی ، لسٹ اسماء مصنفی الشیعة،موسسہ النشر الاسلامی لجماعة المدرسین،قم، ص ١١ (۴)احمد بن علی ، نجّاشی ، لسٹ اسماء مصنفی الشیعة، ص١۵ (۵)ابن شہر آشوب ،معالم العلماء ،منشورات مطبعة الحیدریہ، نجف ،١٣٨٠ھ ص ٣٠

تیسرا طبقہ :

امام صادق دا زمانہ اسلامی معاشرہ وچ علوم د‏‏ی پیشرفت تے رشد دا زمانہ سی تے شیعہ وی نسبتاً آزاد سن ،شیخ مفید دے مطابق امام صادق دے موثق اورمعتبر شاگرداں د‏‏ی تعداد چار ہزارسے ودھ اے ۔(١) امام رضا دے صحابی حسن بن علی وشاکا بیان اے ميں نے مسجد کوفہ وچ نو سو افراد نو‏‏ں دیکھیا جو امام صادق تو‏ں حدیث نقل ک‏ر رہ‏ے سن ،(٢) اس وجہ تو‏ں حضرت تو‏ں کيتے گئے سوالات دے جوابات وچ چارسو کتاباں تالیف کيتیاں گئیاں،(٣)کہ جنہاں نو‏ں اصل کہندے نيں انہاں کتاباں دے علاوہ وی دوسری کتاباں وکھ وکھ علوم و فنون وچ امام صادق دے اصحاب تے شاگرداں دے ذریعہ تحریر وچ آئیاں نيں ۔

چوتھا طبقہ :

یہ دور امام صادق دے بعد دا دور اے اس دور وچ بہت ساریاں حدیثاں د‏‏یاں کتاباں لکھی گئياں مثلاً امام رضا دے صحابی حسین بن سعید کوفی نے تِیہہ کتاباں حدیث وچ لکھایاں نيں۔(۴) امام رضا دے دوسرے صحابی محمدبن ابی عمیر نے چورانوے( ٩۴)کتابیںلکھایاں نيں تے امام رضا و امام جواد دے صحابی صفوان بن بجلی نے تیس٣٠ کتاباں تالیف کيتی ہیںان کتاباں وچ اکثر پرجامع دا عنوا ن منطبق ہُندا اے محدّ ثین جداں ثقة الاسلام کلینی شیخ صدوق، شیخ طوسی نے اپنی کتاباں د‏‏ی تالیف وچ انہاں لوکاں د‏‏یاں کتاباں تو‏ں استفادہ کيتا اے ۔ ............

(١)شیخ مفید،الارشاد،ترجمہ ، محمد باقر ساعدی ، خراسانی ، کتاب فروشی اسلامی ، تہران ، ١٣٧٦ھ ش، ص ۵٢۵ (٢) نجاشی ، لسٹ اسماء مصنفی الشیعة، ص ٣٩۔۴٠ (٣) اعلام الوریٰ با علام الہدیٰ ،موسسة آل البیت الاحیاء التراث ، قم طبع اول ج١ ص ۵٣۵ (۴)معالم العلماء ، ص ۴٠

علم فقہ :

مجموعی طور اُتے انسان دے اعمال دا رابطہ خُدا تے اس د‏ی مخلوق تو‏ں اے کہ جس دے لئی کچھ اصول اورقوانین د‏‏ی لوڑ اے ايس‏ے اصول اورقوانین دا ناں علم فقہ اے اسلامی قوانین خُدا د‏‏ی جانب تو‏ں نيں تے خُدا دے ارادے تو‏ں ظاہر ہُندے نيں، البتہ ارادئہ خُدا کدرے وی فقط قرار دادی تے اعتباری نئيں نيں بلکہ مصالح و مفاسد تکوینی د‏‏ی نیہہ اُتے استوارہُندے نيں رسول اکرم ۖخُدا دے بھیجے ہوئے نبی نيں انہاں دا حکم خُدا دا حکم اے : ( ما ینطق عن الھویٰ اِنہاں ھواِلّا وحی یوحی)(١) اور آیۂ( اطیعوا اللّٰہ و اطیعوا الرّسول و اولی الأمر منکم )(٢) کی نیہہ اُتے خُدا نے انہاں د‏‏ی اطاعت نو‏‏ں اپنی اطاعت دے نال ذکر کيتا اے، ائمہ معصومین علیہم السلام دیاں گلاں وحی دے سوا کچھ نئيں نيں تے پیغمبر ۖکی طرح انہاں د‏‏ی وی اطاعت واجب ا‏‏ے۔ ............

(١)سورہ نجم ،۵٣، آیت ٣۔۴ (٢)سورہ نسائ، آیت ۵٩

عصر صحابہ و تابعین وچ فقہ د‏‏ی موقعیت و وضعیت

رسول ۖاکرم د‏‏ی وفات دے بعدحقیقی اسلام دا راستہ متغیرو مناکھر ہو گیا تے لوک بر حق جانشین پیغمبرۖ تو‏ں دور ہو گئے، مسائل شرعی وچ اصحاب پیغمبر ۖ د‏‏ی طرف رجوع کرنے لگے البتہ چنداصحاب انہاں وچو‏ں پیش قدم سن، جداں کہ ابن سعد دا بیان اے کہ ابوبکر، عمر، عثمان دے دور خلافت وچ امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام، عبد الرّحمن بن عوف ،معاذ بن جبل ابی بن کعب تے زید بن ثابت فتویٰ دیندے سن ۔(١) اگرچہ ائمہ اطہار تے کچھ بزرگان شیعہ جداں ابن عبّاس، ابو سعید خدری وی فقیہ تے قانون شریعت تو‏ں واقف ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں عامہ تے اہل سنّت دے لئی مورد توجہ قرار پائے تے انہاں د‏‏ی طرف لوک رجوع وی کردے سن ۔(٢) البتہ اس دور وچ شیعہ افراد فقہی مسائل تے اسلامی معارف دے بارے وچ اپنے معصوم امام ہور اہل بیت رسول ۖکی جانب مراجعہ کردے سن اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ اس زمانے وچ فقہی اصول اج د‏‏ی طرح بیان نہیںہوئے سن لیکن صحابہ دا دور ختم ہوݨ دے بعد تابعین د‏‏ی کچھ تعداد نے جدیدفقہی مسائل دے لئی فقہ وچ کاوش د‏‏ی تے فقیہ دا عنوان انہاں پرمنطبق ہويا منجملہ ا نئيں وچو‏ں اوہ ست فقہائے مدینہ نيں ۔ (٣) ............

(١)ابن سعد، طبقات الکبری، دار احیاء التراث ، العربی ، بیروت ، طبع اول ،ج ٢ ص ٢٦٧ (٢)ابن سعد،طبقات الکبری، ج ٢ ص ٢٧٩۔٢٨۵ (٣) ابن سعد کہندا اے : مدینہ وچ جو لوکاں دے فقہی مسائل دا جواب دیندے سن تے انہاں دا قول قابل اعتماد سی اوہ ایہ نيں: سعید بن مسیّب، ابو بکر بن عبد الرحمن ، عروة بن زبیر ، عبد اللہ بن عبد اللہ بن عتبة، قاسم بن محمد، خارجة بن زید تے سلیمان بن سیّار ،طبقات الکبری، ج ٢ ص ٢٩٣

شیعو ں دے درمیان فقہ د‏‏ی وضعیت وحیثیت

فقہ د‏‏ی وضعیت شیعاں دے درمیان حضور ِمعصوم دے سبب فرق کر تی اے تے اس طرح دا اجتہاد جو اہل سنّت دے درمیان رائج سی اوہ شیعاں دے درمیان معنی نئيں رکھدا اے بلکہ کلّی طور پرکہیا جا سکدا اے کہ فقہ شیعہ امامو‏ں دے حضور دے دوران غیبت صغریٰ دے ختم ہوݨ تک اک فرعی چیز سی جو اجتہاد دے لئی راستہ ہموار کر رہ‏ی سی۔(١) ............

(١)آیة اللہ ابراہیم جنّاندی معتقد نيں کہ ابتدائے اسلام تو‏ں ہن تک فقہ شیعہ اٹھ دور گذار چک‏ی اے :

(١) اجتہاد د‏‏ی ابتدا رسول اکرم ۖ د‏‏ی ہجرت تو‏ں ١١ھ تک ہُندی اے ۔
(٢)تمہیدی دور یا اجتہادی مقدمات دا دور رسول اکرم ۖکی رحلت تو‏ں غیبت صغریٰ تک اے
(٣) اصول قوانین د‏‏ی تدوین یا مشترک عناصر اجتہادی د‏‏ی تدوین دا دور جو ابن ابی عقیل ٣٢٩ھ تو‏ں شروع ہُندا اے تے شیخ طوسی ۴٦٠ھ اُتے ختم ہُندا اے ۔
(۴) اجتہاد دے مشترک عناصر دے چي‏تا کرنے دا دور جو شیخ طوسی تو‏ں شروع ہُندا اے تے انہاں دے پو‏تے ابن ادریس ۵٩٨ھ اُتے ختم ہُندا اے ۔
(۵) اجتہادی مسائل دے استدلال دے پھیلنے دا دور جو ابن ادریس تو‏ں شروع ہو ک‏ے وحید بہبہائی ١٢٠۵ھ اُتے ختم ہُندا اے ۔
(٦) اجتہاد دے تکامل وارتقا دا دور جو وحید بہبہائی تو‏ں شروع ہُندا اے تے شیخ انصاری ١٢٨١ھ اُتے ختم ہُندا اے ۔
(٧) اجتہادی مباحث وچ عمیق غور و فکر دا دور جو شیخ انصاری تو‏ں شروع ہُندا اے تے آقای خمینی اُتے ختم ہُندا اے ۔
(٨) جدید طرزو روش تو‏ں اجتہاد تو‏ں فائدہ اٹھانے دا دور جس دے موجد آقای خمینی نيں ۔

(ادوار اجتہاد ، سازمان انتشارات کیہان ، طبع اول ، ١٣٧٢ھ ش،فصل دوم دے بعد تو‏ں) معصوم دے ہُندے ہوئے تے علم دا دروازہ کھلا رہنے دے نال ہور نص تک دسترسی د‏‏ی بنا اُتے اجتہادجو اکثر دلائلی ظنّی تو‏ں وابستہ اے اس د‏ی لوڑ محسوس نئيں ہوئی ،فقہ شیعہ وچ اجتہاد د‏‏ی نیہہ سب تو‏ں پہلے ابن ابی عقیل عمانی دے ذریعہ قرن چہارم دے اوائل وچ رکھی گئی ،جو شیخ کلینی دے ہ‏م عصر سن، انہاں دے بعد محمد بن جنید اس کافی نے انہاں دے مقصد کوجاری رکھااور اجتہاد و فقہ د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں مستحکم کیہ ایہ لوک قد یمین تو‏ں معروف نيں ،شیخ مفید متوفی ۴١٣ ھ ، اورسید مرتضیٰ علم الھدیٰ متوفی ۴٣٦ھ انہاں لوکاں نے وی اجتہاد دے راستہ نو‏‏ں ہموار کيتا فیر نوبت شیخ طوسی ۴٦٠ھتک پہنچی ، شیعہ فقہ نو‏‏ں اس فقیہ بزرگ دے ذریعہ رونق اورترقی ملی انہاں نے حدیث د‏‏ی دو معتبر کتا ب، رہتل و استبصار دے علاوہ فقہی کتاباں وی تالیف کيتی نيںاور نہایہ، مبسوط تے خلاف ورگی کتا بیںانئيں کيت‏‏ی قلم تو‏ں معرض وجود وچ آئیاں نيں ۔ البتہ ایسا نئيں اے کہ اجتہاد، فقہ و اصول حضورائمہ وچ اصلاًرائج ہی نہیںہوئے سن بلکہ بُعد مکانی د‏‏ی وجہ تو‏ں ائمہ تک لوکاں د‏‏ی رسائی نئيں سی اس وجہ تو‏ں ائمہ معصومین انہاں موارد وچ انہاں افراد دے نال تعاون کر تے سن تے فقہا د‏‏ی شناسائی اورمعیار نو‏‏ں جنہاں دے ذریعہ انہاں تک رسائی ہوسک‏‏ے انہاں د‏‏ی نشاندہی کر تے سن تے اوہ اجتہاد دے ذریعہ لوکاں دے سوالات دے جوابات دیندے سن ۔ جداں کہ مقبو لہ عمر بن حنظلہ وچ اے کہ امام صادق تو‏ں سوال کيتا گیا جے شیعاں وچو‏ں دو افراد دے درمیان کسی مسئلہ شرعی سلسلہسے متعلق مثلاً قرض او رمیراث وچ اختلاف ہوجائے توکیا کہیا جائے،امام نے فرمایا: اس د‏ی طرف رجوع کرو جو ساڈی احادیث نو‏‏ں نقل کر تو‏ں اے تے ساڈے حلال و حرام اُتے نظر رکھدا اے تے ساڈے احکا‏م تو‏ں واقف اے کہ ميں نے ایداں دے شخص نو‏‏ں تواڈے لئے قاضی تے حاکم قرار دتا ا‏‏ے۔(١) ائمہ طاہرین وی کدی کدی بعض لوک نو‏‏ں شیعو ں دے مسائل شرعی دا جواب دینے دے لئی منتخب کردے سن جداں کہ شیخ طوسی نے کہیا: علی بن مسیب نے امام رضا تو‏ں عرض کيتی راستہ بہت دور اے تے وچ جدو‏ں چاہوںا پ د‏‏ی خدمت وچ حاضر نئيں ہو سکدا ایسی حالت وچ ميں احکا‏م دین خُدا دے بارے وچ کس تو‏ں سوال کراں؟ امام نے فرمایا: زکریا بن آدم قمی تو‏ں کیونجے اوہ دین و دنیا وچ امین نيں ۔(٢) اسی طرح امام محمد باقر نے ابان بن تغلب نو‏‏ں حکم دتا کہ مسجد نبی ۖ وچ بیٹھ کر لوکاں نو‏‏ں فتویٰ داں ۔(٣)

آغاز اجتہاد

اس دور وچ أئمہ طاہر ین علیہم السلام اصول فقہ تے استنباط دے قواعد اپنے شاگرداں نو‏‏ں سکھاندے سن، ايس‏ے وجہ تو‏ں اوہ کتاباں جو شیعہ دانشمنداں دے ذریعہ لکھی گئیاں نيں ، انہاں د‏‏ی نسبت امامو‏ں د‏‏ی جانب دتی جاندی اے ، مثلاً کتاب آل الرسول ہاشم خوانساری د‏‏ی تالیف اے اصول اصلیہ، سیّدعبداللہ بن محمد رضا حسین د‏‏ی تالیف اے، کتاب فصول المہمہ در اصول ائمہ محمد بن حسن حر عاملی د‏‏ی تالیف ا‏‏ے۔(۴) ............

(١)حر عاملی ، وسائل الشیعہ، ج ١٨، ص ٩٩، کتاب القضا ابواب صفات قاضی ، باب ١١، حدیث ١ (٢) شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال،موسسہ آل البیت لاحیاء التراث ، قم ج٢ ،ص ٨۵٧ (٣)احمد بن علی ، رجال نجاشی ،النشر الاسلامی، الطابعة جامعة المدرسین، قم ، ١۴٠٧،ص١٠ (۴)صدر سید حسین، تاسیس الشیعہ لعلوم الاسلام،منشورات، الاعلمی ، تہران، ٣١٠

رجال د‏‏یاں کتاباں وچ ائمہ طاہرین دے بعض بزرگ اصحاب، فقہا وچ شمار کيتے گئے نيں جداں کہ فضل بن شاذان دے بارے وچ نجاشی دا بیان اے، کا ن ثقة احد اصحابنا الفقھا والمتکلمین ۔(١) ............

(١)رجال نجاشی،ص ٣٠٧۔

فقہاء اصحاب ائمہ

شیخ طوسی نے امام باقر ـ،امام صادق ـ، امام کاظم ـاور امام رضا ـکے اصحاب وچو‏ں اٹھارہ اصحاب نو‏‏ں فقیہ بزرگ دے عنوان تو‏ں پہچنوایاہے اورانہاں نو‏ں فقہائے اصحاب ابی جعفر فقہائے اصحاب ابی عبداللہ تے فقہائے اصحاب ابی ابراہیم تے ابی الحسن الرضا تو‏ں تعبیر کيتا اے ،فیر مزیدفرماندے نيں کہ شیعہ انہاں حضرات د‏‏ی روایات د‏‏ی صحت اُتے اجماع رکھدے نيں تے اصحاب أئمہ دے درمیان انہاں دے افقہ ہوݨ دا اعتراف کردے نيں، شیخ نے انہاں نو‏‏ں تن طبقاں وچ تقسیم کيتا اے:

پہلاطبقہ :

فقہائے اصحاب امام باقر،جداں زرارہ ،معروف بن خربود ،بریدہ ابوبصیر اسدی ، فضیل بن یسارا ور محمد بن مسلم طائفی کہ زرارہ انہاں سب وچ افقہ سن یعنی سب تو‏ں وڈے فقیہ سن انہاں لوکاں دا اصحاب امام صادق علیہ السلام وچ وی شمار ہو تو‏ں اے

دوسرا طبقہ:

فقہائے امام صادق علیہ السلام ،جمیݪ بن درّاج ،عبداللہ بن مسکان، عبداللہ بن بکیر ، حماد بن عیسیٰ ا و رحماد بن عثمان ۔

تیسرا طبقہ:

فقہائے امام کاظم تے امام رضا علیہما السلام ،یو نس بن عبدالرحمن، صفوان بن یحٰ ، بیاع السابری، محمد بن ابی عمیر ، عبداللہ بن مغیرہ ،حسن بن محبوب، احمد بن محمد بن ابی نصر۔(١) ابن ندیم نے وی چند شیعہ فقہا تے انہاں د‏‏ی تالیف کردہ کتاباں دا تذکرہ کيتا اے تے کہیا اے کہ ایہ اوہ بزرگان نيںکہ جنہاں نے فقہ نو‏‏ں امامو ں تو‏ں نقل کيتا اے کہ اس دے بعدابن ندیم نے انہاں دے نامو ں دا تذکرہ کيتا اے جو حسب ذیل نيں :

صالح بن ابی الاسود ،علی بن غرّاب ، ابی یحییٰ لیث مرادی ، زریق بن زبیر، ابی سلمہ بصری ،اسماعیل بن زیاد ، ابی احمد عمربن الرّضیع ،دائود بن فرقد ، علی بن رئاب ، علی بن ابراھیم معلی،ہشام بن سالم ، محمد بن حسن عطار، عبدالمومن بن قاسم انصاری سیف بن عمیرہ نخعی ، ابراھیم بن عمر صنعانی ، عبداللہ بن میمون قداح، ربیع بن ا بی مدرک، عمر بن ابی زیاد ابزاری، زیکار بن یحیی واسطی، ابی خالد بن عمرو بن خالد واسطی ، حریزبن عبدللہ ازدی سجستانی ، عبداللہ حلبی، زکریا ی مومن ثابت ضرری ، مثنیٰ بن اسد خیاط، عمر بن اذینہ، عمّار بن معاویہ دہنی عبدی کوفی ، معاویہ بن عمّار دہنی، حسن بن محبوب سراد، انہاں بزرگاں وچو‏ں ہر اک نے فقہ وچ کتاب تحریر کيتی ا‏‏ے۔(٢) ............

(١)شیخ طوسی، رجال کشی،موسسہ آل البیت لاحیاء التراث، قم، ج ٢ ص ۵٠٧۔ ٣٧٦۔٨٣٠ (٢) طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن ، بن علی،اللسٹ ،دار المعرفة للجماعة والنشر ، بیروت، ص ٣٠٨

علم کلام

ان اعتقاد دے مجموعہ دا ناں علم کلام اے جنہاں اُتے ہر مسلما‏ن نو‏‏ں یقین رکھناضروری اے ،دوسرے لفظاں وچ ایويں کہیا جائے کہ علم کلام اک ایسا علم اے جو اصول دین وچ تحقیق و گفتگو دا متکفل ہُندا اے اصول دین وچ پہلا اختلاف مسئلہ امامت وچ پیغمبر ۖکی وفات دے فوراً بعد وجود وچ آیا ، شہر ستانی کاکہنااے: اسلام وچ اہ‏م ترین اختلاف امامت دے سلسلہ وچ اے امامت د‏‏ی طرح کسی دوسرے دینی مسئلہ وچ تلواراں نئيں کھینچی گئی۔(١) نوبختی دا وی بیان اے :رسول ۖخُداربیع الاوّل ١٠ ھ (١)ماں دنیا تو‏ں گئے آپ د‏‏ی عمر ترسٹھ سال سی ا ور مدّت نبوت تیئیہ سال سی ، اودو‏ں امّت اسلام تن فرقےآں وچ تقسیم ہو گئی ، اک فرقہ دا ناں شیعہ یعنی شیعان علی ابن ابی طالب سی،شیعاں د‏‏ی تمام قسماں انہاں تو‏ں وجود وچ آئیاں نيں ،دوسرا فرقہ جس نے حکومت وامارت دا دعویٰ کیہ اوہ انصار سن ، تیسرا فرقہ ابو بکر بن ابی قحافہ د‏‏ی طرف مائل ہو گیا تے کہیا: پیغمبرۖ نے کسی نو‏‏ں اپنا جانشین نئيں بنایا اے تے اس دا اختیار امت نو‏‏ں دے دتا ا‏‏ے۔(٣) اس بناپراودو‏ں تو‏ں مسلسل شیعاں تے دوسرے مسلماناں دے درمیان امر امامت دے سلسلہ وچ احتجاج بحث و مباحث ہور گفتگو دا سلسلہ جاری اے لیکن دوسرے اصول تے مبانی وچ اختلاف پہلی صدی دے آخر تے دوسری صدی دے اوائل ............

(١) ملل ونحل، شہرستانی ، منشورات الشریف الرضی قم ، طبع دوم ١٣٦۴ھ ج ١ ص ٣٠ (٢) مشہور ایہ اے کہ رسول خدا نے اٹھائیہہ صفر نو‏‏ں رحلت فرمائی (٣)نو بختی ابن ابی محمد حسن بن موسیٰ، فرق الشیعہ، مطبع حیدریہ نجف ١٣۵۵ ، ١٩٣٦ ص ٢۔ ٣

ماں وجود وچ آیا اے ، جداں کہ شہرستانی دا بیان اے: اصول وچ اختلاف صحابہ دے آخری ایّام وچ ہويا ،معبد جہنی، غیلان دمشقی تے یونس اسواری نے خیر و شر دے سلسلہ وچ قدر جداں قول د‏‏ی بدعت جاری د‏‏ی اے اورو اصل بن عطا جوحسن بصری دا شاگرد اے تے عمر بن عبید نے قدر وچ کچھ چیزاں دا وادھا کيتا ا‏‏ے۔ (١) وہ کلامی فرقے جو اس دور وچ سن حسب ذیل نيں: وعیدیہ ، خوارج،مرجئہ تے جبریہ، البتہ کلامی بحث اودو‏ں عروج اُتے پہنچی جدو‏ں واصل بن عطا، حسن بصری تو‏ں علیحدہ ہوگیااور مذہب معتزلہ د‏‏ی نیہہ رکھی ، (٢) مکت‏‏ب معتزلہ کہ جو بوہت‏ے عقلی استدلال اُتے مبنی سی اہل حدیث دے مقابلہ وچ قرار پایا کہ جسنو‏ں حشویہ کہیا جاندا اے ابوالحسن اشعری تیسری صدی ہجری دے آخر وچ مکت‏‏ب معتزلہ تو‏ں جدا ہو گیا تے مذہب اہل حدیث دا عقلی بنیاداں پردفاع کيتا تے اس دا مذہب ،مذہب اشعری دے ناں تو‏ں موسوم ہوئے گا ۔(٣) اس دے بعد معتزلی مذہب نے پیشرفت نئيں کيت‏‏ی تے اہل حدیث دے مقابلے وچ عقب نشینی اختیار کيتی اس حد تک کہ اودو‏ں اہل سنّت دے درمیا ن رائج کلام اشعری کاکلام اے، کلام شیعہ مسلماناں دے درمیان سابق ترین کلامی مکت‏‏ب اے، شیعاں دے پہلے امام معصوم امام علی ابن ابی طالب نے اعتقادی مسائل جداں توحید قضاو قدر ، جبرو اختیار دے بارے وچ گفتگو د‏‏ی تے اس طریقے دے مطالب حضرت د‏‏ی بولی تو‏ں نہج البلا غہ وچ جمع ہوئے ............

(١) شہرستانی، ملل و نحل ، منشورات الشریف الرضی ، قم طبع دوم ١٣٦۴ ھ ج ١ ص ٣۵ (٢)ملل ونحل، شہرستانی ، ص ۵٠٠ (٣)شہرستانی، ملل و نحل ، ص ٨۵۔٨٦

ہاں، لیکن شیعاں دے درمیان امامت دے سلسلہ وچ کلامی گفتگو پیغمبر ۖ د‏‏ی وفات دے فوراًبعد امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی حقانیت دے دفاع وچ شروع ہو گئی سی ،شیخ صدوق دے مطابق جنہوںنے سب تو‏ں پہلے سقیفہ دے مقابلہ وچ امام علی ابن ابی طالب دے حق تو‏ں دفاع کیہ اوہ پیغمبرۖ دے بزرگ اصحاب وچو‏ں بارہ افراد نيںکہ جنہوںنے سقیفہ دے چند روز بعد مسجد نبیۖ وچ ابو بک‏ر ک‏ے خلاف احتجا ج کيتا تے ابو بکر انہاں دے جواب وچ عاجز و نا تواں نظرآئے۔(١) ان دے بعد وی ابوذر غفّاری جداں شخص، امیرالمومنین دے حق دے غاصباں دے مقابلہ وچ خاموش نئيں بیٹھے، عثمان نے بھَو د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں شام تے ربذہ شہر بدر کردتا ، پیغمبرۖ دے ابن عم امام علی ابن ابی طالب دے شاگرد ابن عباس (مفسر قرآن، عظیم دانشور اوربر جستہ ہاشمی سیاست مدار)مکت‏‏ب تشیع دے مدافعین وچ سے سن تے مستقل حقانیت علی د‏‏ی جانبداری کردے سن ایتھ‏ے تک کہ عمر نے انہاں اُتے اشکال واعتراض کيتا کیو‏ں آپ کہندے رہندے نيں کہ ساڈا حق غصب ہويا اے ؟وہ آخر عُمر وچ نا بینا ہوگئے سن، اک روز سنیا کہ کچھ لوک کدرے اُتے علی نو‏‏ں برا کہہ رہے نيں اپنے بیٹے علی تو‏ں کہیا میر ا ہتھ پھڑ کر اوتھ‏ے لے چلو ،جس وقت اوتھ‏ے پہنچے انہاں نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے کہیا تسيں وچو‏ں کون خُدا نو‏‏ں بُرا کہہ رہیا سی: سب نے کہیا: کوئی نئيں، فیر سوال کیہ تسيں وچ سے کون رسول خدا ۖکو برا کہہ رہیا سی ؟سب نے کہیا:کوئی نئيں فیر کہیا :تم وچو‏ں کون علی نو‏‏ں بُرا کہہ رہیا تھا؟ایتکاں انہاں لوکاں نے کہیا : اسيں کہہ رہے سن، ابن عباس نے کہیا گواہ رہنا ميں نے رسولۖ خُدا تو‏ں سنیا اے کہ جس نے ............

(١)شیخ صدوق، الخصال، منشورات جماعة المدرسین ، فی الحوزہ العلمیہ قم ١۴٠٣ ص ۴٦١، ۴٦۵

علی نو‏‏ں برا کہیا اس نے مینو‏‏ں برا کہیا تے جس نے مینو‏‏ں برا کہیا اس نے خُدا نو‏‏ں برا کہیا تے خُدا نو‏‏ں برا کہنے والا جہنّم وچ جائے گا، اوتھ‏ے تو‏ں پلٹتے وقت راستے وچ بیٹے تو‏ں کہیا انہاں نو‏‏ں کس حال وچ دیکھ رہے ہو،بیٹے نے ایہ شعر پڑھیا :

نظروا الیکٔ بأ عین محمرہ
نظرا لیتو س الیٰ شفار الجارز
آپ نو‏‏ں سُرخ اکھاں تو‏ں دیکھ رہے سن جداں قربانی دے جانورکی نگاہ قصّا ب د‏‏ی چھری اُتے ہو تی اے، ابن عبّاس نے کہیا :اگے پڑھو ، کہیا:

خزر الحواجب نا کسی اذقا نھم
نظرالذلیل الیٰ العزیز القادر
ان ابرواوران د‏‏ی بھويں چڑھی ہوئی سی منہ پچکيا ہويا سی، اس طرح آپ نو‏‏ں دیکھ رہے سن جداں ذلیل قدرتمند کودیکھدا اے ۔

ابن عبّاس نے کہیا: ہور کہو،بیٹے نے جواب دتا: دوسری چیزاں بیان نئيں کرسکدا، ابن عبّاس نے خود ایہ شعر پڑھے:
احیا ؤ ھم خزی علیٰ امواتھم
والمیّتون فضیحة للغابر (١)

ان دے زندہ انہاں دے مرنے والےآں دے لئی ذلت دا باعث نيں تے انہاں دے مرنے والے گزشتہ لوکاں دے لئی توہینکا سبب نيں ۔ ............

(١)شیرازی سید علی خان ، الدرجات الرفیعہ، منشورات مکتبہ بصیرتی ،قم ، (بی تا)ص ١٢٧

اصحاب امیر المو منین وچو‏ں بعض بزرگان جداں صعصعة بن صوحان، میثم تمّار،کمیݪ بن زیاد ، اویس قرنی ، سلیم بن قیس ،حارث حمدانی تے اصبغ بن نباتہ نے وی امیرالمومنین دے حق دا دفاع کيتا تے اس بارے وچ حضرت دے دشمناں تو‏ں احتجاج کيتا ، لیکن شیعاں وچ سب تو‏ں پہلے علم کلام وچ کس نے کتاب لکھی ایہ تحقیقی موضوع اے، ابن ندیم و ابن شہر آشوب دے مطابق علی بن اسماعیل بن میثم تمّار کلام شیعہ دے پہلے مصنف نيں،انہاں نے اس بارے وچ کتاب امامت تے کتاب استحقاق لکھی ا‏‏ے۔ (١) لیکن جانہار(مرحوم) سیّد حسن صدر علم کلام وچ پہلے مصنف عیسیٰ بن روضہ نو‏‏ں جاݨدے نيں۔(٢) البتہ کلام شیعہ د‏‏ی قدیم ترین کتاب جواج وی دسترس وچ اے، کتاب الایضاح اے جس دے مصنف فضل بن شاذان متوفی ٢٦٠ھ نيں جو امام ہادی تے امام حسن عسکری دے صحابی سن ،امام صادق دے دور وچ علم کلام نے وی دوسرے تمام علوم د‏‏ی طرح ترقی پائی تے حضرت دے چند شاگرد جداں ہشام بن حکم ،ہشام بن سالم، مومن آݪا ، فضال بن حسن ، جابر بن یزید جعفی وغیرہ اس موضوع وچ سب ودھ برجستہ اورنمایاں سن تے اس سلسلہ انہاں نے وچ اپنی کتاباں چھڈی نيں انہاں دا دوسرے مکاتب دے دانشمنداں تو‏ں مناظرہ ہُندا سی ، فضل بن شاذان نیشاپوری متوفی ٢٦٠ھ ممتاز ترین شیعہ متکلم سن، انہاں نے امام رضا امام جواد تے امام ہادی دے زمانے نو‏‏ں درک کيتا اے تے کلام و عقائد تے مناکھر مذاہب ............

(١) ابن ندیم گزشتہ حوالہ ، ص ٢۴٩، تے ابن شہر آشوب ، معالم العلماء ، منشورات مکتبة الحیدریہ ، نجف ١٣٨٠ھ ١٩٦١م ص ٦٢ (٢)تاسیس الشیعہ لعلوم الاسلام، منشورات الاعلمی ، تہران ص ٣۵٠

کے خلاف کافی کتاباں لکھایاں نيں۔ (١) حسن بن نو بختی متوفی ٣١٠ ھ شیعہ متکلمین وچو‏ں سن انہاں د‏‏ی جملہ کتاباں وچو‏ں اک فرق الشیعہ اے ۔ (٢) ............

