عدالت صحابہ
عدالت صحابہ، اہل سنت دی اکثریت دا نظریہ اے جس دے تحت اوہ پیغمبر اکرمؐ دے تمام اصحاب نوں عادل تے اہل بہشت سمجھدے نيں۔ ايسے بنا اُتے اوہ اصحاب دے اُتے تنقید تے اعتراض نوں جائز نئيں سمجھدے تے انہاں دی احادیث نوں بغیر کسی جرح و تعدیل دے قبول کردے نيں۔ شیعہ تے اہل سنت دے بعض علماء اصحاب رسول خداؐ نوں وی باقی مسلماناں دی طرح قرار دیندے ہوئے اس نظریے نوں رد کردے نيں۔
عدالت صحابہ دے نظریے دے حامی حضرات اپنے مدعا اُتے قرآن دی آیات تے پیغمبر اکرمؐ دی احادیث توں استدلال کردے نيں، من جملہ انہاں دلائل وچوں اک آيت رضوان اے جس وچ صحابہ اُتے خدا دے راضی ہونے دی گل آئی اے۔ انہاں دے مقابلے وچ اس نظریے دے مخالفین مذکورہ آیت نوں صرف انہاں بعض اصحاب دے نال مختص قرار دیندے نيں جو بیعت رضوان وچ حاضر سن تے اس دے بعد وی اپنے عہد و پیمان اُتے باقی رہے ہون۔ ايسے طرح اس نظریے دے مخالفین دے مطابق ایہ نظریہ قرآن کریم دی انہاں متعدد آیات دے نال وی سازگار نئيں اے جنہاں وچ صحابہ دے درمیان منافقین دی موجودگی توں متعلق گفتگو ہوئی اے۔ ايسے طرح اس نظریے دے رد وچ بعض صحابہ دے مرتد ہونے، شراب پینے، حضرت علیؑ نوں لعن طعن کرنے، مسلماناں نوں قتل کرنے تے انہاں اُتے لشکرکشی کرنے جداں اعمال نوں وی پیش کيتا جاندا اے۔
بعض شیعہ محققاں اس گل دے معتقد نيں کہ عدالت صحابہ دا نظریہ بعض سیاسی مقاصد دی تکمیل دے لئی مطرح کيتے گئے سن سر لسٹ انہاں وچ خلفائے ثلاثہ دی خلافت تے معاویۃ بن ابی سفیان دی سلطنت نوں مشروعیت بخشنا شامل اے۔
اجتہاد صحابہ، اختلاف بین مسلمین، قرآن و سنت نوں سمجھنے وچ صحابہ دی متابعت، صحابہ دے قول تے سیرت نوں حجت سمجھنا تے انہاں توں نقل شدہ احادیث نوں جرح و تعدیل دے معیارات اُتے پرکھے بغیر قبول کرنا اس نظریے دے لوازمات وچوں نيں۔
صحابی دی تعریف[سودھو]
صحابہ مسلماناں دی اس جماعت نوں کہیا جاندا اے کہ جنہاں نے رسول اللہ دی ریارت کيتی ہوئے تے آخر عمر تک ایمان اُتے باقی رہے ہون۔[۱] ایتھے زیارت توں مراد دیکھنا، ہمنشینی، ہمراہی تے ملاقات کرنا سب نوں شامل کردی اے جے اک دوسرے دے نال ہمکلام نہ وی ہوئے ہون۔[۲] البتہ بعض حضرات مذکورہ تعریف وچ بعض قیود تے شرائط دا وی وادھا کردے نيں؛ من جملہ ایہ کہ پیغمبر اکرمؐ دے نال ہمنشینی دی مدت دا طولانی ہونا، آپؐ توں منقول احادیث نوں حفظ کرنا، آپ دے نال جنگ کرنا تے آپ دی رکاب وچ شہید ہونا وغیره،[۳] جدوں کہ بعض حضرات صرف مصاحبت یا فقط آنحضرت نوں دیکھنے نوں کافی سمجھدے نيں؛[۴] ستويں تے اٹھويں صدی دے اہل سنت عالم دین ابن حجر عَسقلانی دے مطابق جو تعریف علماء دے نزدیک قابل قبول اے اوہ اوہی پہلی تعریف اے۔[۵]
بعض منابع وچ رسول اللہ دی وفات دے وقت آپ دے اصحاب دی تعداد اک لکھ تک بیان کيتی گئی اے۔[۶] اوہ لوک جنہاں نے بچپنے وچ پیغمبر اکرمؐ نوں درک کيتے ہاں صحابہ صغار تے سوانیاں نوں صحابیات کہیا جاندا اے۔[۷]
