تفسیر الصافی (کتاب)

تفسیر الصافی

موضوع	تفسیر قرآن کریم
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|تفسیر الصافی (کتاب)]] ویکی ماخذ اُتے

تفسیر الصافی، ملا محسن فیض کاشانی (1007–1091 ھ) د‏‏ی عربی بولی وچ لکھی گئی قرآن د‏‏ی تفسیر ا‏‏ے۔ جس وچ روائی روش دے تحت قرآن د‏‏ی تفسیر كی گئی ا‏‏ے۔ اختصار تے جامعیت د‏‏ی خصوصیات دے پیش نظر ایہ تفسیر ہر دور وچ مورد توجہ رہی ا‏‏ے۔ فیض کاشانی نے اس کتاب وچ مختلف انظار بیان کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں اس دا ناں صافی انتخاب کيتا ا‏‏ے۔

یہ تفسیر کلامی، عرفانی تے ادبی ابحاث اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ مؤلف نے ايس‏ے تفسیر دا خلاصہ بنام الاصفیٰ د‏‏ی صورت وچ کیہ ا‏‏ے۔

سبب تالیف

فیض کاشانی مقدمے وچ تفسیرنگاری تے تفاسیر اُتے کم لکھے جانے دے اعتراض دے بعد لکھدے نيں :بہرحال ميں نے حالے تک اس قدر تعداد وچ تفاسیر لکھے جانے دے باوجود انہاں وچ مہذب تے وافی و کافی بیان تو‏ں مزین تشنگان نو‏‏ں سیراب کرنے والی تفسیر نئيں پائی تے وچ امیدوار ہاں کہ ایہ تفسیر ايس‏ے صنف تو‏ں قرار پائے کہ جس دا انتظار اے ہور ایسی تفسیر ہو کہ جو غیر شفاف تے نامفہوم روایات وچو‏ں صحیح روایات اُتے مشتمل ہو ۔

روش مؤلف

تفسیر صافی وچ فیض کاشانی تفسیر بیضاوی تو‏ں بہت زیادہ متاثر اے یہانتک کہ جے کسی جگہ بیضاوی تو‏ں کسی آیت دے ذیل وچ کوئی روایت مذکور نئيں ہوئی تاں اوتھ‏ے بیضاوی د‏‏ی اصل عبارت یا معمولی سی تبدیلی دے ساتھاس دتی عبارت ذکر کردا اے ۔

فیض کاشانی نے مقدمہ لکھنے دے بعد تے اصل تفسیر شروع کرنے تو‏ں پہلے اپنی تفسیر دے مقدمات دے عنوان تو‏ں بارہ مقدمے ذکر کيتے نيں کہ جو التفسیر و المفسرون وچ محمد ہادی معرفت دے بقول تفسیر دے ابتدائی بہترین مقدمات وچو‏ں نيں کہ جنہاں نو‏ں مصنف نے بہترین وجہ دے نال ترتیب دتا اورایداں دے ضروری مطالب اُتے مشتمل نيں کہ ہر مفسر دا انہاں تو‏ں آگاہ ہونا ضروری اے ۔

علم تفسیر

اہ‏م تفاسیر

شیعہ تفاسیر: تفسیرابوالجارود150-160ھ. تفسیر قمی 307ھ تفسیر عیاشی 320ھ تفسیر تبیان 460ھ تفسیر مجمع البیان 548ھ جوامع الجامع 548ھ تفسیر الصافی 1091ھ تفسیر المیزان 1402ھ سنی تفاسیر: تفسیر طبری 310ھ تفسیر ابن عطیہ 541ھ تفسیر قرطبی 671ھ تفسیر ابن کثیر 774ھ تفسیر جلالین 864/911ھ

تفسیری رجحان

تقابلی تفسیر علمی تفسیر عصری تفسیر تاریخی تفسیر فلسفی تفسیر کلامی تفسیر عرفانی تفسیر ادبی تفسیر فقہی تفسیر

تفسیری روشاں

تفسیر قرآن بہ قرآن تفسیر روایی تفسیر عقلی تفسیر اجتہادی

قسماں تفسیر

ترتیبی تفسیر موضوعی تفسیر

اصطلاحات علم تفسیر

اسباب نزول ناسخ و منسوخ محکم و متشابہ تحدی اعجاز قرآن جری

مقدمات دے مطالب درج ذیل نيں :

