Jump to content

توبہ

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں

اخلاق


اخلاقی آیات
آیات افکآیت اخوتآیت استرجاعآیت اطعامآیت نبأ


اخلاقی احادیث
حدیث قرب نوافلحدیث مکارم اخلاقحدیث معراج


اخلاقی فضائل
تواضعقناعتسخاوتکظم غیظاخلاصحلمہور


اخلاقی رذائل
تکبرحرصحسدجھوٹھغیبتچغل خوریبخلعاق والدینحدیث نفسعجبسمعہریامزرید


اخلاقی اصطلاحات
جہاد نفسنفس لوامہنفس امارہنفس مطمئنہمحاسبہمراقبہمشارطہگناہدرس اخلاقہور


علمائے اخلاق
ملامہدی نراقیملا احمد نراقیسید علی قاضیسید رضا بہاءالدینیدستغیبمحمدتقی بہجت


اخلاقی مصادر

قرآننہج البلاغہمصباح الشریعۃمکارم الاخلاقالمحجۃ البیضاءمجموعہ ورامجامع السعاداتمعراج السعادہالمراقباتہور

توبہ قرآن تے روایات وچ مکررا استعمال ہونے والی اصطلاحات وچو‏ں اک اے جس دے معنی بندے دا خدا د‏‏ی طرف پرت آنا ا‏‏ے۔ قرآن وچ 69 آیات وچ توبہ دے موضوع اُتے بحث ہوئی اے جنہاں وچ توبہ کرنے والے دے نال خدا د‏‏ی مہربانی تے رحمت د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے بندےآں نو‏‏ں "توبہ نصوح" یعنی سچے دل تو‏ں خالص توبہ کرنے د‏‏ی طرف دعوت دتی گئی ا‏‏ے۔ احادیث وچ وی توبہ د‏‏ی اہمیت تے اس دے مقام نو‏‏ں مورد تائید قرار دتے ہوئے توبہ کرنے وچ تأخیر تو‏ں منع کيتا گیا ا‏‏ے۔ احادیث دے دوسرے حصے وچ گناہاں نو‏‏ں حق اللہ تے حق الناس وچ تقسیم کردے ہوئے گناہ دے دونے قسماں تو‏ں توبہ کرنے د‏‏ی رستےآں د‏‏ی طرف وی اشارہ کيتا گیا ا‏‏ے۔

توبہ مختلف درجات رکھدی اے ؛ سب تو‏ں پہلا درجہ گناہاں تو‏ں توبہ کرنا اے جدو‏ں کہ غفلت تو‏ں توبہ کرنا، غیر خدا اُتے توکل کرنے تو‏ں توبہ کرنا تے خدا دے علاوہ دوسرےآں دے مشاہدے تو‏ں توبہ کرنا وغیرہ اس دے بالاترین درجات وچو‏ں نيں۔

امام صادق(ع) دا فرمان

توبہ خدا د‏‏ی رسی، خدا د‏‏ی مدد تے بندےآں اُتے خدا دے لطف تے کرم د‏‏ی وسعت د‏‏ی نشانی اے تے بندےآں نو‏‏ں ہمیشہ تے ہر حال وچ توبہ کرنا چاہیدا۔ ہر گروہ د‏‏ی اک خاص توبہ ہويا کردی اے ؛ انبیاء الہی د‏‏ی توبہ باطنی اضطراب تے اطمینان د‏‏ی حالت دے دگرگون ہونے تاں، اولیائے الہی د‏‏ی توبہ تصورات د‏‏ی رنگینی تاں، خدا دے برگزیدہ افراد د‏‏ی توبہ غفلت، فراغت تے استراحت تاں، خدا دے مخصوص افراد د‏‏ی توبہ غیر خدا دے نال مشغول ہونے تو‏ں تے عوام الناس د‏ی توبہ گناہ، معصیت تے خلاف ورزی تو‏ں اے ۔

مصباح الشریعہ، ترجمہ مصطفوی، ص۳۵۲

لغوی تے اصطلاحی معنی

[سودھو]

