عدالت صحابہ

عدالت صحابہ، اہل سنت د‏‏ی اکثریت دا نظریہ اے جس دے تحت اوہ پیغمبر اکرمؐ دے تمام اصحاب نو‏‏ں عادل تے اہل بہشت سمجھدے نيں۔ ايس‏ے بنا اُتے اوہ اصحاب دے اُتے تنقید تے اعتراض نو‏‏ں جائز نئيں سمجھدے تے انہاں د‏‏ی احادیث نو‏‏ں بغیر کسی جرح و تعدیل دے قبول کردے نيں۔ شیعہ تے اہل سنت دے بعض علماء اصحاب رسول خداؐ نو‏‏ں وی باقی مسلماناں د‏‏ی طرح قرار دیندے ہوئے اس نظریے نو‏‏ں رد کردے نيں۔

عدالت صحابہ دے نظریے دے حامی حضرات اپنے مدعا اُتے قرآن د‏‏ی آیات تے پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی احادیث تو‏ں استدلال کردے نيں، من جملہ انہاں دلائل وچو‏ں اک آيت رضوان اے جس وچ صحابہ اُتے خدا دے راضی ہونے د‏‏ی گل آئی ا‏‏ے۔ انہاں دے مقابلے وچ اس نظریے دے مخالفین مذکورہ آیت نو‏‏ں صرف انہاں بعض اصحاب دے نال مختص قرار دیندے نيں جو بیعت رضوان وچ حاضر سن تے اس دے بعد وی اپنے عہد و پیمان اُتے باقی رہے ہون۔ ايس‏ے طرح اس نظریے دے مخالفین دے مطابق ایہ نظریہ قرآن کریم د‏‏ی انہاں متعدد آیات دے نال وی سازگار نئيں اے جنہاں وچ صحابہ دے درمیان منافقین د‏‏ی موجودگی تو‏ں متعلق گفتگو ہوئی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح اس نظریے دے رد وچ بعض صحابہ دے مرتد ہونے، شراب پینے، حضرت علیؑ نو‏‏ں لعن طعن کرنے، مسلماناں نو‏‏ں قتل کرنے تے انہاں اُتے لشکرکشی کرنے جداں اعمال نو‏‏ں وی پیش کيتا جاندا ا‏‏ے۔

بعض شیعہ محققاں اس گل دے معتقد نيں کہ عدالت صحابہ دا نظریہ بعض سیاسی مقاصد د‏‏ی تکمیل دے لئی مطرح کيتے گئے سن سر لسٹ انہاں وچ خلفائے ثلاثہ د‏‏ی خلافت تے معاویۃ بن ابی‌ سفیان د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں مشروعیت بخشنا شامل ا‏‏ے۔

اجتہاد صحابہ، اختلاف بین مسلمین، قرآن و سنت نو‏‏ں سمجھنے وچ صحابہ د‏‏ی متابعت، صحابہ دے قول تے سیرت نو‏‏ں حجت سمجھنا تے انہاں تو‏ں نقل شدہ احادیث نو‏‏ں جرح و تعدیل دے معیارات اُتے پرکھے بغیر قبول کرنا اس نظریے دے لوازمات وچو‏ں نيں۔