نظریہ دی وضاحت[سودھو]
اہل سنت دے مشہور علماء دے مطابق تمام صحابہ عادل نيں۔[۸] ابن حجر عَسقلانی تمام صحابہ دی عدالت اُتے اہل سنت دے اجماع دے قائل نيں تے اس نظریے دے مخالفین نوں مُبتَدِعہ دا اک مختصر گروہ قرار دیندے نيں۔[۹] ايسے طرح اوہ ابنحزم (متوفی 456ھ) توں نقل کردے نيں کہ تمام صحابہ بہشت وچ داخل ہونگے تے انہاں وچوں اک شخص وی جہنم وچ نئيں جائے گا۔[۱۰]
لیکن انہاں تمام گلاں دے باوجود اہل سنت دے عالم دین مازری (متوفی 530ھ) صحابہ دے فقط اک گروہ دی عدالت دے قائل نيں جو پیغمبر اسلامؐ دے نال ہمیشہ ہُندے سن، آپ دا احترام کردے سن، آپ دی مدد کردے سن تے آپ اُتے نازل ہونے والے "نور" دی متابعت کردے سن ۔[۱۱] ايسے طرح اہل سنت دے ہی بعض علماء صحابہ نوں وی دوسرے مسلماناں دی طرح سمجھدے ہوئے اس گل دے معتقد نيں صرف پیغمبر اکرمؐ دی مصاحبت انہاں دے عادل ہونے دا سبب نئيں بندا اے۔[۱۲]
احمد حسین یعقوب دے مطابق عدالت صحابہ دا لازمہ ایہ اے کہ صحابہ دی طرف جھوٹھ دی نسبت دینا تے انہاں نوں طعنہ دینا جائز نئيں اے بھانويں اوہ کسی خطا دا مرتکب کیوں نہ ہوئے ہون۔[۱۳] ابن اثیر اُسد الغابہ دے مقدمہ وچ لکھدے نيں: "تمام صحابہ عادل نيں تے انہاں اُتے کوئی طعنہ نئيں لگیا سکدے۔[۱۴] ايسے بنا اُتے بعض اہل سنت علماء کہندے نيں جو شخص پیغمبر اکرمؐ دے کسی صحابہ اُتے کوئی اعتراض کرے اوہ کافر اے۔[۱۵]
اسی طرح صحابہ دی نقل کردہ احادیث نوں بغیر کسی جرح و تعدیل دے قبول کرنا وی اس نظریے دی خصوصیات وچوں اے۔ خطیب بغدادی لکھدے نيں: پیغمبر اکرمؐ توں منسوب کسی وی حدیث اُتے عمل کرنا صرف اس وقت لازم تے ضروری اے کہ جدوں اس دے راوی دی عدالت ثابت ہوئے سوائے صحابہ دے کیونجے صحابہ دی عدالت ثابت شدہ نيں چونکہ خدا نے انہاں نوں عادل تے انہاں دی طہارت دی خبر دتی اے۔[۱۶]
اہل سنت دے دلائل[سودھو]
اہل سنت عدالت صحابہ دے نظریے دی اثبات وچ قرآن دی آیات تے پیغمبر اکرمؐ دی احادیث توں استدلال کردے نيں؛[۱۷] من جملہ اوہ دلائل درج ذیل نيں:
- اوہ آیات جنہاں وچ صحابہ اُتے خدا دے راضی ہونے دا بیان آیا اے جداں وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَالْأَنصَارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضِی اللَّـهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ (ترجمہ: جنہاں لوگون نے سبقت دی (یعنی سب توں پہلے) پہلے (ایمان لائے) مہاجرین وچوں وی تے انصار وچوں وی، تے جنہاں نے نیکو کاری دے نال انہاں دی پیروی دی خدا انہاں توں خوش اے تے اوہ خدا توں خوش نيں۔) ايسے طرح سورہ فتح دی آیت نمبر 18 جس وچ ارشاد اے لَّقَدْ رَضِيَ اللَّـهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ(ترجمہ: بےشک اللہ مؤمنین توں راضی ہويا جدوں کہ اوہ درخت دے تھلے آپ(ص) توں بیعت کر رہے سن تاں اس نے جان لیا جو کچھ انہاں دے دلاں وچ سی۔ پس اس نے انہاں اُتے سکون و اطمینان نازل کيتا تے انہاں نوں انعام وچ اک قریبی فتح عنا یت فرمائی۔)۔[۱۸] اہل سنت علماء انہاں آیات وچ صحابہ اُتے خدا دی خشنودی انہاں دی عدالت اُتے دلیل قرار دیندے ہوئے کہندے نيں کہ جس اُتے خدا راضی ہوئے اس اُتے خدا کدی وی عذاب نازل نئيں کريں گا۔[۱۹] انہاں دے مقابلے وچ شیعہ علماء کہندے نيں کہ ایہ آیات تمام صحابہ دی عدالت اُتے دلالت نئيں کردی؛ کیونجے پہلی آیت توں مراد صرف بعض مہاجرین تے انصار نيں نہ تمام صحابہ۔[۲۰] دوسری آیت توں وی صرف اوہ صحابہ مراد نيں جو بیعت رضوان وچ حاضر سن تے اپنی زندگی دے آخری لمحات تک اس عہد و پیمان اُتے باقی رہے ہاں نہ تمام اصحاب۔[۲۱] ايسے طرح تمام صحابہ دی عدالت دا نظریہ سورہ توبہ دی آیت نمبر 101 وَمِمَّنْ حَوْلَكُم مِّنَ الْأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ ۖ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ ۖ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ(ترجمہ: اور جو تواڈے اردگرد صحرائی عرب بستے نيں انہاں وچ کچھ منافق نيں۔ تے خود مدینہ دے باشندےآں وچ وی (منافق موجود نيں) جو نفاق اُتے اڑ گئے نيں (اس وچ مشاق ہوگئے نيں) (اے رسول(ص)) آپ انہاں نوں نئيں جاندے لیکن اسيں جاندے نيں۔ اسيں انہاں نوں (دنیا وچ ) دوہری سزا دین گے۔ فیر اوہ بہت وڈے عذاب دی طرف لوٹائے جاواں گے۔) دے نال وی سازگار نئيں اے۔
- اوہ آيات جو مسلماناں نوں بہترین امت تے امت وسط قرار دیندی نيں، جداں كُنتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ(ترجمہ: تم بہترین امت ہوئے جسنوں لوکاں (کی راہنمائی) دے لئی پیدا کيتا گیا اے ۔)[۲۲] تے آيت وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً(ترجمہ: اسی طرح اساں تسيں نوں اک درمیانی (میانہ رو) امت بنایا اے ۔)[۲۳] بعض اہل سنت مفسرین امت وسط توں امت عادل تفسیر کردے ہوئے[۲۴] کہندے نيں کہ بھانويں اس آیت وچ لفظ امتْ عام اے لیکن اس توں چند خاص افراد یعنی صحابہ مراد نيں تے ایہ آیت صحابہ دے بارے وچ نازل ہوئی اے ؛[۲۵] جدوں کہ شیعہ علماء دے مطابق ایہ آیت پیغمبر اکرمؐ دے بعض اصحاب دی شان وچ نازل ہوئی اے جنہاں دی وجہ توں خدا نے پیغمبر اکرمؐ دی امت نوں بہترین امت قرار دتا اے نہ تمام صحابہ مراد ہوئے۔[۲۶]
- حدیث اصحابی کالنجوم؛ اس حدیث وچ پیغمبر اکرمؐ دے اصحاب نوں ستارےآں دے نال تشبیہ دتی گئی اے جنہاں وچوں جس کسی دی وی پیروی کيتی جائے ہدایت پائے گا۔ شیعہ تے بعض اہل سنت علماء دے مطابق ایہ حدیث جعلی اے تے قرآن دی مختلف آیات ہور پیغمبر اکرمؐ دی دوسری صحیح احادیث دے نال سازگار نئيں اے۔[۲۷]