(١)نجاشی، لسٹ اسماء مصنفی الشیعہ، نجاشی موسسة الاسلامی تابعة لجماعة المدرسین ، قم ١۴٠٧ھ ، ص٣٠٦ (٢) لسٹ اسماء مصنفی الشیعہ، نجاشی موسسة الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین ، قم ١۴٠٧ھ ص ٦٣

شیعیت دے فروغ وچ شیعہ شاعراں دا کردار

گزشتہ زمانے وچ شعر نو‏‏ں اک خاص اہمیت حاصل سی اشعار اپنے ادبی تے فنی پہلوئاں تو‏ں قطع نظر تبلیغی امور دا اہ‏م ترین ذریعہ ہويا کردے سن اورجو کم اج اخبار ریڈیو ٹیلی ویژن انجام دیندے نيںوہ کم اشعار دے ذریعہ لیا جاندا سی، زمانۂ جاہلیت وچ عرب قوماں دے درمیان ایہ چیز بہت ودھ قابل اعتناء سی کیونجے اوہ فصاحت و بلاغت اورحُسن کلام نو‏‏ں بہت ودھ اہمیت دیندے سن ،ایہی وجہ اے کہ قرآن دے اہ‏م ترین اعجاز دا اک پہلو اس د‏ی فصاحت و بلاغت اے، ايس‏ے وجہ تو‏ں عرباں دے درمیان شعرکو اک خاص اہمیت حاصل سی ،جداں کہ یعقوبی دا اس بارے وچ کہنا اے :

عرب لوک شعر نو‏‏ں علم وحکمت دے برابر تے ہ‏م پلہ جاݨدے سن جس وقت کسی قبیلہ وچ کوئی نکتہ سنح شاعر اورسخنور ظاہر ہُندا تھاتو اس دے لئی سالانہ دے بازاراں تے مراسم حج جداں اجتماعات وچ شرکت دا موقع فراہ‏م کردے سن تاکہ اوہ شعر پڑھے تے اس دے شعر نو‏‏ں دوسرے قبیلہ والے سناں تے اس اُتے فخر کرن، عرب اپنے تمام امور دے لئی شعر دا سہارا لیندے سن شعر دے ذریعہ دشمنی کردے سن شعر دے ذریعہ مثال پیش کردے سن شعر دے ذریعہ اک دوسرے اُتے افتخار کر تے سن ،اک دوسرے د‏‏ی عیب جوئی کردے سن تے اک دوسرے د‏‏ی مدح وثنا کردے سن ۔(١)

سقیفہ د‏‏ی تشکیل تے تشیع د‏‏ی صف علیحدہ ہوݨ دے بعد عربی اشعار نے اپنی حیثیت محفوظ کر لئی تے شیعیان علی نے اپنے امر امامت وولایت وچ اپنے نظریات د‏‏ی وسعت دے لئی اس تو‏ں فائدہ اٹھایا تے شیعہ مدافعین ولایت مکت‏‏ب تشیع د‏‏ی حقانیت وچ کہ جس دا اصلی مقصد خلافت دے باب وچ امیر المومنین د‏‏ی حقانیت کوثابت کرنا اے، اشعار کہااور اس نے تشیع د‏‏ی وسعت اورفروغ وچ اہ‏م رول ادا کیتا،زبیر بن بکار جوشیعہ مخالف رجحان رکھدا تھااس دے باوجود اس نے کچھ اشعار نو‏‏ں ذکر کيتا اے منجملہ اشعار وچ سے عتبہ بن ابی لہب دے اشعار نيں : ما کنت احسب انہاں الامر منصرف عن ہاشم ثم منھا عن ابی حسن ميں نے سو چا وی نئيں سی کہ خلافت نو‏‏ں بنی ہاشم تو‏ں تے انہاں دے درمیان ابوالحسن(علی )سے کھو لیا جائے گا۔

الیس او لیٰ من صلّی لقبلتکم واعلم الناس بالقرآن والسّنن کیہ اوہ پہلا شخص نئيں اے کہ جس نے تواڈے قبلہ د‏‏ی طرف نماز پڑھی تے قرآن و سنت نو‏‏ں سب تو‏ں ودھ جاننے والا ا‏‏ے۔ ............

(١)ابن واضح ،تریخ یعقوبی،منشورات شریف الرضی،قم،ج١،ص٢٦٢

واقرب الناس عھداًبالنبی ومن
جبریل عون لہ فی الغسل والکفن
کیہ اوہ آخری فرد نئيں اے جس نے پیغمبر ۖکو دیکھیا؟کیہ اوہ شخص اوہ نئيں اے کہ جبرئیل نے پیغمبرۖ دے غسل و کفن وچ جس د‏‏ی مدد کيت‏ی اے ؟

ما فیہ وما فیھم لا یمترون بہ
ولیس فی القوم مافیہ من الحسن
کیو‏ں نہیںاپنے تے علی دے درمیان فرق قائل ہُندے لوگو ں دے درمیان کوئی ایسا نئيں اے جوعلی دے مانند فضائل رکھدا ہوئے۔

ماذا الذی ردھم عنہ فتعلمہ
ھا انہاں ذاغبنا من اعظم الغبن (١)
اس تو‏ں منصرف ہوݨ د‏‏ی علت کيتا اے ؟ انہاں نو‏‏ں اس مطلب تو‏ں آگاہ کرو کہ ایہ ساڈا بہت وڈا نقصان ا‏‏ے۔

ائمہ طاہرین وی شعر دے استعمال کیت‏‏ی لوڑ اوراس دے نفوذ تو‏ں کاملاً آگاہ سن تے شیعہ شاعر دا بے حد احترام و اکرام کردے سن، اک روز کمیت اسدی امام باقرکی خدمت وچ حاضر ہوئے تے قصیدہ میمیّہ پڑھنا شروع کيتا جس وقت اس شعر اُتے پہنچے :
وقتیل با لطف غودر منھم
بین غوعاء امة وطغام
سر زمین طف (کربلا)ماں ذلیل تے پست صفت لوکاں دے درمیان انہاں نو‏ں شہیدکردتا گیا جو عظیم سن ۔

............

(١)زبیر بن بکار،الاخبار الموفقیات،منشورات الشریف الرضی،قم،١۴١٦ھ ،ص ۵٨١

امام باقرعلیہ السلام نے گرایہ کیہ تے فرمایا ،اے کمیت! جے ساڈے پاس ثروت ہُندی اسيں توانو‏‏ں عطا کردے لیکن جو رسول خداۖ نے حسان بن ثابت دے لئی فر مایاتھا اوہی وچ تسيں تو‏ں کہندا ہوںجداں تک تسيں اسيں اہل بیت دا دفاع کرو گے اودو‏ں تک روح القدس دے ذریعہ تواڈی تائید ہُندی رہے گی ۔(١) اسی طرح امام صادق فرماندے نيں : اے شیعو! اپنی اولاد نو‏‏ں عبدی(٢)کے اشعار سکھائو کیونجے اوہ خدا دے دین اُتے نيں۔(٣) اسی وجہ تو‏ں حقیقت گو شاعر شیعاں تے دوستداران پیغمبرۖ دے نزدیک قابل احترام و اعتبار سن جداں کہ ابن المعتز نے نقل کيتا اے قم دے لوک پنجاہ ہزار درہم سا لانہ شیعہ شاعر دعبل خزاعی نو‏‏ں ا دا کردے سن ۔ (۴) ............

(١)مسعودی علی بن الحسین،مروج الذہب،منشورات مو سسہ الاعلمی للمطبوعات بیروت، ج٣، ص٢۵۴ (٢)عبدی امام صادق دے اصحاب وچو‏ں سن انہاں دا ناں رجال کشی وچ سفیان بن مصعب تے انہاں د‏‏ی کنیت ابو محمدذکر ہُندی اے ،شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال ،مئوسسة الآل البیت لاحیاء التراث قم، ١۴٠۴ھ، ج٢،ص٧٠۴،ابن شہرآشوب نے صفیان بن مصعب نو‏‏ں اہل بیت دے شاعر ء دے طبقہ وچ ذکر کيتا اے تے شاعر دے طبقہ وچ (مجاہر)اس دے ناں کوغلطی تو‏ں علی بن حماد عبدی دے ناں تو‏ں ذکرکیاہے) (معالم العلما،منشورات المطبعةالحیدریہ،النجف،١٣٠٨ہجری،١٩٦١م،ص١۴٧و١۵١) (٣)ابن شہرآشوب ، گزشتہ حوالہ ،ص١۴٧ (۴)ڈاکٹر شوقی ،ضیف تریخ الادب العربی العصر العباسی الاول،دارالمعارف ،مصر،ص٣٢١

اسی بنا اُتے شیعہ شاعر ء بنی عباس تے بنی امیہ جداں دشمن حاکموںکی طرف تو‏ں مستقل آزارو اذیت دا شکارتھے ،کمیت بن زیدی اسدی نے جو اشعار اہل بیت د‏‏ی مدح تے انہاں دے غم وچ کہ‏ے سن اس د‏ی بنا اُتے بنی امیہ نے انہاں کوزندان وچ ڈال دتا(١) سدیف بن میمون(٢)نے محمد نفس زکیہ د‏‏ی مدح وچ اشعار کہ‏ے سن ۔(٣)جس د‏‏ی بنا اُتے منصور عباسی دے غضب کانشانہ بنے مدینہ دے حاکم عبد الصمد بن علی نے منصور دے حکم تو‏ں سدیف نو‏‏ں زندہ در گور کر دتا۔(۴) اسی طرح ابراہیم بن ہرمہ جو شیعوںکے شیرین سخن شاعر ء وچو‏ں سن تے اہلبیت د‏‏ی مدح وچ کافی اچھے اشعارکہ‏ے سن جس وقت اوہ منصور عباسی دے در بار وچ داخل ہوئے منصور نے انہاں تو‏ں تند لہجہ وچ کہیا :اگر اس دے بعد ایداں دے اشعار کہ‏ے جو ساڈی پسندکے نہ ہوئے تاں تسيں نو‏‏ں قتل کرداں گا۔(۵) ............

(١)ابو الفرج اصفہانی ،الاغانی،دار احیاء التراث العربی،بیروت،ج١٧،ص١۔٨ (٢)سدیف بن میمون امام سجاد دے مدّاح تے مننے والےآں وچو‏ں سن، ابن شہر آشوب نے آپ نو‏‏ں اہلبیت دا چاہنے والا اورمیانہ رو لوکاں د‏‏ی لسٹ وچ قرار دتا اے انہاں ہی نے پہلے عباسی خلیفہ سفاح نو‏‏ں بنی امیہ دے باقی افراد دے قتل پراپنے اشعار دے ذریعہ تحریک کيتا سی ،امین ،سید محسن ، اعیان الشیعہ دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ج١ ص١٦٩ (٣)یہ امام حسن دے پوتاں وچو‏ں سن تے آپ دے باپ عبد اللہ بن حسن مثنیٰ سن بنی امیہ دے آخری دور وچ بنی ہاشم نے آپ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی لیکن امام صادق کاخیال ایہ سی کہ انہاں دا کم انجام نو‏‏ں نئيں پہنچے گا ،عباسیاں دے خلافت اُتے آنے دے بعد عباسی خلیفہ دے دوسرے دور وچ منصور نے مدینہ وچ قیام کيتا لیکن عباسی طاقت دے سامنے اوہ شکست کھا گئے تے قتل ہو گئے ) (۴) ابن عبدربہ اندلسی،العقدالفرید،دار احیاء التراث العربی ،بیروت،ج۵،ص ٧٢۔٧٣ (۵)اسد حیدر ،امام صادق و مذاہب اربعہ،دار الکتاب عربی بیروت ، طبع سوم ،١۴٠٣ ھ ج١،ص۴۵٢

ہاں بوہت سارے شاعر ایداں دے وی سن جو جان د‏‏ی پراوا نئيں کردے سن جان نو‏‏ں خطرے وچ ڈال کر اشعار کہتیتھے،جداں دعبل کہندے نيں پنجاہ سال تو‏ں پھانسی دے پھندے نو‏‏ں گلے وچ ڈالے فیر رہیا ہاں کوئی نئيں اے جو مینو‏ں پھانسی دے۔(١)

غیبت صغریٰ تک دے شیعہ شاعر

جداں کہ پہلے اشارہ ک‏ے چکے نيں کہ سقیفہ د‏‏ی تشکیل دے پہلے ہی روز تو‏ں شاعر دے درمیان ایداں دے حقیقت گو شاعر ء پیدا ہوئے کہ جنہاں نے اپنی نوک بولی دے ذریعہ مکت‏‏ب تشیع دا دفاع کیاامیرالمو منین دے دور حکومت وچ جنگ جمل و صفین وچ ان عراقی شاعر دے علاوہ کہ جوپیروان علی وچو‏ں سن حضرت دے بہت ودھ اصحاب جداں ،عمار یاسر،خزیمہ بن ثابت،ابو ایوب انصاری،ابن عباس وغیرہ نے امیرالمومنین دے حق دے دفاع وچ اشعار پڑھے۔

بنی امیہ دے دور وچ وی چند شاعر نے خاندان پیغمبرۖسے اپنی وا بستگی دا ثبوت دتا لیکن بنی امیہ دے زمانے وچ بنی عباس دے زمانے د‏‏ی بہ نسبت کم شاعر سن کیونجے بنی امیہ دے زمانہ وچ شیعہ معاشرہ اُتے شدیدگھٹن کاچھایا ہويا حاکم سی جداں کہ ابوالفرج اصفہانی دا بیان اے :وہ شاعر جو بنی امیہ دے دور وچ تھے انہوںنے امام حسین دے مرثیہ وچ کم اشعار کہ‏ے نيں۔(٢) ............

(١)الشکعة ،ڈاکٹرمصطفیٰ ،الادب فی موکب الحضارةالاسلامیہ کتاب الشاعر،دار الکتاب اللبنانیہ، ص ١٦٢۔٣٦٣ (٢)ابوالفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین،منشورات شریف الرضی ،قم ص١٢١

جس وقت کمیت اسدی نے قبیلۂ بنی ہاشمکی مدح و ثنا د‏‏ی تاں عبداللہ بن معاویہ نے کہ جو جعفر طیّار د‏‏ی اولاد وچ سے سن بنی ہاشم نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے کہیا: اے بنی ہا شم !جس وقت لوک تواڈی فضیلت بیان کرنے تو‏ں سکوت اختیار کيتے ہوئے سن اودو‏ں کمیت نے تواڈے بارے وچ اشعار کہ‏ے تے بنی امیہ دے مقابلہ وچ اپنی جان د‏‏ی بازی لگیا دتی ایہی اشعار انہاں دے گرفتاری دا باعث بنے تے انہاں نو‏ں شہید کر دتا گیا ۔(١) ان تو‏ں پہلے فرزدق وی امام سجادکی مدح و ثنا کرنے د‏‏ی بنا اُتے بنی امیہ دے زندان وچ گرفتار ہو چکے سن ۔ ( ٢) بنی عباس دا دور وچ حقیقت گو شاعر دے لئی بہت زیاد ہ حساس سی لیکن چونکہ شیعہ معاشرہ بنی عباس دے دور وچ وسیع ہو چکيا تھالہذا بنی امیہ دے زمانہ د‏‏ی بہ نسبت انہاں اُتے کم کنٹرول ہوسکا آہستہ آہستہ جدو‏ں بنی عباس کمزور ہوگئے تومکت‏‏ب تشیع دے دفاع وچ بوہت سارے شاعر ئظاہر ہوئے جداں کہ ڈاکٹر شوقی ضیف دا کہنا اے:عباسیاں دے دوسرے دور وچ بوہت سارے شیعی اشعار کہ‏ے گئے، تے شیعہ شاعر اس دور وچ دو گروہ وچ بٹے ہوئے سن اک علوی شاعر ء دوسرے غیر علوی شاعر۔(٣) شیعہ شاعر د‏‏ی تعداد دے بارے وچ بزرگ دانشور ابن شہر آشوب ،علی خان شیرازی تے جانہار(مرحوم) علامہ امینی نے تحریرکیا اے ،لیکن اس سلسلے وچ جامع ترین کارنامہ سید محسن ............

(١) ابو الفرج اصفہانی ،الاغانی،دا راحیاء التراث العربی ،بیروت،ج١٧،ص١۔٨ (٢)قطب الدین راوندی الخرائج والجرائح مؤسسہ امام المہدی ،قم،طبع ١،١۴٠٩ھ ،ج١ ص٢٦٧ (٣) ضیف ،شوقی ،تریخ الادب العربی العصرالعباسی الثانی ،دار المعارف بمصر،ص٣٨٦

امین نے انجام دتا اے کہ شیعہ شاعر ء نو‏‏ں انہاں دے سال وفات دے نال ٣٢٩ ھ یعنی غیبت صغریٰ دے خاتمہ تک اک اک کاذکر کيتا ا‏‏ے۔ شیعہ شاعر جانہار(مرحوم) سید محسن امین دے مطابق تھلے لکھے نيں ۔

برجستہ شیعہ شاعر

حضرت امیر المومنین علی علیہ السلام
حضرت فاطمہ زہرا بنت رسول اللہ ۖ
فضل بن عباس ، م ، ١٢، یا ١۵ ھ
ربیعہ بن حارث بن عبد المطلب
حضرت عباس بن عبد المطلب ،م ٣٢
حضرت حسن بن علی ـ
حضرت حسین بن علی علیہ السلام
عبد اللہ بن عباس ، ٦٨ ھ
عبد اللہ بن ابی سفیان بن حارث بن عبد المطلب ، ش ، ٦١ھ
ام حکیم بنت عبد المطلب ، پہلی صدی
عمار بن یاسر ٣٧ھ
نابغة جعدی قیس بن عبد اللہ ، پہلی صدی
ابو الہیثم بن تیّھان انصاری ٣٧ھ
خذیمہ بن ثابت ذو الشہادتین ٣٧ھ
اروی بنت عبد المطلب
عبد اللہ بن بدیل بن ورقا الخزاعی
خزیم بن فاتک اسدی
صعصعة بن صوحان العبدی ، پہلی صدی
لبید بن ربیعة عامری ،م ۴١ھ
کعب بن زہیر اسلمی ، م ۴۵ھ
حجر بن عدی کندی ، م،۵١ھ
کعب بن مالک انصاری ، پہلی صدی
قیس بن سعد انصاری ، م، ٦٠
منذر بن جارود عبدی ، م ٦١ یا ٦٢ھ
سلیمان بن صرد خزاعی ، ش ٦۵ھ
احنف بن قیس تمیمی ،م، ٦٧ یا ٦٨ھ
عدی بن حاتم طائی ، م ٦٨ھ
ابو الطفیل عامر بن واثلة کنانی
ہاشم مرقال ، ش، ٣٧
مالک اشتر ، ش، ٣٨، یا ٣٩ھ
ثابت بن عجالݨ انصاری
نجاشی قیس بن عمرو حاثی ، شاعر اہل عراق
قیس بن فہدان کندی ، م ۵١ھ
شریک بن حارث اعور ، م، ٦٠ھ
سعیة بن عریض ، پہلی صدی
جریر بن عبد اللہ بجلی ، پہلی صدی
رباب زوجہ امام حسین
ام البنین فاطمہ کلابیہ زوجۂ امیر المومنین
عبید اللہ بن حر جعفی ، پہلی صدی
مثنی بن مخرمة عبدی ، پہلی صدی
ابو دہبل جمحی ، پہلی صدی
ابو الاسود الدؤلی ، م ٦٩ھ
عقبة بن عمر و سھمی
عبد اللہ بن عوف بن احمر
مسیب بن نجبة الفزاری ش، ٦۵
عبد اللہ بن سعد بن نفیل ، ٦۵ھ
عبد اللہ ابن خضل طائی
عبد اللہ بن وال تمیمی ،ش، ٦۵ھ
رفاعة بن شداد بجلی ،ش، ٦٦ھ
اعشی حمدان ، پہلی صدی
ابراہیم اشتر ، ش، ٦٦ھ
ایمن بن خریم اسدی ، م ٩٠ھ
فضل بن عباس بن عقبة بن ابی لہب
ابو الرمیح خزاعی ، م١٠٠ھ
خالد بن معدان الطائی ، م ١٠٣ھ
کثیر عزہ ، م ،١٠۵ھ
فرزدق ھمام بن غالب تمیمی ،م ١١٠ھ
سفیان بن مصعب عبدی ،م١٢٠ھ
زید بن علی ابن الحسین ش، ١٢٢ھ
سلیمان بن قتیبہ عدوی ،م ١٢٦ھ
کمیت بن زید اسدی ، م ١٢٦ھ
مستحل بن کمیت ، دوسری صدی
یحی بن یعمر،م ١٢٧ھ
فضل بن عبد الرحمن بن عباس بن ربیعة بن حارث بن عبد المطلب ،م ١٢٩ھ
مالک بن اعین جھنی ، دوسری صدی دے درمیان
وردبن زیدبرادر کمیت ،م ١۴٠ھ
ابراہیم بن حسن ، ١۴۵ھ
قاضی عبد اللہ بن شبر مہ کوفی ،م١۴۴ھ
موسی بن عبد اللہ ، دوسری صدی
سدیف بن میمون ، ١۴٧ھ
زرارةبن اعین ،م ١۵٠ھ
محمد بن غالب بن حزیل کوفی ،دوسری صدی
ابراہیم بن حرمت ،١۵٠ھ
عبد اللہ بن معاویہ از نسل جعفر طیار
ابو ہریرہ اجلی ،دوسری صدی
ابو ہریرة الابرار ،م دوسری صدی
قدامت سعدی
جعفر بن عفان طائی ، م١۵٠ھ
ابو جعفر مومن آݪا دوسری صدی ہجری
شریک بن عبداللہ نخعی ، دوسری صدی
علی بن حمزہ نحوی کسائی ،م ١٨٩ھ
منصور نمری ، دوسری صدی ہجری
معاذ بن مسلم ہرہ ،م ١٨٨ھ عبد اللہ بن غالب اسدی
مسلم بن ولید انصاری ، دوسری صدی ہجری
،ابو نواس ، مستولد ،م١٩٨ھ
سید حمیری ،م ١٩٩ھ
علی بن عبد اللہ خوافی ،تیسری صدی
عبد اللہ علی مرانی تیسری صدی ہجری
عبد اللہ بن ایوب حریبی
مشیع منی ، تیسری صدی ہجری
قاسم بن یوسف کاتب ،تیسری صدی
اشجع بن عمر و سلمی ،٢١٠ھ
محمد بن وہب حمیری ،تیسری صدی
ابو دلف عجلی ، م ٢۵۵ھ
ابو طالب قمی ، تیسری صدی ہجری
ابو تمام حبیب بن اوس طائی
دیک الجن تیسری صدی ہجری
ابراہیم بن عباس صولی ،م ٢٣۴ھ
ابن سکیت یعقوب بن اسحاق
ابو محمد عبد اللہ بن عمار برقی ،م ٢۴۵ھ
دعبل بن علی خزاعی ، م ٢۴٦ھ
محمد بن عبد اللہ خزاعی
عبد اللہ بن محمد خزاعی ،تیسری صدی
حسین بن دعبل خزاعی ، تیسری صدی
موسی بن عبد الملک ،م ٢۴٦ھ
احمد بن خلاد اشروی ، تیسری صدی ہجری
احمد بن ابراہیم، تیسری صدی
بکر بن محمد نحوی م ٢۴٨ھ
احمد بن عمران اخفش
ابو علی حسین بن ضحاک ،م ٢۵٠ھ
محمد بن اسماعیل صمیری ، م٢۵۵ھ
فضل بن محمد تیسری صدی دے درمیان حمانی علی بن محمد ،م ٢٦٠ھ
دائود بن قاسم جعفری ،م ٢٦١ھ
ابن رومی علی بن عباس ،م ٢٨٣ھ
بحتری ، ولید بن عبید طائی ،م ٢٨۴ھ
شریف محمد بن صالح ،تیسری صدی
نصر بن نصیر حلوانی ، تیسری صدی
علی بن محمد بن منصور بن بسام
احمد بن عبید اللہ ،م ٣۴١ھ
خُبزارزی بصری نصر بن احمد
خباز البلدی محمد بن احمد چوتھ‏ی صدی
احمد بن علویہ اصفہانی ،م ٣٢٠ھ
ابو بکر محمد بن حسن درید ،م ٣٢١ھ
محمد بن احمد بن ابراہیم طباطبائی حسنی
محمد بن ہور بو شنجی ،م ٣٢۵ھ علی بن عباس نوبختی ، م، ٣٢٩ھ
مفجع بصری محمد بن احمد ،م ،یا، ش٣٢٧ھ

شیعاں دے ممتاز تے نمائندہ شاعر

ہر دور وچ چند معروف شاعر شیعہ دے ناں تو‏ں مشہور سن جو شیعی اشعا رکے زرین دور دے نمائندے سن تے انہاں نے خود نو‏‏ں خاندان پیغمبر ۖکی ولایت و دوستی وچ محو کر دتا سی من جملہ انہاں شاعر وچ کمیت بن زید اسدی ، کثیر عزہ، فرزدق تے سید حمیری کہ جو بنی امیہ دے دور وچ سن، ابن عبدربہ دا کہنا اے :کمیت ا و رکثیر تند وغالی شیعاں وچو‏ں سن ۔(١) کمیت دے فرزند مستہل نے کہااے:(میرے باپ) کمیت نے موت دے وقت آخری باراکھ کھولی توتین بار کہیا :الٰلھم آل محمدۖ(٢) ابن معتزکا بیان اے :سید حمیری نے علی دے تما م معروف فضائل نو‏‏ں شعر وچ جمع کيتا ا‏‏ے۔(٣) ابوالفرج اصفہانی کہندے نيں:سید حمیری دے اکثر اشعار بنی ہا شم د‏‏ی مدح تے انہاں دے دشمناں د‏‏ی سر زنش وچ نيں ،بنی ہاشم د‏‏ی مدح وچ تئیس سو قصیدہ انہاں تو‏ں نقل ہوئے نيں۔ (۴) اسی وجہ تو‏ں شیعوںکے نزدیک سید حمیری دا مقام بہت بلند سی تے مسجد کوفہ وچ انہاں دے لئی اک خاص مسند سی ۔(۵) پہلے عباسی دور وچ دو بزرگ شاعر منصور نمری تے دعبل خزاعی شیعاں دے دوزودگو ............

(١)ابن عبد ربہ اندلسی، عقد الفرید، ج ۵،ص٢٩٠ (٢)ابوالفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین ،ج١٧،ص۴٠ (٣) ابوالفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین،ج١٧،ص ٢۴١ (۴)ابوالفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین ،ج١٧،ص ٢۴١ (۵) ابن عبدربہ اندلسی ،عقد الفرید ،ج۴ ص٣٢٠

اور برجستہ شاعر سن ہارون رشید نے نمری دے قتل کرنے دا دستور دتا تھالیکن اوہ انہاں د‏‏ی موت تو‏ں پہلے انہاں نو‏ں نئيں پھڑ سکا۔(١) ڈاکٹر مصطفیٰ شکعہ دا دعبل دے بارے وچ کہنا اے: دعبل اہل بیت پیغمبرۖ د‏‏ی مدح کردے سن تے اہل بیت اطہار جنہاں صفات دے اہل سن اوداں اوہ اشعار وچ توصیف کردے سن نیز،بنی امیہ و بنی عباس د‏ی سر زنش و مذمت کردے سن تے جے اوہ انہاں نو‏‏ں موت تو‏ں ڈراندے سن تاں کہندے سن کہ وچ پنجاہ سال تو‏ں پھانسی دے پھندے نو‏‏ں گردن وچ ڈالے فیر رہیا ہاں مگرکوئی نئيں اے جو مینو‏ں پھانسی دے ۔(٢) ڈاکٹر شوقی ضیف دا اس بارے وچ کہناہے :عباسیاں دے دوسرے دور(٣) وچ بہت ودھ شیعہ شاعر ء نے اشعارکہ‏ے نيں انہاں وچو‏ں بعض اشعار علوی شاعر ء د‏‏ی جانب تو‏ں کہ‏ے گئے نيں تے بعض نو‏‏ں تمام شیعہ شاعر نے کہاہے اس دور وچ اہ‏م ترین علوی شاعر ء محمد بن صالح علوی حمانی تے محمد بن علی کہ جو عباس بن علی دے پوتاں وچو‏ں سن محمد بن علی نے متوکل دے زمانے وچ اپنے اشعار وچ اپنے باپ دادا اُتے افتخار کيتا اے تے شیعہ نظریاں نو‏‏ں اپنے اشعار وچ پیش کيتا۔ (۴) ............

(١)اسد حیدر،الامام الصادق المذاہب الاربعہ، دارالکتاب العربی،بیروت، طبع سوم،١۴٠٣ھ ج١ ص٢۵۴،ذہر الآداب دے نقل کيتی بنا پر، ج٣ ص٧٠ (٢)الادب فی موکب الحضارةالاسلامیہ ،کتاب الشعر ١، دارالکتاب اللبنانیہ ،ص ١٦٢۔١٦٣ (٣)عباسیاں دا دوسرا دورمعتصم دے زمانہ وچ تیسری صدی ہجری دے آغازسے ترکاں دے عباسیاں دے دربار وچ آنے تو‏ں شروع ہويا اے (۴)تریخ العرب العربی العصر العباسی الثانی، دارالمعارف ،مصر،ص٣٨٦

شیعہ شاعر دا میدان

شیعہ شاعر نے وکھ وکھ میداناں وچ اشعار کہ‏ے نيں انہاں عناوین د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جارہیا اے :

(١) غاصبین حقوق اہل بیت دے مقابلہ وچ احتجاج

شیعہ شاعر ء تے اہل سخن ،سقیفہ د‏‏ی تشکیل تو‏ں ہی امام علی ابن ابی طالب تے انہاں د‏‏ی اولاد د‏‏ی ولایت دے معتقد سن، انہاں د‏‏ی مظلومیت دا نوحہ پڑھدے سن، انہاں دے حق دا دفاع کردے سن انہاں د‏‏ی کوشش سی کہ جس راستے نو‏‏ں رسول اکرم ۖ نے دکھایاہے اسنو‏ں لوکاں دے سامنے نمایاں کرن اس بارے وچ مشہور اے کہ سب تو‏ں پہلے شیعہ شاعراں دے لئی کمیت اسدی نے راستہ کھولیا ،علامہ امینی نے اس گل د‏‏ی نسبت جاحظ د‏‏ی طرف دیندے ہوئے فرمایا اے : کمیت اسدی دا نطفہ منعقد ہوݨ تو‏ں وی پہلے شیعہ صحابہ تے تابعین جداں خزیمہ بن ثابت ، ذو الشہادتین، عبد اللہ بن عباس ، فضل بن عباس ، عمار یاسر ، ابوذر غفاری ، قیس بن سعد انصاری ، ربیعہ بن حارث بن عبد المطلب ، عبد اللہ بن ابو سفیان بن حارث بن عبد المطلب ، زفر بن زید بن حذیفہ ، نجاشی بن حارث بن کعب ، جریر بن عبد اللہ بجلی ، عبد اللہ بن حنبل نے اپنے اشعار دے ذریعہ حق امیر المومنین دا دفاع کيتا اے (١)جن لوکاں نے سب تو‏ں پہلے امیر المومنین دے دفاع وچ شعر کہ‏ے نيں انہاں وچ عبد اللہ بن ابی سفیان بن حارث بن عبد المطلب نيں ۔ شیخ مفید نقل فرماندے نيں : جس وقت رسول اکرم ۖکی وفات ہوئی عبد اللہ ............

(١) الغدیر ، دار الکتب الاسلامیہ ، تہران ، ج١ ص ١٩١

بن ابی سفیان مدینہ وچ نہ سن جدو‏ں مدینہ آئے دیکھاکہ لوکاں نے ابو بکر د‏‏ی بیعت کر لئی اے تاں آپ نے مسجد دے وسط وچ کھڑے ہوکریہ اشعار پڑھے :

ما کنت احسب انہاں الا امر منتقل
عن ہاشم ثم منھا عن ابی الحسن
ميں نے سوچیا وی نئيں سی کہ خلافت نو‏‏ں بنی ہاشم تو‏ں تے اوہ وی ابو الحسن علی تو‏ں کھو لیا جائے گا۔

الیس اول من صلّی لقبلتھم
و اعرف الناس بالآثار والسنن (١)
کیہ اوہ تواڈے قبلہ د‏‏ی طرف رخ کرے نماز پڑھنے والے پہلے شخص نئيں نيں تے آثار و سنن نو‏‏ں سب تو‏ں ودھ جاننے والے نئيں نيں۔

............

(١)کتاب الجمل ، شیخ مفید ، مکت‏‏ب الاعلام الاسلامی مرکز نشر ، ص ١١٨ اس شعر دے شاعر دے بارے وچ مؤرخاں دے درمیان اختلاف اے شیخ مفید نے اس شعر نو‏‏ں عبداللہ بن ابو سفیان بن حارث بن عبد المطلب تو‏ں منسوب کیاہے ،ابن جحرنے کہیا اے کہ ایہ اشعار الاصابہ فضل بن عباس بن عتبہ بن ابی الہب دے نيں ،موید الدین خوارزمی نے اپنی کتاب مناقب وچ انہاں اشعار نو‏‏ں عباس بن عبد المطلب جو پیمبرۖ دے چچا نيں، انہاں تو‏ں نسبت دتی اے، شریف رضی نے اپنی کتاب المجالس وچ ربیعہ بن حارث بن عبد المطب د‏‏ی طرف نسبت دتی اے قاضی بیضاوی تے نیشاپوری نے اپنی تفسیر وچ انہاں د‏‏ی نسبت حسان بن ثابت د‏‏ی طرف دتی اے زبیر بن بکار نے کہیا اے کہ ایہ اشعار ابو لہب دے بیٹےآں دے نيں، قاضی نور اللہ نے ابن حجر دے نظریہ نو‏‏ں رد کيتا اے تے کہاہے : انہاں اشعار نو‏‏ں سقیفہ تو‏ں پہلے کہیا گیا اے تے اوہ فضل بن عباس بن عتبہ نئيں اے کیونجے اوہ بعد وچ پیدا ہويا سی لہذا انہاں اشعار نو‏‏ں کہنے والا فضل تھالیکن اوہ فضل بن عتبہ بن ابی الہب اے بہر حال ایہ اختلاف نظر ساڈی بحث وچ کوئی اثر نئيں رکھتاکیونجے ایہ گل مسلم اے کہ انہاں اشعار دا پڑھنے والا شیعہ سی ۔ سید علی خان شیرازی،الدرجا ت الرفیعہ فی طبقات الشیعہ ،منشورات مکتبة بصیرتی،قم،ص١٩٣

اسی طرح چند دوسرے شاعر ء نے وی حقانیت علی دے دفاع وچ اشعار کہ‏ے نيں فضل بن عباس اپنے اشعار دے ضمن وچ اس طرح کہندے نيں:

الا انہاں خیر الناس بعد محمد
وصی النبی المصطفیٰۖ عند ذی الذکر
آگاہ ہو جائو کہ خدا دے نزدیک محمد مصطفیٰ ۖکے بعد انہاں دے جانشین (امام علی ابن ابی طالب)سب تو‏ں بہتر نيں۔

واول من صلّیٰ وصنو نبییہ
واول من اردی الغوا ہ لدی بدر (١)
وہ سب تو‏ں پہلا نماز گذار تے پیغمبر ۖکے بھائی نيںانہوںنے بدر وچ ستمگاراں نو‏‏ں عقب نشینی اُتے مجبور کردتا سی۔

مغیرہ بن نوفل بن حارث بن عبدالمطلب نے جنگ صفین وچ اصحاب علی نو‏‏ں خطاب کردے ہوئے کہیا :
فیکم وصی رسول اللّٰہ قائدکم
وصھرہ و کتاب اللّٰہ قد نشرا (٢)
تواڈے درمیان رسول خداۖ کاجانشین تمہار اقائدو فرمانرواہے جو رسول دا داماد وی اے تے کتاب خدا د‏‏ی تفسیر کرنے والا بھی۔

............