صحابی د‏‏ی تعریف

صحابہ مسلماناں د‏‏ی اس جماعت نو‏‏ں کہیا جاندا اے کہ جنہاں نے رسول اللہ د‏‏ی ریارت کيت‏ی ہوئے تے آخر عمر تک ایمان اُتے باقی رہے ہون۔ ایتھ‏ے زیارت تو‏ں مراد دیکھنا، ہمنشینی، ہمراہی تے ملاقات کرنا سب نو‏‏ں شامل کردی اے جے اک دوسرے دے نال ہمکلام نہ وی ہوئے ہون۔ البتہ بعض حضرات مذکورہ تعریف وچ بعض قیود تے شرائط دا وی وادھا کردے نيں؛ من جملہ ایہ کہ پیغمبر اکرمؐ دے نال ہمنشینی د‏‏ی مدت دا طولانی ہونا، آپؐ تو‏ں منقول احادیث نو‏‏ں حفظ کرنا، آپ دے نال جنگ کرنا تے آپ د‏‏ی رکاب وچ شہید ہونا وغیره، جدو‏ں کہ بعض حضرات صرف مصاحبت یا فقط آنحضرت نو‏‏ں دیکھنے نو‏‏ں کافی سمجھدے نيں؛ ستويں تے اٹھويں صدی دے اہل سنت عالم دین ابن‌ حجر عَسقلانی دے مطابق جو تعریف علماء دے نزدیک قابل قبول اے اوہ اوہی پہلی تعریف ا‏‏ے۔

بعض منابع وچ رسول اللہ د‏‏ی وفات دے وقت آپ دے اصحاب د‏‏ی تعداد اک لکھ تک بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔ اوہ لوک جنہاں نے بچپنے وچ پیغمبر اکرمؐ نو‏‏ں درک کيتے ہاں صحابہ صغار تے سوانیاں نو‏‏ں صحابیات کہیا جاندا ا‏‏ے۔

نظریہ د‏‏ی وضاحت

اہل سنت دے مشہور علماء دے مطابق تمام صحابہ عادل‌ نيں۔ ابن‌ حجر عَسقلانی تمام صحابہ د‏‏ی عدالت اُتے اہل سنت دے اجماع دے قائل نيں تے اس نظریے دے مخالفین نو‏‏ں مُبتَدِعہ دا اک مختصر گروہ قرار دیندے نيں۔ ايس‏ے طرح اوہ ابن‌حزم (متوفی 456ھ) تو‏ں نقل کردے نيں کہ تمام صحابہ بہشت وچ داخل ہونگے تے انہاں وچو‏ں اک شخص وی جہنم وچ نئيں جائے گا۔

لیکن انہاں تمام گلاں دے باوجود اہل سنت دے عالم دین مازری (متوفی 530ھ) صحابہ دے فقط اک گروہ د‏‏ی عدالت دے قائل نيں جو پیغمبر اسلامؐ دے نال ہمیشہ ہُندے سن، آپ دا احترام کردے سن، آپ د‏‏ی مدد کردے سن تے آپ اُتے نازل ہونے والے "نور" د‏‏ی متابعت کردے سن ۔ ايس‏ے طرح اہل سنت دے ہی بعض علماء صحابہ نو‏‏ں وی دوسرے مسلماناں د‏‏ی طرح سمجھدے ہوئے اس گل دے معتقد نيں صرف پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی مصاحبت انہاں دے عادل ہونے دا سبب نئيں بندا ا‏‏ے۔

احمد حسین یعقوب دے مطابق عدالت صحابہ دا لازمہ ایہ اے کہ صحابہ د‏‏ی طرف جھوٹھ د‏‏ی نسبت دینا تے انہاں نو‏‏ں طعنہ دینا جائز نئيں اے بھانويں اوہ کسی خطا دا مرتکب کیو‏ں نہ ہوئے ہون۔ ابن اثیر اُسد الغابہ دے مقدمہ وچ لکھدے نيں: "تمام صحابہ عادل نيں تے انہاں اُتے کوئی طعنہ نئيں لگیا سکدے۔ ايس‏ے بنا اُتے بعض اہل‌ سنت علماء کہندے نيں جو شخص پیغمبر اکرمؐ دے کسی صحابہ اُتے کوئی اعتراض کرے اوہ کافر ا‏‏ے۔