• پہلا مقدمہ : فضیلت قرآن، روایات اہل بیت د‏‏ی روشنی وچ اس تو‏ں تمسک کرنے تے انہاں دے دشمناں دے متعلق.
• دوسرا مقدمہ: قرآن دے ظاہر و باطن دا تمام علم اہل بیت جاندے نيں ۔
• تیسرا مقدمہ: کل قرآن اولیاءاللّه د‏‏ی شان تے انہاں دے دشمناں دے متعلق نازل ہويا اے ۔
• چوتھا مقدمہ:علوم قرآن تو‏ں مربوط مطالب اُتے مشتمل جداں تفسیر و تأویل، ظاہر و باطن، محکم و متشابہ، ناسخ و منسوخ و...۔
• پنجواں مقدمہ : تفسیر بالرأی دا مفہوم تے اس تو‏ں ممنوعیت دا بیان ۔
• چھٹا مقدمہ: عدم تحریف قرآن.
• ساتواں مقدمہ: قرآن ہر چیز دے بیان وچ اے ، اصول معارف دینی تے قواعد شرعی اس وچ بیان ہوئے نيں۔
• اٹھواں مقدمہ: مختلف قراتاں ا ور انکا اعتبار ۔
• نواں مقدمہ:قرآن دا دفعی تے تدریجی نزول ۔
• دسواں مقدمہ: شفاعت قرآن ، تلاوت دا ثواب اوراس دتی حفاظت۔
• گیارھواں مقدمہ :تلاوت قرآن تے اسک‏‏ے آداب۔
• بارھواں مقدمہ: اصطلاحات دا بیان تے اس کتاب د‏‏ی تفسیری روش۔.

تفسیر صافی دے مآخذ

فیض کاشانی نے نقل روایات وچ تفسیری تے غیر تفسیری متعدد مآخذ تو‏ں استفادہ کيتا ا‏‏ے۔ روایات نو‏‏ں سند دے حذف دے نال بیان کيتا اے ہور کئی موارد وچ حوالہ وی ذکر کيتا ا‏‏ے۔ بعض تھ‏‏انو‏اں اُتے مکمل روایت تو‏ں اجتناب کردے ہوئے صرف مطلوبہ حصے نو‏‏ں ذکر کيتا اے تے بعض جگہاں اُتے روایات د‏‏ی تحلیل، جمع یا توجیہ وی ذکر کيتی ا‏‏ے۔

تفسیر دے مآخذ تے انہاں دے ذک‏ر دے تھ‏‏انو‏اں د‏‏ی تعداد:

1. تفسیر قمی 2072 مقام.
2. تفسیر عیاشی 1055 مقام.
3. تفسیر مجمع البیان 1010 مقام.
4. الارشاد شیخ مفید 9 مقام.
5. اعتقادات صدوق 9 مقام.
6. سعد السعود 9 مقام.
7. کمال الدین 104 مقام.
8. الاحتجاج طبرسی 159 مقام.
9. الامالی صدوق 44 مقام.
10. بصائر الدرجات 42 مقام.
11. رہتل الاحکا‏م 115 مقام.
12. توحید صدوق 144 مقام.
13. تفسیر امام حسن عسکری 86 مقام.
14. من لا یحضرہ الفقیہ 200 مقام.
15. کافی 1400 مقام.
16. جوامع الجامع 124 مقام.
17. الخصال 147 مقام.
18. علل الشرائع 168 مقام.
19. عیون اخبار الرضا(ع) 158 مقام.
20. الوافی 7 مقام.
21. مصباح الشریعہ 24 مقام.
22. االخرائج و الجرائح 16 مقام.
23. معانی الاخبار 129 مقام.
24. نہج البلاغہ 49 مقام.
25. ثواب الاعمال 11 مقام.
26. عوالی اللئالی 12 مقام.
27. قرب الاسناد 28 مقام.
28. مناقب ابن شہر آشوب 45 مقام.
29. روضۃ الواعظین 17 مقام.
30. محاسن برقی 43 مقام.
31. تحف العقول 1 مقام.
32. تفسیر تبیان 2 مقام.
33. عدة الاصول 2 مقام.
34. مختصر البصائر 3 مقام.
35. مصباح المتہجد 5 مقام.
36. طب الائمہ 4 مقام.
37. شواہد التنزیل 4 مقام.
38. و...

اس بنا اُتے بیشتر روایات تفسیر قمی، تفسیر عیاشی، کافی و تفسیر مجمع البیان تو‏ں مذکور نيں ۔

آراء تے اقوال

تفسیر صافی انہاں تفاسیر وچو‏ں اے کہ جس اُتے تمام متاخرین نے اپنی کتاباں وچ اعتماد کيتا اے مثلا علامہ طباطبائی نے تفسیر المیزان وچ اس تو‏ں استشہاد کيتا ا‏‏ے۔ اس حقیقت نو‏‏ں تفسیر میزان وچ تتبع کرنے والا با آسانی نو‏‏ں جان لے گا۔ ایہ گل میزان دے مؤلف دے نزدیک تفسیر صافی د‏‏ی منزلت، مقام تے اس اُتے اعتماد کرنے اُتے دلالت کردی ا‏‏ے۔