اسی طرح صحابہ دی عدالت نوں ثابت کرنے دے لئی قرآن دی دوسری آیات[۲۸] تے احادیث جداں حدیث خیر القرون قرنی تے حدیث لا تسبوا اصحابی توں وی استدلال کيتا گیا اے۔[۲۹]جدوں کہ صحابہ دے درمیان منافقین تے مرتدّین دا پایا جانا اس گل کيتی دلیل اے کہ مذکورہ آیات تے احادیث توں مراد تمام صحابہ نئيں اے۔[۳۰] مثال دے طور اُتے مفسرین دے مطابق آیت نبأ وچ ارشاد اے :يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ(ترجمہ: اے ایمان والو! جے کوئی فاسق تواڈے پاس کوئی خبر لیائے تاں تحقیق کر ليا کرو کدرے ایسا نہ ہوئے کہ تسيں کسی قوم نوں لاعلمی وچ نقصان پہنچیا دو تے فیر اپنے کيتے اُتے پچھتاؤ۔) [۳۱] ایہ آیت ولید بن عقبہ دے بارے وچ نازل ہوئی اے جو صحابہ وچوں سن ۔[۳۲]
صحابہ دا کردار[سودھو]
شیعہ تے بعض اہل سنت علماء اس گل دے معتقد نيں کہ بعض صحابہ دا کردار تمام صحابہ دی عدالت دے نظریے نوں رد کردا اے۔ سید محسن امین، دے مطابق عبیداللہ بن جَحش، عبیداللہ بن خطل، ربیعہ بن امیہ تے اشعث بن قیس صحابہ وچوں سن لیکن مرتد ہوئے گئے سن ۔[۳۳] ايسے طرح صحیح بخاری وچ نقل شدہ بعض احادیث وچ آیا اے کہ پیغمبر اکرمؐ نے اپنے اصحاب وچوں بعض دے مرتد ہونے دی خبر دتی اے۔[۳۴]
اس دے علاوہ تریخ کتاباں وچ بعض تاریخی قرائن و شواہد اس گل کيتی نشاندہی کردی اے کہ بعض صحابہ توں انہاں دی عدالت دے برخلاف امور سرزد ہوئے نيں جداں شراب پینا، سَبّ علی، امام عادل دے خلاف قیام تے مسلماناں دا بے خطا قتل و غارت۔ من جملہ ایہ کہ بُسر بن اَرطاہ نے تقریبا 30 ہزار توں زیادہ شیعیان امام علی نوں قتل کیا،[۳۵] مغیرہ بن شعبہ نے تقریبا 9 سال تک امام علیؑ اُتے منبر توں سَبّ کردے سن،[۳۶] خالد بن ولید نے مالک بن نُوَیرہ نوں قتل کيتا فیر ايسے رات اس دی بیوی توں اسيں بستری کی[۳۷] تے ولید بن عقبہ شراب پیتا کردے سن ۔[۳۸] شافعی توں بھے نقل ہويا اے کہ پیغمبر اکرمؐ دے صحابہ وچوں معاویۃ بن ابوسفیان، عمرو بن عاص، مغیرۃ بن شعبہ تے زیاد بن ابیہ دی گواہی قابل نئيں اے۔[۳۹]
اسی طرح جنگ جمل وچ اک دوسرے دے نال جنگ کرنا جس وچ دونے گروہ صحابہ سن، اس نظریے دے نال سازگار نئيں اے ؛ ابن ابی الحدید معتزلی جنگ جمل دے مسببین نوں جہنمی سمجھدے سن تے انہاں وچوں صرف عایشہ، طلحہ تے زبیر نوں توبہ کرنے دی وجہ توں استثنا کردے نيں۔ ايسے طرح جنگ صفین وچ شام دے لشکر نوں وی بغاوت دی وجہ توں جہنمی سمجھدے سن ۔ ايسے طرح اوہ خوارج نوں وی اہل دوزخ قرار دیندے نيں۔[۴۰]
مقاصد تے نتائج[سودھو]