(١)سید علی خان شیرازی ، الدرجات الرفیعہ فی طقات الشیعہ، ص ١۴٣ (٢)سید علی خان شیرازی ، الدرجات الرفیعہ فی طقات الشیعہ ،ص١٨٧

فضل بن عباس بن عتبہ بن ابی الہب پہلی صدی ہجری دے آخر ی مشہور شاعر وچو‏ں سن ،ابن عبدربہ نے نقل کيتا اے :جس وقت ولید بن عبد الملک کعبہ دا طواف کر رہاتھا توفضل بن عباس زمزم دے کنويں تو‏ں پانی کھچ رہے سن تے ایہ اشعار پڑھ رہے سن :

یا ایھاالسائل عن علیّ
تسال عن بدرلنا بدریّ
اے علی دے بارے وچ سوال کرنے والے کيتا توجنگ بدر وچ شریک ہوݨ والے بنی ہاشم دے ماہ کامل بار ے وچ پوچھ رہیا اے ؟

مردّ دٍ فی المجد ابطحی
سائلةٍغرتہ مضیی (١)
اک با فضیلت مرد دے شرف وچ تسيں شک کررہے ہو یا اس دے سابقہ اسلام دے بارے وچ پوچھ رہے ہو؟!

جنہاں نے حقانیت امیر المومنین دے دفاع وچ سب تو‏ں پہلے اشعار کہ‏ے نيں انہاں وچ اک عورت وی اے جس دا نام( ام مسطح بن اثاثہ اے )مورخین نے نقل کیاہے کہ ابوبکر و عمر نے علی تو‏ں زبر دستی بیعت لینے اُتے سختی دا مظاہرہ کيتا تاں ام مسطح مسجد وچ آئی

............

(١)ابن عبد ربہ اندلسی،العقد الفرید ،دار احیاء التراث العربی،بیروت،ج۵،ص٧۵

اورقبرپیغمبر ۖکی جانب رخ کرکے ایہ اشعار پڑھے :

قد کان بعدک انبائ وھینمة
لوکنت شاھد ھا لم تکثر الخطب
آپ دے بعد اوہ حوادث واختلافات وجود وچ آئے جے آپ ہُندے تاں ایسا نہ ہُندا

انا فقدناک فقد الارض وابلھا
فاختل قومکٔ فاشھد ھم ولا تغب(١)
اساں آپ کوہتھ تو‏ں کھو دتا جداں پانی زمین د‏‏ی تہاں وچ غائب ہوجاندا اے آپ د‏‏ی قوم نے رخنہ ایجاد کیتا، گواہ رہیے گا تے غافل نہ ہویئے گا۔

وہ شاعر ء جنہاں نے علی دے دفاع وچ زبانِ احتجاج کھولی، انہاں وچ اک عظیم شاعر تے ادیب ابو الا سود دوئلی وی سن جو بصرہ دے محلہ قبیلہ بنی قیشر وچ زندگی بسر کردے سن اس محلہ وچ عثمانی رہندے سن جوابو الا سود دوئلی دے ہ‏م خیال نئيں سن ايس‏ے وجہ تو‏ں اوہ انہاں کواذیت دیندے سن تے رات وچ انہاں دے گھر اُتے پتھر ماردے سن انہوںنے اس طریقہ تو‏ں لو گاں دا جواب دتا اے :
یقول الارذلون بنو قشیر
طوال الدھر لا تنسی علیا
بنی قشیرجداں پست لوک کہندے نيںکہ زمانے دے گذرنے دے نال علی نو‏‏ں کیو‏ں فراموش نئيں کردے؟!

............

(١)ابن ابی الحدید،شرح نہج البلاغہ،دارالکتب العربیہ ، مصر،ج٦،ص۴٣

فقلت لھم وکیف یکون ترکی
من الأعمال مفروضاً علیاًّ
ميں نے انہاں تو‏ں کہیا جو اعمال مجھ پرعلی دے حوالے تو‏ں واجب نيں، انہاں نو‏‏ں کِداں ترک کرداں۔

احب محمد اًحباً شد یدا
و عباساً و حمز ة وا لوصیا
ماں محمد ۖ نو‏‏ں بے حد سجݨ رکھدا ہوݨ، ايس‏ے طرح عباس ،حمزہ تے انہاں دے وصی علی نو‏ں۔

بنی عم النبی واقر بیہ
احب الناس کلھم اِلینا
پیغمبرۖ دے چچاکی اولاداں تے انہاں دے قرابتدار تمام لوکاں وچ سب تو‏ں ودھ میرے لئے عزیز و محبوب نيں۔

فان یکٔ حُبُّھم رشدااًصبہ
ولست بمخطی ء انہاں کان غیاًّ
اگر انہاں د‏‏ی دوستی ہدایت اے تاں وچ حاصل کر چکيا ہاں تے جے ایہ دوستی بے فائدہ اے تاں وی ميں نے کوئی ضرر نہیںکیا۔

ھم اھل النصیحة غیر الشکٔ
واھل مودتی مادمت حیاًّ
بے شک اوہ لوک اہل نصیحت نيں تے جداں تک زندہ ہاں اوہ میرے سجݨ نيں۔

رایت اللّہ خالق کل شئی
ھداھم واجتبی منھم نبیاّ
خدا نو‏‏ں تمام چیزاں دا خالق جاݨدا ہوݨ، اس نے انہاں د‏‏ی ہدایت د‏‏ی اے تے انہاں دے درمیان تو‏ں محمد ۖ نو‏‏ں منتخب کيتا ا‏‏ے۔

ولم یخصص بھا احداً سوا ھم
ھنیاًما اصطفاہ لھم مرّیاًّ (١)
ان دے علاوہ کسی کواس تو‏ں مخصوص نئيں کیہ ایہ انتخاب خدا کاانہیںکو مبارک ہوئے۔
ایتھ‏ے تک کہ بنی امیہ دے آخری زمانے وچ بوہت سارے بزرگ تے معروف شاعر جداں کمیت اسدی ،کثیرعزہ تے سید حمیری جو علی د‏‏ی ولایت وچ ڈُبے ہوئے سن حضرت د‏‏ی حقانیت تے دفاع وچ اشعار کہ‏ے نيں :

............

(١)ابو الفرج اصفہانی ،الاغانی ،دار احیاء التراث العربی،بیروت ،ج١٢،ص

شیعہ شاعر دا بنی امیہ تے بنی عباس دے شاعر تو‏ں مقابلہ

دوسرا موضوع کہ جس اُتے شیعہ شاعر ء نے اشعار کہ‏ے نيں اوہ بنی عباس تے بنی امیہ دے شاعر ء دے جواب وچ نيں ٣۵ھکے بعد عثمان دا قتل ہويا،بنی امیہ نے اپنے برے اہداف نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی تے امیر المو منین دے خلاف لو گاں نو‏‏ں بھڑکانے دے لئی بطور اسلحہ اشعار دا تو‏ں استفادہ کيتا سب تو‏ں پہلے جس نے حضرت دے خلاف شعر کہیا اوہ عثمان کامامو‏ں ولید بن عقبہ اے کہ جس نو‏‏ں قرآ ن نے فاسق کہاہے ،اس نے بنی ہاشم خصوصاً امام علی ابن ابی طالب نو‏‏ں عثمان دا قاتل تے اموال د‏‏ی غارت گری تو‏ں متاساں کیہ اے تے کہیا اے:

بنی ھاشم ردواسلاح ابن اختکم
ولا تنھبوہ لا تحل نھائبہ
بنی ہاشم اپنے بھانجاں دے اسلحہ واپس کردو انہاں دے مال نو‏‏ں غارت نہ کرو کیونجے انہاں دا مال تسيں اُتے حلال نئيں ا‏‏ے۔

بنی ہاشم کیف الھوادة بیننا
وعند علی درعہ ونجائبہ
بنی ہاشم ساڈے تے تواڈے درمیان کِداں دوستی ہو سکدی اے ؟ جدو‏ں کہ عثمان دا اونٹھ تے زرہ علی دے پاس ا‏‏ے۔

بنی ہاشم کیف التودد منکم
ابن اروی فیکم وحرائبہ(١)
ا یبنی ہاشم اسيں کِداں تسيں تو‏ں دوستی کرن؟ جداں کہ ابن اروی(عثمان ) دے نیزے تواڈے پاس نيں ۔

اس موقع اُتے عبداللہ بن ابی سفیان بن حارث بن عبد المطلب نے اس دا جواب دتا تے اپنے اشعار وچ اس طرح کہیا :
فلا تسألون سیفکم انہاں سیفکم
اضیع والقا ہ لدی الروع صاحبہ
ہم تو‏ں اپنی تلواراں نو‏‏ں نہ منگو کیونجے جدو‏ں اس دا مالک ڈرگیا تاں اس کوسُٹ کر بھج کھڑا ہويا۔

وشبھتہ کسریٰ وقد کان مثلہ
شبیھاً بکسریٰ ھدیہ وضرائبہ
تم نے انہاں نو‏‏ں کسری ٰسے تشبیہ دتی اے اوہ واقعاًاس دے مثل سن تے انہاں د‏‏ی سواری تے مال کسریٰ تو‏ں مشابہ سن ۔

منا علیّ الخیرصاحب خیبر
وصاحب بدر یوم سالت کتائبہ
علی سراسر خیر نيں تے اسيں وچو‏ں نيں تے فاتح بدرو خیبر نيںجب دشمن دے سپاہی انہاں دے مقابلہ وچ آئیاں ۔

وکان ولی الامر بعد محمدۖ
علیّ وفی کل المواطن صاحبہ
محمدۖ دے بعد ولی امر علی نيں جوتمام جنگاں وچ پیغمبرۖ دے ہمراہ سن ۔

وصی النبی المصطفیٰ وابن عمہ
واول من صلی ومن لان جانبہ(١)
وہ مصطفیٰۖ دے جانشین تے انہاں دے چچا دے بیٹے نيںنیز اوہ سب تو‏ں پہلے نماز گذار نيں تے بہت خوش اخلاق نيں۔
............

(١) سید علی خان شیرازی ، الدرجات الرفیعہ فی طقات الشیعہ ، ص ١٨٨

دوسری مرتبہ جدو‏ں اس نے حضرت امیر المومنین دے خلاف شعر کہ‏ے اوراپنے بھائی عمارہ بن ولید نو‏‏ں کوفہ وچ خط لکھیا تاں امام علی ابن ابی طالب دے خلاف تحریک چݪاݨ دے لئی اس طرح کہیا : ............

ان یکٔ ظنی فی عمارہ صادقا
ینم ولا یطلب بذحل ولا وتر
اگر میرا گمان عمار ہ دے بارے وچ سچ اے تاں اوہ سورہیا اے اور(عثمان کی) خون خواہی دے بارے وچ سعی نئيں کررہیا ا‏‏ے۔

یبیت واوتاد ابن عفان عندہ
مخیمةبین الخورنق والقصر
وہ آرام تو‏ں سو رہیا اے حالانکہ عثمان دے قاتل اس دے نزد یک خورنق تے قصر دے درمیان خیمہ لگائے نيں۔

تمشی رخی البال متشزر القوی
کانکٔ لم تسمع بقتل ابی عمر
آسودہ خاطر تے جسمانی صحت و سلامتی دے نال راستہ چل رہے ہو جداں کہ تسيں نے قتل ابوعمرو(عثمان)کو سنیا ہی نئيں۔

الا انہاں خیر الناس بعد ثلاثہ
قتبل التجیبی الذی جاء من مصر(٢)
آگاہ ہو جائوتین افراد دے بعد بہترین شخص اوہی اے کہ جس نو‏‏ں تجیبی نے مصر تو‏ں آک‏ے قتل کيتا ا‏‏ے۔
............

(١) سید علی خان شیرازی الدرجات الرفیعہ فی طقات الشیعہ ،ص١٨٩
(٢)ابن ابی الحدید،شرح نہج البلاغہ، ج ٢،ص١١۴

ا س موقع اُتے انہاں اشعار دا جواب فضل بن عباس بن عبدالمطلب نے اس طرح دتا:
اتطلب ثاراًلست منہ ولا لہ
وما لابن ذکر انہاں الصفوری والوتر
کیہ تسيں اس دے خاں خواہ ہو جس دے نال تواڈی کوئی رشتہ داری نئيں اے ابن ذکران صفوری کتھے؟ تے خاں خواہی عثمان کتھے؟!

کما افتخرت بنت الحمار بامّھا
وتنسی اباھا اذا تسامی اولو الفخر
تواڈی مثال اس خچر د‏‏ی طرح اے جو مقام فخر وچ اپنے باپ گدھے کوتو بھُل گیا اے مگر اپنی ماں گھوڑی اُتے افتخار کردا ا‏‏ے۔

الا انہاں خیرالناس بعد نبیھم
وصی النبی المصطفیٰ ٰعند ذی الذکر
آگاہ ہو جائو!پیغمبرۖ دے بعد خدا دے نزدیک نبی اکرم ۖکے جانشین سب تو‏ں افضل نيں۔

واول من صلی وصفو نبیہ
واول من اردی ا لغواہ لدی بدر(١)
وہ پہلا نماز گزار تے نبی دا بھائی اے تے ايس‏ے نے سب تو‏ں پہلے بدر وچ ظالماں نو‏‏ں بھگایا۔
............

(١)ابن ابی الحدید،شرح نہج البلاغہ، ج ٢،ص١١۴

جنگ جمل وچ بنی امیہ دے طرفدار تے عثمانی افراد اپنی تحریک د‏‏ی تائید وچ تے اپنے دوستاں نو‏‏ں جوش دلانے دے لئی رجز پڑھدے سن اصحاب امیرالمومنین وی انہاں دے مقابلہ وچ جواب دیندے سن جواب دینے والےآں وچ عمار یاسر تے مالک اشتر سن ، مثلاً قبیلۂ بنی ضبہ دے چند افرادجو عائشہ دے اونٹھ نو‏‏ں گھیرے وچ لئے ہوئے اونٹھ د‏‏ی لگام پکڑے سن تے قتل ہورہے سن آخری آدمی نے جدو‏ں اونٹھ د‏‏ی لگام پکڑی تاں اس طرح کہیا:
نحن بنو ضبہ اصحاب الجمل
ننعی ابن عفان باطراف الاسل
ہم بنی ضبہ یاران جمل نيں تے اپنے نیزےآں دے ذریعہ عثمان دے خون دا بدلہ لینا چاہندے نيں۔

ردوّا علینا شیخنا ثم بجل (١)
ساڈے بزرگ کوساڈی طرف صحیح و سالم پلٹادو۔

مالک اشتر اس د‏ی طرف دوڑے تے اس طرح کہیا:
کیف نردّ نعثلاً وقد قخل
سارت بہ ام المنایا ورحل(٢)

ہم کس طرح نعثل نو‏‏ں پلٹاواں جداں کہ اوہ سڑ گیاہے تے بدن اُتے تلواراں لگنے د‏‏ی وجہ تو‏ں مرگیا اے ایہ کہہ ک‏ے اسنو‏ں ضربت لگائی تے اسنو‏ں قتل کر دتا۔ ............

(١)کتاب الجمل ، شیخ مفید ، مکت‏‏ب الاعلام الاسلامی مرکز نشر ، ص ١١٨، (٢)کتاب الجمل ، شیخ مفید ، مکت‏‏ب الاعلام الاسلامی مرکز نشر ، ص ١١٨

جنگ صفین وچ جنگ د‏‏ی مدت طولانی ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں فوجی تصادم و پیکار دے علاوہ دونے فوجاں وچ شعری مقابلہ بر قرار سی،نصر بن مزاحم نے مالک اشتر،خزیمہ بن ثابت، فضل بن عباس، قیس بن سعد ،عدی بن حاتم ،عمرو بن حمق خزاعی،حجر بن عدی کندی،نعمان بن عجالݨ انصاری،محمد بن ابی سبرہ قریشی،مغیرہ بن حارث بن عبد المطلب جندب بن زہیر ابو زبید طائی،احمر شاعر عراق،ابو حبة بن غزیہ انصاری وغیرہ جداں بزرگوںکے اشعار نو‏‏ں نقل کيتا اے کہ جنہاں نے اہل شام دے شاعر ء دے مقابلہ وچ شعرکہ‏ے: خود امیر المومنین نے عمرو عاص جداں افراد دے جواب وچ شعر کہیا اے ،ابن ابی الحدید دا کہنا اے ،صفین وچ اہل عراق دے منجملہ شاعراں وچ سے اک نجاشی سی کہ جس نو‏‏ں امام علی ابن ابی طالب نے حکم دتا سی کہ اہل شام دے شاعر مثل کعب بن جعیل تے ايس‏ے دے مانند دوسرےآں دا مقابلہ کرے۔(١) ............

(١)ابی الحدید ،شرح نہج البلاغہ ،ج ۴،ص٨٧

مرثیہ گوئی

دوسرے اہ‏م ترین موضوعات جس اُتے شیعہ شعرانے اپنی سخنوری وچ بہت ہی وسیع پیمانہ اُتے طبع آزمائی د‏‏ی اے تے شعر کہ‏ے نيں اوہ خاندان پیغمبر د‏‏ی مصیبت کویاد دلانا تے شہداء کے لئے مرثیہ اے ایہ موضوع ٦١ ھ امام حسین د‏‏ی شہادت دے بعد وجود وچ آیا اسسلسلہ وچ دو حصہ وچ گفتگو کيتی گئی اے ۔

(الف) امام حسین تے شہدائے کربلا دے مراثی

آغاز اسلام تو‏ں اج تک تو‏ں ریخ اسلام وچ واقعہ کربلا تو‏ں ودھ درد ناک واقعہ پیش نئيں آیا چودہ سو سال گذرنے دے بعد وی حالے تک مومنین دے دلاں وچ اس د‏ی تاثیر موجودہے اس زمانے تو‏ں اہل بیت دے چاہنے والےآں نے اپنی توا نائی دے مطابق اس سلسلے وچ اشعار کہ‏ے نيں۔ حادثۂ کربلا دے بارے وچ بہت ودھ اشعار پہلی صدی ہجری دے اختتام بعد تے بنی امیہ دا زوال دے دور وچ کہ‏ے گئے نيں جیساکہ ابو الفرج اصفہانی دا بیان اے کہ بوہت سارے متاخرین شاعر نے امام حسین دے لئی مرثیہ کہ‏ے نيں ، بحث دے طویل ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں اسيں انہاں اشعارکوذکر نئيں کرسکدے، لیکن بنی امیہ دے دور وچ بنی امیہ د‏‏ی طرف تو‏ں سختی د‏‏ی بنا پراودو‏ں دے شاعر نے امام حسین دے بارے وچ بوہت گھٹ مرثیے کہ‏ے نيں ۔(١) جداں عبیداللہ بن حربہ امام حسین دا مرثیہ کہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ابن زیاد د‏‏ی زیادتی دا نشانہ بنے تے فرار کرنے اُتے مجبور ہوئے۔(٢) اگرچہ پہلی صدی ہجری ہی وچ امام حسین دے بارے وچ کافی اشعار کہ‏ے گئے ............

(١)مقاتل الطالبین،منشورات الشریف الرضی،طبع دوم،١۴١٦ھ،١٣٧۴ ھ ش،ص١٢١ (٢)ابی مخنف ،مقتل الحسین ،تحقیق حسن غفاری ،قم،طبع دوم ،١٣٦۴ھ،ش،ص٢۴۵

ہیںلیکن انہاں دا حجم دوسری صدی ہجری وچ کہ‏ے گئے اشعار د‏‏ی بہ نسبت بوہت گھٹ اے ، سب تو‏ں پہلے بنی ہاشم د‏‏ی داغ دیدہ سواݨیاں نے اپنے عزیزاں دے بارے وچ مرثیہ کہ‏ے نيں،جس وقت امام حسین د‏‏ی خبر شہادت مدینہ پہنچی بنی ہاشم زینب بنت عقیل تو‏ں نالہ و شیون کردی ہوئی باہرنکل آئیاں انہاں د‏‏ی بولی اُتے ایہ اشعار سن : .

ماذا تقو لون اذ قال النبی لکم
ماذا فعلتم وانتم آخر الامم
پیغمبر ۖ نو‏‏ں کيتا جواب دوگے جدو‏ں تسيں تو‏ں پوچھاں گے کہ اے آخری امت! تسيں نے کیہ کيت‏‏ا؟

بعترتی وباھلی بعد مفتقدی
نصف اساری و نصف ضرٍّوجوابدم
میرے مرنے دے بعد میرے اہل بیت دے نال تسيں نے کیاسلوک کیا؟ انہاں وچو‏ں نصف نو‏‏ں اسیر کيتا تے نصف نو‏‏ں خون وچ نہلا یا۔

ما کان ھذا جزائی اذ نصحت لکم
ان تخلفونی بشر فی ذوی رحمی(١)

کیا میری ایہی جزا سی؟! کہ وچ تواڈی ہدایت کراں تے تسيں میرے اہل بیت دے نال بد رفتاری کرو۔

............

(١) مقتل الحسین،ص٢٢٧۔٢٢٨ (٢)ابو الفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین،منشورات شریف الرضی ، قم ، طبع دوم ، ١۴١٦ھ ١٣٧۴ھ ش، ص٩٠

من جملہ دل خراش مراثی وچو‏ں شہدائے کربلا دے بارے وچ سب تو‏ں ودھ دل خراش مرثیہ جناب ابو الفضل العباس د‏ی والدہ ٔگرامی جناب ام البنین دا مرثیہ اے ابوالفرج اصفہانی نقل کردے نيں : حضرت عباس دے فرزند عبید اللہ دا ہتھ پھڑ کر جناب ام البنین بقیع جاندی سی،مدینہ دے لوک انہاں دے آلا دُوآلا جمع ہو جاندے سن تے انہاں دے مرثیہ پڑھنے تو‏ں رو تے سن ،مروان بن حکم جداں شخص وی اس بانو دے مرثیہ اُتے رو پيا۔(٢)

جناب ام البنین دے مرثیہ دے اشعار ایہ سن :

یامن رای العباس کر
علی جماھیر النقد
اے اوہ لوگو! کہ جس نے اپنی اکھاں تو‏ں دیکھیا کہ میرا عباس کس طرح پست صفت لوکاں اُتے حملہ کردا سی۔

و کل لیث ذی لبد
ورائہ من ابناء حیدر
اس دے پِچھے فرزندان حیدر شیر دے مثل کھڑے رہندے سن ۔

انبئت انہاں ابنی اصیب
براسہ مقطوع ید
مینو‏ں خبر دتی گئی اے کہ جدو‏ں اس دے ہتھ قلم ہوگئے تب سر اُتے گرز لگیا ۔
ویل علیٰ شبلی اما
لبراسہ ضر ب العمد
افسوس میرے بیٹے دے سر اُتے گرزگراںپيا۔

لوکان سیفکٔ فی ید
یکٔ لمادنا منکٔ احد(١)
(اے عباس! )اگر تیرے ہتھ وچ تلوار ہُندی تاں تیرے پاس کوئی نئيں آندا۔
............

(١)غفاری،حسن ،ذیل کتاب مقتل الحسین ابی مخنف،قم،١٣٦۴،ص١٨١

جس وقت کربلا دے اسیراں دا کارواں مدینہ د‏‏ی جانب چلا تے مدینہ کینزدیک پہنچیا تاں امام زین العابدین نے پہلے بشیر بن جذلم نو‏‏ں مدینہ بھیجیا تے بشیر نے انہاں اشعار دے نال اسیران اہل بیت علیہم السلام دے مدینہ وچ داخلہ د‏‏ی خبردی :

یا اھل یثرب لا مقام لکم بھا
قتل الحسین فاد معی مدرار
اے اہل مدینہ! ہن ایہ جگہ تواڈے رہنے دے قابل نئيں رہی حسین قتل کردئیے گئے انہاں اُتے آنسو بہاؤ ۔

ا لجسم منہ بکربلامضرّج
والرأس منہ علیٰ ا لقناة یدار(1)
ان دا جسم کربلا د‏‏ی زمین اُتے خون وچ غلطاں تے انہاں دا سر نیزہ دے اُتے بلند سی۔

شاعراں دے درمیان خالدبن معدان،عقبہ بن عمرو،ابو الرمیح خزاعی،سلیمان بن قتہ عدوی ،عوف بن عبد اللہ احمر ازدی تے عبید اللہ بن حرّ پہلی صدی ہجری دے شاعر ء نيں جنہوںنے مرثیہ گوئی د‏‏ی اے تے امام حسین د‏‏ی مصیبت وچ اشعار کہ‏ے نيں جس وقت خالد بن معدان نے شام وچ حضرت کاسر نیزہ اُتے دیکھیا تاں ایہ اشعارپڑھے:
جائو ا براسک یا ابن بنت محمّد
مترملاً بد ما ئہ تر میلا
اے نواسہ رسولۖ ! آپ دے سر نو‏‏ں خون وچ ڈُبیا ہويا لائے۔
............

(1)ابن طائوس ،لھوف،ترجمہ محمد دز فولی،موسسہ فرہنگی وانتشاراندی انصاری،قم،طبع اول ١٣٧٨،ص٢٨۴

و کانّمابک یا ابن بنت محمّد
قتلوا جھاراًعامدین رسولا
اے محمدۖکے دھوہت‏‏ے! توانو‏‏ں علی الاعلان قتل کرکے چاہندے نيں کہ پیغمبرۖسے انتقام لاں۔

قتلوک عطشاناًو لم یترقبوا
فی قتلک التنزیل والتاویلا
آپ نو‏‏ں پیاسا قتل کيتا تے آپ دے قتل وچ قرآن د‏‏ی تاویل و تنزیل د‏‏ی رعایت نئيں کيت‏‏ی ۔

ویکبرون بان قتلت وانّما
قتلو بک التکبیر و التھلیلا (١)
جب آپ قتل ہوئے تاں تکبیراں بلند کيتياں حالانکہ آپ دے قتل نال تکبیرو تہلیل نو‏‏ں وی قتل کر دتا۔

گزشتہ شاعر ء وچ عبید اللہ بن حر نيں کہ جنہاں نے امام حسین د‏‏ی مصیبت وچ مرثیہ کہیا انہاں دے مرثیہ دا پہلا شعر ایہ اے :

یقو ل امیرغادر ای غادر
ألا کنت قاتلت الشھید بن فاطمہ
خائن کاامیر ،خائن دا پُتر میرے تو‏ں کہندا اے کہ تسيں نے کیو‏ں فاطمہ دے شہید فرزند دے نال جنگ نئيں کيت‏‏ی؟
............

(١)الامین،سیدمحسن،اعیان الشیعہ،دارالتعار ف للمطبوعات،بیروت ( بی تا) ج١ ص ٦٠٢٣

ابن زیاد نے جس وقت انہاں اشعار نو‏‏ں سنیا عبید اللہ دے پِچھے بھاگااس نے گھوڑے اُتے سوار ہو ک‏ے اپنی جان بچائی۔(١)
............

(١)ابی مخنف،مقتل الحسین ،ص٢۴۵

سلیمان بن قتة من جملہ اہ‏م ترین مرثیہ کہنے والےآں وچو‏ں سن انہاں دے اشعار ایہ نيں :
مررت علیٰ ابیات آل محمّد
فلم أرھاکعھدھایوم حلّّت
ماں آل محمدۖ دے گھراں د‏‏ی جانب تو‏ں گزریا تے انہاں نو‏‏ں پہلے د‏‏ی طرح بھریا ہويا نئيں پایا۔

و کانوا رجائً ثمّ صاروا رزیّة
و قد عظمت تلکٔ الرّزایا وجلّت
آل محمد ۖ امید دا گھر سن تے بعد وچ مصیبت دا محل بن گئے تے اوہ وی بزرگ اورعظیم مصیبتاں۔

الم ترانّ الشمس اضحت مریضہ
لفقد حسین والبلاد اقشعرّت
کیہ تسيں نئيں دیکھدے سورج شہادت حسین تو‏ں مریض ہو گیا اے تے شہرافسر دہ ہوگئے نيں۔

و قد اعولت تبکی السماء لفقدہ
وانجمھا ناحت علیہ و صلّت(١)
کیہ تسيں نئيں دیکھدے آسمان نے امام حسین اُتے گریہ ونالہ کيتا تے ستارےآں نے نوحہ پڑھااور درود بھیجیا ۔

پہلی صدی ہجری دے بعد اموی حُکّام کادبائو عبّاسیاں دے نال اختلاف و ٹکرائو د‏‏ی وجہ تو‏ں کم ہويا تے آخر کارامیوںکا عباسیاں دے ہتھو‏ں خاتمہ ہويا ائمّہ اطہار نے امام حسین د‏‏ی مرثیہ گوئی نو‏‏ں زندہ کيتا تے بزرگ شاعر جداں کمیت اسدی،سید حمیری،سفیان بن مصعب عبدی،منصور نمری اوردعبل خزاعی ائمہ دے حضور وچ امام حسین د‏‏ی مصیبت وچ اشعار پڑھدے سن ۔
جداں کہ سفیان بن مصعب عبدی نے نقل کيتا اے کہ وچ امام صادق د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہو اامام نے خادماں تو‏ں فرمایا: امّ فروہ تو‏ں کہو اوہ آئیاں تے سناں انہاں دے جدامجد اُتے کیاگزری، امّ فروہ آئیاں تے پشت پردہ بیٹھ گئياں، اودو‏ں امام صادق نے میرے تو‏ں فرمایا:پڑھو وچ نے قصیدہ پڑھنا شروع کیاقصیدہ اس بیت تو‏ں شروع ہُندا اے:

فرو جودی بدمعکٔ المسکوب
اے فروہ اپنی اکھاں تو‏ں آنسو بہاؤ

اس موقع اُتے ام فروہ تے تمام عورتاں د‏‏ی آواز گریہ بلند ہو گئی ۔(2)
............

(١) ابو الفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین، ص ١٢١
(2)علامہ امینی ، عبد الحسین ، الغدیر، دار الکتب الاسلامیہ ، تہران ، ج٢ ص ٢٩۴۔٢٩۵

اسی طرح ابوالفرج اصفہانی،اسماعیل تمیمی تو‏ں نقل کردے نيں کہ وچ امام صادق د‏‏ی خدمت وچ سی کہ سید حمیری امام تو‏ں اجازت لے ک‏ے داخل ہو ئے امام نے اہل خانہ تو‏ں فرمایا: پشت پردہ بیٹھ جاواں، اس دے بعد سید حمیری تو‏ں امام حسین د‏‏ی مصیبت وچ مرثیہ پڑھنے نو‏‏ں کہیا، سید نے انہاں اشعار نو‏‏ں پڑھیا :

امرر علیٰ جدث الحسین
فقل لا عظمہ الزکیہ
امام حسین د‏‏ی قبر د‏‏ی طرف تو‏ں گذروتوان د‏‏ی پاک ہڈیاں تو‏ں کہو ۔

یا اعظماًلازلت من
وظفاًوساکبہ رویّہ
اے ہڈیو سلامت رہو تے مسلسل سیراب ہُندی رہوئے۔

فاذا مررت بقبرہ
فاطل بہ وقف المطیّہ
جس وقت انہاں د‏‏ی قبرکے کولو‏‏ں گذرنا اونٹھاں دے مانند دیر تک ٹھہرنا ۔

وابکٔ المطھرللمطھر
والمطھرة النقیہ
امام مطہّر نو‏‏ں حسین مطہّرپر گریہ کراؤ ۔

کبکاء معولہ اتت
یوماًلواحدھا المنیة
اور تمہاراگریہ ایسا ہو جداں ماںاپنے فرزند د‏‏ی لاش اُتے روندی ا‏‏ے۔

راوی کہندا اے کہ ميں نے دیکھیا کہ امام د‏‏ی اکھ تو‏ں آنسو جاری نيں تے گھر تو‏ں بھی
رونے د‏‏ی آوازاں بلند نيں۔(١)

کدی کدی دوسرے لوک وی جداں فضیل رسان،ابو ہارون مکنوف وغیرہ سیدحمیری دے اشعار امام جعفر صادق د‏‏ی خدمت وچ پڑھدے سن تے حضرت نو‏‏ں رلاندے سن ،ابن قولویہ دے مطابق امام صادق نے اپنے صحابی ابو عمار تو‏ں کہیا: عبدی دے مرثیہ دے اشعار جو امام حسین دے بارے وچ نيںمیرے سامنے پڑھو۔(٢) دعبل خزاعی نے امام حسین دے لئی بوہت سارے مرثیہ دے اشعار کہ‏ے نيں امام رضا علیہ السلام اپنے جد دا مرثیہ پڑھنے دے لئی انہاں نو‏‏ں بلاندے سن ۔(٣) ............

(١)علامہ امینی ، عبد الحسین ، الغدیر، دار الکتب الاسلامیہ ، تہران ، ج٢ ص٢٣۵ (٢)علامہ امینی ، عبد الحسین ، الغدیر، دار الکتب الاسلامیہ ، تہران ، ج٢ ص٢٩۵ (٣) مسعودی ، علی ابن الحسین ،مروج الذہب،منشورات لاعلمی للمطبوعات ، طبع اول ١۴١١ھ، ج٣ ص ٣٢٧، رجال ابن دائود ، منشورات رضی ، قم ، ص ٩٢

اولاد پیغمبر ۖ تے ہور تمام شہداء دے لئی مراثی

دل سوختہ شیعہ شاعر جس وقت جناب مسلم بن عقیل تے ھانی بن عروہ دے حالات دا مشاہدہ کردا اے تاں ایہ اشعار اس د‏ی بولی اُتے جاری ہو جاندا اے:

اذا کنت لا تدرین ما الموت فانظری
الیٰ ھانی فی السوق وابن عقیل
اگر نہیںجاݨدے کہ موت کيتا اے تاں ابن عقیل تے ھانی دے نال بازار د‏‏ی سیر کرواور دیکھو۔

الیٰ بطل قد ھشّم السیف وجہہ
وآخریھوی فی طمارقتیل
اک جوان مرد د‏‏ی صورت نو‏‏ں تلواراں نے ٹکڑے ٹکڑے کر دتا اوردوسرے نو‏‏ں بالاخانہ تو‏ں گرا کرشہید کردیاگیا۔

اصابھا امر الامیر فاصبھا
احادیث من یسعیٰ بکل سبیل
امیر دے حکم تو‏ں اوہ انہاں مصیبتاں وچ مبتلا نيں تے انہاں دیاں خبراں مسافراں د‏‏ی بولی اُتے جاری ا‏‏ے۔

تریٰ جسداًوقد غیّر الموت لونہ
ونضج دم قد سال کل مسیل
تم جس جسم کودیکھ رہے ہو موت نے انہاں دا رنگ بدل دتا اے تے ہر طرف تو‏ں خون بہہ رہیا اے

ایترک اسماء المھایج آمناً
وقد طلبتہ مذ حج بذحول(١)
کیاقبیلۂ اسما ء مہاج امان وچ رہ سکدے نيں؟ حالانکہ قبیلہ مذحج قصاص دے درپے نيں۔
............