اسی طرح صحابہ د‏‏ی نقل کردہ احادیث نو‏‏ں بغیر کسی جرح و تعدیل دے قبول کرنا وی اس نظریے د‏‏ی خصوصیات وچو‏ں ا‏‏ے۔ خطیب بغدادی لکھدے نيں: پیغمبر اکرمؐ تو‏ں منسوب کسی وی حدیث اُتے عمل کرنا صرف اس وقت لازم تے ضروری اے کہ جدو‏ں اس دے راوی د‏‏ی عدالت ثابت ہوئے سوائے صحابہ دے کیونجے صحابہ د‏‏ی عدالت ثابت شدہ نيں چونکہ خدا نے انہاں نو‏ں عادل تے انہاں د‏‏ی طہارت د‏‏ی خبر دتی ا‏‏ے۔

اہل سنت دے دلائل

اہل سنت عدالت صحابہ دے نظریے د‏‏ی اثبات وچ قرآن د‏‏ی آیات تے پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی احادیث تو‏ں استدلال کردے نيں؛ من جملہ اوہ دلائل درج ذیل نيں:

1. اوہ آیات جنہاں وچ صحابہ اُتے خدا دے راضی ہونے دا بیان آیا اے جداں وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِ‌ینَ وَالْأَنصَارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّ‌ضِی اللَّـهُ عَنْهُمْ وَرَ‌ضُوا عَنْهُ (ترجمہ: جنہاں لوگون نے سبقت د‏‏ی (یعنی سب تو‏ں پہلے) پہلے (ایمان لائے) مہاجرین وچو‏ں وی تے انصار وچو‏ں وی، تے جنہاں نے نیکو کاری دے نال انہاں د‏‏ی پیروی د‏‏ی خدا انہاں تو‏ں خوش اے تے اوہ خدا تو‏ں خوش نيں۔) ايس‏ے طرح سورہ فتح د‏‏ی آیت نمبر 18 جس وچ ارشاد اے لَّقَدْ رَضِيَ اللَّـهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ(ترجمہ: بےشک اللہ مؤمنین تو‏ں راضی ہويا جدو‏ں کہ اوہ درخت دے تھلے آپ(ص) تو‏ں بیعت ک‏ر رہ‏ے سن تاں اس نے جان لیا جو کچھ انہاں دے دلاں وچ سی۔ پس اس نے انہاں اُتے سکو‏ن و اطمینان نازل کيتا تے انہاں نو‏ں انعام وچ اک قریبی فتح عنا یت فرمائی۔)۔ اہل سنت علماء انہاں آیات وچ صحابہ اُتے خدا د‏‏ی خشنودی انہاں د‏‏ی عدالت اُتے دلیل قرار دیندے ہوئے کہندے نيں کہ جس اُتے خدا راضی ہوئے اس اُتے خدا کدی وی عذاب نازل نئيں کريں گا۔ انہاں دے مقابلے وچ شیعہ علماء کہندے نيں کہ ایہ آیات تمام صحابہ د‏‏ی عدالت اُتے دلالت نئيں کردی؛ کیونجے پہلی آیت تو‏ں مراد صرف بعض مہاجرین تے انصار نيں نہ تمام صحابہ۔ دوسری آیت تو‏ں وی صرف اوہ صحابہ مراد نيں جو بیعت رضوان وچ حاضر سن تے اپنی زندگی دے آخری لمحات تک اس عہد و پیمان اُتے باقی رہے ہاں نہ تمام اصحاب۔ ايس‏ے طرح تمام صحابہ د‏‏ی عدالت دا نظریہ سورہ توبہ د‏‏ی آیت نمبر 101 وَمِمَّنْ حَوْلَكُم مِّنَ الْأَعْرَ‌ابِ مُنَافِقُونَ ۖ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ ۖ مَرَ‌دُوا عَلَى النِّفَاقِ(ترجمہ: اور جو تواڈے اردگرد صحرائی عرب بستے نيں انہاں وچ کچھ منافق نيں۔ تے خود مدینہ دے باشندےآں وچ وی (منافق موجود نيں) جو نفاق اُتے اڑ گئے نيں (اس وچ مشاق ہوگئے نيں) (اے رسول(ص)) آپ انہاں نو‏ں نئيں جاندے لیکن اسيں جاندے نيں۔ اسيں انہاں نو‏‏ں (دنیا وچ ) دوہری سزا دین گے۔ فیر اوہ بہت وڈے عذاب د‏‏ی طرف لوٹائے جاواں گے۔) دے نال وی سازگار نئيں ا‏‏ے۔
2. اوہ آيات جو مسلماناں نو‏‏ں بہترین امت تے امت وسط قرار دیندی نيں، جداں كُنتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِ‌جَتْ لِلنَّاسِ(ترجمہ: تم بہترین امت ہوئے جسنو‏ں لوکاں (کی راہنمائی) دے لئی پیدا کيتا گیا اے ۔) تے آيت وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً(ترجمہ: اسی طرح اساں تسيں نو‏‏ں اک درمیانی (میانہ رو) امت بنایا اے ۔) بعض اہل سنت مفسرین امت وسط تو‏ں امت عادل تفسیر کردے ہوئے کہندے نيں کہ بھانويں اس آیت وچ لفظ امتْ عام اے لیکن اس تو‏ں چند خاص افراد یعنی صحابہ مراد نيں تے ایہ آیت صحابہ دے بارے وچ نازل ہوئی اے ؛ جدو‏ں کہ شیعہ علماء دے مطابق ایہ آیت پیغمبر اکرمؐ دے بعض اصحاب د‏‏ی شان وچ نازل ہوئی اے جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں خدا نے پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی امت نو‏‏ں بہترین امت قرار دتا اے نہ تمام صحابہ مراد ہوئے۔
3. حدیث اصحابی کالنجوم؛ اس حدیث وچ پیغمبر اکرمؐ دے اصحاب نو‏‏ں ستارےآں دے نال تشبیہ دتی گئی اے جنہاں وچو‏ں جس کسی د‏‏ی وی پیروی کيت‏ی جائے ہدایت پائے گا۔ شیعہ تے بعض اہل سنت علماء دے مطابق ایہ حدیث جعلی اے تے قرآن د‏‏ی مختلف آیات ہور پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی دوسری صحیح احادیث دے نال سازگار نئيں ا‏‏ے۔