شیعہ عدالت صحابہ دے نظریے نوں قبول نئيں کردے تے اس سلسلے وچ پیغمبر اکرمؐ دے اصحاب نوں دوسرے مسلماناں دی طرح سمجھدے ہوئے صرف پیغمبر اکرمؐ دی مصاحبت نوں کسی دی عدالت دے لئی کافی نئيں سمجھدے نيں۔[۴۱] انہاں دے مطابق ایہ ممکن ہی نئيں اے کہ پیغمبر اسلامؐ دے تمام صحابہ تقوا دے اس درجے اُتے فائز ہوئے گئے ہاں جو انہاں دی عدالت، گناہ کبیرہ دے ترک تے گناہ صغیرہ دے ارتکاب اُتے اصرار نہ کرنے دا باعث بندا ہو، حالانکہ اسلام دی تریخ گواہ اے کہ بعض صحابہ خوف، ناچارری تے تألیف قلوب دے عنوان توں پیغمبراکرمؐ اُتے ایمان لیائے سن ۔[۴۲] اس بنا اُتے شیعاں دے مطابق عدالت صحابہ دا نظریہ کچھ سیاسی مفادات دی خاطر اپنایا گیا سی جنہاں وچوں بعض دی طرف ذیل وچ اشارہ کيتا جاندا اے:
- خلفائے ثلاثہ دی خلافت دی مشروعیت،
- صحابہ اُتے اعتراض تے تنقید نوں روکنے دے لئی انہاں نوں خطا تے لغزش توں پاک سمجھنا،
- معاویۃ بن ابی سفیان دی سلطنت نوں مشروعیت بخشنا تے انہاں دے اعمال دی توجیہ،[۴۳]
- ايسے طرح صحابہ دے بعض ناشائستہ اعمال دی توجیہ دے لئی انہاں دی اجتہاد دا نظریہ پیش کرنا، قرآن و سنت نوں سمجھنے وچ فہم صحابہ نوں اولویت دینا، صحابہ دے قول و فعل نوں حجت سمجھنا، صحابہ توں نقل شدہ احادیث نوں جَرح و تعدیل دے قواعد اُتے اتارے بغیر قبول کرنا تے مسلماناں وچ اختلاف ایجاد کرنا اس نظریے دے آثار تے نتائج وچوں بیان کيتا جاندا اے۔[۴۴]
کتابیات[سودھو]
عدالت صحابہ دا مسئلہ شیعہ تے اہل سنت دے درمیان موجود اختلافی مسائل وچوں اے جسنوں صحابہ توں متعلق لکھی گئی کتاباں،[۴۵] تفاسیر[۴۶] تے کلامی[۴۷] کتاباں وچ مورد توجہ قرار دتا گیا اے۔ ايسے طرح شیعاں نے اس موضوع اُتے مستقل کتاباں وی لکھایاں نيں جنہاں وچوں بعض درج ذیل نيں:
- عدالت صحابہ: ایہ کتاب چودھواں صدی دے شیعہ عالم دین سید علی میلانی دی تصنیف اے۔ ایہ کتاب فارسی بولی وچ لکھی گئی اے جس وچ عدالت صحابہ دے نظریے اُتے قائل کيتے گئے دلائل دی نفی کيتی گئی اے۔ مصنف نے قرآن دی آیات، بعض صحابہ توں سرزد ہونے والے کبیرۂ گناہاں تے صحابہ دے عادل نہ ہوئے اُتے نقل ہونے والے بعض اہل سنت بزرگان دے کمات توں استفادہ کيتا اے۔
- عدالت صحابہ در پرتو قرآن، سنت و تریخ: ایہ کتاب شیعہ مرجع تقلید آیت اللہ محمدآصف محسنی دی تصنیف اے۔ اس کتاب وچ عدالت صحابہ دے نظریے نوں تقریب بین مذاہب دی روشنی وچ تجزیہ و تحلیل کيتا اے۔ اس کتاب وچ شیعہ تے اہل سنت دے نزدیک صحابہ دے معانی تے قرآن دی آیات دی روشنی وچ صحابہ دے درمیان منافقین تے فاسق افراد دی موجودگی اُتے بحث و گتفگو دی اے۔ ايسے طرح شیعاں دی طرف توں تمام صحابہ دی طرف تکفیر دی نسبت نوں وی رد کيتا اے۔[۴۸]
- اس دے علاوہ احمدحسین یعقوب دی تصنیف، نظریۃ عدالۃ الصحابۃ والمرجعیۃ السیاسیۃ فی الاسلام، سید محمد یثربی دی تصنیف عدالت صحابہ، غلام حسین زینلی دی تصنیف، بررسی نظریہ عدالت صحابہ تے مجمع جہانی اہلبیت دے شعبہ تحقیق دی لکھی گئی کتاب، نظریہ عدالت صحابہ اس نظریہ دی رد وچ لکھی گئی کتاباں نيں۔
حوالے[سودھو]
- ↑ ابن حجر عسقلانی، الإصابۃ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۵۸.