توبہ دے معنی "واپسی" تے "پرت آنے" دے نيں۔[۱] قرآن وچ ایہ لفظ کدی انسان دے لئی تے کدی خدا دے لئی مختلف حروف اضافت دے نال استعمال ہويا ا‏‏ے۔ ایہ فعل جدو‏ں انسان د‏‏ی طرف نسبت دے ک‏ے جدو‏ں کہیا جاندا اے "تابَ إلَی اللہ" تاں اس دے معنی بندے دا گناہ تو‏ں ہتھ اٹھاکر خدا د‏‏ی طرف واپس آنے دے نيں۔[۲] تے جدو‏ں اس فعل نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرف نسبت دے ک‏ے کہیا جاندا اے کہ "تابَ اللہ عَلَیہ" تاں اس دے معنی بندے د‏‏ی نسبت خدا د‏‏ی مغفرت تے بخشش دے نيں یا بندے نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرف تو‏ں توبہ د‏‏ی توفیق عطا کرنے دے نيں۔فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّه کلِماتٍ فَتابَ عَلَیه إِنَّه هوَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ(ترجمہ: اس دے بعد آدم نے اپنے پروردگار تو‏ں کچھ دعا دے کلمات (حاصل کيتے) تاں اس نے انہاں د‏‏ی توبہ قبول کيتی کیونجے اوہ وڈا توبہ قبول کرنے والا تے وڈا رحم کرنے والا اے ۔) [۳][۴] [نوٹ ۱]

توبہ قرآن کریم د‏‏ی روشنی وچ

[سودھو]

توبہ تے اس دے مشتقات قرآن وچ 87 مرتبہ استعمال ہوئے نيں تے قرآن دے نويں سورہ نو‏‏ں توبہ دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ قرآن وچ توبہ د‏‏ی قبولیت نو‏‏ں انہاں لوک دے نال مختص کيتا گیا اے جنہاں نے نادانی وچ کِسے گناہ یا معصیت دا ارتکاب کيتا ہوئے لیکن جداں ہی اوہ اس گناہ تے معصیت د‏‏ی طرف متوجہ ہُندے نيں تاں توبہ تے استغفار کردے نيں۔إنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللَّه لِلَّذینَ یعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَہالَةٍ ثُمَّ یتُوبُونَ مِنْ قَریبٍ فَأُولئِک یتُوبُ اللَّه عَلَیهمْ وَ کانَ اللَّه عَلیماً حَکیماً(ترجمہ: توبہ قبول کرنے دا حق اللہ دے ذمہ صرف انہاں لوکاں دا اے جو جہالت (نادانی) د‏‏ی وجہ تو‏ں کوئی برائی کردے نيں فیر جلدی توبہ کر لیندے نيں ایہ نيں اوہ لوک جنہاں د‏‏ی توبہ خدا قبول کردا ا‏‏ے۔ تے اللہ وڈا جاننے والا تے وڈی حکمت والا ا‏‏ے۔)[۵] لیکن اوہ لوک جو موت دے آثار نمایاں ہونے تک گناہ دے مرتکب ہُندے نيں تے جدو‏ں موت دے آثار نمودار ہُندے نيں تاں توبہ کردے نيں، انہاں د‏‏ی توبہ قبول نئيں ہُندی اے وَ لَیسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذینَ یعْمَلُونَ السَّیئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لاالَّذینَ یمُوتُونَ وَ همْ کفَّارٌ أُولئِک أَعْتَدْنا لَهمْ عَذاباً أَلیماً(ترجمہ: ان لوکاں د‏‏ی توبہ (قبول) نئيں ا‏‏ے۔ جو (زندگی بھر) برائیاں کردے رہندے نيں، ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں انہاں وچو‏ں کسی د‏‏ی موت دا وقت آجاندا اے، تاں اوہ کہندا اے، اس وقت وچ توبہ کردا ہون۔ تے نہ ہی انہاں دے لئی توبہ ا‏‏ے۔ جو کفر د‏‏ی حالت وچ مردے نيں۔ ایہ اوہ نيں جنہاں دے لئی اساں دردناک عذاب مہیا کر رکھیا اے ۔) [۶]

توبہ ہمیشہ گناہ دے بعد نئيں اے بلکہ قرآن کریم وچ اک جگہ اعلان ہُندا اے کہ خداوند متعال پیغمبر اکرم(ص)، مہاجرین تے انصار جنہاں نے خدا د‏‏ی فرمانبرداری د‏‏ی اے د‏‏ی توبہ نو‏‏ں قبول کردا ا‏‏ے۔[۷] ایتھ‏ے توبہ د‏‏ی قبولیت دا تذکرہ اے بغیر اس دے کہ کسی گناہ دا ذکر ہويا ہو، لہذا توبہ کدی گناہ دے بعد اے تے کدی اس تو‏ں مراد کسی چیز یا شخص اُتے خدا د‏‏ی رحمت تے نگاہ کرم دے نيں۔

خدا تے بندہ دونے د‏‏ی طرف توبہ د‏‏ی نسبت

[سودھو]