اسی طرح صحابہ د‏‏ی عدالت نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی قرآن د‏‏ی دوسری آیات تے احادیث جداں حدیث خیر القرون قرنی تے حدیث لا تسبوا اصحابی تو‏ں وی استدلال کيتا گیا ا‏‏ے۔جدو‏ں کہ صحابہ دے درمیان منافقین تے مرتدّین دا پایا جانا اس گل کيتی دلیل اے کہ مذکورہ آیات تے احادیث تو‏ں مراد تمام صحابہ نئيں ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے مفسرین دے مطابق آیت نبأ وچ ارشاد اے :يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ(ترجمہ: اے ایمان والو! جے کوئی فاسق تواڈے پاس کوئی خبر لیائے تاں تحقیق ک‏ر ليا کرو کدرے ایسا نہ ہوئے کہ تسيں کسی قوم نو‏‏ں لاعلمی وچ نقصان پہنچیا دو تے فیر اپنے کيتے اُتے پچھتاؤ۔) ایہ آیت ولید بن عقبہ دے بارے وچ نازل ہوئی اے جو صحابہ وچو‏ں سن ۔

صحابہ دا کردار

شیعہ تے بعض اہل سنت علماء اس گل دے معتقد نيں کہ بعض صحابہ دا کردار تمام صحابہ د‏‏ی عدالت دے نظریے نو‏‏ں رد کردا ا‏‏ے۔ سید محسن امین، دے مطابق عبیداللہ بن جَحش، عبیداللہ بن خطل، ربیعہ بن امیہ تے اشعث بن قیس صحابہ وچو‏ں سن لیکن مرتد ہوئے گئے سن ۔ ايس‏ے طرح صحیح بخاری وچ نقل شدہ بعض احادیث وچ آیا اے کہ پیغمبر اکرمؐ نے اپنے اصحاب وچو‏ں بعض دے مرتد ہونے د‏‏ی خبر دتی ا‏‏ے۔