محمد هادی معرفت لکھدے نيں: تفسیر صافی مجموعی طور اُتے اک نفیس تے ارزشمند تفسیر اے کہ جس وچ آیات د‏‏ی تفسیر تے تاویل وچ اہل بیت د‏‏ی تقریبا تمام روایات ذکر نيں۔ بھانويں بعض موارد وچ مربوط و غیر مربوط مباحث اک جگہ اکٹھا ذکر ہوئے نيں۔

سید محمد علی ایازی کہندے نيں: ایہ تفسیر دوسری تفاسیر دے مقابلے وچ مختصرہے گذشتہ زمانے وچ حوزہ دے طلبا تے علما وچ اسنو‏ں پذیرائی حاصل رہی تے اوہ اس تو‏ں اپنی تحقیقات وچ استناد کردے رہ‏‏ے۔ یہانتک کہ حوزۂ علمیہ دے درسی متون وچ شام‏ل رہی۔

محمد حسین ذہبی ہور لکھدے نيں: تفسیر صافی ایسی کتاب اے جس دے مؤلف نے قرآن نو‏‏ں امامیہ دے اصول مذهب دے مطابق پیش کيتا ا‏‏ے۔ اس کتاب دا مقام تے حیثیت مذہب امامیہ اثنا عشریہ د‏‏ی دوسری کتاباں د‏‏ی مانند اے کہ اوہ معتقد نيں کہ دوسرے تمام افراد د‏‏ی نسبت معانی قرآن دے اسرار تو‏ں زیادہ آگاہ تے دانا تر نيں۔

تفسیر صافی تو‏ں متعلق علمی آثار

ملا محسن فیض نے خود تفسیر صافی دا الاصفیٰ دے ناں تو‏ں خلاصہ کيتا۔

تفسیر صافی شروع تو‏ں ہی علما وچ مورد توجہ رہی ايس‏ے بنا اُتے اس اُتے تعلیقے لگائے گئے تے اسنو‏ں فارسی وچ ترجمہ کيتا گیا۔ مثلا:

1. حاشیۂ ملیا آقا خوئی تبریزی (متوفا 1307 ھ)
2. حاشیۂ سید صدر الدین یزدی
3. حاشیۂ ملیا عبد الرضا دماوندی (متوفا 1160 ھ)
4. حاشیۂ میرزا محمد علی طباطبائی وامق یزدی (زبان عربی) (متوفا 1240 ھ)
5. حاشیۂ میرزا محمد تویسرکانی۔ تفسیر صافی د‏‏ی شرح اے جس دا اصل نسخہ مؤلف دے ہتھ تو‏ں لکھیا ہويا کتابخانۂ نجف اشرف وچ موجود ا‏‏ے۔
6. حسن زادہ آملی کہندے نيں: تفسیر روان جاوید (۵ جلد) مولف مرزا محمد ثقفی تفسیر صافی دا ترجمہ ا‏‏ے۔
7. ترجمۂ تفسیر صافی: مترجم سبحانی
8. ترجمۂ محمد باقر ساعدی خراسانی کہ نشر صفا تہران نے 1405 ھ وچ طبع ہويا۔ ایہ 368 صفحات اُتے مشتمل سی۔
9. حاشیۂ دہگردی: تألیف سید ابو القاسم حسینی 14 و اوائل قرن 15 ھ دے امامیہ علما وچو‏ں نيں۔

کتاب دے خطی نسخے تے طباعت

اہمیت تے علمائے اسلامی دے درمیاں رائج ہونے د‏‏ی بنا اُتے تفسیر صافی دے فراوان نسخے موجود نيں تے ایہ چاپ ہونے والی پہلی تفسیر ا‏‏ے۔

• پہلی مرتبہ تبریز (ایران) تو‏ں 1269 ھ وچ دو جلداں د‏‏ی صورت وچ طبع ہوئی۔ اس دا ناشر دار الطباعہ محمد مہدی تبریزی سی۔
• چاپ ہور: تبریز تو‏ں ہی خط محمد رحیم ہمدانی وچ مطبعہ محمد تقی تبریزی نے سنہ 1272 ھ وچ شائع کيتی۔
• چاپ سنگی: سنہ 1274 ھ بمبئی (ہندوستان)
• چاپ ہور: ایران وچ ابو الحسن شعرانی د‏‏ی تصحیح دے نال کتاب فروشی اسلامیہ (تہران ایران) نے نشر کيتی۔
• چاپ بیروت (لبنان): مؤسسہ الاعلمی للمطبوعات نے سنہ 1399 ھ وچ طبع ہوئی۔

حوالے

منابع

• فیض کاشانی، محسن، التفسیر الصافی، قم، مؤسسہ الہادی، ۱۴۱۶ ق
• معرفت، محمد ہادی، تفسیر و مفسران، قم، مؤسسہ فرہنگی التمہید، ۱۳۸۰
• ذہبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، دار الکتب الحدیثہ، ۱۳۹۶ ق
• ایازی، سید محمد علی، شناخت نامہ تفاسیر، کتاب مبین، ۱۳٧۸ ش