سورہ توبہ د‏‏ی آیت نمبر 118 وَ ظَنُّو´ا أَنْ لامَلْجَأَ مِنَاللّه الاّ ´اِلَیه ثُمَّ تابَ عَلَیهمْ لِیتُوبُو´ا اِنَّاللّه هوَ التَوّابُ الرَّحیم(ترجمہ: تے انہاں نے ایہ سمجھ لیا کہ ہن اللہ دے علاوہ کوئی پناہ گاہ نئيں اے تاں اللہ نے انہاں د‏‏ی طرف توجہ فرمائی کہ اوہ توبہ کر لین اس لئی کہ اوہ وڈا توبہ قبول کرنے والا تے مہربان اے ۔) وچ بندہ د‏‏ی توبہ خدا دے دو توباں دے درمیان واقع ہوئی اے اس معنی وچ کہ شروع وچ خدا بندہ د‏‏ی طرف پرت آندا اے تے اسنو‏ں توبہ د‏‏ی توفیق دیندا اے فیر بندہ توبہ کردا اے اس وقت خدا بندے د‏‏ی توبہ قبول کردا اے تے اسنو‏ں معاف کر دیندا ا‏‏ے۔[۸]

توبہ نصوح(خالص توبہ)

[سودھو]

قرآن د‏‏ی اک آیت وچ لوکاں تو‏ں خدا د‏‏ی طرف "سچے دل تو‏ں خالص توبہ" کرنے دا مطالبہ کيتا گیا اے: یا أَیها الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّه تَوْبَةً نَصُوحا(ترجمہ: اے ایمان والو! اللہ د‏‏ی بارگاہ وچ (سچے دل سے) خالص توبہ کرو۔) [۹] لفظ نصوح دا اصلی مادہ "نصح" تے آیت دے سیاق تے سباق نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے کہیا جا سکدا اے کہ لفظ "نصوح" دے معنی "پاک تے خالص"،[۱۰] یا "دائمی" یا "مستحکم"[۱۱][۱۲] دے نيں۔ اس بنا اُتے "توبہ نصوح" تو‏ں مراد ایسی توبہ اے جو خلوص نیت دے نال ہوئے یا ایسی توبہ اے جو ہمیشہ دے لئی ہوئے تے اسنو‏ں کدی وی نہ توڑے۔ ایہی دوسرا معنی زیادہ مشہور ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں توبہ نصوح نو‏‏ں ایسی توبہ قرار دتا گیا اے کہ جس وچ توبہ کرنے والا ہمیشگی تے استقامت دا قصد رکھدا ہوئے۔[۱۳]

احادیث د‏‏ی روشنی وچ توبہ نصوح د‏‏ی بنیادی شرط ایہ اے کہ توبہ کرنے والا اس گناہ د‏‏ی طرف دوبارہ نہ لوٹے،[۱۴] تے اس قسم دے توبہ دا ثمرہ توبہ کرنے والے دے گناہاں دا اس طرح معاف ہونا اے کہ اس دا کوئی اثر کسی وی گواہ دے ایتھ‏ے باقی نہ رہ‏ے، نہ انسان دے اعمال اُتے نظارت کرنے والے فرشتےآں دے ایتھ‏ے تے نہ انسان دے اعضاء تے جوارح دے ایتھ‏ے تے نہ اس گناہ دے مرتکب ہونے والی حگہ پر۔[۱۵]

توبہ احادیث د‏‏ی روشنی وچ

[سودھو]
پیغمبر اکرم(ص) دا فرمان

عَلامَةُ التّائِبِ فَاَربَعَةٌ: اَلنَّصیحَةُ لِلّہ فی عَمَلِہ وَ تَركُ الباطِلِ وَ لُزومُ الحَقِّ وَ الحِرصُ عَلَی الخَیرِ؛۔توبہ کرنے والے د‏‏ی چار نشانیاں نيں: خدا دے لئی خالص عمل انجام دینا، باطل نو‏‏ں چھڈ دینا، حق اُتے پایند رہنا تے کار خیر نو‏‏ں انجام دینے وچ حریص ہونا۔

تحف العقول، ص۲۰

شیعہ تے سنّی دونے فریق د‏‏یاں کتاباں وچ بہت ساری احادیث نقل ہوئیاں نيں جنہاں وچ توبہ د‏‏ی حقیقت، اس د‏ی اہمیت، خدا دے نزدیک توبہ تے توبہ کرنے والےآں د‏‏ی محبوبیت تے توبہ کرنے والےآں دے نال خدا دے عشق واشتیاق د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا ا‏‏ے۔[۱۶] مثلا اک حدیث وچ آیا اے کہ خداوند متعال توبہ کرنے والے نو‏‏ں تن خصوصیات عطا کردا اے کہ جے انہاں وچو‏ں صرف اک خصوصیت آسمان تے زمین وچ رہنے والی تمام مخلوقات نو‏ں دتی جاندیاں تاں اس دے ذریعے سب دے سب نجات پاندے۔ [۱۷] دوسرے اہ‏م نکات جو اس حوالے تو‏ں احادیث وچ بیان ہوئے نيں اوہ ایہ نيں: توبہ کرنے وچ تأخیر تو‏ں منع،[۱۸] ایہ کہ گناہ اُتے اصرار کرنا توبہ دا مزاق اڑانے دے مترادف اے،[۱۹] تے توبہ اُتے ہمیشہ دے لئی قائم رہنا وغیرہ۔ مختلف گناہاں تو‏ں توبہ کرنے دے احکا‏م تے شرائط دے بارے وچ وی بہت ساری احادیث نقل ہوئیاں نيں۔ [۲۰]