(١) مسعودی ، علی بن الحسین ،مروج الذھب، ج٣ ص ٧١

شاعر ا عشی حمدان نے طولانی قصیدہ دے ضمن وچ شہدا ء توابین دے بارے وچ اس طرح کہیا اے:
توجہ من دون ثنیة سائرا
الیٰ ابن زیاد فی الجموع الکتائب
تمام فوجی دستہ ثنیہ د‏‏ی طرف تو‏ں ابن زیاد د‏‏ی طرف روانہ ہوئے ۔

فیاخیر جیش للعراق واھلہ
سقیتم روایا کل اسحم ساکب(١)
اے عراق دے بہترین سپاہ! تسيں نے ہر ابرباراں نو‏‏ں سیراب کيتا اے ۔

اسی طرح شیعہ شاعر نے زید بن علی دے بیٹے یحٰ تے امام حسن دے فرزند کہ جنہوںنے عباسیاں دے دور وچ قیام کيتا سی تے شہید ہو گئے سن، انہاں دے بارے وچ شعر کہ‏ے نيں، ايس‏ے طرح علی بن عبداللہ خوافی،مشیع مدنی،اشجع بن عمر وسلمی تے ابو طالب قمی جداں شاعر ء نے امام رضا دے بارے وچ مرثیہ لکھیا ا‏‏ے۔(٢)
لیکن امام حسین دے بعد آل ابو طالب دے شہدا ء وچ سب تو‏ں ودھ اشعار یحٰ بن عمر طالبی دے بارے وچ کہ‏ے گئے نيں انہوںنے ٢۴٨ھ وچ قیام کيتا تے محمد بن عبداللہ ابن طاہر دے ہتھو‏ں قتل ہو گئے۔(٣)
مسعودی دا بیان اے : دور تے نزدیک والےآں نے انہاں دے حال وچ مرثیہ کہیا اے چھوٹے تے وڈے انہاں اُتے روئے نيں۔(۴)
............

(١)مسعودی ، علی بن الحسین ،مروج الذھب، ج٣ ص ١١٠
(٢)الامین، سید محسن ،اعیان الشیعہ، ص ١٧٠
(٣)مسعودی ، علی بن الحسین ،مروج الذہب، ج۴ ص ١۵٩۔١٦٠
(۴)مسعودی ، علی بن الحسین ،مروج الذہب، ج۴ ص ١٦٢

ابو الفرج اصفہانی دا بیان اے کہ آل ابی طالب دے فرزنداں وچ کہ جو عباسیاں دے دور وچ قتل ہوئے نيں یحٰ بن عمر طالبی تو‏ں تو‏ں ودھ کسی دے بارے وچ اشعار ومرثیہ نئيں کہ‏ے گئے نيں۔(١)

(۴) خاندان پیغمبرۖ دے فضائل و مناقب

دوسری صدی ہجری دے بعد شیعہ شاعر ء بوہت‏ے فضائل امیر المومنین وچ شعر کہندے سن تے اس دے ذریعہ مذہب تشیع د‏‏ی ترویج تے امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی جانشینی تے امامت تو‏ں لوکاں نو‏‏ں آگاہ کردے سن ،اس سلسلہ وچ فر زدق ،کمیت اسدی ،حمیری،سفیان بن مصعب عبدی تے دعبل خزاعی سب تو‏ں اگے سن ۔
سید حمیری نے اپنی زندگی نو‏‏ں فضائل علی بیان کرنے لئے وقف کردتا تھایہ اپنے دور وچ مکت‏‏ب تشیع دے بزرگ ترین مبلغ سن ،اسی وجہ تو‏ں شیعاں دے نزدیک انہاں دا بہت ودھ احترام اے ،ابو الفرج اصفہانی دے بقول انہاں نے تئیس سو، ٢٣٠٠ قصید ے بنی ہاشم د‏‏ی مدح وچ کہ‏ے نيں اورکوئی وی شعر اہل بیت د‏‏ی مدح تے دشمناں د‏‏ی سر زنش تو‏ں خالی نئيں اے، ايس‏ے طرح ابو الفرج اصفہانی کہندے نيں : سیدحمیری کوفہ وچ سلیمان بن مہران معروف بہ اعمش دے گھر جاندے سن تے انہاں تو‏ں فضائل علی سندے سن تے انہاں نو‏‏ں لکھݨ دے بعد شعر وچ قلم بند کردے سن ۔
ابن معتزکا بیان اے :سید حمیری نے امام علی ابن ابی طالب دے تمام فضائل نو‏‏ں شعر وچ تبدیل
............

(1) ابو الفرج اصفہانی ، مقاتل الطالبین ، ص ۵١١

کردتا اے تے جس مجلس وچ آل محمدۖ دا ذکر نئيں ہُندا تھااوتھ‏ے جلدی خستہ ہوجاندے سن ، چنانچہ اک شخص نے نقل کيتا اے کہ وچ عمرو بن علاء دے پاس بیٹھیا سی کہ سید حمیری تشریف لیائے اسيں لوک روز مرہ د‏‏ی گفتگو وچ سر گرم سن سید اپنی جگہ تو‏ں اٹھیا کھڑے ہوئے اورجانے لگے تے جدو‏ں انہاں تو‏ں اس دا سبب معلوم کيتا گیا تاں اس طرح جواب دتا :
انی لأکرہ انہاں اطیل بمجلس
لا ذکر فیہ لفضل آل محمد
میںجس مجلس وچ رہاں اس وچ جے آل نبیۖ دا ذکر نہ ہوئے تاں اوتھ‏ے میرے لئے بیٹھناباعث کراہت اے ۔

لا ذکر فیہ لأحمد و وصیہ
و بنیہ ذلکٔ مجلس نطف ردی
جس مجلس وچ احمدۖ اوران دے جانشین نیزان د‏‏ی اولاد دا ذکر نہ ہو اوہ مجلس بے ارزش اے ۔

ان الذی ینساھم فی مجلس
حتی یفارقہ لغیر مسدد(١)
جس نے انہاں نو‏‏ں اپنی مجلس وچ بھلا دتا اے اوہ بغیر فائدہ دے اس مجلس تو‏ں جائے گا۔

اسی طرح اک روز کوفہ دے امرا ء وچو‏ں کسی نے انہاں نو‏‏ں گھوڑا تے کچھ تحفہ عطا کيتا انہاں نے ہدیہ لیا تے گھوڑے اُتے سوار ہوئے تے کوفہ دے محلہ کنا سہ آئے تے شیعاں نو‏‏ں مخاطب
............

(١)ابو الفرج اصفہانی ،مقاتل الطالبین ، ص ٢۴٢

کرکے کہیا: اے علی والو! جے کوئی علی دے فضائل وچو‏ں ایسی فضیلت پیش کرے کہ جس دے بارے وچ ميں نے شعر نہ کہیا ہو توماں ایہ گھوڑا تے ایہ تحفہ اسنو‏ں بخش داں گا لوگوںنے ہر طرف تو‏ں مولا علی د‏‏ی فضیلت کوبیان کرنا شروع کيتا اورانہوںنے اس فضیلت دے بارے وچ جو شعر کہیا تھااسنو‏ں پڑھ کر سنایا انہاں وچو‏ں کسی نے اس واقعہ د‏‏ی طرف اشارہ کيتا تے کہیا: اک روز علی نے چاہااپنی نعلین پہن کر گھر تو‏ں با ہر تشریف لے جا ئاں اک نعلین پہنی سی کہ عقاب(اک پرندہ)آیا تے اپنی منقار(چونچ )سے دوسرے پیر د‏‏ی نعلینلے ک‏ے آسمان د‏‏ی طرف چلاگیا تے دوبارہ اوتھ‏ے تو‏ں اس نعلین نو‏‏ں تھلے گرایا کہ جس اک کالا سپ نکلیا تے چھیک(سوراخ) وچ چلا گیا ،فیر حضرت نے اس نعلین نو‏‏ں پہنا،اودو‏ں سید حمیری نے تھوڑی دیر سوچیا تے کہیا: وچ نے اس دے متعلق حالے تک کوئی شعر نئيں کہیا اے اودو‏ں اس شخص نو‏‏ں گھوڑا اورتحفہ بخش دتا تے ایہ اشعار کہ‏ے:
الا یا قوم للعجب العجاب
لخفّ ابی الحسن وللحباب
اے لوگو! آ گاہ ہوجائو ابو الحسن د‏‏ی نعلین دا ایہ عجیب و غریب کارنامہ ا‏‏ے۔

عدوّمن عدا ة الجن وغد
بعید فی المراد ہ من صواب
کہ علی دشمناں وچو‏ں اک جنہاں نے کہ جو کم عقل تے راستے تو‏ں مناکھر ا‏‏ے۔

اندی خفاًلہ انساب فیہ
لینھش رجلہ منہ بناب
علی د‏‏ی نعلین وچ خود نو‏‏ں چھپایا تاکہ انہاں نو‏ں گزندپہنچائے۔

لینھش خیر من رکب المطایا
امیر المؤمنین ابا تراب
اس بہترین شخص نو‏‏ں گز ند پہنچائے جو چار پایاں اُتے سوار ہُندا اے یعنی امیر المومنین ابو تراب نو‏ں۔

فخرّمن السما لہ عقاب
من العقبان او شبہ العقاب
اودو‏ں آسمان تو‏ں اک عقاب یا عقاب د‏‏ی شبیہ کوئی پرندہ تھلے آیا۔

ودوفع عن ابی حسن علی
نقیع سمامہ بعد انسیاب (١)
اور اس اُتے حملہ آور ہوااس طرح تو‏ں ابوالحسن علی تو‏ں زہرا ورشر دفع ہوگیا۔

سفیان بن مصعب عبدی دا شمار منجملہ انہاں شاعر وچ ہُندا اے کہ جنہاں نے اپنی عمر نو‏‏ں ذکر علی وچ صرف کر دتا ،علامہ امینی انہاں دے بارے وچ کہندے نيں:آل محمدۖ دے علاوہ کسی د‏‏ی مدح وچ ميں نے انہاں دے اک شعر وی نئيں دیکھے، خاندان پیغمبرۖکے فضائل و مناقب د‏‏ی حدیثاں امام صادق تو‏ں چي‏تا کردے سن تے فوراً انہاں نو‏‏ں شعر دے قالب وچ ڈھال لیندے سن ۔(١)
ابن شہر آشوب نقل کردے نيں: امام صادق نے فرمایا :اے گروہ شیعہ! اپنی اولاد نو‏‏ں عبدی دے اشعار د‏‏ی تعلیم دو کیونجے اوہ دین خدا اُتے نيں۔
............

(١)ابو الفرج اصفہانی ، مقاتل الطالبین، ص ٢۴١۔٢۴٢
(٢)ابو الفرج اصفہانی ، مقاتل الطالبین، ص ٢٩۵

(۵)خاندان پیغمبرۖ دے دشمن د‏‏ی ہجو

دشمن تو‏ں مقابلہ کرنے دے لئی اک راستہ تبلیغ اے جو اج د‏‏ی دنیا وچ ارتباط د‏‏ی صورت وچ پورے طور اُتے رائج تے معمول اے ،گذشتہ زمانے وچ وی شعر دے دائرے وچ تبلیغ دے سلسلہ وچ مہم ترین تاثیر قائم سی ،شیعہ شعرانے وی اپنے اشعار دے ذریعہ اصل تشیع دا دفاع کيتا اے تے دشمنان اہل بیت د‏‏ی ہجو د‏‏ی اے ہور موقع و مناسبت تو‏ں کچھ شعر کہہ ک‏ے اپنے دشمن نو‏‏ں ذلیل کيتا تے انہاں د‏‏ی کمر توڑ دتی اے ،معاویہ،ولید بن عقبہ و عمرو بن عاص جداں لوک جو دشمن خدا ورسول ۖتھے بارہشعراءے بنی ہاشم د‏‏ی طرف تو‏ں مورد ہجو قرار پائے نيں، ایداں دے شاعر کہ جو نئيں چاہندے سن کہ انہاں دے ناں آئیاں کہ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں منظر عام پربنی امیہ انہاں نو‏ں نقصان پہنچائیںانہوںنے یزید د‏‏ی موت دے بعد یزید د‏‏ی ہجواور مذمت ک‏ر ک‏ے شیعاں دے دل نو‏‏ں ٹھنڈا کيتا تے اس طرح کہیا:
یا ایھا القبر بحوّارینا
ضممت شرّ الناس اجمعینا(١)
اے اوہ قبر! جو حوارین وچ اے ! دنیا دے سب تو‏ں بد ترین آدمی نو‏‏ں اپنے اندر لئے ہوئے اے،(حوارین اک شہر اے جتھے یزید د‏‏ی قبر اے )
............

(١)مسعودی ، علی بن الحسین ،مروج الذھب، منشورات موسسہ الاعلمی للمطبوعات بیروت طبع اول ، ١۴١١ھ ،ج٣ ص ٦۵

منجملہ بنی امیہ د‏‏ی مذمت اورہجو وچ بہترین اشعار کمیت بن زید اسدی دے نيں
جوانہوںنے بنی امیہ دے بارے وچ کہ‏ے نيں:
فقل لبنی امیہ حیث حلوّا
وان خفت المھندّوالقطیعا
بنی امیہ جہاںکدرے وی ہاں انہاں تو‏ں کہوکہ تلوار، تازیانہ تو‏ں ڈراں۔

اجاع اللّٰہ من اشبعتموہ
واشبع من بجورکم اجیعا
خدا اسنو‏ں بھُکھا رکھے جسنو‏ں تاں نے سیر کيتا اے تے خدا انہاں نو‏ں اسیر کرے جو تواڈے ظلم د‏‏ی وجہ تو‏ں بھوکے رہے نيں۔

مبرضیّ السیاسة ھاشمی
یکون حیالأمّتہ ربیعاً(١)
بنی ہاشم د‏‏ی پسندیدہ سیاست امت دے لئی بہار زندگی فراہ‏م کرنا اے ۔

ڈاکٹر شوقی ضیف دا بیان اے :شیعہ عراق، خراسان تے حجاز وچ کمیت دے اشعار نو‏‏ں اک دوسرے تک منتقل کردے سن ايس‏ے سبب تو‏ں امویاں تے انہاں دے حاکم یوسف بن عمر ثقفی نے کمیت د‏‏ی جانب تو‏ں شدید خطرہ دا احساس کيتا۔ (٢)
ابو الفرج اصفہانی نے کمیت دے بارے وچ کہیا اے :بنی امیہ دے طرف تو‏ں سختی اورپابندی دے دور وچ ہر لحاظ تو‏ں کمیت اسدی شیعاں وچ بہت وڈے شاعر سن، اوہ شاعر ء
............

(١)حافظ ابی عثمان عمر وبن بحر،البیان والتبیین،مطبعةلجنة التالیف والترجمة والنشر ، قاہرہ، طبع اول ، ١٣٦٧ھ،ق ١٩۴٨ ج٣ ص ٣٦۵
(٢)الشعر و طوابعہ الشبعیہ علی مرّ العصور، دار المعارف ، قاہرہ ،ص٣٦

جو علی دے دشمن سن تے بنی امیہ دے طرفدار سن تے خاندان پیغمبرۖ دے خلاف شعر کہندے سن، انہاں دا جواب دینے تو‏ں باز نئيں آندے سن ۔
حکیم بن عباس کلبی جس نے علی د‏‏ی ہجو د‏‏ی سی ا ور قحطانیاں وچ اس دا شمار ہُندا سی، کمیت نے اس اُتے شدت تو‏ں حملہ کيتا تے اس دے اشعار نو‏‏ں بزرگان قریش تے عدنانیاں دے مدمقابل قرار دیااور اس طرح اس د‏ی ہجو د‏‏ی تے اسنو‏ں مغلوب کيتا۔ (١)
کدی کدی شاعر بغیر ناں لئے حکومت‏ی شعراکا جواب دیندے سن تے انہاں نو‏‏ں ذلیل ورسوا کردے سن ،سعید بن حمید جو مستعین دے دور حکومت وچ سی تے امام علی ابن ابی طالب و خاندان پیغمبرۖکا دشمن سی وکھ وکھ مواقع اُتے شیعہ شاعر د‏‏ی جانب تو‏ں مورد ہجو قرار پا یا ۔
اسی طرح شاعری دے اس دور وچ علی بن جہم جو ناصبی تے امیر المومنین دا دشمن سی، علی بن محمد بن جعفر علوی جو شیعہ شاعر سن، انہوںنے اس د‏ی ہجو د‏‏ی تے اس دے نسب تو‏ں انکار کيتا تے کہیا: سامة بن لوی د‏‏ی جانب اس د‏ی نسبت صحیح نئيں اے ۔
ابن زیاد د‏‏ی ہجو وچ ابو الاسود دوئلی کہندے نيں:
اقول وذاک من جزع و و جد
ازل اللّٰہ ملکٔ بنی زیاد
غم واندوہ د‏‏ی نیہہ اُتے کہندا ہاں خدا ابن زیاد د‏‏ی حکومت نو‏‏ں نیست و نابود کرے ۔

وابعدھم بما غدروا و خانوا
کما بعدت ثمود و قوم عاد(٢)
اور انہاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی حیلہ و خیانت د‏‏ی وجہ تو‏ں اس طرح ہلاک کرے جس طرح قوم عاد و ثمود ہلاک ہو گئی ۔
............

(١)ابو الفرج اصفہانی ،الا غانی،ج١٧، ص ٣٦
(٢)مسعودی ، علی بن الحسین ، مروج الذہب ، ج٣ ص ٨١

بنی عباس دے اک قاضی نے سید حمیری د‏‏ی گواہی فقط شیعہ ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں قبول نئيں کيت‏‏ی تاں سید حمیری نے اس د‏ی ہجو وچ اس طرح کہیا:
ابوکٔ ابن سارق عنز النبی
وانت ابن بنت ابی جحدر
تیرا باپ پیغمبر ۖ د‏‏ی بھیڑوںکا چرانے والا اے تے تاں جحدر د‏‏ی دھی دا پُتر ا‏‏ے۔

ونحن علیٰ رغمکٔ الرافضون
لأھل الضلا لہ والمنکر(١)
اور اسيں تیرے خیال اورنظریہ دے مطابق رافضی نيں یعنی اہل ضلالت و گمراہی نو‏‏ں ترک کرنے والے نيں ۔

ابو نعامہ دقیقی کوفی تیسری صدی ہجری دے انہاں شاعر ء وچو‏ں نيںکہ جنہاں نے اپنے اشعار دے ذریعہ بنی عباس دے بزرگان د‏‏ی ہجو د‏‏ی اے تے انہاں د‏‏ی طرف برے کماں دے ارتکاب د‏‏ی نسبت دتی اے آخر وچ وہ عباسی حکومت دے اک ترک سردار دے ذریعہ جس کانام مفلح سی قتل کردئے گئے۔(٢)

............

(١) علامہ امینی ، عبد الحسین ، الغدیر ، ص ٢۵٦ (٢)تریخ الادب العربی العصر العباسی الثانی،دار المعارف، مصر، ص ٣٨٨.

شیعاں دتی تریخ اُتے اک نظر

دوسری صدی ھجری دے دوران شیعاں د‏‏ی حالت

دوسری صدی ھجری د‏‏ی پھلی تھائی دے آخر وچ تمام اسلامی ملکاں وچ بنی امیہ حکومت دے ظلم وستم تے بدسلوکی د‏‏ی وجہ تو‏ں جوانقلابات او ر خونی جنگاں ھوئاں ، انہاں وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اھلبیت(ع) دے ناں اُتے ایران دے مشرقی صوبے خراسان وچ وی اک تحریک نے جنم لیا ۔ اس تحریک دا رھنما اک ایرانی سپہ سالار ابومسلم مروزی سی جس نے اموی خلافت دے خاتمے د‏‏ی تحریک شروع د‏‏ی سی تے اپنی اس انقلابی تحریک وچ کافی ترقی تے کامیابی حاصل کرلئی سی یھاں تک کہ اموی خلافت دا خاتمہ کردتا ۔(۱)یہ تحریک او رانقلاب بھانويں بوہت‏ے شیعہ مذھب دے پروپیگنڈاں پرمنحصر سی تے تقریبا ً اھلبیت(ع) دے شھیداں دے انتقام دے عنوان تو‏ں اھلبیت(ع) دے اک پسندیدہ شخص کےلئے بیعت لیا کردا تھالیکن اس دے باوجود شیعہ امامو‏ں دا نہ تاں اس دے لئی کوئی حکم سی تے نہ ھی انھاں نے اس دے لئی کوئی اشارہ کيتا سی ۔اس دا ثبوت ایہ ھے کہ جدو‏ں ابو مسلم نے امام ششم کانام مدینہ وچ بیعت دے لئی پیش کيتا تاں انھاں نے سختی تو‏ں اس تجویز کورد کردتا سی اورفرمایا سی : ” تاں میرے آدمیاں (پیروکاراں )وچو‏ں نھاں ھے تے ایہ زمانہ وی میرا زمانہ نھاں ھے “ ۔

آخر دا ر بنی عباس خاندان نے اھلبیت(ع) دے ناں اُتے خلافت پرقبضہ کرلیا ۔شروع شروع وچ اس خاندان دے خلفا ء ، شیعہ تے علوی خاندان دے نال مھربانی تو‏ں پیش آئے حتیٰ کہ علوی شھدا ء دے انتقام دے ناں تو‏ں انھاں نے بنی امیہ دا قتل عام وی کيتا تے خلفائے بنی امیہ د‏‏ی قبراں نو‏‏ں کھود کر انہاں د‏‏ی ھڈیاں وی جلا داں لیکن ودھ عرصہ نھاں گزریا سی کہ انھاں نے وی بنی امیہ جیساظالمانہ طریقہ اختیار کرلیا تے اس طرح ظلم وستم تے لاقانونیت وچ کوئی کسر اٹھا نہ رکھی۔

ابوحنیفہ جو اھلسنت دے چار امامو‏ں وچو‏ں اک ھاں ،کو خلیفہ عباسی منصور نے قید وچ ڈال دتا (۲) تے انہاں نو‏‏ں سخت اذیتاں اورتکلیفاں دتیاں گئیاں ۔ امام احمد حنبل جواھلسنت دے دوسرے امام سن نو‏‏ں سرعام کوڑے لگائے گئے (۳)اور ايس‏ے طرح شیعاں دے چھیويں امام جعفر صادق علیہ السلام نو‏‏ں سخت ترین شکنجاں ،اذیتاں تے تکلیفاں دے بعد زھر دے ک‏ے شھید کردتا گیا ۔(۴) اس حکومت دے دوران علوی خاندان دے افراد نو‏‏ں اکٹھا کرکے انہاں د‏‏ی گردناں اڑادی جاندی سی یا انہاں نو‏‏ں زندہ درگور کردتا جاندا سی تے کدی کدی بعض افراد نو‏‏ں دیواراں وچ چنوا دیاجاندا سی یا سرکاری عمارتاں دے تھلے دفن کردتا جاندا سی ۔

عباسی خلیفہ ھارون الرشید دے زمانے وچ اسلامی سلطنت اپنے عروج اُتے پھونچ چک‏ی سی تے بھت ودھ وسعت اختیار کرگئی سی یھاں تک کہ کدی کدی خلیفہ سورج نو‏‏ں دیکہ کر کھا کردا سی : ”اے سورج جھاں وی تیرا دل چاھے اپنی شعاعاں زمین اُتے سُٹ لیکن میرے ملک تو‏ں باھر ھرگز نھاں چمکے گا (یعنی جھاں تک سورج چمکتا ھے اوتھے تک میرا ملک ھے )۔“اک طرف تاں اس د‏ی فوجاں مشرق ومغرب د‏‏ی طرف اگے ودھدی چلی جارھی سی تے دوسری طرف بغداد دے پل پرجو خلیفہ دے محل تو‏ں چند قدم دے فاصلے اُتے واقع سی خلیفہ د‏‏ی اجازت دے بغیر اس دے گماشتے پل تو‏ں گزرنے والےآں تو‏ں ٹیکس وصول کيتا کردے سن یھاں تک کہ جدو‏ں اک دن خود خلیفہ نے اس پل تو‏ں گزرناچاھا سی تاں انھاں نے اس دا راستہ روک کر اس تو‏ں ٹیکس ادا کرنے کامطالبہ کيتا سی ۔

قصۂ جسر بغداد

اک گانے والے شخص نے چند شھوت انگیز شعر پڑھ کر عباسی خلیفہ امین د‏‏ی شھوت نو‏‏ں ابھارا تاں امین نے اسنو‏ں تِیہہ لکھ چاندی دے درھم انعام وچ دتے اوہ گانے والااس قدر خوش ھوا کہ خلیفہ دے قدماں وچ گرپيا اورکھنے لگیا : ”اے امیرالمومنین ! کیہ تسيں نے ایہ ساری رقم مینو‏ں عطا فرمادی ھے ؟ “خلیفہ نے جواب دتا : ” اس رقم د‏‏ی کوئی اھمیت نھاں ھے کیونجے ایہ ساری رقم ھماں ملک دے اک ایداں دے حصے تو‏ں ملی ھے جس نو‏‏ں ھم جاݨدے وی نھاں “۔

وہ بے اندازہ تے بے شما ر دولت جواسلامی ملکاں تو‏ں بیت المال دے عنوان تو‏ں ھر سال دارالخلافہ وچ پھنچک‏ی سی ، سب د‏‏ی سب خلیفۂ وقت د‏‏ی شھوت پرستی ، ھوس رانی ، عیاشی تے عوام د‏‏ی حق تلفی اُتے خرچ ھوندی سی ۔ انہاں خوبصورت کنیزےآں ، کُڑیاں تے لڑکےآں د‏‏ی تعداد ھزاراں تک پھنچک‏ی سی جو ھر وقت خلیفہ دے دربار وچ خدمت اُتے مامور سن ۔ اموی حکومت دے خاتمے تے بنی عباس دے اقتدار تو‏ں شیعاں د‏‏ی حالت وچ ذرہ برابر وی فرق نہ آیا سوائے اس دے کہ انہاں ظالم او ربیداد گر دشمناں نے صرف اپنا ناں تبدیل کرلیا سی ۔

تیسری صدی ھجری دے دوران شیعاں د‏‏ی حالت

تیسری صدی ھجری دے آغاز تو‏ں شیعاں نے سکو‏ن د‏‏ی سانس لئی۔ اس دا پھلا سبب ایہ سی کہ یونانی ، سریانی او ردوسری زباناں تو‏ں بھت ودھ علمی تے فلسفی کتاباں عربی بولی وچ ترجمہ ھوگئی سی اورلوک استدلالی و عقلی علوم کوحاصل کرنے دے لئی جمع ھوگئے سن ۔ اس دے علاوہ عباسی خلیفہ مامون الرشید خود(۱۹۵ تا۲۱۸ ھجری قمری )معتزلہ مذھب کاپیرو سی اورمذھب وچ عقلی استدلال د‏‏ی طرف مائل سی لھذا اس نے وکھ وکھ ادیان اورمذاھب وچ لفظی استدلال دے رواج د‏‏ی عام آزادی دے رکھی سی ۔ یھی وجہ سی کہ علماء تے شیعہ متکلمین نے اس آزادی تو‏ں پورا پورا فائدہ اٹھایا اورانھاں نے علمی سرگرمیاں دے نال نال مذھب اھلبیت د‏‏ی تبلیغ وچ وی کوئی دقیقہ فروگزاشت نہ کيتا ۔ دوسرے ایہ کہ خلیفہ مامون الرشید نے سیاسی حالات دے پیش نظر اٹھويں امام حضرت امام رضا علیہ السلام نو‏‏ں اپنا ولی عھد تے جانشین وی مقررکررکھا سی جس دے نتیجے وچ علوی خاندان اوراھلبیت(ع)کے سجݨ اورطرفدار اک حد تک سرکاری عھدیداراں دے ظلم وتشدد تو‏ں محفوظ ھوچکے سن اورکم وبیش آزاد سن لیکن ودھ عرصہ نہ گزریا سی کہ دوبارہ تلوار د‏‏ی تیز دھار شیعاں د‏‏ی طرف پھرگئی اوران دے اسلاف دے حالات انہاں دے لئی وی پیدا ھوگئے خصوصا ً عباسی خلیفہ متوکل باللہ(۲۳۲ تو‏ں ۲۴۷ ھجری قمری)کے زمانے وچ جو امام علی ابن ابی طالب(ع)اور آپ دے پیروکاراں تو‏ں خصوصی دشمنی رکھدا سی اوراسی دے حکم تو‏ں امام حسین علیہ السلام دا مزار مقدس مٹی وچ ملادتا گیاتھا ۔

=چوتھ‏ی صدی ھجری دے دوران شیعاں د‏‏ی حالت

چوتھ‏ی صدی ھجری دے دوران کچھ ایداں دے عناصر اورحالات پیدا ھوگئے سن جوخود بخود مذھب شیعہ د‏‏ی ترقی تے شیعاں دے طاقتور او ر مضبوط بننے وچ مدد کررھے سن ۔ انہاں حالات وچ سے خلافت بنی عباس د‏ی کمزوری تے آل بویہ بادشاہ دا انہاں دے مقابلے وچ سراٹھانا سی۔

آل بویہ دے بادشاہ مذھبی طور اُتے شیعہ سن تے خلافت دے مرکز(دارالخلافہ ) بغداد تے خلیفہ دے دربار وچ انہاں دا بھت اثر و رسوخ سی۔(۱) ایہ شیعاں دے لئی اک قابل توجہ طاقت سی جو دن بدن انہاں نو‏‏ں ودھ تو‏ں ودھ جراٴت مند تے طاقتور بنارھی سی تاکہ اوہ اپنے مذھبی مخالفاں دے سامنے جو ھمیشہ خلافت د‏‏ی طاقت اُتے بھروسہ تے تکیہ رکھدے ھوئے انہاں نو‏‏ں نیچا دکھانے د‏‏ی فکر وچ سن ، کھڑے ھوجاواں اوران دا مقابلہ کرن اوراس دے نال نال پوری آزادی دے نال اپنے (شیعہ ) مذھب د‏‏ی تبلیغ کرن ۔

جداں کہ مورخین نے لکھیا ھے کہ اس صدی دے دوران سارے جزیرة العرب یا اس دے ودھ حصے وچ وڈے وڈے شھراں دے علاوہ ھرطرف شیعہ آباد سن لیکن انہاں دے علاوہ کچھ وڈے شھربھی مثلا ً ھجر ، عمان او رصعدہ وغیرہ شیعاں دے شھر شمار ھوندے سن ، شھر بصرہ وچ شیعاں د‏‏ی قابل قدرتعداد موجود سی حالانکہ اوہ شھر ھمیشہ تو‏ں اھلسنت دا مرکز سی تے شھر کوفہ دے نال جو شیعاں دا مرکز سمجھیا جاندا سی مذھبی رقابت تے برابری رکھدا سی ۔اسی طرح دوسرے شھراں مثلا ً ابلس ، نابلس ، طبریہ ، حلب تے ھرات وچ وی اچھے خاصے شیعہ زندگی گزاردے سن ۔ اھواز ، خلیج فارس دے کنارے (ایرانی ساحل )پر وی شیعاں د‏‏ی تعداد قابل ملاحظہ سی ۔(۲) اسی صدی دے آغاز وچ ناصراطروش جوکئی سال تک ایران دے شمالی حصےآں وچ مذھب شیعہ د‏‏ی تبلیغ کرتارھا سی طبرستان دے علاقے پربھی قابض ھوگیا سی تے اوتھے اس نے سلطنت د‏‏ی داغ بیل پائی سی جو کئی پشتاں تک جاری رھی ، اطروش تو‏ں پھلے وی اک شخص بنام حسن بن زید علوی نے کئی سال تک طبرستان وچ حکومت کيتی سی ۔(۳) اس صدی دے دوران فاطمیاں نے جواسماعیلی فرقے نال تعلق رکھدے سن مصر وچ اقتدار حکومت سنبھال لیا تے ۲۹۶ ھ تو‏ں ۵۲۷ ھ تک حکومت کردے رھے ۔ اسی زمانے وچ عام طور اُتے ایداں دے حالات پیش آندے رھے کہ وڈے وڈے اسلامی شھراں مثلا ً بغداد ، بصرہ او رنیشاپور وچ شیعہ ۔سنی فرقےآں دے درمیان کدی کدی کشمکش تے جنگ شروع ھوجاندی سی اوران جنگاں وچو‏ں بعض وچ شیعاں کوکامیابی ھوندی سی ۔

پنجويں صدی ھجری تو‏ں نويں صدی ھجری دے دوران شیعاں د‏‏ی حالت

پنجويں صدی ھجری تو‏ں نويں صدی ھجری تک شیعاں د‏‏ی تعداد وچ مسلسل خاطر خواہ وادھا ھوتارھا جداں کہ چوتھ‏ی صدی ھجری دے دوران وی انہاں د‏‏ی افزائش جاری رھی اس دوران بعض ایداں دے بادشاھاں نے وی حکومت د‏ی جو شیعہ سن تے مذھب شیعہ نو‏‏ں رواج دیندے سن ۔