- ↑ شہید ثانی، الرعایۃ فی علم الدرایۃ، ۱۴۰۸ق، ص۳۳۹.
- ↑ ر ک: ابن حجر عسقلانی، الإصابۃ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۵۹.
- ↑ یعقوب، نظریۃ عدالۃ الصحابۃ، ۱۴۲۹ق، ص۱۵.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، الإصابۃ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۵۹.
- ↑ شہید ثانی، الرعایۃ فی علم الدرایۃ، ۱۴۰۸ق، ص۳۴۵.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، الإصابۃ، ۱۴۱۵ق، ج٧، ص٦٧۹؛ ج۸، ص۱۱۳.
- ↑ ابن اثیر، اسد الغابہ، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۰؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۹۹۲م/۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۔
- ↑ ابن حجر عسقلانی، الاصابۃ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱٦۲۔
- ↑ ابن حجر عسقلانی، الاصابۃ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱٦۳۔
- ↑ مراجع کنید: ابن حجر عسقلانی، الاصابۃ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱٦۳۔
- ↑ ابن ابیالحدید، شرح نہجالبلاغہ، ۱۳٧۸-۱۳۸۴ق، ج۱، ص۹۔
- ↑ یعقوب، نظریۃ عدالۃ الصحابۃ، ۱۴۲۹ق، ص۱۵۔
- ↑ ابن اثیر، اسد الغابہ، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۰۔
- ↑ ابن حجر عسقلانی، الاصابۃ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱٦۲۔
- ↑ خطیب بغدادی، الکفایہ، المکتبۃ العلمیہ، ج۱، ص٦۴۔
- ↑ خطیب بغدادی، الکفایہ، المکتبۃ العلمیہ، ج۱، ص٦۴؛ ابن حجر عسقلانی، الاصابۃ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱٦۲.
- ↑ خطیب بغدادی، الکفایہ، المکتبۃ العلمیہ، ج۱، ص٦۴؛ ابن حجر عسقلانی، الاصابۃ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱٦۲-۱٦۳.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۹۹۲م/۱۴۱۲ق، ج۱، ص۴.
- ↑ علامہ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱٧ق، ج۹، ص۳٧۴؛ سبحانی، الالہیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۴۴۵.
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۹، ص۳۲۹.
- ↑ سورہ آل عمران، آیت ۱۱۰.
- ↑ سورہ بقرہ، آیت ۱۴۳.
- ↑ سیوطی، الدرالمنثور، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۴۴؛ فخر رازی، تفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۸۴.
- ↑ خطیب بغدادی، الکفایہ، المکتبۃ العلمیہ، ج۱، ص٦۴.
- ↑ علامہ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱٧ق، ج۱، ص۱۲۳.
- ↑ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۴۴۳.
- ↑ سورہ فتح، آيت ۲۹؛ سورہ حدید آیت ۱۱؛ سورہ حشر، آیات ۸- ۱۰؛ سورہ توبہ، آیت ۱۱٧؛ رجوع کرن دوخی، عدالۃ الصحابہ بین القداسۃ و الواقع، ۱۴۳۰ق، ص۴۲-۸٧.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، الاصابۃ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱٦۵.
- ↑ علامہ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱٧ق، ج۹، ص۳٧۴.
- ↑ سورہ حجرات، آیت ٦.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳٧۲ش، ج۹، ص۱۹۸.