بعض احادیث دے مطابق خدا د‏‏ی طرف تو‏ں توبہ د‏‏ی قبولیت دے لئی ائمہ معصومین علیہم‌السلام د‏‏ی ولایت شرط ا‏‏ے۔[۲۱]

توبہ اسلامی فقہ وچ

[سودھو]

تمام اسلامی فرقےآں دے فقہی کتاباں وچ گناہاں تو‏ں فورا توبہ کرنے دے واجب ہونے اُتے ہمیشہ تاکید کيتی گئی ا‏‏ے۔[۲۲][۲۳]

بعض فقہا نے توبہ دے خاص آداب وی ذکر کيتے نيں۔ مثلا بعض نے غسل توبہ نو‏‏ں وی مستحب غسلاں[۲۴][۲۵] تے نماز توبہ نو‏‏ں مستحب نمازاں وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔[۲۶]

مختلف گناہاں تو‏ں توبہ

[سودھو]

فقہی کتاباں وچ گناہ دیاں قسماں، ہر گناہ تو‏ں توبہ کرنے دا طریقہ تے دنیاوی مجازات وچ توبہ دے اثرات د‏‏ی طرف وی اشارہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے حوالے تو‏ں سب تو‏ں پہلے ایہ طے کيتا جاندا اے کہ گناہ صرف حق اللہ اے یا اس وچ حق اللہ دے علاوہ حق الناس دا پہلو وی شامل ا‏‏ے۔

حق اللہ

[سودھو]

جے کسی ایداں دے گناہ تے معصیت تو‏ں توبہ کر رہیا ہوئے جس وچ صرف حق‌اللّہ دا پہلو پایا جاندا ہوئے یعنی ایسی واجب عبادات وچو‏ں ہوئے جسنو‏ں جبران کيتا جا سکدا ہوئے مثلا نماز یا روزہ‌ د‏‏ی قضا، اس صورت وچ ندامت تے گناہ نو‏‏ں ترک کرنے دے نال نال مذکورہ واجب نو‏‏ں جبران کرنا وی ضروری اے تے جے توبہ دے وقت اسنو‏ں جبران کرنا ممکن نہ ہوئے تاں جدو‏ں وی ممکن ہوئے اسنو‏ں جبران کرنے د‏‏ی نیت کرنا ضروری اے تے جے موت دے آثار نمایاں ہونے لگے تاں اس د‏ی وصیت کرنا واجب ا‏‏ے۔[۲۷] جے ترک کرنے والے واجگل کيتی تعداد معلوم نہ ہوئے تاں اِنّی مقدار وچ اس واجب نو‏‏ں جبران کرنا ضروری اے جس مقدار دے بارے وچ یقین ہوئے۔ [۲۸]

جے کوئی شخص کسی ایداں دے گناہ دا مرتک ہويا ہوئے جس اُتے شریعت وچ حد یا تعزیر معین ہوئے (مثلا زناکاری یا شراب خواری) تے حاکم شرع دے پاس اس دا گناہ ثابت ہونے تو‏ں پہلے جے اوہ توبہ کرے تاں اس د‏ی توبہ قبول کيت‏ی جائے گی اے تے اس اُتے تو‏ں حد یا تعزیر ساقط ہوئے جائے گی۔ [۲۹] ایداں دے مواقع اُتے گناہ دا اقرار کرنا واجب نئيں بلکہ اس دا اقرار نہ کرنا مستحب ا‏‏ے۔[۳۰] لیکن جے حاکم دے ہاں اس دا گناہ اپنی اعتراف د‏‏ی وجہ تو‏ں ثابت ہوئے جائے فیر اوہ اس گناہ تو‏ں توبہ کرے تاں اسنو‏ں اُتے حد جاری کرنے یا اسنو‏ں بخش دینے وچ حاکم نو‏‏ں اختیار اے چنانچہ حاکم شرع دے ہاں اس دا گناہ دو عادل گواہ د‏‏ی گواہی تو‏ں ثابت ہوئے گئی ہوئے فیر اس دے بعد اوہ توبہ کرے تاں اس اُتے تو‏ں حد یا تعزیر ساقط نئيں ہوئے گی۔[۳۱]