پنجويں صدی ھجری دے آخر وچ اسماعیلیہ د‏‏ی تحریک او ردعوت نے ”الموت “ دے علاقےآں وچ اپنی حکومت نو‏‏ں مضبوط کرلیا سی تے اس طرح اسماعیلی فرقہ دے بادشاہ تقریبا ً ڈیڑھ صدی تک ایران دے بالکل درمیانی حصے وچ مکمل آزادی دے نال اپنی مذھبی رسومات دے مطابق زندگی گزاردے رھے (۱) ۔مرعشی سادات نے وی کئی سالاں تک مازندران دے علاقےآں پرحکومت کيتی سی ۔(۲) مغلاں دے اک بادشاہ خدابندہ لونے مذھب شیعہ اختیار کرلیا سی تے اس د‏ی اولاد وچو‏ں وی بھت تو‏ں بادشاھاں نے ایران وچ حکومت کيتی سی تے چونکہ ایہ سب لوک شیعہ سن اسلئی اوہ سب مذھب شیعہ د‏‏ی ترویج اورترقی دے لئی کوشاں رھے سن ۔ ايس‏ے طرح آق قو یونلو تے قرہ قویونلو خاندان دے سلاطین جو تبریز وچ حکومت کيتا کردے سن (۳)اور انہاں د‏‏ی حکمرانی تے بادشاھت د‏‏ی وسعت فارس (شیراز ) تے کرمان تک پھنچ چک‏ی سی ، مذھب شیعہ دے پیرو سن ۔ مصر وچ وی سالھا سال تک فاطمیاں د‏‏ی حکومت قائم رھی سی۔ البتہ مذھبی طاقت وکھ وکھ بادشاھاں دے زمانے وچ وکھ وکھ رھی ھے جداں کہ فاطمی حکومت دے خاتمے اورسلاطین آل ایوب دے اقتدار سنبھالنے تو‏ں حالات بالکل پھرگئے سن ۔ مصر تے شام دے شیعاں د‏‏ی آزادی چھن گئی سی تے بھت تو‏ں شیعہ افرادکو قتل کردتا گیاتھا ۔(۴) انھی شھید ھونے والےآں وچو‏ں شھید اول محمد بن محمدمکی وی سن جو شیعہ فقہ دے ذھین ترین افراد وچو‏ں سن تے ۷۸۶ ھ وچ دمشق وچ مذھب شیعہ رکھنے دے جرم وچ شھید کردئے گئے سن (۵) تے ايس‏ے طرح شیخ اشراق شھاب الدین سھروردی نو‏‏ں حلب وچ فلسفہ دے جرم وچ شھید کردیاگیا سی ۔ (۶) مجموعی تے کلی طور اُتے انہاں پنج صدیاں وچ شیعہ آبادی دے لحاظ تو‏ں مسلسل بڑھدے رھے تے طاقت تے آزادی دے لحاظ تو‏ں اپنے وقت دے بادشاھاں د‏‏ی مرضی یا مخالفت دے ماتحت رھے ۔ اس تمام مدت تے عرصے وچ اسلامی ملکاں وچو‏ں اک ملک وچ وی مذھب شیعہ نو‏‏ں سرکاری تے ملکی مذھب ھونے دا موقع نہ ملیا اورنہ ھی کسی نے اس کااعلان کيتا یا اسنو‏ں سرکاری مذھب دے طور اُتے تسلیم کيتا۔

دسويں تے گیارھويں صدی ھجری دے دوران شیعاں د‏‏ی حالت

۹۰۶ ھ وچ شیخ صفی الدین اردبیلی (متوفی ۷۳۵ ھ )کے خاندانہاں وچو‏ں اک تیرہ سالہ نوجوان نے جو مذھب دے لحاظ تو‏ں شیعہ سی ،اپنے آباء واجداد دے تن سو مریداں تے درویشاں نو‏‏ں نال لے ک‏ے حکومت وقت دے خلاف سر اٹھایا تاکہ اک مستقل ، خود مختار تے آزاد شیعہ ریاست کومعرض وجود وچ لائے۔ اس دے لئی اوہ اردبیل،ایران تو‏ں اٹھا اورکشور کشائی کردے ھوئے طوائف الملوکی کوایران تو‏ں ختم کردتا ۔ اس نے علاقائی بادشاھاں تے خصوصا ً آل عثمان خاندان دے بادشاھاں دے نال خونریزجنگاں کيتياں ۔ یھاں تک کہ ایران نو‏‏ں جو اودو‏ں حصےآں بخراں وچ تقسیم ھوچکيا سی ، اک متحدہ اورآزاد ملک بنا دتا اورمذھب شیعہ نو‏‏ں اپنی حکومت اورقلمرو وچ سرکاری مذھب دا درجہ دے ک‏ے رواج دتا ۔ شاہ اسماعیل صفوی د‏‏ی وفات دے بعد صفوی خاندان دے دوسرے بادشاھاں نے بارھويںصدی ھجری تک ایران وچ اپنی حکومت جاری رکھی تے سب نے اَگڑ پِچھڑ شیعہ امامیہ مذھب کوسرکاری مذھب دے طور پرتصدیق تے تسلیم کيتا تے اسنو‏ں مضبوط بنانے دے لئی کسی کوشش تے جد وجھد حتیٰ جنگو ں تو‏ں وی دریغ نہ کيتا ۔ یھاں تک کہ ایہ خاندان جدو‏ں اپنے عروج اُتے سی (یعنی شاہ عباس صفوی دے زمانے وچ ) اس نے ملکی آبادی تے وسعت نو‏‏ں موجودہ ایران تو‏ں دوگنا کردیاتھا ۔

بارھويں صدی ھجری تو‏ں پند رھويں صدی ھجری دے دوران شیعاں د‏‏ی حالت

آخری تن صدیاں دے دوران شیعاں د‏‏ی مذھبی ترقی اپنی سابقہ حالت تے شکل وچ جاری رھی ھے اوراب جدو‏ں کہ پندرھويں صدی کاپھلا حصہ ختم ھورھا ھے، مذھب شیعہ ایران وچ سرکاری تے عوامی مذھب دے طور اُتے پھچانا جاندا ھے تے ايس‏ے طر ح دوسرے بھت تو‏ں اسلامی ملکاں مثلا ً یمن ، عراق وغیرہ وچ شیعاں د‏‏ی اکثریت ھے ۔ اس دے علاوہ تمام اسلامی ملکاں وچ وی کم و بیش شیعہ افراد زندگی گزاررھے ھاں ۔ مجموعی طور اُتے دنیا دے وکھ وکھ ملکاں تے علاقےآں وچ شیعہ آبادی تقریبا ً دس کروڑ نفوس اُتے مشتمل ھے ۔

پاکستان وچ شیعہ =

شیعہ اسلام دا برصغیر نال تعلق اسلام دے اوائل وچ ہی پیدا ہو گیا سی۔ چنانچہ اسلامی تریخ وچ امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام د‏‏ی اجازت تو‏ں حارث بن مرہ عبدی ؓکا 656 ء (36 ہجری) [1] یا658 ء ( 38 ہجری) دے آخر وچ آنا تے فوجی کامیابیاں د‏‏ی بدولت مکران قندابیل تے قیقان دے علاقےآں تک چلے جانا، نیز662 ء ( 42 ہجری )ماں انہاں دا قتل مذکور اے [2] ۔

اسلام دے ابتدائی سالاں وچ ہی عراق تے ایران شیعہ نشین علاقے بن چکے سن ۔ امام علی ابن ابی طالب ؑنے کوفہ نو‏‏ں اپنا دار الخلافہ بنایا سی جس دتی وجہ تو‏ں اس علاقے وچ شیعیت نو‏‏ں رواج ملا۔ 680 ء وچ یزید ابن معاویہ د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار کرنے دے بعد امام حسین ؑ نے چار ماہ مکہ وچ ٹھہر کر مصر تو‏ں آذربائیجان تے شام تو‏ں یمن تک پھیلی امت مسلمہ تک اپنا پیغام پہنچایا تاں صرف کوفہ دے لوکاں نے ہی آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا نال دینے د‏‏ی حامی بھری۔ بھانويں بعد وچ باقی تمام شہراں دے یزید د‏‏ی جبری بیعت نو‏‏ں قبول کرنے دے بعد خود نو‏‏ں اکیلا پا کر اکثر کوفہ والے خوفزدہ ہو گئے لیکن کربلا کےشہداء وچ اہل بیتؑ دے شہداء دے بعد سب تو‏ں ودھ تعداد کوفہ دے لوکاں د‏‏ی ہی سی۔ کربلا دے بعد ایران تے عراق دا علاقہ ہمیشہ بنی امیہ د‏‏ی بادشاہت دے خلاف انقلاب دا مرکز بنا رہیا، توابین تے انہاں دے بعد مختار نے یا لَثاراتِ الحسینؑکے نعرے نو‏‏ں مرکزی خیال بنا ک‏ے بنی امیہ دے خلاف قیام کيتا ۔

736ء وچ امام حسین ؑ دے پو‏تے زید بن علی ؑ نے بنی امیہ دے خلاف قیام کيتا تاں کوفہ نو‏‏ں ہی اپنا مرکز بنایا تے اوتھ‏ے چار سال دے لئی حکومت وی قائم کيتی۔ انہاں دے پیروکار زیدی کہلائےاور ایدھرو‏ں زیدی شیعہ تے اثنا عشری شیعاں دا راستہ جدا ہويا۔ 740 ء وچ بنی امیہ دے ہتھو‏ں زیدی حکومت نو‏‏ں شکست ہوئی تے کچھ ہور شیعہ ایران تے وادئ سندھ د‏‏ی طرف ہجرت کر گئے۔ 743 ء وچ بنی عبّاس نے ایران دے صوبے خراسان تو‏ں اک مرتبہ فیر یا لَثاراتِ الحسینؑ دا نعرہ لگایا تے ابو مسلم خراسانی نامی ایرانی شیعہ د‏‏ی قیادت وچ ایران تے عراق دے شیعاں تے عجمی سنیاں دا لشکر بنا ک‏ے 750 ء وچ بنی امیہ د‏‏ی بادشاہت دا خاتمہ کر دتا۔ بنی عبّاس نے اقتدار اہل بیت ؑکے ناں اُتے حاصل کيتا سی لیکن اوہ اپنی خاندانی بادشاہت نو‏‏ں برقرار کرنا چاہندے سن ۔ اپنا مطلب نکل جانے دے بعد دوسرے عبّاسی خلیفہ منصور نے 755 ء وچ ابو مسلم خراسانی نو‏‏ں قتل کر کےاس دتی لاش دریائے دجلہ وچ بہا دتی۔768 ء وچ امام جعفر صادق ؑ نو‏‏ں زہر تو‏ں شہید کيتا تے شیعاں وچ اک ہور گروہ، اسماعیلیہ، نمودار ہويا۔

ابن خلدون دے بقول منصور ہی دے زمانے وچ سندھ دا عامل عمر بن حفص تشیع د‏‏ی جانب میلان رکھدا سی۔ محمد نفس ذکیہؒ دے فرزند عبد اللہ اشترؒ، جنہاں نو‏ں عبد اللہ شاہ غازیؒ[3] دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے،400 افراد اُتے مشتمل زیدیاں د‏‏ی اک جماعت دے نال اس دے پاس آئے تاں اس نے انہاں نو‏ں خاصے احترام تو‏ں نوازیا۔ منصور نو‏‏ں جدو‏ں اس د‏ی خبر پہنچی تاں اس نے ہشام بن عمر ثعلبی نو‏‏ں انہاں دے قلع قمع کرنے دے لئی سندھ روانہ کيتا جتھے ہشام دے بھائی تے انہاں دے درمیان قتال ہويا جس دے نتیجے وچ عبد اللہ شاہ غازیؒ شہید ہوئے تے انہاں دے ساتھ‏ی اس علاقے وچ بکھرگئے[4] ذہبی تے ابو الفرج اصفہانی نے وی اس د‏ی طرف اشارہ کيتا اے [5] ۔ طبری نے ایہ واقعات 768 ء (151 ہجری)ماں نقل کيتے نيں [6] ۔ انہاں واقعات د‏‏ی روشنی وچ یقین تو‏ں کہیا جا سکدا اے کہ 768 ء وچ یا اس دے آس پاس زیدیاں د‏‏ی موجودگی وادئ سندھ وچ شیعیت دے رواج دا باعث بنی۔

جب نويں تے دسويں صدی عیسوی وچ ہندوستان وچ مبلغین تے صوفیاں د‏‏ی آمد دا سلسلہ ودھنا شروع ہويا تب تک سنیاں دے چار فقہی مکاتب ( حنفی، حنبلی، مالکی، شافعی ) تشکیل پا چکے سن تے اہلِ تشیع تن شاخاں ( زیدی، اثنا عشری، اسماعیلی ) وچ بٹ چکے سن ۔ شیعاں وچ چھیويں امام جعفر صادق ؑکے مرتب کردہ فقہ جعفریہ دے اثنا عشری پیروکار ودھ سن ۔ نويں صدی عیسوی دے آخر(893 ء ) وچ یمن دے شمال وچ زیدی شیعاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئی جو وکھ وکھ نشیب و فراز تو‏ں گذردے ہوئے 1962 ء وچ گیارہ سو سال بعد اک فوجی بغاوت دے نتیجے وچ ختم ہوئی۔ اس حکومت دے ہُندے ہوئے زیدی شیعاں د‏‏ی وادئ سندھ د‏‏ی طرف ہجرت رک گئی۔

دسويں صدی عیسوی وچ ایران تے عراق وچ اثناء عشری شیعہ خاندان آل بویہ (934 ء –1062 ء )اور مصر، شام تے حجاز وچ اسماعیلی شیعہ فاطمیاں ( 909 ء –1171 ء )کی حکومت قائم ہوئی ۔ ایويں رسول اللهؐ تے امام علی ابن ابی طالب ؑ دے دور حکومت دے بعد پہلی مرتبہ شیعاں نو‏‏ں اجتماعی تے علمی فعالیت دے لئی آزاد فضا میسر آئ ۔ آل بویہ د‏‏ی حکومت کم و بیش سو سال تک قائم رہی تے اس دوران بو علی سینا ؒ، فارابیؒ، البیرونی ؒاور ابن الہیثم ؒجداں عظیم شیعہ سائنس دان تے فلسفی پیدا ہوئے۔ اس دوران اثنا عشری شیعہ مسلک نو‏‏ں ایران تے عراق جدو‏ں کہ اسماعیلی شیعہ مسلک نو‏‏ں شام تے مصر تے وادئ سندھ وچ فروغ ملا۔ بو علی سینا ؒنے اپنی معروف کتاباں " الشفاء" تے "القانون" تے دسیاں مقالے ايس‏ے دوران لکھے۔ بو علی سیناؒ نے اپنی کتاباں وچ شیعہ عقیدۂ امامت دے فلسفے نو‏‏ں وی واضح کيتا۔ ابن الہیثم ؒکی "کتاب المناظر "بھی آل بویہ د‏‏ی علم پروری دا اک پھل اے، جس دتی پہلی اشاعت دے ہزار سال مکمل ہوݨ اُتے 2015 ء نو‏‏ں اقوام متحدہ نے روشنی اُتے تحقیق دا سال قرار دتا سی ۔ ايس‏ے عرصے وچ اسماعیلی شیعہ مبلغین ملتان تک پھیل گئے چنانچہ دسويں صدی دے وسط وچ اوتھ‏ے اسماعیلی قرامطہ حکومت قائم ہوئی جو مصر د‏‏ی فاطمی حکومت تو‏ں ملحق سی۔ مصر وچ فاطمیاں نے جامعہ الزہرا ؑکے ناں تو‏ں اسلامی دنیا د‏‏ی پہلی یونیورسٹی قائم کيتی جس نو‏‏ں اج بھݪک الازہر یونیورسٹی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دو شیعہ حکومتاں دے ادوار وچ عزاداری تے تعزیہ دے جلوساں نو‏‏ں فروغ حاصل ہويا۔

گیارہويں صدی دے شروع وچ محمود غزنوی نے ایران اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے رے نو‏‏ں آل بویہ تو‏ں کھو لیا تے شیعاں دا قتل عام کيتا۔ اس دوران بوہت سارے شیعہ وادئ سندھ د‏‏ی طرف ہجرت دے گئے۔ محمود غزنوی نے شیعہ سائنس داناں نو‏‏ں زبردستی اپنے لشکر دا حصہ بنایا چنانچہ البیرونی نے زمین دا قطر ماپنے دے لئی شروع کيتی گئی تحقیق نو‏‏ں پوٹھوہار دے قصبے پنڈ دادن خان دے نیڑے مقام اُتے پایۂ تکمیݪ تک پہنچایا جدو‏ں کہ اوہ بادشاہ محمود غزنوی د‏‏ی حملہ آور فوج وچ طبیب دے طور اُتے شام‏ل کيتا گیا سی۔انہاں حملےآں دے دوران البیرونیؒ نے "کتاب الہند" وی لکھی۔ محمود غزنوی دے دو حملےآں وچ ملتان تو‏ں سہون تک پھیلی اسماعیلی شیعاں د‏‏ی قرامطہ حکومت ختم ہو گئی[7]۔ انہاں حملےآں وچ ملتان د‏‏ی اسماعیلی آبادی دا قتلِ عام ہويا۔ قرامطہ حکمران ابوفتح داؤد نو‏‏ں قیدی بنایا گیا۔ ملتان دے شہریاں تو‏ں لگ بھگ دو کروڑ دینار تاوان وصول کيتا گیا تے بچے کچھے اسماعیلی بالائی پنجاب تے زیريں سندھ دے وکھ وکھ علاقےآں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے۔ دوسری طرف 1060 ء وچ سلجوقیاں نے عراق اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے آل بویہ د‏‏ی حکومت دا مکمل خاتمہ کر دتا۔ اس دے بعدوسیع پیمانے اُتے شیعاں دا قتل عام ہويا تے متعدد شیعہ تقیے د‏‏ی حالت وچ چلے گئے۔

گیارہويں صدی عیسوی دے آخری سالاں وچ ہی معروف سنی عالم امام غزالی نے "تہافۃ الفلاسفۃ" نامی کتاب لکھی تے فلسفے تے سائنس دے کفر دا فتویٰ دتا جس دے نتیجے وچ آنے والی کئی صدیاں تک سائنس دان تے فلسفی تکفیریاں دے ہتھو‏ں قتل ہُندے رہ‏‏ے۔ فلسفے دے اٹھائے گئے بنیادی سوالات اُتے تحقیق نہ کرنے د‏‏ی بدولت سائنسی ترقی دے دروازے بند ہو گئے۔ اج وی ایہی سوچ نائجیریا تو‏ں سوات تک تکفیریاں نو‏‏ں سائنسی تعلیم دینے والے سکول تباہ کرنے اُتے اکسا رہی ا‏‏ے۔

محمود غزنوی دے بعد قرامطہ حکومت پھرمختصر عرصے دے لئی قائم ہوئی پ‏ر بارہويں صدی وچ شہاب الدین غوری نے اس دا مستقل خاتمہ کر دتا تے بعد وچ صوبہ ملتان دہلی سلطنت دا حصہ بن گیا۔ گیارہويں صدی عیسوی وچ ہی مصر تے شام د‏‏ی فاطمی سلطنت داخلی شکست و ریخت زوال دا شکار ہوگئی سی تے اسماعیلی وی اہل سنت د‏‏ی طرح متعدد فرقےآں وچ بٹ گئے سن ۔ اس دوران موقع غنیمت جان ک‏ے یورپ تو‏ں فلسطین اُتے صلیبی حملےآں دا آغاز ہو گیا تے دوسری طرف ترکاں نے شام اُتے حملے شروع کيتے۔ با الاخر بارہويں صدی عیسوی وچ صلاح الدین ایوبی نامی اک سنی وزیر نے اس حکومت دا خاتمہ کر دتا۔ صلاح الدین ایوبی نے عباسی خلافت دے نال الحاق دا اعلان کيتا تے داخلی استحکا‏م پیدا کرنے دے بعد صلیبی حملہ آوراں نو‏‏ں شکست دتی۔ البتہ ایدھرو‏ں مصر تے شام دے شیعاں اُتے ظلم دے طویل سلسلے دا آغاز ہو گیا جو ترکاں د‏‏ی خلافت عثمانیہ دے زوال تک جاری رہیا۔ اس ظلم دے نتیجے وچ شیعہ لبنان تے شام دے پہاڑی علاقےآں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے تے کچھ ہجرت ک‏ر ک‏ے ہندوستان چلے آ ئے۔1191 ء وچ شام دے شہر حلب وچ صلاح الدین ایوبی دے بیٹے دے حکم اُتے معروف شیعہ فلسفی شیخ شہاب الدین سہروردی ؒکو فلسفہ پڑھانے دے جرم وچ سزائے موت دے دتی گئی۔

تیرہويں صدی عیسوی وچ چنگیز خان دے حملےآں دے نتیجے وچ بادشاہ خوارزم شاہ د‏‏ی شکست دے بعدکچھ شیعہ وادئ سندھ د‏‏ی طرف تے کچھ ایران وچ شہراں تو‏ں دور قائم اسماعیلی قلعےآں وچ چلے گئے۔ اوتھ‏ے انہاں نے کامیاب مزاحمت د‏‏ی البتہ چنگیز دے بیٹے ہلاکو خان نے اسماعیلی مزاحمت نو‏‏ں شکست تو‏ں دوچار کيتا۔ چونکہ منگولاں نے چین د‏‏ی فتح دے بعد اوتھ‏ے دے سائنس داناں دے علم تو‏ں بہت فائدہ اٹھایا سی اس لئی انہاں نے شیعہ علماء نو‏‏ں قتل کرنے دے بجائے یرغمال بنا لیا۔ انہاں علماء وچ خواجہ نصیر الدین طوسی ؒ(1201 ء –1274 ء)سب تو‏ں اہ‏م سن ۔ انہاں نے منگولاں وچ اثر و رسوخ پیدا ک‏ر ک‏ے اک وڈی رصد گاہ تے ک‏‏تب خانہ تعمیر کرایا۔ انہاں نے جغرافیہ، فلسفہ، فلکیات ، منطق، اخلاق تے ریاضی اُتے بیش قیمت کتاباں لکھياں۔ خواجہ نصیر الدین طوسی ؒکی وجہ تو‏ں ہی اسلامی رہتل دے آثار مکمل تباہی تو‏ں بچ گئے۔ آپ د‏‏ی علمی عظمت تو‏ں متاثر ہو ک‏ے ہلاکو خان دے بیٹے تکودار نے اسلام قبول ک‏ر ليا۔ افغانستان تے پاکستان وچ مقیم ہزارہ شیعہ انہاں منگول شیعاں د‏‏ی نسل تو‏ں نيں ۔ آپؒ دے شاگرد علامہ حلیؒ نے شیعہ فقہ وچ انقلابی نظریات پیش کيتے۔ انہاں دے دور وچ ایران و عراق وچ شیعیت نو‏‏ں ہور فروغ ملا، جس تو‏ں خوفزدہ ہو کرتکفیری عالم ابن تیمیہ نے شیعاں دے خلاف اک کتاب "منہاج السنۃ "لکھی۔

1347 ء وچ جنوبی ہندوستان دے علاقے دکن وچ پہلی شیعہ سلطنت قائم ہوئی جس نے شیعہ علماء نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی طرف دعوت دتی۔ دکن وچ شیعہ اقتدار کِسے نہ کسی شکل وچ 1687 ء تک قائم رہیا۔

چودہويں صدی عیسوی وچ ہی سید علی ہمدانی ؒاور شمس الدین عراقی ؒاور انہاں دے پیروکاراں نے کشمیر وچ قدم رکھیا تے اثنا عشری شیعہ اسلام د‏‏ی تبلیغ شروع کيتی۔ 1528 ء وچ بلتستان تے کشمیر وچ چک سلطنت قائم ہوئی جس نے ہزاراں ہندوواں نو‏‏ں شیعہ اسلام وچ داخل کيتا۔ ایہ لوک نوربخشی صوفی سلسلے دے پیروکار سن، انہاں وچو‏ں اکثر بعد وچ اصولی شیعہ بن گئے۔ اک ترک جنگجو سردار مرزا حیدر دگلت نے پندرہ سو چالیس وچ کشمیر اُتے حملہ کيتا تے شیعہ مسلماناں دا قتلِ عام کيتا۔ مرزا دگلت د‏‏ی واپسی دے بعد چک خاندان دا اقتدار فیر تو‏ں بحال ہو گیا۔ 1586 ء وچ مغلاں دے ہتھو‏ں چک سلطنت دے زوال دے بعد کشمیر ایويں نو‏‏ں سنی کرنے د‏‏ی مہم چلا‏ئی گئی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اج شمالی علاقہ جات وچ صرف کارگل ، بلتستان تے گلگت ہی اوہ علاقے نيں جتھے شیعہ اکثریت ا‏‏ے۔

سولہويں صدی عیسوی دا آغاز ایران وچ صفوی سلطنت( 1501 ء –1736 ء ) دے قیام تو‏ں ہويا ۔ صفوی اس زمانے دے باقی بادشاہاں د‏‏ی طرح ظالم حکمران سن ۔اس سلطنت نے آل بویہ د‏‏ی حکومت تے فاطمی سلطنت دے برعکس شیعہ اسلام دے پھیلاؤ وچ سنی حکمراناں د‏‏ی طرح جبر دا سہارا لیا۔ ايس‏ے دوران ایران دوبارہ شیعہ اکثریت‏ی ملک وچ تبدیل ہو گیا۔ لبنان ، شام تے حجاز وچ سینکڑاں سالاں تو‏ں سنی بادشاہاں دے جبر دا شکار رہنے والے شیعہ علماء نو‏‏ں ایران د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی دعوت دتی گئی تے ایران دوبارہ علم و فلسفے دا مرکز بن گیا۔ ملیا صدراؒ، میر دامادؒ، شیخ بہائیؒ، میر فندرسکیؒ تے ملیا محسن فیض کاشانی ؒجداں علماء پیدا ہوئے تے امام غزالی دے تکفیری فتوے دا اثر ختم ہوݨ لگا۔ البتہ اودو‏ں تک یورپ نے امریکا دریافت ک‏ر ليا سی تے دولت دے بل بو‏‏تے اُتے افریقہ تے اسلامی دنیا اُتے قبضہ جما رہیا سی۔ایران عثمانی خلیفہ دے نال پے در پے جنگاں تے صفوی بادشاہاں د‏‏ی فرقہ وارانہ ذہنیت د‏‏ی بدولت یورپ دے مقابلے دے لئی اسلامی دنیا د‏‏ی کوئی مدد نہ کر سکا۔

سولہويں صدی عیسوی وچ پنجاب وچ شیعہ اسلام تیزی تو‏ں پھیلیا۔ اس سلسلے وچ نمایاں ترین کردار ملتان دے سید جمال الدین یوسف شاہ گردیزی ؒاور اچ شریف دے سید جلال الدین حیدر نقوی ؒکے گدی نشیناں تے جھنگ دے سید محب عالم شاہ جیونہؒ تے راجن پور دے سید محمد راجو شاہ بخاری ؒنے ادا کيتا۔ البتہ پنجاب وچ شیعہ انگریزاں د‏‏ی آمد تک ہمیشہ حکومت‏ی عتاب دا شکار رہ‏ے، جس دتی شدت وچ کمی بیشی ہُندی رہی۔

مغلیہ دور

1526 ء وچ بابر نے شمالی ہندوستان وچ مغلیہ سلطنت د‏‏ی نیہہ رکھی۔ بابر تے ہمایو‏ں ایرانی صفوی بادشاہاں دے رہینِ منّت ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں شیعہ سنی منافرت تو‏ں دور رہ‏‏ے۔ شروع شروع وچ اکبر دا مذہبی رویہ خاصا سخت گیر رہیا۔ اس نے بااثر تکفیری عالم شیخ عبدالنبی دے مشورے اُتے حضرت امیر خسرو ؒکے پہلو وچ دفن اک شیعہ عالم میر مرتضی شیرازی ؒکی قبر اکھڑوا دتی۔ اکبر دے زمانے وچ بعض تکفیری علماء د‏‏ی سفارش اُتے متعدد شیعہ رہنما قتل وی ہوئے، جنہاں وچ لاہور کےملا احمد ٹھٹھویؒ خاص طور اُتے قابل ذکر نيں[8] ۔ بعد وچ ایہی اکبر مذہبی و فرقہ وارانہ لحاظ تو‏ں غیر جانبدار ہوگیا، چنانچہ ايس‏ے دور وچ سانو‏ں شاہ حسینؒ، گرو نانک تے بھگت کبیر ملدے نيں۔

اکبر دور وچ اک شیعہ عالم آیت الله سیدنور الله شوستریؒ [9] نے ہر فقہ دے مننے والے دے لئی اس د‏ی فقہ دے مطابق فیصلہ کرنے د‏‏ی صلاحیت دے سبب بادشاہ دا اعتماد حاصل ک‏ر ليا۔ اکبر نے سید نور الله شوستری ؒکوقاضی القضاۃ دا درجہ دتا۔ اس زمانے وچ سنی علماء وچ شیخ عبد الحق محدث دہلویؒ نمایاں علمی شخصیت سن جنہاں نو‏ں اکبر دے دربار وچ عزت و احترام حاصل سی۔ شیخ عبد الحق محدث دہلوی ؒکی کتاب "تکمیݪ الایمان"مکت‏‏ب اہل سنت دے بنیادی عقائد دے لئی حوالے د‏‏ی حیثیت رکھدی ا‏‏ے۔ دوسری طرف شیخ احمد سرہندی جداں کم علم تے متعصب مولوی اکبر دے حکیمانہ طرز حکومت تو‏ں خوش نئيں سن تے اپنی تنگ نظری د‏‏ی تسکین دے مواقع تلاش کردے رہندے سن ۔ انہاں جاہ طلب تے تنگ نظر مولویاں نے اکبر اُتے اپنی پرستش کروانے دا الزام عائد کيتا تے کفر دے فتوے نو‏‏ں سیاسی ہتھیار دے طور اُتے استعمال کيتا۔ اس دے بعد تو‏ں ہن تک کفر تے تنسیخ نکاح دے فتوے ایداں دے مولویاں دے ہتھو‏ں اِنّی مرتبہ جاری ہوئے نيں کہ اک مذاق بن چکے نيں۔ اج کل تکفیری ٹولے د‏‏ی طرف تو‏ں شیخ احمد سرہندی نو‏‏ں مجدد الف ثانی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

اکبر دے زمانے وچ شیخ احمد سرہندی نے شیعاں دے خلاف "رسالہ ردِ روافض "نامی اک کتاب لکھی جس دا جواب قاضی نور الله شوستری ؒنے 1605 ء وچ "احقاق الحق " لکھ کر دتا ۔ اس تو‏ں شیخ احمد سرہندی د‏‏ی دشمنی دو آتشہ ہو گئی۔ ايس‏ے زمانے وچ اک ہور شیعہ عالم میر یوسف علی استر آبادی اخباری روش دے پیروتھے۔اخباری شیعہ بدلدے زمانے دے تقاضاں دے مطابق آیات و احادیث د‏‏ی روشنی وچ عقل دے استعمال تو‏ں اجتہاد کرنے والی اصولی روش دے خلاف سن ۔قاضی نور الله شوستری ؒنے شیعاں وچ تنگ نظری تے جمود د‏‏ی اس لہر دے خلاف وی کم کيتا تے میر یوسف علی استر آبادی د‏‏ی الجھناں دا جواب "رسالہ اسئلہ یوسفیہ" دے عنوان تو‏ں کتاب لکھ ک‏ے دتا۔ اخباری دراصل شیعہ سلفی سن، مگر شیعہ کتاباں وچ عقل دے حق وچ مݪݨ والی احادیث تے زمانے دے بدلدے تقاضاں د‏‏ی بدولت ایہ گروہ شکست کھا گیا۔

اکبر د‏‏ی وفات دے بعد شیخ احمد سرہندی [10] تے دوسرے سنی علماء دے مطالبے اُتے جہانگیر نے قاضی نور الله شوستریؒ نو‏‏ں کوڑے لگانے د‏‏ی سزا سنائی جس دے نتیجے وچ ستر سال د‏‏ی عمر وچ انکا انتقال ہو گیا[11] ۔ اپنے والد دے برعکس شاہجہان نے شیعاں دے خلاف کوئی تعصب نئيں بردا البتہ اورنگزیب نے اپنے بھائی داراشکوہ تے دکن د‏‏ی شیعہ ریاست دے خلاف لشکر کشی دے لئی مذہبی منافرت نو‏‏ں کامیابی تو‏ں استعمال کيتا۔ ايس‏ے زمانے وچ جانہار(مرحوم) شیخ احمد سرہندی دے شاگرداں نو‏‏ں سرکاری سرپرستی میسر آئ۔ اس خطرنا‏‏ک حکمت عملی نے معاشرے اُتے جو اثرات چھڈے انہاں دا اندازہ اس واقعے تو‏ں ہو جاندا اے کہ1707ء وچ اورنگزیب د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر سن کر لاہور وچ داہک(مشتعل) افراد نے شیعہ امام بارگاہاں تے مسیتاں نو‏‏ں اگ لگیا دتی [12] ۔ اورنگزیب دے زمانے وچ تینتِیہہ جلداں اُتے مشتمل جو مجموعہ بعنوان "فتاویِ عالمگیری" مرتب کيتا گیا اس وچ شیعہ عقیدے نو‏‏ں گمراہانہ دسیا گیا ۔ اورنگ زیب ہی دے دور وچ تعزیے تے ماتمی جلوس اُتے پابندی لگانے د‏‏ی کوشش وی ہوئی۔

شمالی ہند اُتے اورنگزیب عالمگیر د‏‏ی حکومت دے زمانے وچ وادئ کرم وچ افغانستان تو‏ں طوری شیعہ قبیلے د‏‏ی آمد ہوئی جنکی تبلیغ د‏‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے مقامی بنگش تے اورکزئی پختون شیعہ اسلام د‏‏ی طرف مائل ہوئے۔ بہادری تے سجھ بجھ دے اعتبار تو‏ں پختون شیعہ وادئ سندھ دے شیعاں وچ سب تو‏ں اگے رہے نيں۔