- ↑ امین، اعیان الشیعۃ، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م، ج۱، ص۱٦۳۔
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۸، ص۱۲۱، ح٦۵۸۵۔
- ↑ ابن اعثم کوفی، الفتوح، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م، ج۴، ص۲۳۸۔
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۰۰ق/۱۹٧۹م، ج۵، ص۲۴۳۔
- ↑ ابن حجر عسقلانی، الاصابہ، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۵٦۱۔
- ↑ ابن حجر عسقلانی، الاصابہ، ۱۴۱۵ق، ج٦، ص۴۸۲۔
- ↑ ابوریۃ، شیخ المضیرۃ ابوہریرۃ، دار المعارف، ص۲۱۹۔
- ↑ ابن ابیالحدید، شرح نہجالبلاغہ، ۱۳٧۸-۱۳۸۴ق، ج۱، ص۹۔
- ↑ شہید ثانی، الرعایۃ فی علم الدرایۃ، ۱۴۰۸ق، ص۳۴۳؛ امین، اعیان الشیعۃ، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م، ج۱، ص۱٦۱۔
- ↑ امین، اعیان الشیعۃ، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م، ج۱، ص۱٦۲۔
- ↑ یعقوب، نظریۃ عدالۃ الصحابہ، ۱۴۹ق، ص۱۰۵-۱۰۸۔
- ↑ فخعلی، «»گفتمان عدالت صحابہ»۔
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۹۹۲م/۱۴۱۲ق، ج۱، ص۴؛ ابن اثیر، اسد الغابہ، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۰؛ ابن حجر عسقلانی، الاصابۃ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱٦۱-۱٦۵۔
- ↑ رجوع کرن علامہ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱٧ق، ج۹، ص۳٧۴-۳٧۵۔
- ↑ رجوع کرن: سبحانی، الالہیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۴۴۵۔
- ↑ حدیث نت، «عدالت صحابہ در پرتو قرآن، سنت و تریخ۔»
مآخذ[سودھو]
- قرآن کریم۔
- ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابہ فی معرفۃ الصحابہ، دار الفکر، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹ء۔
- ابن ابی الحدید، عبد الحمید، شرح نہج البلاغۃ، بہ کوشش محمد ابو الفضل ابراہیم، قاہرہ، ۱۳٧۸-۱۳۸۴ق/۱۹۵۹-۱۹٦۴ء۔
- ابن عبد البر، یوسف بن عبداللہ، الاستیعاب فی معرفۃ الاصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۹۹۲ء/۱۴۱۲ق۔
- ابن اعثم کوفی، احمد بن اعثم، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱ء۔
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابۃ فی تمییز الصحابہ، تحقیق عادل احمد عبد الموجود، علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیۃ، ۱۴۱۵ق۔
- ابو ریۃ، محمود، شیخ المضیرۃ ابو ہریرۃ، مصر، دار المعارف، بیتا۔
- امین، سید محسن، اعیان الشیعۃ، تحقق حسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸ء۔
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، تحقیق دار طوق النجاۃ، ۱۴۲۲ق۔
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق احسان عباس، بیروت، جمعیۃ المستشرقین الالمانیہ، ۱۴۰۰ق/۱۹٧۹ء۔
- حمیدی، محمد بن فتوح، الجمع بین الصحیحین البخاری و مسلم، تحقیق علی حسین البواب، بیروت، دار ابن حزم، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲ء۔
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، الکفایہ فی علم الروایۃ، تحقیق ابو عبداللہ السورقی و ابراہیم حمدی المدنی، مدینہ، المکتبۃ العلمیہ، بیتا۔
- دوخی، یحیی عبد الحسین، عدالۃ الصحابہ بین القداسۃ و الواقع، المجمع العالمی لاہل بیت، ۱۴۳۰ق۔
- سبحانی، جعفر، الالہیات علی ہدی الکتاب و السنہ و العقل، قم، المرکز العالمی للدراست الاسلامیہ، ۱۴۱۲ق۔
- شہید ثانی، زین الدین بن علی، الرعایۃ، فی علم الدرایۃ، تحقیق عبد الحسین محمد علی بقال، قم: مکتبۃ آیۃ اللہ العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۸ق۔
- طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابستہ بہ جامعہ مدرسین حوزہ علمیہ قم، ۱۴۱٧ق۔
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمہ محمد جواد بلاغی، تہران، انتشارات ناصر خسور، ۱۳٧۲ش۔
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، مقدمہ آقا بزرگ تہرانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا۔
- یعقوب، احمد حسین، نظریۃ عدالۃ الصحابہ، راجعہ علی الکورانی عاملی، ۱۴۹ق۔
- فخعلی، محمد تقی، مجموعہ گفتمانہای مذاہب اسلامی، گفتمان عدالت صحابہ، مشعر، تہران، بیتا۔
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||