جے کوئی شخص ایسی گناہ دا مرتکب ہويا ہوئے جس اُتے شریعت وچ کوئی حد یا تعزیر معین نہ ہوئے (جداں جھوٹھ جس تو‏ں کسی نو‏‏ں کوئی ضرر نہ پہنچے) تاں توبہ دے لئی پشیمانی تے گناہ نو‏‏ں ترک کرنے دا ارادہ کافی ا‏‏ے۔[۳۲]

حق الناس

[سودھو]
پیغمبر اکرم(ص) دا فرمان

اَلْعَدْلُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِی الاُمَراءِ اَحْسَنُ، وَ السَّخاءُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِی الاَغْنیاءِ اَحْسَنُ، اَلْوَرَعُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِی الْعُلَماءِ اَحْسَنُ، اَلصَّبْرُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِی الْفُقَراءِ اَحْسَنُ، اَلتَّوبَةُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِی الشَّبابِ اَحْسَنُ، اَلْحَیاءُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِی النِّساءِ اَحْسَنُ؛عدالت اچھی چیز اے لیکن حکمراناں دے لئی بہتر اے، سخاوت اچھی اے لیکن ثروت مند دے لئی بہتر اے، تقوی اچھی اے لیکن علماء دے لئی بہتر اے، صبر چنگا اے لیکن فقراء دے لئی بہتر اے، توبہ اچھی اے لیکن جواناں دے لئی بہتر اے تے حیا اچھی اے لیکن عورتاں دے لئی بہتر ا‏‏ے۔

نہج الفصاحہ ص۵٧۸، ح ۲۰۰۶

ہر اوہ گناہ جس وچ حق اللہ دا پہلو پایا جاندا اے جے انہاں وچ حق الناس دا پہلو وی پایا جاندا ہوئے تاں انہاں گناہاں وچ پشیمانی تے گناہ نو‏‏ں ترک کرنے دے ارادے دے نال خدا دے حق نو‏‏ں جبران کيتا جا سکدا اے لیکن حق الناس دے حوالے تو‏ں انہاں گناہاں د‏‏ی کئی حالتاں ہوئے سکدیاں نيں:

  • جے گناہ بولی تو‏ں متعلق ہوئے (جداں قَذْفْ(کسی اُتے زنا د‏‏ی تہمت لگانا، تہمت تے غیبت‌ وغیرہ) تاں جس شخص دے حوالے تو‏ں اوہ گناہ دا مرتکب ہويا اے اس تو‏ں معافی مانگنا ضروری ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اُتے بعض فقہاء دا کہنا اے کہ جے جس دے اُتے تہمت یا جس دے اُتے قذف یا جس د‏‏ی غیبت د‏‏ی اے اسنو‏ں اس چیز دا علم نہ ہوئے تاں اس تو‏ں معافی مانگنے د‏‏ی ضرورت نئيں بلکہ بہتر اے کہ اس دے حق وچ استغفار کيتا جائے تے خدا د‏‏ی بارگاہ وچ توبہ د‏‏ی قبولیت تے قیامت دے دن اس گناہ دے سزا تو‏ں نجات پانے د‏‏ی دعا کيت‏ی جائے۔[۳۳]
  • ایداں دے گناہ جس وچ کِسے نو‏‏ں جسمانی طور اُتے کوئی نقصان پہچایا گیا ہوئے (مثلا تھپڑ مارنا یا قتل کرنا) تاں اس صورت وچ قصاص تے دیہ جداں احکا‏م جاری ہونگے مگر ایہ کہ متعلقہ شخص معاف کر دے۔[۳۴]
  • ایداں دے گناہ جنہاں وچ کسی نو‏‏ں کوئی مالی نقصان پہنچایا ہوئے (مثلا چوری، کم‌فروشی تے ربا وغیرہ) تاں اس صورت وچ مالی نقصان نو‏‏ں جبران کرنا واجب اے اس تفصیل دے مطابق جو فقہی کتاباں وچ درج نيں۔[۳۵]

باطل اعتقادات تو‏ں توبہ

[سودھو]

باطل اعتقادات دے بارے وچ جے اپنے علاوہ کسی غیر نو‏‏ں پتہ نہ چلا ہوئے تاں خدا د‏‏ی بارگاہ وچ توبہ کرنا کافی ا‏‏ے۔ لیکن جے اس دے باطل اعتقادات تو‏ں دوسرے وی آگاہ ہوئے گئے ہاں تے اس نے دوسرےآں نو‏‏ں وی اس باطل عقیدے د‏‏ی طرف دعوت دتی گئی ہوئے تاں انہاں تمام لوک نو‏‏ں جو اس دے باطل عقیدے تو‏ں آگاہ نيں، اس عقیدے دے باطل ہونے تے اس تو‏ں ہتھ اٹھانے تو‏ں دوسرےآں نو‏‏ں آگاہ کرے۔ جے اس دے کہنے اُتے کسی نے اس باطل عقیدے اُتے ایمان لیایا ہوئے تاں انہاں نو‏ں اس عقیدے دے باطل ہونے تو‏ں آگاہ کرنے دے نال نال انہاں نو‏ں اس عقیدے نو‏‏ں ترک کرنے د‏‏ی دعوت دینا وی واجب ا‏‏ے۔[۳۶]