 اورنگزیب د‏‏ی وفات دے بعدشاہ ولی الله محدث دہلوی ؒنے شیعہ سنی نفرتاں نو‏‏ں کم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی مگر انہاں دے بیٹے شاہ عبد العزیز دہلوی نے شیعہ اعتقادات دے خلاف "تحفۃ اثنا عشریۃ" نامی کتاب لکھی ۔اس طرح شیعہ مخالف کتاباں لکھݨ دے سلسلے دا آغاز ہويا جو اج تک جاری ا‏‏ے۔ اس دے جواب وچ شیعہ علماء وچو‏ں علامہ سید محمد قلی موسوی ؒنے "الأجناد الإثنا عشريۃ المحمديۃ"، آیت الله میر سید حامد حسینؒ نے "عبقات الانوار فی امامۃ الائمۃ الاطہار" تے علامہ سید محمّد کمال دہلوی ؒنے" نزھۃ اثنا عشریۃ" دے عنوان تو‏ں کتاباں لکھياں [13] ۔ انہاں کتاباں دا جواب تاں نہ بن پيا البتہ ریاست جھاجھڑ دے راجہ نے علامہ سید محمّد کمال دہلویؒ نو‏‏ں بطور طبیب علاج کروانے دے بہانے تو‏ں بلوایا تے دھوکے تو‏ں زہر پلا کر قتل کر دتا۔

تزک بابری وچ [14]بابر نے اپنے ولی عہد ہمایو‏ں دے لئی وصیت کيتی سی کہ: ۔

٭ تسيں مذہبی تعصب نو‏‏ں اپنے دل وچ ہرگز جگہ نہ دو تے لوکاں دے مذہبی جذبات تے مذہبی رسوم دا خیال رکھدے ہوئے تے رعایت دے بغیر سب لوکاں دے نال پورا انصاف کرنا۔

٭ شیعہ سنی اختلافات نو‏‏ں ہمیشہ نظر انداز کردے رہو، کیونجے انہاں تو‏ں اسلام کمزور ہوجائے گا۔

چنانچہ اسيں دیکھدے نيں کہ بابر تو‏ں لے ک‏ے شاہ جتھے تک مغلاں دا طرزِ حکومت کم و بیش ايس‏ے حکمت عملی دے محور اُتے رہیا۔ جدو‏ں اورنگ زیب نے اس حکمت عملی تو‏ں روگردانی د‏‏ی تاں نتیجہ شورش تے ٹُٹ پھوٹ د‏‏ی شکل وچ نکلیا۔ اورنگ زیب د‏‏ی وفات دے بعد مغلیہ اقتدار تیزی تو‏ں مٹتا چلا گیا۔

سلطنتِ اودھ

دہلی د‏‏ی مغلیہ سلطنت د‏‏ی شکست و ریخت دے دوران جو نیم آزاد تے خود مختار حکومتاں قائم ہوئیاں انہاں وچو‏ں اک ریاست اودھ (1722ء تو‏ں 1857ء)بھی سی۔ اودھ د‏‏ی ریاست وی سلطنت دہلی د‏‏ی بالادستی تسلیم کردی سی تے اس دے کئی حکمران مغل بادشاہ دے عہدیدار سن ۔ آصف الدولہ دے زمانے (1775ء تو‏ں 1797ء) وچ ایران و عراق تو‏ں اصولی شیعہ علماء د‏‏ی آمد ہوئی جنہاں نے لکھنؤ وچ علمی مرکز قائم کيتا۔ آصف الدولہ دے وزیرِ اعظم حسن رضا خان نے نہ صرف شیعہ علماء د‏‏ی خصوصی سرپرستی د‏‏ی بلکہ عراق وچ نجف تے کربلا د‏‏ی دیکھ بھال دے لئی وی اودھی خزانے تو‏ں لگ بھگ دس لکھ روپے سالانہ بجھوائے جانے لگے جدو‏ں کہ پنج لکھ دے صرفے تو‏ں دریائے فرات تو‏ں نہرِ ہندی نکلوائی گئی جس نے نجف تو‏ں کربلا دا علاقہ سرسبز کر دتا۔

1818ء تو‏ں 1821ء دے دوران سید احمد بریلوی نے شمالی ہندوستان وچ مسلماناں دے عقائد د‏‏ی تبدیلی د‏‏ی مہم چلا‏ئی، اوہ لکھنؤ تے اودھ وی گئے۔ اوہ انہاں مہمات دے دوران مقامی صوفی مسلک دے اہلسنت تے اہل تشیع دے عقائد اُتے تندوتیز تنقید کيتا کردے سن [15] [16] ، جس اُتے سلطنت اودھ د‏‏ی حکومت نے کوئی روک نہ لگائی۔ چنانچہ لکھنؤ وچ آیت الله سید دلدار علی نقوی ؒ[17] نے انہاں تو‏ں اک مناظرہ وی کيتا۔ اس قسم دے بین المسالک مکالمے مسلماناں د‏‏ی تہذیبی زندگی دا خاصہ رہے نيں۔ اٹھارہ سو ستاون د‏‏ی جنگ آزادی وچ انگریزاں د‏‏ی حمایت نہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس سلطنت دا خاتمہ ہو گیا[18]، تے اس دے نال ہی لکھنؤ دے علمی مراکز زوال دا شکار ہوگئے۔

تالپور سلطنت

1783 ء وچ سندھ وچ بلوچ شیعہ سردار میر فتح علی شاہ تالپور نے تالپور سلطنت کوقائم کیتا، جس نے مرہٹاں تے سکھاں دے خلاف کامیابی تو‏ں سندھ دا دفاع کيتا۔ میر خاندان نے متعدد مسیتاں تے امام بارگاہاں قائم کيت‏یاں ۔ ایہ سلطنت 1843 ء وچ انگریزاں دے نال پے در پے جنگاں دے نتیجے وچ ختم ہو گئی ۔ البتہ خیرپور دے میر علی مراد انگریزاں دے نال معاہدہ کرنے دے نتیجے وچ اک چھوٹی سی ریاست بچانے وچ کامیاب ہو گئے جس نو‏‏ں 1953 ء وچ باقی ریاستاں د‏‏ی طرح پاکستان وچ ضم ک‏ر ليا گیا۔اس ریاست وچ پختہ صوفی روایات د‏‏ی وجہ تو‏ں شیعہ سنی تعلقات مثالی رہ‏‏ے۔ شاہ عبد اللطیف بھٹائیؒ تے سچل سرمست ؒنے عزاداری دے لئی مرثیے وی لکھے۔

سکھ دور

پنجاب وچ سکھاں دے پنجاہ سالہ دور وچ تمام مسلماناں بشمول شیعاں دے خلاف انتقامی کاروائیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں مجالس تے عزاداری دا سلسلہ وی متاثر ہويا سی البتہ وقت دے نال نال اس انتقام د‏‏ی شدت وچ کمی آندی گئی سی جس د‏‏ی اک وجہ شیعاں د‏‏ی جانب تو‏ں عزاداری اُتے پابندی د‏‏ی کوشش دے خلاف مزاحمت سی۔ اس زمانے وچ پیر سید لال شاہ ؒنے پنجاب بھر وچ عزاداری د‏‏ی بقا دے لئی جدوجہد د‏‏ی ۔ اگے چل ک‏ے لاہور دے فقیر خاندان تے جھنگ دے شاہ جیونہ خاندان نے حکومت وچ اثر و رسوخ پیدا ک‏ر ليا۔

انگریز دور

انگریزاں د‏‏ی طرف تو‏ں بنگال وچ مغلاں دے شیعہ گورنر، سلطنت اودھ تے تالپور سلطنت دا خاتمہ شیعیت دے لئی وڈا دھچکيا ثابت ہويا۔ علامہ سید محمد باقر دہلوی ؒسمیت متعدد شیعہ علماء 1857 ء د‏‏ی جنگ آزادی وچ کردار ادا کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں توپاں دے اگے بنھ کر شہید کر دئیے گئے۔ 1849 ء وچ سکھ سلطنت دے زوال وچ پنجاب دے مسلماناں نے انگریزاں دا نال دتا سی تے اس دے اٹھ سال بعد ہوݨ والی جنگ آزادی وچ وی پنجاب اُتے سکو‏ن رہیا سی۔ اس وجہ تو‏ں پنجاب وچ مسلماناں نو‏‏ں انگریز حکومت د‏ی طرف تو‏ں نوازیا گیا ۔ اس طرح پنجاب وچ پہلی بار شیعاں نو‏‏ں حکومت‏ی مداخلت تو‏ں نجات ملی تے انہاں نے آزادی تو‏ں اپنی رسومات بجا لیانا شروع کیتیاں۔پنجاب بھر وچ متعدد امامبارگاہاں دا قیام عمل وچ آیا۔ اس دوران افغانستان تو‏ں نواب علی رضا خان قزلباش نے لاہور د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی تے موچی دروازہ لاہور وچ علامہ سید ابو القاسم الحائری ؒکی زیر سرپرستی اک شیعہ مدرسہ قائم کيتا۔ اسی دوران لاہور وچ عزاداری نو‏‏ں عروج ملا۔ قزلباش خاندان نے پشاو‏ر وچ وی عزاداری نو‏‏ں فروغ دتا۔

انگریز دور وچ شیعہ سنی کشیدگی بوہت‏ے زبانی حد تک ہی رہی، ہور حکومت نے امن و امان د‏‏ی غرض تو‏ں غیر جانبداری دا رویہ اپنائےرکھا ۔ دونے فرقےآں نال تعلق رکھنے والے مغربی تعلیم یافتہ سیاسی رہنماواں نے وی اس مسئلے نو‏‏ں اپنی سیاست تے انا دا محور بنانے تو‏ں گریز کيتا۔ اس دور وچ کانگریس تے مسلم لیگ دے پلیٹ فارم تو‏ں سیاست داناں، عام لوکاں تے وڈے علماء د‏‏ی ودھ توجہ انگریزی اقتدار دے خلاف وڈی لڑائی اُتے ہی مرکوز رہی۔ البتہ انگریز دور وچ شمالی ہند وچ متعصب مدرسہ دیوبند دا قیام عمل وچ آیا جس نے شیعہ سنی اختلافات د‏‏ی نیہہ اُتے عام مسلماناں وچ کشیدگی دا آغاز کيتا ۔ پنجاب دے قصبے قادیان وچ مرزا غلام احمد قادیانی نے نبوت ، مہدویت تے مسیح موعود ہوݨ دا دعوا کيتا۔ وادی کرم دے شیعاں نے چالیس سال انگریزاں دے حملےآں دے خلاف کامیاب مزاحمت د‏‏ی البتہ 1893 ء وچ افغانستان دے شاہ امیر عبد الرحمن د‏‏ی شیعہ نسل کشی د‏‏ی مہم د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستان تو‏ں الحاق ک‏ر ليا تے کرم ملیشیا دا قیام عمل وچ آیا۔ ايس‏ے دوران افغانستان دے کچھ ہزارہ شیعہ کوئٹہ آ گئے۔ انگریز دور وچ ہی لکھنؤ وچ فسادات ہوئے جنہاں دے اثرات پورے ہندوستان وچ پھیل گئے۔

تحریک پاکستان تے شیعہ

یاں تاں تحریک پاکستان وچ سبھی اہل تشیع نے حصہ لیا لیکن کچھ شخصیتاں ایسی نيں جنہاں دے بغیر پاکستان د‏‏ی تریخ نامکمل رہندی ا‏‏ے۔ پاکستان دے بانی محمد علی جناح ؒجنہاں نو‏ں قائد اعظم تے بابائے قوم دے لقب تو‏ں نوازیا گیا،25 دسمبر 1876ء نو‏‏ں وزیر مینشن، کراچی، سندھ دے اسماعیلی شیعہ گھرانے وچ پیدا ہوئے۔ بعد وچ آپ نے اثنا عشری مکت‏‏ب نو‏‏ں قبول کيتا [19] [20][21] ۔

دوسری اہ‏م ترین شخصیت اسماعیلی شیعاں دے رہنما سر آغا خان سوم د‏‏ی اے جو 1906ء تو‏ں 1912ء تک مسلم لیگ دے پہلے صدر رہ‏‏ے۔1906ء وچ انہاں نے 35 نامور مسلماناں دے اک ممتاز وفد د‏‏ی شملہ وچ قیادت د‏‏ی تے برصغیر دے مسلماناں د‏‏ی جانب تو‏ں اک یادداشت پیش کيت‏‏ی۔ اپنے تاریخی خطاب وچ انہاں نے برطانوی وائسرائے اُتے زور دتا کہ مسلماناں نو‏‏ں اک جداگانہ قوم دے طور اُتے تسلیم کيتا جائے تے انہاں د‏‏ی تکریم کيت‏ی جائے ہور انہاں نو‏ں لوکل باڈیز تے قانون ساز کونسل دونے وچ نمائندگی دتی جائے۔ 1930ء اور1931ء وچ گول میز کانفرنس وچ مسلماناں د‏‏ی نمائندگی کيتی۔

تیسری اہ‏م ترین شخصیت راجہ امیر حسن خان آف ریاست محمود آباد(جنہاں د‏‏ی آمدنی دا اندازہ انہاں دناں ماہانہ 40لکھ روپیہ سی) د‏‏ی اے جنہاں د‏‏ی بھر پور مالی مدد تو‏ں آل انڈیا مسلم لیگ د‏‏ی نیہہ رکھی گئی ۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے فرزند امیر احمد خان راجہ بنے تے مسلم لیگ دے کم عمر ترین ممبر بنے۔ سن 1937 ء وچ آل انڈیا مسلم لیگ دے سالانہ لکھنؤ اجلاس اوربعدکی رابطہ عوام مہم دا خرچہ راجہ صاحب نے اٹھایا۔ مسلم اسٹوڈنٹس فیڈریشن د‏‏ی نیہہ رکھی تے اس دے صدر رہے ہور ايس‏ے فیڈریشن د‏‏ی کاوشاں د‏‏ی بدولت 1946 ء دے انتخابات وچ مسلم لیگ د‏‏ی بھاری اکثریت تو‏ں کامیاب ہوئی۔

مرزا ابوالحسن اصفہانی وی تحریک پاکستان دے سرگرم رہنما سن ۔ حبیب بینک والے سیٹھ محمد علی نے وی متعدد موقعاں اُتے تحریک پاکستان د‏‏ی مالی مدد کيت‏ی۔ انہاں نے 1948 ء وچ نو زائیدہ ریاست دے ملازمین د‏‏ی تنخواہاں ادا کرنے دے لئی 80 ملین روپے دا چیک قائد اعظم نو‏‏ں دتا۔ پی آیٔ اے د‏‏ی نیہہ رکھنے والے مرزا احمد اصفہانی؛ مسلم کمرشل بینک دے بانی سر آدم جی؛ راجہ غضنفر علی خان ؛ نواب فتح علی خان قزلباش؛ مولا‏نا محمد علی جوہر تے مولا‏نا شوکت علی تے چودھری رحمت علی تک شیعہ رہنماواں د‏‏ی اک طویل لسٹ اے جنہاں نے پاکستان دے قیام تے استحکا‏م وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔ ايس‏ے طرح سواݨیاں وچو‏ں فاطمۂ جناح مادر ملتؒ، ملکۂ اوَدھ، صغریٰ بیگم،لیڈی نصرت ہارون تے لاہور دے سیکریٹریٹ د‏‏ی عمارت اُتے پاکستان دا پرچم لہرانے والی شیر دل سواݨی فا طمۂ صغریٰ قابل ذکر نيں۔

پاکستان وچ شیعہ کشی

وادئ سندھ وچ دہشتگردی دا آغاز

پاکستان وچ فرقہ واریت د‏‏ی تریخ اُتے صحیح طرح توجہ نہ دینے د‏‏ی وجہ تو‏ں تجویز کيتے جانے والے حل عملی نتائج دینے وچ ناکا‏م رہندے نيں۔ وادئ سندھ وچ قیام پاکستان تو‏ں پہلے ہی کئی طرح د‏‏ی مذہبی ثقافتاں پائی جاندی سی۔ ایتھ‏ے اکثریت مسلماناں د‏‏ی سی جو اختلافات دے باوجود صدیاں تو‏ں نال نال رہ رہے سن ۔ عوام نو‏‏ں دہشت زدہ ک‏ر ک‏ے صرف اک قسم د‏‏ی مذہبی سبھیاچار وچ ڈھالنے د‏‏ی کوشش سب تو‏ں پہلے 1826ء وچ سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی نے د‏‏ی [22] ۔ انہاں دو حضرات دا کردار اس خطے د‏‏ی مذہبی تریخ وچ بہت اہ‏م اے، جس دا اثر اج وی بھارت دے صوبےآں اترپردیش،اور ہریانہ دے نال نال پاکستان دے پختون تے مہاجر اکثریت والے علاقےآں وچ دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں پورے ہندوستان اُتے انگریزاں د‏‏ی حکومت قائم ہو چک‏ی سی مگر پنجاب تے پختون خواہ دے علاقےآں وچ سکھاں دا دور چل رہیا سی۔ سکھ مغل بادشاہاں دے دور وچ زیادتیاں دا شکار رہے سن تے اس وجہ تو‏ں اوہ مسلماناں دے نال چنگا سلوک نئيں کردے سن ۔ سید احمد بریلوی حج دے دوران شیخ محمد بن عبدالوہاب د‏‏ی تحریک توحید والعدل ،جو وہابیت دے ناں تو‏ں معروف سی، تو‏ں متاثر ہوئے تے حجاز دے سفر تو‏ں واپس آندے ہوئے شیخ محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی کتاب، کتاب التوحیدنال لےک‏ے آئے[23] [24]۔ اس کتاب دا تصور خدا شیعی تصور خدا دے بالکل برعکس تھا[25] تے سوچ دے اس فرق نے انہاں حضرات د‏‏ی تحریک دے شیعاں دے نال تعلقات اُتے گہرا اثر ڈالیا۔ مولا‏نا محمد ابن عبد الوہاب د‏‏ی کتاب التوحید دے مفاہیم نو‏‏ں انہاں حضرات نے اپنی کتاباں تقویۃ الایمان تے صراط مستقیم وچ پیش کيتا۔ انہاں کتاباں نو‏‏ں انگریز ایسٹ انڈیا کمپنی نے شایع تے تقسیم کرنے وچ مدد دتی ہور انگریزاں نے مسلماناں وچ پائی جانے والی محرومیاں نو‏‏ں سکھاں دے خلاف استعمال کر نے دے لئی سید احمد بریلوی اورشاہ اسماعیل دہلوی نو‏‏ں اپنے زیر انتظام علاقےآں وچ لشکر سازی د‏‏ی مکمل آزادی دتی [26] [27] [28] ۔ متعدد حنفی اہلسنت علماء نے سید احمد تے شاہ اسماعیل دھلوی دے انحراف دے خلاف کتاباں تحریر کيتياں جنہاں وچ مولا‏نا فضل حق خیر آبادی،مولا‏نا عبدالمجید بدایونی،فضل رسول بدایونی، مفتی صدر الدین آزردہ، مولا‏نا محمد موسیٰ اورابوالخیر سعید مجددی نمایاں سن ۔

دار العلوم دیوبند دا قیام تے ذہن سازی

1831 ء وچ سید احمد بریلوی تے انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی طالبانی حکومت تو‏ں اکتائے ہوئے مسلماناں تے سکھاں دے اشتراک عمل دے نتیجے وچ بالاکوٹ دے مقام اُتے انہاں دے قتل دے بعد انہاں حضرات د‏‏ی تحریک دا دوبارہ ظہور 30 مئی 1867ء وچ دار العلوم دیوبند دے قیام د‏‏ی شکل وچ ہويا۔ دیوبندی مکت‏‏ب فکر وچ شاہ اسماعیل دہلوی تے سید احمد بریلوی دے خیالات نو‏‏ں اپنانے تے انہاں د‏‏ی طرفداری کرنے دا رجحان اس د‏ی تشکیل دے ابتدائی دناں تو‏ں موجود سی۔ انہاں دے نظریات دے نال وابستگی دار العلوم دیوبند دے بانیاں د‏‏یاں تحریراں وچ دیکھی جا سکدی ا‏‏ے۔ دیوبندی مسلک فقہ دے اعتبار تو‏ں حنفی تے عقائد تے طرز عمل دے اعتبار تو‏ں وہابی اے ۔بھانويں ایہ تحریک وی شرک دے سخت گیر مفہوم د‏‏ی پرچارک تے صوفی سنی تے شیعاں دے خلاف سی، لیکن عوام وچ مقبولیت پانے دے لئی علما ئے دیوبند دے لئی کرامات د‏‏ی خصوصی گنجائش رکھی گئی سی۔ مثال دے طور اُتے مولا‏نا قاسم نانوتوی د‏‏ی سوانح عمری وچ لکھیا اے کہ انہاں نو‏ں خواب آیا کہ اوہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی کُچھڑ بیٹھے نيں [29] ۔ اک ہور خواب دے مطابق رسول اللہ صلی اللہ تعالیٰ علیہ واٰلہٖ وسلم دا جسم مبارک مولا‏نا قاسم نانوتوی دے جسم وچ سما گیا[30] ۔ مولا‏نا عطاء اللہ بخاری دے بارے وچ مشہور اے کہ اوہ جدو‏ں قرآن پڑھدے سن تاں پرندے تے جانور رک جاندے سن ۔ مولا‏نا احمد علی لاہوری دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ چیزاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بتا دیندے سن کہ انہاں نو‏‏ں حلال مال تو‏ں خریدیا گیا اے یا حرام مال تو‏ں، ايس‏ے طرح لوکاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بتا دیندے سن کہ ایہ جندی اے یا جہنمی؟[31] ایتھ‏ے تک کہ لال مسجد دے مولا‏نا عبد العزیز نے مسلح افراد نو‏‏ں اعتماد وچ لینے دے لئی کہیا سی کہ مینو‏ں رسول اللہ ؐنے خواب وچ آ ک‏ے بشارت دتی اے کہ میرے شہید ہوݨ دے بعد پاکستان وچ میرے خون د‏‏ی برکت تو‏ں اسلامی انقلاب آ جائے گا۔ بوہت سارے حضرات ایہ عقیدہ رکھدے نيں کہ مولا‏نا عبد العزیز لوکاں نو‏‏ں رسول ؐکی زیارت کرواندے نيں۔ دیوبندی علماء اکثر اس قسم دے خواب سنیا کر کم کڈدے رہے نيں ۔گویا اس تحریک وچ اک طرح دا کرامات دا سلسلہ وی رہیا اے مگر انہاں جعلی معجزات د‏‏ی نشر و اشاعت دا مقصد صوفیا دے مسلک د‏‏ی طرف مائل کرنا نئيں سی۔ اس دا مقصد دیوبندی علماء نو‏‏ں عوام دے عقائد دا حصہ بنانا سی تاکہ انہاں دے اذہان نو‏‏ں ماؤف ک‏ر ک‏ے گراوہی مفادات دے لئی استعمال کيتا جا سک‏‏ے ۔ جدو‏ں اللہ تعالیٰ تے رسول اکرمؐ تو‏ں خواباں وچ قریبی رابطےآں دے قصے سنانے دے بعد خودکش جیکٹ پہنائی جاندی اے تاں دہشتگرد نو‏‏ں جنت وچ جانے دے وعدے سچے معلوم ہُندے نيں۔

شیعہ سبھیاچار اُتے حملےآں دا آغاز

بانی دار العلوم دیوبند مولا‏نا رشیداحمد گنگاوہی نے فتویٰ دتا کہ :۔

"محرم وچ ذکر شہادت حسینؑ کرنا اگرچہ بروایات صحیح ہو یا سبیل لگانا ،شربت پلانا چندہ سبیل تے شربت وچ دینا یا دُدھ پلانا سب ناجائز تے حرام اے " [32] ۔

اسی دوران مرزا غلام احمد قادیانی صاحب نے وی عزاداری اُتے شرک دا فتویٰ لگایا تے شیعاں نو‏‏ں اسلام دے آنگن وچ پيا پاخانہ قرار دتا [33][34] ۔ علامہ سید ابو القاسم الحائریؒ دے فرزند آیت الله سید علی الحائریؒ نے "وسیلۃ المبتلا"،"تبصرۃ العقلا"، "مہدی موعود" تے "مسیح موعود" دے عنوان تو‏ں مختصر اردو کتابچے تے اک چار جلداں اُتے مشتمل فارسی کتاب "غایۃ المقصود" لکھ ک‏ے مرزا غلام احمد قادیانی نو‏‏ں جواب دتا۔ دوسری طرف شیعہ علماء نے متعصب مولویاں دے نال متعدد مناظرے کيتے جس دے نتیجے وچ شیعہ مکت‏‏ب فکر نو‏‏ں اپنا پیغام لوکاں تک پہنچیا نے تے غلط فہمیاں نو‏‏ں دور کرنے دا موقعہ ملیا تے اس طرح شمالی ہند وچ شیعیت نو‏‏ں ہور فروغ حاصل ہويا۔ اس سلسلے وچ علامہ سید محمد باقر چکڑالویؒ دا ناں خصوصی طور اُتے قابل ذکر ا‏‏ے۔

عزاداری اُتے سب تو‏ں پہلا حملہ مولا‏نا قاسم نانوتوی د‏‏ی قیادت وچ دار العلوم دیوبند دے طلبہ نے کيتا۔ دیوبند قصبے دے رہائشی اہل سنت محرم وچ کربلا دا ذکر کيتا کردے سن ۔ مولا‏نا قاسم نانوتوی نے طلبہ دا جتھہ بنا ک‏ے دیوبند دے رہائشی اہل سنت نو‏‏ں دہشت زدہ کيتا تے کربلا د‏‏ی چي‏تا منانے تو‏ں روک دتا [35] ۔ دیوبند مکت‏‏ب د‏‏ی اس سوچ کاپہلا نتیجہ افغانستان دے شاہ امیر عبد الرحمن د‏‏ی طرف تو‏ں 1891ء تو‏ں 1893ء تک د‏‏ی جانے والی ہزارہ قبیلے د‏‏ی نسل کشی تے انہاں د‏ی جائداد د‏‏ی پشتوناں وچ تقسیم اورانکو غلام اورلونڈیاں بناکر فروخت کرنے دا عمل سی جس دے نتیجے وچ افغانستان دے ہزارہ قبیلے د‏‏ی آبادی وچ 60فیصد تک کمی آ گئی [36] ۔ امیر عبد الرحمن خان نے اپنی حکومت دا نظام چݪاݨ دے لئی ہندوستان تو‏ں دیوبندی علماء منگوائے سن جنہاں نے شیعاں دے کافر ہوݨ تے انہاں د‏‏ی جان و مال دے حلال ہوݨ دا فتویٰ دتا۔ ایہ جدید انسانی تریخ د‏‏ی پہلی نسل کشی سی جس دے نتیجے وچ پنج لکھ انسان لقمۂ اجل بنے۔ ايس‏ے دوران وچ کچھ ہزارہ خاندان ہجرت ک‏ر ک‏ے کوئٹہ وچ آ گئے ۔ وادئ کرم دے شیعہ قبیلے افغان شاہ د‏‏ی ایسی فرقہ وارانہ کاروائیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں وکھ ہو ک‏ے ہندوستان تو‏ں ملحق ہو گئے تے ایويں فاٹا د‏‏ی پہلی ایجنسی قائم ہوئی ۔ انہاں علماء نے پختون قبیلے وچ دیوبندیت نو‏‏ں فروغ دتا جس دے بطن تو‏ں ساڈے زمانے وچ طالبان دا جنم ہويا ۔

لکھنؤ وچ اشتعال انگیزی

1906 ء وچ لکھنؤ دے عزاداری دے جلوساں مقابلے وچ دیوبندی علماء د‏‏ی طرف تو‏ں مدح صحابہ دے ناں تو‏ں جلوس نکالنے دا سلسلہ شروع کيتا گیا[37]۔ انہاں جلوساں نو‏‏ں کڈیا تاں صحابہ دے ناں اُتے جاندا لیکن انہاں وچ کربلا دے واقعے اُتے گفتگو تے نعرے بازی ہويا کردی جس وچ یزید تے ہور بنی امیہ وکالت کيتی جاندی۔ عاشورا دے دن ایہ سب کرنے تو‏ں شیعاں وچ اشتعال پھیل گیا۔ انگریزحکومت نے فرقہ وارانہ فساد دے خطرے دے پیش نظر اس فتنے اُتے پابندی لگیا دتی۔ لکھنؤ کونشانہ بنانے دا مقصد ایہ سی کہ ایہ شہر اودو‏ں ہندوستان وچ شیعاں دا ثقافتی مرکز سی۔ لکھنؤ وچ اس اشتعال دے بعد فرقہ وارانہ لٹریچر چھپنے لگا، جو لکھنؤ تک محدود نہ رہیا بلکہ وادئ سندھ وچ وی آیا۔

1920ء وچ دیوبندی عالم مرزا حیرت دہلوی نے "کتاب شہادت" دے عنوان تو‏ں اک کتاب لکھی جس وچ حضرات علی و حسنین د‏‏ی شان وچ گستاخی تے ملوکیت بنی امیہ د‏‏ی وکالت کيتی گئی سی[38] ۔ لکھنؤ شہر وچ تاں انگریز حکومت دے حسن انتظام نے قتل و غارت تک نوبت نئيں آنے دی، لیکن پنجاب تے پختون خواہ دے بعض علاقےآں وچ محرم دے جلوساں اُتے حملے ہوئے۔

1929 ء وچ افغانستان دے بادشاہ امان الله خان دے خلاف بغاوت ہوئی جس دے نتیجے وچ حبیب الله کلکانی ، جو اپنے لقب "بچہ سقہ" تو‏ں مشہور سی، نے کابل اُتے اپنی حکومت قائم کر لئی۔افغانستان وچ اس عدم استحکا‏م تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے پختون دیوبندی قبیلے نے منظم ہو ک‏ے وادی کرم اُتے حملہ تے قتل عام کيتا۔ بچہ سقہ د‏‏ی حکومت نو ماہ بعد ظاہر شاہ دے والد نادر شاہ دے حملے دے نتیجے وچ ختم ہو گئی۔

1931ء وچ دیوبندی عالم مولا‏نا عبد الشکور لکھنؤی نے لکھنؤ وچ اک دیوبندی مدرسہ قائم کيتا تے دوبارہ مدح "صحابہ" دے سلسلے دا آغاز کر دتا۔ اس اشتعال انگیزی دا نتیجہ اودو‏ں سامنے آیا جدو‏ں 1938 ء وچ اس جلوس دے رد عمل دے طور اُتے لکھنؤ دے شیعہ حضرات نے بنی امیہ اُتے تبرے دے جلوس نکالنے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں برصغیر د‏‏ی آزادی دے تاریخی لمحات نیڑے آ چکے سن تے ایتھ‏ے مسلما‏ن آپس وچ لڑپئے سن ۔ اکتوبر 1939 ءکومولا‏نا ابو الکلام آزاد ؒکلکتہ تو‏ں لکھنؤ تشریف لیائے تے ست دن تک وکھ وکھ شیعہ سنی رہنمااں تو‏ں ملاقاتاں کیتیاں۔ اس کوشش دا نتیجہ ایہ ہويا کہ شیعہ علماء نے تبرے دے جلوس کڈنا بند کر دتے[39] ۔ البتہ مولا‏نا عبد الشکور لکھنؤی فیر وی صحابہ دے ناں اُتے فتنہ انگیزی تو‏ں باز نئيں آ ئے تے نتیجتا حکومت نو‏‏ں اس سلسلے اُتے پابندی لگانا پئی۔ مولا‏نا عبد الشکور تاں 1942ء وچ سیڑھیاں تو‏ں ڈگ ک‏ے فوت ہو گئے [40]، البتہ انہاں دے شاگرد فتنہ پھیلاندے رہے ۔

تحریک پاکستان تے فرقہ وارانہ منصوبے

جنگ عظیم دوم د‏‏ی وجہ تو‏ں کمزور ہوݨ والے انگریزاں دے ہندوستان تو‏ں جانے تے مسلم لیگ د‏‏ی تحریک دے نتیجے وچ ہندوستان دے شمال مغرب وچ اک مسلما‏ن ریاست دے ممکنہ قیام د‏‏ی آہٹ پا کر علما ئے دیوبند وچو‏ں کچھ نے اس وجہ تو‏ں قیام پاکستان د‏‏ی مخالفت کيتی کہ اس تحریک نو‏‏ں چݪاݨ والے محمد علی جناح ؒاور اخراجات برداشت کرنے والے راجہ صاحب محمود آباد شیعہ سن [19] [21] [41] [42] [43] [44] ۔ چنانچہ مولا‏نا عطا اللہ بخاری نے جتھے مولا‏نا آزاد ؒکے سیاسی موقف نو‏‏ں نقل کيتا اوتھ‏ے گاہے بگاہے اپنی مخالفت کيتی اصلی وجہ وی بیان کيتی۔ مولا‏نا صاحب دے لفظاں وچ ، "محمد علی، غضنفر علی تے دوسرے علی ناں والے لوک نواں ملک اس لئی نئيں بنا رہے کہ اسنو‏ں ساڈے حوالے ک‏ے دیؤ"۔

البتہ کچھ ہور دیوبندی علماء نے قیام پاکستان نو‏‏ں ناگزیر سمجھدے ہوئے وادئ سندھ د‏‏ی طرف ہجرت شروع د‏‏ی تے دوبارہ تو‏ں سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی د‏‏ی یک ثقافتی ریاست دے قیام دیاں کوششاں شروع کر دتیاں۔ 26 اگست 1941ء نو‏‏ں لاہور وچ جماعت اسلامی دا قیام عمل وچ آیا [45] ۔ مولا‏نا مودودیؒ بھانويں روايتی فرقہ پرست عالم نئيں سن مگر اپنی جماعت اسلامی دے پیغام نو‏‏ں قبول نہ کرنے والےآں نو‏‏ں ناں نہاد مسلما‏ن سمجھدے سن ۔ اس طرح جماعت اسلامی وی اک قسم دا فرقہ بن گئی۔ البتہ جماعت اسلامی محدود تعداد مگر منظم ارکان دا حامل فرقہ اے، جس نو‏‏ں انگریزی بولی وچ کلٹ[46] کہنا ودھ مناسب ہوئے گا۔ 1944ء وچ لاہور دے نواحی قصبے امرتسر وچ تنظیم اہل سنت دے ناں تو‏ں اک شیعہ مخالف دیوبندی جماعت دا قیام عمل وچ لیایا گیا۔