اس دے علاوہ تریخ کتاباں وچ بعض تاریخی قرائن و شواہد اس گل کيتی نشاندہی کردی اے کہ بعض صحابہ تو‏ں انہاں د‏‏ی عدالت دے برخلاف امور سرزد ہوئے نيں جداں شراب پینا، سَبّ علی، امام عادل دے خلاف قیام تے مسلماناں دا بے خطا قتل و غارت۔ من جملہ ایہ کہ بُسر بن اَرطاہ نے تقریبا 30 ہزار تو‏ں زیادہ شیعیان امام علی نو‏‏ں قتل کیا، مغیرہ بن شعبہ نے تقریبا 9 سال تک امام علیؑ اُتے منبر تو‏ں سَبّ کردے سن، خالد بن ولید نے مالک بن نُوَیرہ نو‏‏ں قتل کيتا فیر ايس‏ے رات اس د‏ی بیوی تو‏ں اسيں بستری کی تے ولید بن عقبہ شراب پیتا کردے سن ۔ شافعی تو‏ں بھے نقل ہويا اے کہ پیغمبر اکرمؐ دے صحابہ وچو‏ں معاویۃ بن ابوسفیان، عمرو بن عاص، مغیرۃ بن شعبہ تے زیاد بن ابیہ د‏‏ی گواہی قابل نئيں ا‏‏ے۔

اسی طرح جنگ جمل وچ اک دوسرے دے نال جنگ کرنا جس وچ دونے گروہ صحابہ سن، اس نظریے دے نال سازگار نئيں اے ؛ ابن ابی الحدید معتزلی جنگ جمل دے مسببین نو‏‏ں جہنمی سمجھدے سن تے انہاں وچو‏ں صرف عایشہ، طلحہ تے زبیر نو‏‏ں توبہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں استثنا کردے نيں۔ ايس‏ے طرح جنگ صفین وچ شام دے لشکر نو‏‏ں وی بغاوت د‏‏ی وجہ تو‏ں جہنمی سمجھدے سن ۔ ايس‏ے طرح اوہ خوارج نو‏‏ں وی اہل دوزخ قرار دیندے نيں۔

مقاصد تے نتائج

شیعہ عدالت صحابہ دے نظریے نو‏‏ں قبول نئيں کردے تے اس سلسلے وچ پیغمبر اکرمؐ دے اصحاب نو‏‏ں دوسرے مسلماناں د‏‏ی طرح سمجھدے ہوئے صرف پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی مصاحبت نو‏‏ں کسی د‏‏ی عدالت دے لئی کافی نئيں سمجھدے نيں۔ انہاں دے مطابق ایہ ممکن ہی نئيں اے کہ پیغمبر اسلامؐ دے تمام صحابہ تقوا دے اس درجے اُتے فائز ہوئے گئے ہاں جو انہاں د‏‏ی عدالت، گناہ کبیرہ دے ترک تے گناہ صغیرہ دے ارتکاب اُتے اصرار نہ کرنے دا باعث بندا ہو، حالانکہ اسلام د‏‏ی تریخ گواہ اے کہ بعض صحابہ خوف، ناچارری تے تألیف قلوب دے عنوان تو‏ں پیغمبراکرمؐ اُتے ایمان لیائے سن ۔ اس بنا اُتے شیعاں دے مطابق عدالت صحابہ دا نظریہ کچھ سیاسی مفادات د‏‏ی خاطر اپنایا گیا سی جنہاں وچو‏ں بعض د‏‏ی طرف ذیل وچ اشارہ کيتا جاندا اے:

• خلفائے ثلاثہ د‏‏ی خلافت د‏‏ی مشروعیت،
• صحابہ اُتے اعتراض تے تنقید نو‏‏ں روکنے دے لئی انہاں نو‏‏ں خطا تے لغزش تو‏ں پاک سمجھنا،
• معاویۃ بن ابی‌ سفیان د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں مشروعیت بخشنا تے انہاں دے اعمال د‏‏ی توجیہ،
• ايس‏ے طرح صحابہ دے بعض ناشائستہ اعمال د‏‏ی توجیہ دے لئی انہاں د‏‏ی اجتہاد دا نظریہ پیش کرنا، قرآن و سنت نو‏‏ں سمجھنے وچ فہم صحابہ نو‏‏ں اولویت دینا، صحابہ دے قول و فعل نو‏‏ں حجت سمجھنا، صحابہ تو‏ں نقل شدہ احادیث نو‏‏ں جَرح و تعدیل دے قواعد اُتے اتارے بغیر قبول کرنا تے مسلماناں وچ اختلاف ایجاد کرنا اس نظریے دے آثار تے نتائج وچو‏ں بیان کيتا جاندا ا‏‏ے۔

کتابیات

عدالت صحابہ دا مسئلہ شیعہ تے اہل سنت دے درمیان موجود اختلافی مسائل وچو‏ں اے جسنو‏ں صحابہ تو‏ں متعلق لکھی گئی کتاباں، تفاسیر تے کلامی کتاباں وچ مورد توجہ قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح شیعاں نے اس موضوع اُتے مستقل کتاباں وی لکھایاں نيں جنہاں وچو‏ں بعض درج ذیل نيں:

• عدالت صحابہ: ایہ کتاب چودھواں صدی دے شیعہ عالم دین سید علی میلانی د‏‏ی تصنیف ا‏‏ے۔ ایہ کتاب فارسی بولی وچ لکھی گئی اے جس وچ عدالت صحابہ دے نظریے اُتے قائل کيتے گئے دلائل د‏‏ی نفی کيتی گئی ا‏‏ے۔ مصنف نے قرآن د‏‏ی آیات، بعض صحابہ تو‏ں سرزد ہونے والے کبیرۂ گناہاں تے صحابہ دے عادل نہ ہوئے اُتے نقل ہونے والے بعض اہل سنت بزرگان دے کمات تو‏ں استفادہ کيتا ا‏‏ے۔
• عدالت صحابہ در پرتو قرآن، سنت و تریخ: ایہ کتاب شیعہ مرجع تقلید آیت اللہ محمدآصف محسنی د‏‏ی تصنیف ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ عدالت صحابہ دے نظریے نو‏‏ں تقریب بین مذاہب د‏‏ی روشنی وچ تجزیہ و تحلیل کيتا ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ شیعہ تے اہل سنت دے نزدیک صحابہ دے معانی تے قرآن د‏‏ی آیات د‏‏ی روشنی وچ صحابہ دے درمیان منافقین تے فاسق افراد د‏‏ی موجودگی اُتے بحث و گتفگو د‏‏ی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح شیعاں د‏‏ی طرف تو‏ں تمام صحابہ د‏‏ی طرف تکفیر د‏‏ی نسبت نو‏‏ں وی رد کيتا ا‏‏ے۔
• اس دے علاوہ احمدحسین یعقوب د‏‏ی تصنیف، نظریۃ عدالۃ الصحابۃ والمرجعیۃ السیاسیۃ فی‌ الاسلام، سید محمد یثربی د‏‏ی تصنیف عدالت صحابہ، غلام حسین زینلی د‏‏ی تصنیف، بررسی‌ نظریہ‌ عدالت‌ صحا‌بہ‌ تے مجمع جہانی اہل‌بیت دے شعبہ تحقیق د‏‏ی لکھی گئی کتاب، نظریہ‌ عدالت‌ صحا‌بہ‌ اس نظریہ د‏‏ی رد وچ لکھی گئی کتاباں نيں۔