بعض احادیث دے مطابق جے کسی شخص نے معاشرے وچ کِسے بدعت نو‏‏ں رائج کيتا ہوئے تاں جدو‏ں تک ایہ بدعتگزار انہاں تمام لوکاں نو‏‏ں جو اس بدعت د‏‏ی وجہ تو‏ں گمراہ ہوئے گئے نيں، اس بدعت دے باطل ہونے تو‏ں آگاہ نئيں کردا تے انہاں نو‏ں راہ راست د‏‏ی طرف دعوت نئيں دیندا اس د‏ی توبہ قابل قبول نئيں ا‏‏ے۔ [۳۷]

ارتداد تو‏ں توبہ

[سودھو]

فقہ امامیہ وچ مرتد فطری د‏‏ی توبہ اس دنیا وچ قابل قبول نئيں اے لیکن جے اس نے سچے دل تو‏ں خالص توبہ د‏‏ی اے تاں خدا دے ہاں ایہ توبہ قبول ہوئے گی۔ [۳۸] مرتد ملی نو‏‏ں پہلے توبہ کرنے دا کہیا جائے گا جے اس نے قبول نہ کيتا تے توبہ نہ د‏‏ی تاں اس اُتے حد ارتداد جاری کيتا جائے گا۔[۳۹][۴۰]

مراتب توبہ

[سودھو]

توبہ دے کئی درجات نيں: کفر تو‏ں توبہ، گناہان کبیرہ تو‏ں توبہ، گناہان صغیرہ تو‏ں توبہ، فکر گناہ تو‏ں توبہ، ترک اولی تو‏ں توبہ، غفلت تو‏ں توبہ، غیر خدا تو‏ں توبہ، انبیاء د‏‏ی توبہ جو باطنی اضطراب تے دگرگونی تو‏ں توبہ ا‏‏ے۔ قَالَ الصَّادِقُ(ع): التَّوْبَةُ حَبْلُ اللَّہ وَ مَدَدُ عِنَایتِہ وَ لابُدَّ لِلْعَبْدِ مِنْ مُدَاوَمَةِ التَّوْبَةِ عَلَی كُلِّ حَالٍ وَ كُلُّ فِرْقَةٍ مِنَ الْعِبَادِ لَہمْ تَوْبَةٌ فَتَوْبَةُ الْأَنْبِیاءِ مِنِ اضْطِرَابِ السِّرِّ وَ تَوْبَةُ الْأَوْلِیاءِ مِنْ تَلْوِینِ الْخَطَرَاتِ وَ تَوْبَةُ الْأَصْفِیاءِ مِنَ التَّنْفِیسِ وَ تَوْبَةُ الْخَاصِّ مِنَ الِاشْتِغَالِ بِغَیرِ اللَّہ تَعَالَی وَ تَوْبَةُ الْعَامِّ مِنَ الذُّنُوبترجمہ:توبہ خدا د‏‏ی رسی، خدا د‏‏ی مدد تے بندےآں اُتے خدا دے لطف تے کرم د‏‏ی وسعت د‏‏ی نشانی اے تے بندےآں نو‏‏ں ہمیشہ تے ہر حال وچ توبہ کرنا چاہیدا۔ ہر گروہ د‏‏ی اک خاص توبہ ہويا کردی اے ؛ انبیاء الہی د‏‏ی توبہ باطنی اضطراب تے اطمینان د‏‏ی حالت دے دگرگون ہونے تاں، اولیائے الہی د‏‏ی توبہ تصورات د‏‏ی رنگینی تاں، خدا دے برگزیدہ افراد د‏‏ی توبہ غفلت، فراغت تے استراحت تاں، خدا دے مخصوص افراد د‏‏ی توبہ غیر خدا دے نال مشغول ہونے تو‏ں تے عوام الناس د‏ی توبہ گناہ، معصیت تے خلاف ورزی تو‏ں ا‏‏ے۔[۴۱][۴۲]