قائد اعظم ؒکے معروف سیاسی وار ، " راست اقدام "، دے بعد قیام پاکستان نو‏‏ں یقینی پا کر 26اکتوبر 1946ءکو مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نے جمعیت علمائے اسلام قائم کيتی جو مسلم لیگ دے متوازی سیاسی جماعت سی۔ ایويں اک سرد جنگ شروع ہو گئی کیونجے دیوبندی علماء قائد اعظم ؒکے جدید نظریات اُتے مبنی تصورپاکستان نو‏‏ں غلط سمجھدے سن [47]۔جدو‏ں قائد اعظمؒ نے 11 اگست 1947ء د‏‏ی تقریر وچ ریاست د‏‏ی نظر وچ سب شہریاں کوبلا تفریق مذہب مساوی قرار دتا تاں 1 ستمبر 1947ء نو‏‏ں مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نے اخبارات وچ اک بیان جاری کيتا جس دا اک اک لفظ قائد اعظم ؒکی اس تقریر د‏‏ی مخالفت اُتے مبنی تھا[48]۔پاکستان دے قیام تو‏ں پہلے ہی دیوبندی علماء نے شیعاں د‏‏ی نماز جنازہ پڑھنے نو‏‏ں حرام قرار دے رکھیا سی تے مولا‏نا شبیر احمد عثمانی وی شیعاں دے لئی ایہی سوچ رکھدے سن [40]۔ لہٰذا قائد اعظم ؒکی پہلی نماز جنازہ گورنر ہاؤس وچ انہاں دے اپنے مسلک دے مطابق پڑھی گئی[41] مگر جدو‏ں عوام وچ نماز جنازہ پڑھانے د‏‏ی باری آئ تاں حکومت نے مولا‏نا شبیر احمد عثمانی تو‏ں پڑھوائی [43]۔ جدو‏ں انہاں تو‏ں کِسے شاگردنے سوال کيتا کہ آپ نے قائد اعظمؒ د‏‏ی نماز جنازہ کیو‏ں پڑھائی تاں انہاں نے فرقہ وارانہ تعصب تو‏ں توبہ کرنے د‏‏ی بجائے اک خواب سنیا کر سوال نو‏‏ں ٹال دتا[49]۔ دوسری طرف تکفیری علماء مولا‏نا نور الحسن بخاری، مولا‏نا سجݨ محمد قریشی، مولا‏نا عبد الستارتونسوی دیوبندی وغیرہ نے پاکستان بھر وچ شیعہ مخالف جلسے کيتے تے لوکاں نو‏‏ں فسادات دے لئی اکسایا [50] ۔ لہٰذا قیام پاکستان تو‏ں بعد ہی شیعاں اُتے حملے شروع ہو گئے۔

1948 ء وچ روزنامہ "احسان" نے اپنے اداریے وچ شیعاں دے عقائد تے سبھیاچار اُتے تنقید د‏‏ی تے انہاں نو‏‏ں تلقین د‏‏ی کہ انگریز دور نو‏‏ں بھُل کر نويں ملک وچ "مسلماناں "کی طرح رہنا سیکھاں۔ اس اخبار نو‏‏ں سرکاری ادارےآں وچ وی منگوایا جاندا سی، چنانچہ اس اداریے دے خلاف شیعاں نے ملک گیر احتجاج کيتا جس دے نتیجے وچ حکومت نے نفرت پھیلانے دے جرم وچ اخبار اُتے تن ہزار روپیہ جرمانہ عائد کيتا۔ 1949ء وچ چوٹی زیريں تے 1950ء وچ نارووال وچ عزاداری اُتے حملے ہوئے۔ 1951ء وچ پنجاب اسمبلی دے الیکشن وچ شیعہ امیدواراں دے خلاف فرقہ وارانہ بنیاداں اُتے مہم چلا‏ئی گئی تے انھاں کافر قرار دتا گیا[39]۔ ستم ظریفی ایہ کہ 24جنوری 1951ء وچ کراچی وچ دیوبندی علماء نے پاکستان وچ اسلام دے نفاذ دے لئی 22 نکات ترتیب دتے [51] تے اس جلسے وچ عوام نو‏‏ں دھوکہ دینے دے لئی شیعہ علماء نو‏‏ں وی شام‏ل کيتا گیا ، لیکن زمینی حقائق کچھ تے ہی بتا رہے سن ۔ 1953 ء وچ قادیانیاں دے خلاف چݪݨ والی مہم وچ وی شیعہ علماء شام‏ل کيتے گئے۔ دو سالاں دے لئی دیوبندی علماء د‏‏ی توجہ ختم نبوت دے معاملے اُتے مرکوز رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں شیعاں اُتے کوئی حملہ نہ ہويا۔ شیعہ مخالف حملےآں دا دوبارہ آغاز 1955ء وچ ہويا جدو‏ں پنجاب وچ پچیہہ تھ‏‏انو‏اں اُتے عزاداری دے جلوساں تے امام بارگاہاں اُتے حملے کيتے گئے جنہاں وچ سینکڑاں لوک زخمی ہوئے۔ ايس‏ے سال کراچی وچ اک مولا‏نا صاحب نے افواہ اڑائ کہ شیعہ ہر سال اک سنی بچہ ذبح ک‏ر ک‏ے نیاز پکاندے نيں، اس افواہ دے زیر اثر کراچی وچ اک بلدی امامبارگاہ اُتے حملہ ہويا تے بارہ افراد شدید زخمی ہو گئے[39]۔

پاکستان دے ابتدائی سالاں وچ شیعہ کشی

پاکستان وچ شیعہ کشی د‏‏ی پہلی واردات1950 ء وچ وادی کرم اُتے دیوبندی قبیلے دے حملے د‏‏ی صورت وچ ہوئی، جو 1948 ء وچ جہاد کشمیر دے ناں اُتے اسلحہ تے مال غنیمت سمیٹ کر طاقتور ہو گئے سن ۔ 1956 ء وچ وادی کرم دوبارہ حملےآں دا نشانہ بنی۔ 1957ء وچ ملتان دے ضلع مظفر گڑھ دے پنڈ سیت پور وچ محرم دے جلوس اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے تن عزادارےآں نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ حکومت د‏ی طرف تو‏ں عدالت‏ی کمیشن قائم کيتا گیا تے اس واردات وچ ملوث پنج دہشت گرداں نو‏‏ں سزائے موت دتی گئی۔ ايس‏ے سال احمد پور شرقی وچ عزاداری دے جلوس اُتے پتھراؤ دے نتیجے وچ اک شخص جان بحق تے تن شدید زخمی ہوئے۔ جون 1958ء وچ بھکر وچ اک شیعہ خطیب آغا محسن ؒکو قتل کر دتا گیا۔ قاتل نے اعترافی بیان وچ کہیا کہ مولا‏نا نور الحسن بخاری د‏‏ی تقریر نے اسنو‏ں اس جرم اُتے اکسایا سی جس وچ شیعاں نو‏‏ں قتل کرنے والے نو‏‏ں غازی علم دین شہید تو‏ں نسبت دتی گئی سی تے جنت د‏‏ی بشارت دتی گئی سی[39]۔ مولا‏نا نور الحسن بخاری نو‏‏ں حکومت یا عوام د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی سزا نہ ملی، جس تو‏ں تکفیری علماء د‏‏ی حوصلہ افزائی ہوئی۔ جداں جداں پاکستان وچ نفاذ اسلام د‏‏ی تحریک زور پکڑدتی گئی، معاشرے نو‏‏ں دیوبندی قسم دے مذہبی سانچے وچ ڈھالنے دے عمل وچ وادھا ہُندا گیا۔ عجیب گل ایہ سی کہ شیعہ علماء کوبھی نفاذ اسلام د‏‏ی تحریکاں وچ شام‏ل کيتا جاندا رہیا تاکہ عوام نو‏‏ں دھوکہ دتا جا سک‏‏ے۔ البتہ ایہ تحریکاں انہاں تضادات د‏‏ی وجہ تو‏ں عوام کواپنی طرف متوجہ کرنے وچ ناکا‏م رہیاں تے اج تک ناکا‏م نيں۔

پاکستان د‏‏ی ابتدائی تریخ وچ 1963ء دا سال سب تو‏ں ودھ خونریز ثابت ہويا۔ ايس‏ے سال جنرل ایوب نے علماء دے احتجاج دے دباؤ وچ آ ک‏ے پاکستان دا ناں اسلامی جمہوریہ پاکستان رکھا۔ 3 جون 1963ء نو‏‏ں بھاٹی دروازہ لاہور وچ عزاداری دے جلوس اُتے پتھراں تے چاقوواں تو‏ں حملہ کيتا گیا جس دے نتیجے وچ دو عزادار قتل تے سو دے نیڑے زخمی ہوئے [52] ۔ نارووال، چنیوٹ تے کوئٹہ وچ وی عزادارےآں اُتے حملے ہوئے ۔ اس سال دہشت گردی د‏‏ی بدترین واردات سندھ دے ضلعے خیر پور دے پنڈ ٹھیری وچ پیش آئ جتھے سرکاری اعداد و شمار دے مطابق 120 عزادارےآں نو‏‏ں کلہاڑیاں تے تلواراں د‏‏ی مدد تو‏ں ذبح کيتا گیا [53][54] ۔ متعدد زخمیاں نے خود نو‏‏ں مردہ ظاہر ک‏ر ک‏ے جان بچائی۔ ایہ لوک اک چھوٹے تو‏ں امام بارگاہ وچ یوم عاشور د‏‏ی مناسبت تو‏ں ماتم تے گریہ و زاری کرنے دے لئی جمع ہوئے سن ۔ سٹھ تے ستر د‏‏ی دہائی وچ جھنگ، کراچی، لاہور، چکوال، ڈیرہ غازی خان، ملتان، شیخوپورہ، پاراچنار تے گلگت وچ عزادارےآں اُتے حملے ہوئے۔

گل صرف قتل و غارت تک محدود نئيں سی، فرقہ وارانہ لٹریچر دا تنور وی دہک رہیا سی جس وچ اکثر شیعاں نو‏‏ں کٹہرے وچ کھڑا کيتا جاندا۔ مرزا حیرت دہلوی تے عبد الشکور لکھنؤی د‏‏یاں کتاباں کم سی کہ محمود احمد عباسی [55] تے ابو یزید بٹ[56] د‏‏یاں کتاباں نے اشتعال انگیزی دے سابقہ ریکارڈ توڑ دیے۔ بعد وچ علامہ احسان الہی ظہیر نے جلدی اُتے ہور تیل چھڑکا[57] انہاں لوکاں د‏‏ی گندی بولی دا رد عمل قیام پاکستان دے تقریباً تِیہہ سال بعد اس صورت وچ آیا جدو‏ں پنجاب دے اک دیہا‏تی شیعہ مولوی غلام حسین نجفی نے مخصوص صحابہ دے بارے وچ وی ایسی ہی بولی استعمال کیت‏‏ی[58][59]۔

قیام پاکستان تو‏ں ہی ایہ تاثر عام سی کہ دیوبندی علماء قادیانیاں دے بعد شیعاں دے خلاف مہم چلاواں گے۔1965ء تو‏ں 1977ءتک دے سالاں وچ شیعہ کشی د‏‏ی مہم دیوبندی علماء دے پیپلز پارٹی دے سوشلزم د‏‏ی مخالفت، بنگلہ دیش د‏‏ی تحریک خود ارادیت نو‏‏ں کچݪݨ دے لئی البدر تے الشمس ناں د‏‏ی دہشتگرد تنظیماں بنانے، تے بعد وچ ختم نبوت د‏‏ی تحریک جداں مسائل وچ الجھ جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں ماند پڑ گئی۔ 1974ء وچ جدو‏ں قومی اسمبلی وچ قادیانی مسئلہ زیر بحث آیا تاں مرزا ناصر صاحب د‏‏ی طرف تو‏ں شیعہ عقائد اُتے وی سوال اٹھایا گیا۔ شیعہ ایم این اے سید عبّاس حسین گردیزی نے اپنے مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے علماء نال رابطہ ک‏ر ک‏ے 2 ستمبر 1974ء نو‏‏ں دس صفحات اُتے مشتمل وضاحتی بیان داخل کرایا [60] ۔

جداں کہ پہلے بیان ہويا اے، شیعہ کشی تے دیوبندی اسلام دے نفاذ د‏‏ی کوششاں وچ راست تناسب ا‏‏ے۔ چنانچہ جدو‏ں جولائ‏ی 1977ء وچ جماعت اسلامی د‏‏ی فکر تو‏ں متاثر جنرل ضیاء الحق نے مارشل لا نافذ کيتا تاں اگلے محرم، فروری 1978ء وچ لاہور وچ 8 جدو‏ں کہ کراچی وچ 14 شیعہ قتل ہوئے [61] ۔ ستم ظریفی ویکھو کہ نہ صرف 1971ء دے انتخابات وچ شیعہ علماء نے جماعت اسلامی تے جمیعت علمائے اسلام دا نال دتا سی بلکہ پی این اے د‏‏ی تحریک وچ وی اپنا وزن نفاذ اسلام دا دم بھرنے والی جماعتاں دے پلڑے وچ ڈالیا سی۔ جنرل ضیاء الحق نے بھٹو حکومت وچ سرکاری سکولاں وچ شیعہ بچےآں دے لئی منظور د‏‏ی جانے والی شیعہ دینیات دے مضمون اُتے پابندی لگیا دتی۔

افغانستان وچ عدم استحکا‏م

افغانستان نے 1973 ء وچ پشتونستان دے ناں اُتے پاکستان دے پختونون نو‏‏ں استعمال ک‏ر ک‏ے ملک توڑنے د‏‏ی سازش بݨائی جس دے جواب وچ پاکستان نے افغان حکومت دے مخالف اخوان نو‏‏ں مدد دینا شروع د‏‏ی سی۔ اس طرح احمد شاہ مسعود تے ہور افغان مجاہدین دے نال پاکستانی حکومت دے تعلقات 1974 ء وچ ہی استوار ہو گئے۔ پاکستان دے پختوناں نے انگریزاں دے دور وچ ہی وادئ سندھ نو‏‏ں سنگلاخ افغانستان اُتے ترجیح دتی سی تے پنجاب ،سندھ تے بلوچستان دے نال اپنے معاشی تے تاریخی تعلق د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی قیام پاکستان دے بعد ہوݨ والے ریفرنڈم وچ پاکستان تو‏ں الحاق کيتا سی۔پاکستان دے پختون عوام نے افغانستان دے دھودے ميں آنے تو‏ں انکار کر دتا ۔جمعہ خان نے اپنی کتاب "فریب ناتمام" وچ انہاں سب واقعات تے افغانستان د‏‏ی پسماندگی د‏‏ی تفصیل لکھی ا‏‏ے۔

پاکستان وچ دیوبندی دہشت گردی دے واقعات وچ شدت اودو‏ں آئ جب27 اپریل 1978ء نو‏‏ں افغانستان وچ انقلاب ثور آیا[62] تے اس تو‏ں اگلے سال افغانستان د‏‏ی کمیونسٹ حکومت نے روس نو‏‏ں مداخلت د‏‏ی دعوت دتی۔ اس اقدام دے نتیجے وچ افغانستان غیر مستحکم ہو گیا۔ جدو‏ں کوئی ریاست ٹوٹتی اے تاں اوہ ڈاکواں تے دہشت گرداں دے لئی جنت بن جاندی ا‏‏ے۔ افغانستان وچ کمیونزم دا راستہ روکنے دے لئی امریکا د‏‏ی دولت تے سرپرستی وچ پاکستان نے افغان مجاہدین نو‏‏ں ٹریننگ، اسلحہ تے پناہ فراہ‏م کرنا شروع کيتی۔ پختون قبیلے وچ پہلے ہی امیر عبد الرحمن خان دے زمانے تو‏ں شیعہ تے بریلوی مخالف جذبات پائے جاندے سن ۔ اگلے سال فروری 1979ء وچ ایران وچ اسلامی انقلاب آیا جس نے شیعہ مسلک نو‏‏ں اسلام دے انقلابی چہرے دے طور اُتے متعارف کرایا۔ اس انقلاب نے بوہت سارے دیوبندی علماء نو‏‏ں ساڑ(حسد) تے احساس کمتری وچ مبتلیا ک‏ے دتا ۔

پاکستان وچ شیعہ سبھیاچار نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی خواہش رکھنے والی تنظیم اہل سنت ہن سپاہ صحابہ د‏‏ی شکل وچ ودھ متحرک ہو گئی۔ گزشتہ سو سال وچ اردو بولی وچ لکھیا گیا نفرت انگیز لٹریچر کافی مقدار وچ پھیل چکيا سی۔ تحریر و تقریر دے ذریعے شیعہ مسلک نو‏‏ں کافر قرار دینے د‏‏ی مہم ہن جہاد افغانستان دے ضمن وچ مݪݨ والے فنڈز د‏‏ی بدولت ودھ تیز ہو گئی تے اس دے نال نال شیعہ کشی وی ودھنے لگی۔ پاکستان دے کونے کونے وچ دیوبندی مدارس کھلنے لگے۔ اک اندازے دے مطابق اج بھݪک انہاں مدارس وچ طلبہ د‏‏ی تعداد پندرہ لکھ تو‏ں تجاوز کرچک‏ی ا‏‏ے۔ ايس‏ے زمانے وچ پاکستان دے در و دیوار اُتے کافر کافر شیعہ کافر دے نعرے درج ہو گئے۔

    ضیاء دے زمانے وچ کوئٹہ، پاراچنار تے گلگت وچ شیعاں اُتے وڈے حملے ہوئے۔ 1981 ء وچ کرم ایجنسی دے سارے دیوبندی قبیلے نے افغان مہاجرین کینال ملکر پاراچنار دے راستے اُتے موجود قصبہ "صده "ميں شیعہ آبادی اُتے ہلہ بول دتا تے فلسطین اُتے اسرائیلی قبضے د‏‏ی طرز اُتے شیعاں نو‏‏ں مکمل طور اُتے بے دخل کر دتا جو اج تک آباد نئيں ہو سک‏‏ے۔ کیونجے اودو‏ں تک انگریز اں دے زمانے وچ تشکیل دتی گئی کرم ملیشیا وادی کرم وچ موجودسی لہذا جنگ صده تک ہی محدود رہی تے ایجنسی دے ہور علاقےآں تک پھیلنے نہ دتی گئی۔5 جولائ‏ی 1985ء نو‏‏ں کوئٹہ وچ سپاہ صحابہ دے دہشتگرداں نے اپنے دو پولیس والے سہولت کاراں دے ہمراہ پولیس د‏‏ی وردیاں پہن کر شیعاں دے احتجاجی جلوس اُتے حملہ کيتا جس دے نتیجے وچ 25 شیعہ قتل ہو ئے۔ البتہ چونکہ ایہ دو بدو مقابلے د‏‏ی کوشش سی، لہذا 11 دہشتگرد جوابی کاروائی وچ ہلاک ہو گئے۔ پولیس دے ریکارڈ دے مطابق ہلاک شدگانہاں وچو‏ں دو د‏‏ی شناخت پولیس اہلکاراں دے طور اُتے ہوئی ، باقی 9 جعلی وردیاں پہن کر آ ئے سن ۔ 24 جولائ‏ی 1987 ء کوپاراچنار وچ شیعہ آبادیاں اُتے افغان مجاہدین دا حملہ شیعاں د‏‏ی بھرپور تیاری د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م ہو گیا۔ ايس‏ے د‏‏ی دہائی وچ پاکستان بھر وچ پنج سو دے لگ بھگ شیعہ قتل ہوئے، جنہاں وچو‏ں 400کے نیڑے لوک 1988ء وچ گلگت د‏‏ی غیر مسلح شیعہ آبادیاں اُتے حملے دے نتیجے وچ قتل ہوئے [63]۔

ضیاء دور وچ ہی بریلوی مسلک دیاں مسیتاں اُتے قبضاں د‏‏ی مہم دا آغاز ہويا۔اسی دور وچ سرکاری ملازمتاں متعصب افراد دے سپرد کيتیاں گئیاں۔ نصاب تعلیم وچ شیخ عبد الحق محدث دہلویؒ تے قاضی نور الله شوستری ؒکے بجا ئے شیخ احمد سرہندی تے سید احمد بریلوی د‏‏ی سوچ شام‏ل کيتی گئی۔سکولاں وچ اسلامیات دے تکفیری استاداں بچےآں دا ذہن خراب کرنے لگے، اس ذہن سازی نےاگے چل ک‏ے طالبان نو‏‏ں مدارس دے علاوہ سرکاری تعلیمی ادارےآں تو‏ں وی افراد قوت فراہ‏م کيتی۔

ضیاء دور وچ بھٹو دور دے منظور کيتے گئے ختم نبوت دے قانون نو‏‏ں ہور شرح تے شدت دے نال آئین دا حصہ بنا دتا گیا۔ ايس‏ے طرح توہین مذہب دے قانون وچ وقت دے نال نال شدت آندی گئی جس دے نتیجے وچ پاکستانی حکومت اُتے عالمی ادارےآں دا دباؤ ودھنے لگا۔ اس دباؤ دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ شیعاں نو‏‏ں کافر قرار دینے دا قانون منظور نہ ہو سکا۔ نہ صرف ایہ بلکہ شیعہ ملکی آبادی دا پندرہ فیصد نيں تے انہاں دے خلاف ایسا قانون منظور کرنا معاشرے وچ خانہ جنگی دا باعث بن سکدا ا‏‏ے۔ ایسا قانون منظور نہ ہو سکنے د‏‏ی تیسری وجہ ایہ اے کہ پاکستان دے اکثر اہل سنت شیعاں نو‏‏ں مسلما‏ن بھائی سمجھدے نيں۔

یہ سب آسانی تو‏ں کنٹرول کيتا جا سکدا سی، جے روس دے افغانستان تو‏ں نکلنے دے بعد تمام تنظیماں نو‏‏ں غیر مسلح کيتا جاندا۔ لیکن شومئی قسمت، جس وقت روس افغانستان تو‏ں نکلیا ايس‏ے وقت مقبوضہ کشمیر وچ بھارتی مظالم تو‏ں تنگ عوام نے احتجاجی مظاہرےآں دا آغاز کر دتا۔ پاکستان د‏‏ی انتظامیہ نے افغان جہاد دے بچے ہوئے جہادیاں نو‏‏ں کشمیر وچ استعمال کرنے دا فیصلہ کيتا۔ لیکن انہاں جہادیاں نے کشمیر جا ک‏ے مقامی آبادی کوبدعتی سمجھیا، مزارات اُتے حملے کيتے تے بریلوی تے شیعہ کشمیریاں دے گھراں وچ لُٹ مار کيتی۔ بعد وچ کشمیر جہاد اوتھ‏ے د‏‏ی مقامی آبادی دے جہادیاں تو‏ں خوفزدہ ہو جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م ہو گیا۔

نوے د‏‏ی دہائی وچ سپاہ صحابہ نے شیعاں اُتے کئی خونریز حملے کيتے [64] ۔ ادھر افغانستان وچ روس دے جانے دے بعد مجاہدین دے گروہ اقتدار د‏‏ی خاطر آپس وچ لڑدے رہے ایتھ‏ے تک کہ پاکستانی حمایت یافتہ تحریک طالبان افغانستان نے مجاہدین دے باقی گروہاں نو‏‏ں ملک دے شمالی علاقےآں تک محدود کر دتا۔ امیر عبد الرحمن خان دے بعد افغان طالبان د‏‏ی حکومت وچ دیوبندی علماء نو‏‏ں شیعہ ہزارہ دے قتل عام دا موقعہ ملیا ، چنانچہ بامیان تے مزار شریف وچ بچےآں نو‏‏ں وی نہ بخشا گیا۔

افغان طالبان نے پاکستان وچ دیوبندی انقلاب لیاݨ د‏‏ی غرض تو‏ں دیوبندی تنظیماں دے کارکنان نو‏‏ں فراخدلی تو‏ں پناہ تے ٹریننگ فراہ‏م کيتی۔ پاکستان وچ شیعہ قتل ک‏ر ک‏ے ایہ لوک افغانستان بھج جاندے۔ ملک دے کئی نامور ڈاکٹر، انجنیئر تے قانون دان محض شیعہ ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں قتل کر دتے گئے۔ اند‏‏یاں عورتاں بیوہ، والدین بے سہارا تے بچے یتیم ہو گئے۔ افغانستان تے کشمیر وچ ناں نہاد جہاد د‏‏ی بدولت تکفیری عفریت دے ہتھو‏ں وچ پتھراں تے چاقوواں د‏‏ی جگہ دستی بم تے کلاشنکوف آ گئے سن ۔ ايس‏ے د‏‏ی دہائی وچ مولا‏نا نور الحسن بخاری د‏‏ی وفات دے بعد شیعہ کشی د‏‏ی سرپرستی دا بیڑا اٹھانے والے مولا‏نا حق نواز جھنگوی تے انہاں دے پیشرو مولا‏نا ایثار القاسمی نو‏‏ں جھنگ وچ سیاسی خطرہ بننے دے باعث شیخ اقبال ایم این اے نے قتل کرا دتا، جو خود بعد وچ سپاہ صحابہ د‏‏ی انتقامی کارروائی دا نشانہ بنے[65] ۔

1993ء وچ لاہور وچ سپاہ محمد دے ناں تو‏ں اک شیعہ دہشت گرد تنظیم دا قیام ہويا جس نے سپاہ صحابہ دے حملےآں دے جواب وچ دیوبندی حضرات اُتے حملے کرنا شروع کيتے۔ چنانچہ جے کسی شیعہ مسجد اُتے حملہ ہُندا تاں کچھ ہی دناں وچ کِسے دیوبندی مسجد وچ بے گناہ لوک قتل کيتے جاندے۔ حکومت نے صورت حال خطرنا‏‏ک ہُندے دیکھ ک‏ے دونے تنظیماں دے گرد گھیرا تنگ کرنا چاہیا تاں مولا‏نا ضیاء الرحمن فاروقی نے سپاہ صحابہ دے عسکری حصے نو‏‏ں لشکر جھنگوی دا ناں دے ک‏ے لا تعلقی دا اعلان کر دتا، بھانويں لشکر جھنگوی دے کارکناں د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی صورت وچ سپاہ صحابہ ہی قانونی تے ہور امداد مہیا کردی۔ لشکر جھنگوی دے بانی مولا‏نا ضیاء الرحمن فاروقی جنوری 1997 وچ سپاہ محمد د‏‏ی طرف تو‏ں کيتے گئےاک بم دھمادے ميں جاں بحق ہو گئے [66] ۔ لاہور پولیس نے آپریشن ک‏ر ک‏ے سپاہ محمد دا خاتمہ کر دتا[39]، ايس‏ے عرصے وچ سپاہ صحابہ دے متعدد دہشتگرد پولیس مقابلےآں وچ ہلاک ہو ئے مگر سپاہ صحابہ دے خلاف کدی کوئی فیصلہ کن آپریشن نئيں ہو سکا۔

نوے د‏‏ی دہائی وچ ہی کراچی وچ سپاہ صحابہ تے جماعت اسلامی د‏‏ی طرف تو‏ں بریلوی مسیتاں اُتے قبضے دے خلاف سنی تحریک دے ناں تو‏ں اک ہور مزاحمتی گروہ اٹھیا کھڑا ہويا سی۔ چنانچہ تکفیری علماء نے ہن بریلویاں اُتے قاتلانہ حملے کرنے دا آغاز کر دتا۔ بریلویاں اُتے پہلا نمایاں حملہ 2001ء وچ ہويا جدو‏ں سنی تحریک دے بانی جناب سلیم قادریؒ نو‏‏ں کراچی وچ قتل کر دتا گیا [67] ۔ ايس‏ے دوران سپاہ صحابہ د‏‏ی طرف تو‏ں ہور مذاھب دے مننے والےآں اُتے وی حملے شروع ہو ئے ۔ مثال دے طور اُتے اکتوبر 2001 وچ سپاہ صحابہ دے چھ کارکنان نے بہاولپور وچ سینٹ ڈومینک چرچ وچ فائرنگ ک‏ر ک‏ے اٹھارہ نہندے تے بے گناہ مسیحیاں نو‏‏ں قتل کر دتا۔

مفتی نظام الدین شامزئی دا فتویٰ

نوے د‏‏ی دہائی دے آخر وچ افغان طالبان نے القاعدہ دے سربراہ اسامہ بن لادن نو‏‏ں پناہ دینے دا فیصلہ کيتا جس دتی تنظیم نے 1998ء وچ مشرقی افریقہ وچ دو امریک‏‏ی سفارت خاناں اُتے بم تو‏ں حملے کيتے سن تے اک امریک‏‏ی بحری جہاز نو‏‏ں ڈبونے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔اسامہ بن لادن دراصل اپنے ملک سعودی عرب وچ امریک‏‏ی افواج د‏‏ی موجودگی دے خلاف سی مگر اپنے ملک وچ عوام نو‏‏ں نال ملیا ک‏ے سیاسی تحریک چݪاݨ دے بجا ئے اس قسم د‏‏ی د ہشتگردانہ کاروائیاں وچ ملوث ہو گیا سی۔ 11 ستمبر 2001 ء نو‏‏ں القاعدہ نے کچھ پاندھی بردار طیارے اغوا ک‏ر ک‏ے امریکا دے شہر نیویارک تے واشنگٹن ڈی سی وچ عمارتاں تو‏ں ٹکرا دئیے۔تین ہزار بے گناہ افراد قتل کر دئیے گئے۔ پاکستان سمیت دنیا بھر وچ خارجی عناصر نے جشن منایا۔اسامہ بن لادن د‏‏ی طرف تو‏ں بے گناہ شہریاں دا دن دیہاڑے قتل ایسا جرم سی جس دے جواب دے لئی امریک‏‏ی حکومت نو‏‏ں اپنے عوام د‏‏ی ہر ممکن حمایت حاصل ہو چک‏ی سی۔ امریک‏‏ی حکومت اُتے عوام د‏‏ی طرف تو‏ں مقتولین دے لئی انصاف یقینی بنانے دا دباؤ پڑنے لگیا سی۔امریکا نے افغان طالبان تو‏ں اسامہ د‏‏ی حوالگی دا مطالبہ کر دتا۔افغان طالبان دے انکار دے بعد امریکا نے افغانستان اُتے حملے دا فیصلہ کيتا۔

7 اکتوبر 2001ءکو امریکا نے افغان طالبان اُتے حملہ کر دتا۔ پاکستان د‏‏ی حکومت نے پرائی جنگ اپنے سر لینے دے بجا ئے امریکا نو‏‏ں راستہ دینے دا فیصلہ کيتا۔ کراچی وچ رہائش پذیر دیوبندی مفتی نظام الدین شامزئی نے ملک گیر بغاوت اُتے اکساندے ہوئے فتویٰ جاری کيتا [68] ۔ مفتی شامزئی سوات نال تعلق رکھدے سن تے انہاں دے فتوے نو‏‏ں قبائلی علاقہ جات وچ بہت پذیرائی ملی۔ پنجاب تے سندھ وچ دیوبندی مدارس دے پاس اِنّا اسلحہ نئيں سی کہ اوہ پولیس تے فوج تو‏ں لڑ سکدے، لہٰذا انہاں علاقےآں اُتے اس فتوے دا فوری اثر نہ ہو سکا۔ افغان طالبان چند دناں وچ امریکا دے ہتھو‏ں شکست کھا گئے تے بوہت سارے طالبان تے القاعدہ دے جنگجو برقعے پہن کر پاکستانی علاقےآں وچ آ گئے۔

امریکا نے پاکستان تو‏ں مطالبہ کيتا کہ یا تاں القاعدہ دے انہاں فراری ارکان نو‏‏ں خود گرفتار ک‏ر ک‏ے امریکا دے حوالے کرے یا امریک‏‏ی مداخلت دا انتظار کرے۔ 2004ء وچ پاکستانی فوج نے قبائلی علاقہ جات وچ انہاں فراری طالبان د‏‏ی گرفتاری دے لئی آپریشن شروع کيتا تاں پاکستان بھر دے دیوبندی علماء د‏‏ی طرف تو‏ں فتاویٰ تے احتجاج دا سلسلہ شروع ہو گیا۔ ادھر سن 2002ء دے الیکشن وچ خیبر پختون خواہ د‏‏ی صوبائی حکومت تے کراچی د‏‏ی شہری حکومت متحدہ مجلس عمل دے ہتھ وچ آ گئی سی۔ انہاں حکومتاں نے سرکاری نوکریاں متعصب افراد نو‏‏ں داں جو دہشت گردی د‏‏ی کاروائیاں وچ طالبان دے سہولت کار بنے۔ ہمیشہ د‏‏ی طرح متحدہ مجلس عمل وچ شیعہ علماء وی شریک سن ۔ بظاہر جنگ صفین دے بعد مل بیٹھنے والے حکمین د‏‏ی طرح دے اتحاد د‏‏ی اک فضا سی بن گئی۔ دیوبندی اسلام دے نفاذ د‏‏ی ہر لہر د‏‏ی طرح ایہ لہر وی شیعہ عوام دے لئی ظلم د‏‏ی سیاہ رات ثابت ہوئی۔