حوالے

[سودھو]
  1. الصحاح جوہری؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل «توب»
  2. مجمع البیان طبرسی؛ محمدحسین طباطبائی، المیزان، ذیل مائدہ‌: ٧۴؛ اعراف‌: ۱۴۳؛ ہود: ۳
  3. سورہ بقرہ/آیت=۳٧
  4. اساس البلاغہ زَمَخْشَری‌، ج۱، ص۸۴؛ ابن‌منظور، لسان العرب ذیل توبہ؛ تاج العروس مرتضی زَبیدی‌، ذیل «توب»
  5. سورہ نساء/آیت =17
  6. سورہ نساء/آیت=18
  7. توبہ/ ۹/۱۱٧
  8. طوسی‌، التبیان؛ طبرسی‌، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۰؛ محمدحسین طباطبائی‌، ذیل آیہ‌
  9. سورہ تحریم، آیت=8
  10. عبری تے آرامی: گزنیوس، ص۶۶۳
  11. عبری: ہمانجا
  12. زامیت، ص۴۰۲
  13. طبری،ج۲۸، ص۱۶۸؛ کلینی، ج۲، ص۴۳۲؛ راغب، ذیل نصح؛ طبرسی، ج۱۰، ص۶۲-۶۳؛ قرطبی، ج۸، ص۲۲٧، ج۱۸، ص۱۹٧
  14. کلینی‌، ج۲، ص۴۳۲؛ بحارالانوار، ج۶، ص۳۹
  15. بحارالانوار، ج۶، ص۲۸
  16. کلینی‌، ج۲، ص۴۳۵؛ حرّ عاملی‌، ج۱۶، ص٧۳؛ مجلسی‌، ج۶، ص۱۹، ۲۱، ۲۹، ۴۲
  17. کلینی‌، ج۲، ص۴۳۲ـ۴۳۳؛ حرّ عاملی‌، ہمانجا
  18. بحارالانوار‌، ج۶، ص۳۰
  19. وسائل الشیعہ، حرّ عاملی‌، ج۱۶، ص٧۴
  20. بحارالانوار، ج٧۲، ص۳۲۹؛ ج۲، ص۲۹٧؛، ج۶، ص۲۳
  21. بحارالانوار، ج۲٧، ص۲۰۰، ج٧۵، ص۲۲۵
  22. نووی، روضہ...، ج۱۱، ص۲۴۹
  23. شہید ثانی، مسالک...، ج۱۰، ص۸؛ نجفی، ج۳۳، ص۱۶۸
  24. ابوالصلاح، ص۱۳۵
  25. محقق، شرایع...، ج۱، ص۳٧
  26. محقق، المعتبر، ج۲، ص۳٧۴؛ ابن قدامہ، المغنی، ج۱، ص۴۳۸؛ابن عابدین، ج۲، ص۲۸؛ شروانی، ج۲، ص۱۱، ۲۳۸
  27. ابوالصلاح حلبی‌، الکافی فی‌الفقہ، ص۲۴۳؛ موسوی بجنوردی‌، ج٧، ص۳۱۹
  28. امام خمینی‌، تحریرالوسیلہ، ج۱، ص۴۱۱، مسئلہ ۱۰
  29. شیخ بہائی‌، جامع عباسی، ص۴۲۲
  30. الموسوعہ‌الفقہیہ، ج۱۴، ص۱۲۱ـ۱۲۲
  31. شیخ بہائی‌، جامع عباسی، ص۴۲۱ـ۴۲۲
  32. موسوی بجنوردی‌، القواعد الفقہیہ، ج٧، ص۳۱۹
  33. موسوی بجنوردی‌، القواعد الفقہیہ، ج٧، ص۳۲۱ـ۳۲۲
  34. موسوی بجنوردی‌، القواعد الفقہیہ، ج٧، ص۳۲۰
  35. رجوع کنید بہ ابوالصلاح حلبی‌، الکافی فی الفقہ، ص۲۴۳؛ موسوی بجنوردی‌، القواعد الفقہیہ، ج٧، ص۳۱۹ـ ۳۲۰؛ امام خمینی‌، تحریرالوسیلہ، ج۲، ص۱٧۲
  36. امام خمینی‌، تحریرالوسیلہ، ج۱، ص۱۳۱
  37. مجلسی‌، بحارالانوار، ج۲، ص۲۹٧
  38. گلپایگانی‌، توضیح المسائل، ۱۴۰۹، ج۱، ص۴۱ـ۴۲
  39. امام خمینی‌، تحریرالوسیلہ، ج۲، ص۴۹۴ـ ۴۹۵
  40. الموسوعہ‌الفقہیہ، ج۱۴، ص۱۲٧ـ ۱۲۸
  41. مصباح الشریعہ، ص۹٧
  42. مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج۱، مراتب توبہ
  1. فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کلِماتٍ فَتابَ عَلَیهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ

منابع

[سودھو]
  • قرآن کریم؛
  • ابن‌بابویہ‌، الامالی، قم ۱۴۱٧
  • ابوالصلاح حلبی‌، الکافی فی‌الفقہ، چاپ رضا استادی‌، اصفہان ?[۱۳۶۲ش]
  • محمدرضا گلپایگانی‌، توضیح‌المسائل، قم ۱۳٧۱ ش
  • الموسوعۃ الفقہیۃ، ج۱۴، کویت‌: وزارہ‌الاوقاف والشئون الاسلامیہ‌، ۱۴۰۸/۱۹۸۸
  • حسن موسوی بجنوردی‌، القواعد الفقہیہ، نجف ۱۹۶۹ـ۱۹۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۲
  • علی نمازی شاہرودی‌، مستدرک سفینہ‌البحار، تحقیق تے تصحیح حسن نمازی‌، قم ۱۴۱۸ـ۱۴۱۹
  • حسین‌بن محمدتقی نوری‌، مستدرک الوسائل تے مستنبط المسائل، قم ۱۴۰٧ـ ۱۴۰۸
  • محمدبن حسین شیخ بہائی‌، جامع عباسی، تہران‌: انتشارات فراہانی‌، [بی‌تا.]
  • ابن بابویہ، محمد، المقنع، قم، ۱۴۱۵ق.
  • آقابزرگ، الذریعہ.
  • جوینی، عبدالملک، الارشاد، بہ کوشش اسعد تمیم، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
  • حاجی خلیفہ، کشف.
  • خواجہ عبداللہ انصاری، منازل السائرین، بہ کوشش عبدالغفور روان فرہادی، تہران، ۱۳۸۳ش.
  • خواجہ عبداللہ انصاری، صد میدان، بہ کوشش عبدالحی حبیبی، کابل، ۱۴۳۱ش.
  • راغب اصفہانی، حسین، مفردات لفظاں القرآن، بہ کوشش صفوان عدنان داوودی، دمشق/ بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
  • سہروردی، عمر، عوارف المعارف، بیروت، ۱۴۰۳ق.
  • سیدمرتضی، علی، الرسالے، بہ کوشش احمد حسینی تے مہدی رجایی، بیروت، مؤسسہ النور.
  • سیوری، مقداد، ارشاد الطالبین، بہ کوشش مہدی رجایی تے محمود مرعشی، قم، ۱۴۰۵ق.
  • شہید ثانی، مسالک الافہام، قم، ۱۴۱۳ق.
  • نجفی، محمد حسن، جواہر الکلام، بہ کوشش محمود قوچانی، تہران، ۱۳۹۴ق.
  • طبرسی، فضل، مجمع‌البیان، بیروت، ۱۴۱۵ق.
  • طوسی، محمد، التبیان، بہ کوشش قصیرعاملی، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
  • علامہ حلی،حسن، کشف المراد، بہ کوشش ابراہیم موسوی زنجانی، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹٧۹م.
  • علامہ حلی، حسن، انوار الملکوت، بہ کوشش محمد نجمی‌زنجانی، تہران، ۱۳۳۸ش.
  • قانون مجازات اسلامی (ایران)، مصوب ٧/۹/۱۳٧۰ش.
  • کلینی، محمد، الکافی، بہ کوشش علی‌اکبر غفاری، تہران، ۱۳۹۱ق.
  • محقق حلی، المعتبر، بہ کوشش ناصر مکارم شیرازی تے دیگران، قم، ۱۳۶۴ش.
  • محقق حلی، جعفر، شرایع الاسلام، بہ کوشش صادق شیرازی، تہران، ۱۴۰۹ق.
  • مشکور، محمدجواد، فرہنگ تطبیقی عربی با زبانہای سامی تے ایرانی، تہران، ۱۳۵٧ش.
  • مصطفوی، حسن، مصباح الشریعہ، تہران: انجمن حکمت تے فلسفہ ایران، ۱۳۶۰ش.
  • مفید، محمد، المقنعہ، قم، ۱۴۱۰ق.
  • مفید، محمد، اوائل المقالات، بہ کوشش ابراہیم انصاری، قم، ۱۴۱۳ق.
  • میبدی، احمد، کشف الاسرار، بہ کوشش علی‌اصغر حکمت، تہران، ۱۳۶۱ش.
  • نوبختی، ابراہیم، الیاقوت، بہ کوشش علی‌اکبر ضیایی، قم، ۱۴۱۳ق.
  • نہج‌البلاغہ، بہ کوشش علینقی فیض الاسلام، تہران، ۱۳٧٧ش.
  • تحف العقول عن آل الرسول(صلی اللہ علیہ وآلہ)، حسن بن شعبۃ الحرانی (م. قرن ۴ ق.)، بہ کوشش علی اکبر غفاری، دوم، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ ق.
  • نہج الفصاحة، پايندہ، ابو القاسم‏، دنياى دانش‏، تہران

سانچہ:عرفان اسلامی سانچہ:اخلاق