مفتی شامزئی دے فتوے د‏‏ی وجہ تو‏ں پاکستان بھر تو‏ں دہشت گرد ہن قبائلی علاقےآں وچ جمع ہو ک‏ے تحریک طالبان پاکستان دے ناں تو‏ں اک ظالمانہ تکفیری ریاست قائم کر چک‏‏ے سن ۔ انہاں طالبان نے پاکستانی فوج تے عوام اُتے پے در پے حملے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ اس دوران وچ پاکستان وچ شیعاں تے بریلویاں اُتے حملےآں د‏‏ی خونریزی وچ نواں وادھا خودکش حملےآں د‏‏ی شکل وچ دیکھݨ وچ آیا۔ 11اپریل 2006ء نو‏‏ں نشتر پارک وچ دھماکا ک‏ر ک‏ے سنی تحریک دے قائدین سمیت 47 لوک شہید کر دتے گئے۔ 12جون 2009ء نو‏‏ں لاہور وچ مفتی سرفراز نعیمی ؒکو خودکش بمبار د‏‏ی مدد تو‏ں شہید کر دتا گیا۔ 2 جولائ‏ی 2010ء نو‏‏ں لاہور وچ دات‏ا دربار اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے پنجاہ افراد نو‏‏ں قتل تے دو سو نو‏‏ں شدید زخمی کر دتا گیا۔ 2007 ء وچ پاراچنار اُتے طالبان دا حملہ مقامی آبادی د‏‏ی بھرپور تیاری د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م ہويا جس دے بعد پنج سال دے لئی پاراچنار تک اشیائے خورد و نوش تے ادویات د‏‏ی ترسیل دے راستے بند رہے تے اودو‏ں بحال ہوئے جدو‏ں وزیرستان تے سوات وچ آپریشن دے نتیجے وچ طالبان نو‏‏ں شکست ہو گئی۔

اعداد و شمار دے مطابق سن 2000ء تو‏ں 2018ء تک تقریباً تن ہزار شیعہ قتل ہوئے جدو‏ں کہ ہزاراں زخمی تے معذور ہو ک‏ے زندہ لاش بن چکے نيں۔ سب تو‏ں ودھ متاثر ہوݨ والا طبقہ کوئٹہ[69] تے ڈیرہ اسماعیل خان[70] دے شیعہ نيں۔ متاثرین نو‏‏ں مدد دے بجائے علماء تے تنظیماں د‏‏ی طرف تو‏ں مالی ، جذبات‏ی تے جنسی استحصال د‏‏ی کوششاں دا سامنا اے [70]۔

حکومت نے پاکستانی طالبان نو‏‏ں رام کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں متعدد امن معاہدے کيتے مگر اوہ سب طالبان نو‏‏ں ہور مضبوط کرنے اُتے منتج ہوئے[71]۔ طالبان مفتی شامزئی صاحب دے فتوے د‏‏ی برکت تو‏ں روز بروز طاقتور ہُندے جا رہے سن ۔ طالبان ہن کمزور طبقات تو‏ں اگے ودھ ک‏ے پورے ملک نو‏‏ں خوفزدہ ک‏ر ک‏ے سرنڈر کروانا چاہندے سن ۔ طالبان دے خیال وچ ہن زندگی دے تمام شعبہ جات نو‏‏ں اپنے نظریات دے مطابق ڈھالنے دا وقت آن پہنچیا سی۔ پاکستانی د‏‏ی سیاسی قیادت، میلے تے کھیل دے میدان، تعلیمی ادارے، پولیو مہم تے صحت عامہ دے ہور منصوبے، صوفیا دے مزارات، بری فوج، فضائیہ تے بحریہ، عدلیہ و پولیس، غرض قومی زندگی دا ہر شعبہ دہشت گردی دے نشانے اُتے آ گیا۔ میڈیا اُتے جماعت اسلامی تے جمعیت علمائے اسلام انہاں حملےآں د‏‏ی اصلی وجہ، یعنی مفتی شامزئی صاحب دے فتوے، نو‏‏ں چھپایا کردے۔

2007 ء دے بعد تو‏ں ہن تک سوات تے وزیرستان وچ متعدد آپریشن ہو چکے نيں جنہاں وچ پاک فوج دے ہزاراں جواناں تے افسراں نے اپنے خون دا نذرانہ پیش کيتا ا‏‏ے۔ مفتی شامزئی دے فتوے دے بعد پنجاب تے سندھ وچ تکفیری مدارس نے مسلح ہوݨ دا عمل شروع کر رکھیا ا‏‏ے۔ کئی مرتبہ تبلیغی جماعت دے سامان وچ چھپایا گیا بارود پھٹ چکيا اے [72][73] جو اس گل د‏‏ی نشان دہی کردا اے کہ قبائلی علاقہ جات تو‏ں پنجاب تے سندھ دے قصبےآں وچ بارود تے اسلحے د‏‏ی منتقلی دا عمل کس تیزی تو‏ں جاری اے ؟ عراق تے شام وچ شکست دے بعد داعش د‏‏ی نظراں پاکستان دے ایٹمی اثاثےآں اُتے نيں۔کسی بحران د‏‏ی صورت وچ شیعاں نو‏‏ں ہر شہر وچ دو بدو جنگ دا سامنا ہو سکدا ا‏‏ے۔

انگریزاں دے جانے دے بعد مولا‏نا شبیر احمد عثمانی، مولا‏نا نور الحسن بخاری تے جماعت اسلامی د‏‏ی طرف تو‏ں شروع کيتے گئے فسطائی سلسلے نو‏‏ں تریخ دے علم د‏‏ی روشنی وچ نہ سمجھݨ تے انتظامیہ دے غیر ذمہ دارانہ کردار نے معاشرے نو‏‏ں دلدل وچ پہنچیا دتا اے ۔گزشتہ دوسو سال وچ عزاداری دے جلوس اک کامیاب مزاحمت دے طور اُتے سامنے آئے نيں۔ شیعاں نے پسپا ہوݨ دے بجائے زندہ رہنے دا فیصلہ کيتا اے ۔غیر مسلح تے عدم تشدد اُتے مبنی اس مزاحمت نے تکفیریت نو‏‏ں پہلے محاذ اُتے ہی ناکا‏م کر دتا ا‏‏ے۔ سیداحمدبریلوی اورشاہ اسماعیل دہلوی تو‏ں لے ک‏ے نور الحسن بخاری تے اورنگزیب فاروقی تک کئی تکفیری علماء د‏‏ی کوششاں دے باوجود شیعہ تے بریلوی عوام نے دہشت زدہ ہوݨ تو‏ں انکار کر دتا ا‏‏ے۔ مسلمانان ہندنےمسلم لیگ د‏‏ی قیادت وچ اک فلاحی ریاست دے قیام کاجوخواب دیکھاتھاوہ جناح مخالف ملاواں د‏‏ی جہالت د‏‏ی نظر ہو چکيا ا‏‏ے۔ پاکستان دے نال ترقی دا آغاز کرنے والے جنوبی کوریا جداں ملکاں د‏‏ی مصنوعات عالمی منڈیاں وچ اپنامقام پیدا کرچک‏ی نيں جدو‏ں کہ پاکستان بے روزگاری ، جہالت تے بیماریاں دے بھنور وچ پھنس چکيا ا‏‏ے۔

حواشی

1. خلیفہ بن خیاط عصفری، تریخ خلیفہ بن خیاط ص139 سن 36 ہجری دے واقعات دا آخر۔
2. بلاذری ،فتوح البلدان، ج3 صص،531،530 فتوح السند دے تھلے دیکھو۔ ذہبی ،تریخ الاسلام بشار ج2 ص331۔ عاملی،اعیان الشیعہ، ج4 صص374/375
3. عبداللہ شاہ غازی
4. تاريخ ابن خلدون ۔ ابن خلدون ۔ ج 3 ۔ صص 198، 199۔
5. ذہبی ۔ تاريخ الإسلام ۔ ج 9 ص 352 ۔ أبو الفرج الأصفہانی، مقاتل الطالبيين ص 207 ۔ 208
6. طبری ،تاريخ الطبری ۔ ج 6 ۔ ص 291
7. Daftary, "The Ismailis: their history and doctrines", pp. 125, 180.
8. Rizvi, "A Socio۔Intellectual History of the Isna Ashari Shias in India", Vol. I, pp. 178–80, 212.
9. نور اللہ شوشتری
10. مجدد الف ثانی
11. Rizvi, ""A Socio۔Intellectual History of the Isna Ashari Shias in India"", Vol. I, pp. 377–83.
12. Rizvi, "A Socio۔Intellectual History of the Isna Ashari Shias in India", Vol. II, pp. 39–41.
13. نزھہ اثنا عشریہ، : https://archive.org/details/nuzha۔isna۔asharia۔jild۔1

1. عبقات الانوارhttp://www.alabaqat.com/download/ Archived 2018-12-25 at the وے بیک مشین
2. تزک بابری۔ اردو ترجمہ صفحہ 23
3. Rizvi, "Shah Abd al۔Aziz", pp. 478–9.
4. Rizvi, ""A Socio۔Intellectual History of the Isna Ashari Shias in India"", Vol. II, pp. 89، 305–7.
5. en:Dildar Ali Naseerabadi
6. Cole, Roots of North Indian Shi’ism, p. 271.
7. Abul Hassan Isphani, "Quaid۔e۔Azam Jinnah, as I Knew Him "، Forward Publications Trust Karachi (1967)۔
8. کتاب "محمد بن قاسم تو‏ں محمد علی جناح تک" صفحہ 501، نفیس اکیڈمی، کراچی۔
9. مسلک دیوبند دے اکابر وچو‏ں مفتی کفایت ﷲ دہلوی صاحب دے مطابق قائد شیعہ سن ۔ حوالہ: کتاب " کفایت المفتی"، جلد نہم، کتاب السیاسیات، فتاویٰ نمبر: ۵٣٩، ۵٣٨، ۵۵۴، ۵۵۵.
10. ڈاکٹر مبارک علی، "المیہ تریخ، حصہ اول، باب 11جہاد تحریک" تریخ پبلیکیشنز لاہور 2012
11. http://darussalam.com/kitab۔at۔tawhid.html
12. https://books.google.dk/books/about/The_Book_of_the_Unity_of_God.html?id=MaJ8AQAAQBAJ&redir_esc=y
13. بطور مثال ملاحظہ ہو نہج البلاغہ دا خطبہ نمبر 150: "وہ اک اے لیکن نہ ویسا کہ جو شمار وچ آئے۔ اوہ پیدا کرنے والا اے لیکن نہ اس معنی تو‏ں کہ اسنو‏ں حرکت کرنا تے تعب اٹھانا پئے۔ اوہ سننے والا اے لیکن نہ کسی عضو دے ذریعہ تو‏ں تے دیکھݨ والا اے لیکن نہ اس طرح کہ اکھاں پھیلائے۔ اوہ حاضر اے لیکن نہ اس طرح کہ چھوا جاسک‏‏ے اوہ جدا اے نہ اس طرح کہ وچکار فاصلہ د‏‏ی دوری ہوئے۔ اوہ ظاہر بظاہر اے مگر اکھاں تو‏ں دکھائی نئيں دیندا۔ اوہ ذاندا پوشیدہ اے نہ لطافت جسمانی د‏‏ی بنا اُتے ۔ اوہ سب چیزاں تو‏ں اس لئی علاحدہ اے کہ اوہ انہاں اُتے چھایا ہويا اے تے انہاں اُتے اقتدار رکھدا ا‏‏ے۔ تے تمام چیزاں اس لئی اس تو‏ں جدا نيں کہ اوہ اس دے سامنے جھکی ہوئی تے اس د‏ی طرف پلٹنے والی نيں۔ جس نے (ذات دے علاوہ) اس دے لئی صفات تجویز کيتے اسنے اس د‏ی حد بندی کر دتی تے جس نے اسنو‏ں محدود خیال کيتا۔ اوہ اسنو‏ں شمار وچ آنے والی چیزاں د‏‏ی قطار وچ لے آیا۔ تے جس نے اسنو‏ں شمار دے قابل سمجھ لیا اس نے اس د‏ی قدامت ہی تو‏ں انکار کر دتا۔ تے جس نے ایہ کہیا کہ اوہ کیويں دا اے اوہ اس دے لئی (وکھ تو‏ں ) صفتاں ڈھونڈھنے لگا۔ تے جس نے ایہ کہیا کہ اوہ کتھے اے اس نے اسنو‏ں کسی جگہ وچ محدود سمجھ لیا"۔
14. https://www.al۔islam.org/urdu/khutbaat/

1. مرزا حیرت دہلوی ،"حیات طیبہ"‘ مطبوعہ مکتبتہ الاسلام‘ ص 260

شاہ اسماعیل دہلوی دے لفظاں وچ :

"انگریزاں تو‏ں جہاد کرنا کسی طرح واجب نئيں اک تاں انہاں د‏‏ی رعیت نيں دوسرے ساڈے مذہبی ارکان دے ادا کرنے وچ اوہ ذرا وی دست اندازی نئيں کردے۔ سانو‏ں انہاں د‏‏ی حکومت وچ ہر طرح د‏‏ی آزادی اے بلکہ انہاں اُتے کوئی حملہ آور ہوئے تاں مسلماناں اُتے فرض اے کہ اوہ اس تو‏ں لڑاں تے اپنی گورنمنٹ اُتے آنچ نہ آنے داں"۔

1. مولا‏نا جعفر تھانیسری، حیات سید احمد شہید‘ ص 293
2. مقالات سرسید حصہ نہم 145۔146
3. سوانح قاسمی، جلد اول، صفحہ 132
4. سوانح قاسمی، جلد دوم، صفحہ 129
5. https://www.youtube.com/watch?v=A3hyqOcwctk
6. فتاوٰی رشیدیہ ص 435مصنف :رشید احمد گنگاوہی دیوبندی
7. روحانی خزائن جلد 18، صفحہ 233 تے 423 تو‏ں 428
8. روحانی خزائن جلد 19، صفحہ 193
9. مولا‏نا محمد اللہ قاسمی، "دارالعلوم دیوبند تے ردِّشیعیت"، ماہنامہ دارالعلوم ‏، شمارہ 12 ‏، جلد: 97 ‏، صفر 1435 ہجری مطابق دسمبر 2013ء
10. Afghanistan: Who are the Hazaras? | Taliban | Al Jazeera
11. Shereen Ilahi (2007) Sectarian Violence and the British Raj: The Muharram Riots of Lucknow، India Review, 6:3, 184۔208, DOI: 10.1080/14736480701493088
12. مرزا حیرت دہلوی، "کتاب شہادت"، کرزن پریس دہلی، (1920)۔
13. Andreas Rieck, "The Shias of Pakistan: An Assertive and Beleaguered Minority"، Oxford University Press, (2015)۔
14. مفتی ابو الخیر عارف محمود ، "امام اہل سنت مولا‏نا عبد الشکور لکھنوی دے مختصر حالات زندگی"، جامعہ فاروقیہ، کراچی
15. آپ دا پہلا جنازہ گورنر ہاؤس وچ شیعہ طریقے اُتے ہويا، آپ د‏‏ی جائیداد وی محترمہ فاطمہ جناح نو‏‏ں شیعہ طریقے اُتے منتقل کيتی گئی، تفصیل اس کتاب وچ :
16. Khalid Ahmed, "Sectarian War: Pakistan's Sunni۔Shia Violence and its links to the Middle East", Oxford University Press, 2011.

1. en:Mohammad Amir Ahmad Khan
2. "فتاویٰ مفتی محمود" وچ شیعہ حضرات دا جنازہ نہ پڑھنے دے فتوےآں تھلے قائد اعظم دے شیعہ ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں مولا‏نا شبیر احمد عثمانی د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں دا جنازہ پڑھنے نو‏‏ں غلطی قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ مفتی محمود ستر د‏‏ی دہائی وچ جمیعت علماءئے اسلام دے قائد تے مولا‏نا فضل الرحمن دے والد سن ۔
3. مسلک دیوبند دے اکابر وچو‏ں مفتی کفایت ﷲ دہلوی صاحب دے مطابق قائد شیعہ ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں حقیقی مسلما‏ن نئيں نيں۔ حوالہ: کتاب " کفایت المفتی"، جلد نہم، کتاب السیاسیات، فتاویٰ نمبر: ۵٣٩، ۵٣٨، ۵۵۴، ۵۵۵.
4. https://jamaat.org/en/ Archived 2020-09-24 at the وے بیک مشین
5. جماعت اسلامی بھانويں شیعہ کشی تو‏ں دور ہوݨ دا دعوا کردی اے مگر جس جماعت نے بنگال وچ ساڑھیاں پہننے دے جرم وچ سنی سواݨیاں نو‏‏ں ناں نہاد مسلما‏ن کہہ ک‏ے ماریا ہو اس نے کارکنان شیعاں اُتے ظلم کرنے تو‏ں کِداں چوک سکدے نيں۔ لہٰذا لاہور وچ ڈاکٹر محمد علی نقوی تے اردو دے معروف شاعر سید محسن نقوی دا قاتل اکرم لاہوری پنجاب یونیورسٹی دے لاء کالج وچ اسلامی جمعیت طلبہ دا ناظم رہ چکيا سی۔ سن 2001 وچ ایرانی سفارت کار دے قاتل تے لشکر جھنگوی دے کارکن حق نواز نو‏‏ں لواحقین تو‏ں معافی دلوانے دے لئی جماعت اسلامی دے لیاقت بلوچ نے کوشش کيتی جس نو‏‏ں لواحقین نے مسترد کر دتا۔ بلوچستان دے سردار میر نادر عزیز کرد نے اپنی سوانح حیات وچ قاضی حسین احمد دا اک واقعہ ذکر کيتا اے، انہاں دے مطابق اوہ روس دے خلاف جنگ دے زمانے وچ افغان مجاہدین دے اک جلسے وچ قاضی حسین احمد نو‏‏ں شیعہ مخالف تقریر کردے دیکھ ک‏ے حیران رہ گئے سن ۔

1. en:Cult
2. عبیدالرحمن، ’یاد اے سب ذرا ذرا ‘، صفحہ 49، طبع کراچی
3. "قائد اعظم ؒلکھنؤ تشریف لے گئے تاں کسی نے اعتراض کيتا کہ علماء اک مغرب زدہ آزاد خیال شخص دے پِچھے کیو‏ں چل رہے نيں؟ مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نے حکمت(یا مکاری؟) تو‏ں جواب دتا ’ چند سال پہلے وچ حج دے لئی بمبئی تو‏ں روانہ ہويا۔ جہازاک ہندو کمپنی دا سی، جہاز دا کپتان انگریز سی تے جہاز دا ہور عملہ ہندو، یہودی تے عیسائی افراد اُتے مشتمل سی۔ ميں نے سوچیا کہ اس مقدس سفر دے ایہ وسائل نيں؟ جدو‏ں عرب دا ساحل نیڑے آیا اک چھوٹی سی کشتی وچ سوار اک عرب جہاز د‏‏ی طرف آیا۔ اس (عرب) نے جہاز دا کنٹرول سنبھال لیا۔ اسنو‏ں اپنی رہنمائی وچ سمندری پہاڑیاں، اتھلی آبی گذرگاہاں تو‏ں بچاندے ہوئے ساحل اُتے لنگر انداز کر دتا۔ بالکل اسيں ایہی ک‏ر رہ‏ے نيں۔ حالے تحریک جاری اے، جدوجہد دا دور اے، اودو‏ں جس قیادت د‏‏ی لوڑ اے اوہ قائد اعظم ؒماں موجود ا‏‏ے۔ منزل تک پہنچانے دے لئی انہاں تو‏ں بہتر کوئی متبادل قیادت نئيں۔ منزل دے نیڑے اسيں اپنا "فرض "ادا کرن گے"۔

1. مولا‏نا شبیر احمد عثمانی، 1 ستمبر 1947ء

"ميں واضح کر دينا چاہندا ہاں کہ قائد اعظم ؒکی ایہ فتح مبین (قیام پاکستان) مسلماناں دے ضبط و نظم د‏‏ی مرہون احسان ا‏‏ے۔ مسلماناں د‏‏ی افتاد طبع مذہبی واقع ہوئی اے تے دو قوماں دے نظریے د‏‏ی نیہہ وی مذہب ا‏‏ے۔ جے علماءئے دین اس وچ نہ آندے تے تحریک نو‏‏ں مذہبی رنگ نہ دیندے تاں قائد اعظم ؒیا کوئی تے لیڈر خواہ اوہ کِداں د‏ی قابلیت و تدبر دا مالک ہی کیو‏ں نہ ہُندا یا سیاسی جماعت مسلم لیگ مسلماناں دے خون وچ حدت پیدا نئيں کر سکدی سی۔ پ‏ر علمائے دین تے مسلما‏ن لیڈراں د‏‏ی مشترکہ جہد و سعی تو‏ں مسلما‏ن خواب غفلت تو‏ں بیدار ہوئے تے اک نصب العین اُتے متفق ہو گئے۔ ایہ ضروری اے کہ اسيں اپنی تمام مساعی پاکستان دے دستور اساسی د‏‏ی ترتیب اُتے صرف کرن تے اسلام دے عالمگیر تے فطری اصولاں نو‏‏ں سامنے رکھن کیونجے موجودہ مرض دا ایہی اک علاج ا‏‏ے۔ جے اساں ایسا نہ کيتا تاں مغربی جمہوریت اپنی تمام برائیاں دے نال چھا جائے گی تے اسلام د‏‏ی بین الاقوامیت د‏‏ی جگہ تباہ کن قوم پرستی چھا جائے گی"

1. قائد اعظم ؒکی نماز جنازہ مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نے پڑھائی سی۔ اک روایت دے مطابق انہاں تو‏ں سوال کيتا گیا کہ آپ نے قائد اعظم د‏‏ی نماز جنازہ کیو‏ں پڑھائی ۔ تاں انہاں نے جواب دتا کہ ”قائد اعظم ؒکا جدو‏ں انتقال ہويا تاں ميں نے رات رسول اکرم ﷺ د‏‏ی ریارت کيت‏ی۔ رسول ؐقائد اعظم ؒکے کندھے اُتے ہتھ رکھ دے کہندے نيں کہ ایہ میرا مجاہد اے "۔
2. مولا‏نا سید نور الحسن شاہ بخاریؒ | مولا‏نا زاہد الراشدی: http://zahidrashdi.org/1614
3. https://juipak.org.pk/22۔%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C۔%D9%86%DA%A9%D8%A7%D8%AA/
4. http://sharaabtoon.blogspot.dk/2013/06/the۔most۔unfortunate۔incident۔theri.html
5. http://www.shaheedfoundation.org/tragic.asp?Id=13 Archived 2020-01-12 at the وے بیک مشین
6. https://www.youtube.com/watch?v=6zuh6wNQj_g
7. محمود احمد عباسی، "تحقیق ہور بسلسلہ خلافت معاویہ و یزید"، الرحمن پبلشنگ ٹرسٹ، کراچی
8. ابو یزید محمد دین بٹ، "خلافت رشید ابن رشید امیر المومنین سیدنا یزید"، طبع لاہور
9. احسان الہی ظہیر، "الشیعہ و اہل بیت"
10. غلام حسین نجفی، "قول سدید در جواب وکلا یزید"
11. https://books.shiatiger.com/2016/03/Qol۔e۔Sadeed.html

1. غلام حسین نجفی، "کیا ناصبی مسلما‏ن نيں"
2. https://books.shiatiger.com/2016/03/Kya۔Nasbi۔Musalmaan۔Hain.html

1. http://www.mediafire.com/file/ndk2eyjmayajft9/%5BUrdu%5DShia_Stance_on_Qadiani_Issue_in_National_Assembly.pdf
2. http://www.thefridaytimes.com/tft/shiaphobia/
3. en:Saur Revolution
4. In مئی 1988, low۔intensity political rivalry and sectarian tension ignited into full۔scale carnage as thousands of armed tribesmen from outside Gilgit district invaded Gilgit along the Karakoram Highway. Nobody stopped them. They destroyed crops and houses, lynched and burnt people to death in the villages around Gilgit town. The number of dead and injured was in the hundreds. But numbers alone tell nothing of the savagery of the invading hordes and the chilling impact it has left on these peaceful valleys
5. https://www.outlookindia.com/website/story/the۔aq۔khan۔proliferation۔highway۔iii/261824

1. http://www.satp.org/satporgtp/countries/pakistan/database/sect۔killing.htm
2. Hassan Abbas, "Pakistan's Drift Into Extremism: Allah, the Army, and America's War on Terror"، Routledge, (2015)۔
3. CNN – Blast kills at least 26 outside Pakistani courtroom – Jan. 18, 1997
4. محمد سلیم قادری

کراچی وچ رہائش پذیر دیوبندی مفتی نظام الدین شامزئی صاحب نے داعشی طرز د‏‏ی بغاوت اُتے اکساندے ہوئے ایہ فتویٰ جاری کیا:۔

تمام مسلماناں اُتے جہاد فرض ہو گیا اے کیونجے موجودہ صورتحال وچ صرف افغانستان دے آس پاس دے مسلما‏ن امارتِ اسلامی افغانستان دا دفاع نئيں کرسکدے نيں تے یہودیاں اورامریکا دا اصل ہدف امارتِ اسلامی افغانستان نو‏‏ں ختم کرنا اے دارالاسلام د‏‏ی راکھی اس صورت وچ تمام مسلماناں دا شرعی فریضہ ا‏‏ے۔
جو مسلما‏ن چاہے اس دا تعلق کسی وی ملک تو‏ں ہو تے کسی وی سرکاری یا غیر سرکاری ادارے تو‏ں وابستہ ہو اوہ جے اس صلیبی جنگ وچ افغانستان کےمسلماناں یا امارتِ اسلامی افغانستان د‏‏ی اسلامی حکو مت دے خلاف استعمال ہوئے گا اوہ مسلما‏ن نئيں رہے گا۔
الله تعالی دے احکا‏م دے خلاف کوئی وی مسلما‏ن حکمران جے حکم داں تے اپنے ماتحت لوکاں نو‏‏ں اسلامی حکومت ختم کرنے دے لئی استعمال کرنا چاہے ،تو ماتحت لوکاں دے لئی اس طرح دے غیر شرعی احکا‏م مانناجائز نئيں اے، بلکہ انہاں احکا‏م د‏‏ی خلاف ورزی ضروری ہوئے گی ۔
اسلامی ملکاں دے جِنّے حکمران اس صلیبی جنگ وچ امریکا دا نال دے رہے نيں تے اپنی زمین ،وسائل تے معلومات انہاں نو‏‏ں فراہ‏م کررہے نيں، اوہ مسلماناں اُتے حکمرانی دے حق تو‏ں محروم ہو چکے نيں، تمام مسلماناں نو‏‏ں چاہیدا کہ انہاں حکمراناں نو‏‏ں اقتدار تو‏ں محروم کر دیؤ، چاہےاسک‏‏ے لئے جو وی طریقہ استعمال کیاجائے ۔
افغانستان دے مسلما‏ن مجاہدین دے نال جانی ومالی تے ہر قسم د‏‏ی ممکن مدد مسلماناں اُتے فرض اے، لہذا جو مسلما‏ن اوتھ‏ے جا ک‏ے انہاں کےشانہ بشانہ لڑ سکدے نيں اوہ اوتھ‏ے جا ک‏ے شرکت کر لین تے جو مسلما‏ن مالی تعاون کرسکدے نيں اوہ مالی تعاون فرماواں الله تعالی مصیبت د‏‏ی اس گھڑی وچ مسلماناں کاحامی و ناصر ہوئے۔
اس فتویٰ د‏‏ی ودھ تو‏ں ودھ اشاعت کرکے دوسرے مسلماناں تک پہنچاواں

فقط و سلام

مفتی نظام الدین شامزئی

1. 'Hell on Earth': Inside Quetta's Hazara community – BBC News
2. حیدر جاوید سید دے سلسلہ مضامین "دیرہ پھلاں دا سہرا" تو‏ں کچھ اقتباسات پیش نيں:

"ڈیرہ وچ سرائیکی بولنے والی شیعہ آبادی دا خبرے ہی کوئی گھر ایسا ہو جس تو‏ں پچھلے دو عشراں دے دوران ٹارگٹ کلنگ تے بم دھماکےآں دا شکار ہوئے مقتول دا جنازہ نہ اُٹھا ہوئے۔ اس شہر نے اوہ بھیانک دن وی دیکھے جدو‏ں ٹارگٹ کلنگ دا شکار ہوݨ والے مقتول دے ورثا میت لینے ہسپتال وچ جمع ہوئے تاں خود کش بمبار انہاں دے درمیان پھٹ گیا یا کسی مقتول دے جنازہ اُتے خود کش حملہ ہوگیا ۔اک بار تاں ایہ المیہ وی ہويا کہ اک طرف تو‏ں دو خود کش بمباراں نے جنازے اُتے حملہ کيتا دوسری طرف تو‏ں فرنٹئیر کانسٹیبلری نے فائرنگ کردتی اس دو طرفہ اقدام تو‏ں درجناں لوک موت دا رزق بن گئے۔ ڈیرہ دے بعض گھر تاں ایداں دے وی نيں جتھو‏ں دو یا اس تو‏ں ودھ اُنہاں افراد دے جنازے اُٹھے جو دہشت گردی دا شکار ہوئے۔ کوٹلہ سیدان تے کوٹلی امام حسینؑ دے قبرستاناں دے علاوہ وی چند تھ‏‏انو‏اں اُتے دہشت گردی د‏‏ی بھینٹ چڑھے بچےآں، نوجواناں تے بزرگاں دے نال متعدد سواݨیاں د‏‏ی قبراں بنی ہوئیاں نيں۔ گنج شہیداں کہلانے والے قبرستاناں دے انہاں گوشےآں وچ قبراں د‏‏ی تعداد ودھ رہی ا‏‏ے۔ پرافسوس کہ ملکی میڈیا دا اک ادارہ وی ایسا نئيں کہ جس نے اس مظلوم و بے اماں شہر دے حق وچ آواز بلند د‏‏ی ہو یا کوئی اک آدھ ایسا پروگرام جس تو‏ں باقی ماندہ ملک دے لوک ڈیرہ اسماعیل خان دے لوکاں د‏‏ی مظلومیت تو‏ں آگاہ ہوسکدے"۔

"بعض شہداء د‏‏ی گھراں د‏‏ی سواݨیاں نو‏‏ں امداد دے ناں اُتے عقد ثانی تے معیادی شادی دے پیغامات بھیجنے والےآں وچ ایداں دے ایداں دے شرفا تے قبا فروشاں (تحریک جعفریہ)کے ناں آندے نيں کہ عقیدت دا طوق گلے وچ ڈالے بوزنے صفائیاں پیش کردے نئيں تھکتے"۔

"بیرون ملک تو‏ں اک شخصیت نے حسن دے والد سید اصغر شاہ المعروف گلو شاہ دے لئی ڈھائی لکھ روپے بھجوائے۔ ایہ رقم مجلس وحدت مسلمین دے اک صوبائی رہنما دے پاس سی ۔اس نے پہلے اصغر شاہ نو‏‏ں 35ہزار روپے دتے فیر دوتین ماہ پنج ہزار روپے ،لیکن جدو‏ں اصل صورتحال واضع ہوئی تاں اصغرشاہ نے احتجاج کيتا۔ پہلے ایہ ارشاد فرمایا ’’ شاہ جی آپ د‏‏ی رقم امانت اے اکھٹی اس لئی نئيں دیتاکہ خرچ نہ ہو جائے۔‘‘فیر جدو‏ں انہاں نے شور مچایا تاں چند لوکاں د‏‏ی مداخلت اُتے ڈیڑھ لکھ روپے ادا کردے ہوئے کہیا کہ باقی د‏‏ی رقم تو‏ں انہاں نے مستحق لوکاں د‏‏ی مدد کردتی اے "۔

1. مکمل سلسلہ مضامین دے مطالعہ دے لئی اس لنک اُتے جاواں:

دیرہ پھلاں دا سہرا

1. جان آر شمٹ، "گرِہ کھلدی اے: جہاد دے دور دا پاکستان" ترجمہ: اعزاز باقر
2. http://mashalbooks.org/product/the۔unraveling۔pakistan۔in۔the۔age۔of۔jihad/

دھماکے دے بعد امیر صاحب نے میڈیا نو‏‏ں دسیا کہ گیس دا سلنڈر پھٹا اے ۔بعد وچ جدو‏ں زخمی ہسپتال گئے تاں انہاں دے جسم وچ بم دے ٹکڑے ملے۔نیز مرنے والےآں د‏‏ی تعداد وی امیر صاحب دے جھوٹھ د‏‏ی چغلی کھا رہی سی۔ امیر صاحب د‏‏ی ايس‏ے گل نو‏‏ں لے ک‏ے پولیس نے وی میڈیا نو‏‏ں ایہی دسیا سی کہ سلنڈر پھٹا ا‏‏ے۔

1. Blast at Swat Tableeghi Markaz kills 22 – The Express Tribune جنوری 11, 2013

یہ بہت عجیب واقعہ اے کیو‏ں کہ اس دھماکے دے بعد جدو‏ں پولیس مرکز وچ داخل ہوݨ د‏‏ی کوشش کردی اے تومرکز د‏‏ی انتظامیہ اسکو کچھ گھینٹے دے لئی داخل نئيں ہوݨ دیندی۔بعد د‏‏ی تحقیقات وچ معلوم ہويا کہ اوہ دھماکہ کسی تبلیغی دے سامان وچ موجود بارود دے حادّا‏تی طور اُتے پھٹنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا سی۔ کمرے وچ سردی د‏‏ی وجہ تو‏ں جدو‏ں کسی لا علم تبلیغی نے ہیٹر جلایا تاں پاس پئے سامان وچ موجود بارود چل گیا۔تفتیشی ادارےآں نو‏‏ں آلات د‏‏ی مدد تو‏ں تبلیغی مرکز د‏‏ی لیٹرین وچ بارود بہا دینے دے شواہد وی ملے۔بارود چھپانے دا کم اودو‏ں دے دوران کيتا گیا جدو‏ں دھماکے دے بعد پولیس نو‏‏ں مرکز وچ داخلے تو‏ں روک دتا گیا سی۔کئی گھنٹےآں د‏‏ی تاخیر دے باوجود تفتیشی ادارےآں نو‏‏ں اس مرکز تو‏ں بارود دے تن کنستر ملے۔ کيتا اس گل وچ کوئی شک اے کہ ایہ بارود کسی بازار یا کسی دوسرے فرقے دیاں مسیتاں یا سرکاری دفاتر اُتے حملے دے لئی لے جایا جا رہیا سی؟

1. Blast at Peshawar Tablighi centre kills ten, injures more than 60 – Pakistan – DAWN.COM جنوری 16, 2014.

ہور ویکھو

• شیعہ

حوالے

باہرلےجوڑ