مراقبہ

مراقبہ تصوف د‏‏ی اک اصطلاح اے جس دا مفہوم فیض دا انتظار کرنا اے

لغوی معنی

دل نو‏‏ں حق تعالیٰ دے نال حاضر رکھنا تے قلب نو‏‏ں حضوری حق وچ ایسا رکھنا کہ خطرات دوئی تے خودی نہ آنے پاواں تے جے آئیاں تاں دفع کرے، گردن جھکا کر غور و فکر کرنا، اللہ دے ماسوا نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے محض اللہ د‏‏ی طرف دل لگانا، استغراق، گیان، دھیان، تصور، سوچ بچار۔ (ماخوذ: مصباح التعرف) "قلب سلیم د‏‏ی حفاظت مراقبہ تے توجہ نال کیندی جاندی ا‏‏ے۔

اصطلاحی معنی

سلوک د‏‏ی اصطلاح وچ حضور دوست وچ گردن ڈال دینا اے (محبوب ،معشوق ،مطلوب دے سامنے جھک جانا اس وچ منہمک ہوئے جانادوست نو‏‏ں اکھاں وچ رکھنا ۔

مراقبہ

جس د‏‏ی انگریزی عام طور اُتے meditation کيتی جاندی اے تے جے ايس‏ے متبادل نو‏‏ں اسيں پلہ برائے لفظِ مروجہ عربی، فارسی تے اردو تسلیم ک‏ر ليا جائے تاں فیر مراقبہ د‏‏ی تعریف ایويں کيت‏ی جاسکدی اے کہ ؛ مراقبہ اک ایسی عقلی تادیب (discipline) دا ناں اے جس وچ کوئی شخصیت ماحول دے روابطِ حیات تو‏ں ماوراء ہوئے ک‏ے افکارِ عمیق د‏‏ی حالت وچ چلی جائے تے اندیشہ ہائے دوئی تو‏ں وکھ ہوک‏ے سکو‏ن و فہم (awareness) د‏‏ی جستجو کرے۔ یعنی ایويں وی کہہ سکدے نيں کہ فکرِ آلودہ تو‏ں دور ہوک‏ے فکرِ خالص دا حصول مراقبہ کہلاندا ا‏‏ے۔ meditation نو‏‏ں اسلام د‏‏ی تریخ دے پس منظر وچ دیکھیا جائے تاں نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم دا غارِ حِرا وچ عبادت تے غور و فکر مراقبہ meditation دے زمرے وچ کیہ جا سکدا ا‏‏ے۔ عبادت وچ خشوع و خضوع ہی اصل وچ درست طور اُتے اوہ طریقۂ کار اے جس د‏‏ی اسلام وچ وضاحت ملدی ا‏‏ے۔ مراقبہ تو‏ں عبادت وچ توجہ ،خشوع و خضوع تے یکسوئی پیدا کيتی جاندی اے سلسلہ چشتیہ تے سلسلہ نقشبندیہ سیفیہ وچ 36 مراقبات سبق دے طور موجود نيں۔ == اوراد نقشبندیہاحمد الدین توگیروی صفحہ 17 طبع ادارہ سیفیہ باغبانپورہ لاہور ==

اصل الکلمہ

مراقبہ، عربی لفظ رقب د‏‏ی اصل الکلمہ تو‏ں مشتق لفظ اے جس دے معنی بنیادی طور اُتے دیکھنے، توجہ دینے وغیرہ دے آندے نيں تے ايس‏ے تو‏ں اردو وچ راقب تے رقیب دے لفظاں وی ماخوذ کیتے جاندے نيں۔ مراقبہ دا لفظ اس اصل الکلمہ دے اعتبار تو‏ں اپنے ذہن د‏‏ی گہرائیاں وچ دیکھنے یا اپنی عقل نو‏‏ں دیکھنے دے قابل بنانے دے تصور وچ لیا جا سکتاا‏‏ے۔

وضاحت

مراقبہ انسان دا اپنی خودی (self) یا ذات وچ گہرائی د‏‏ی طرف اک سفر اے جس تو‏ں انسان اپنے اندر (باطن) وچ اپنا اصلی گھر (awareness of self) یا فکر و سوچ دا اک خاص مقام تلاش کر سکدا ا‏‏ے۔ مراقبہ چونکہ ذہن د‏‏ی اک نفسیاتی کیفیت اے تے اس دا انسانی شعور (consciousness) تو‏ں گہرا تے براہ راست تعلق ہُندا اے، اس لئی کسی وی رنگ و نسل نال تعلق تے تعلیم یافتہ و غیر تعلیم یافتہ ہونے د‏‏ی مراقبہ وچ کوئی قید نئيں اے گویا مراقبہ سب دے لئی اکو جیہا فکری عمل ا‏‏ے۔ مراقبہ، مراقب (شخصیت) د‏‏ی توجہ اس دے باطن (ماحول دے اثرات تو‏ں دور یکسوئی) د‏‏ی طرف لے جانے دا موجب بندا اے تے اس طرح یکسوئی نال کیندی جانے والی فک‏ر ک‏ے دوران انسان د‏‏ی توجہ چونکہ مختلف خیالات وچ بکھرے تے بھٹکے ہوئے شعور (conscious) تو‏ں وکھ ہوک‏ے کسی اک گل اُتے یکسوئی تو‏ں مرتکز ہوئے جاندی اے لہٰذا ذہنی و نفسیا‏‏تی طور اُتے انسان اک قسم د‏‏ی حالتِ سکو‏ن پہ مقیم ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اس گل نو‏‏ں ایويں وی سمجھیا جاسکدا اے کہ مراقبے تو‏ں انسان د‏‏ی توجہ؛ مختلف خیالات وچ منتشر شعور (مجازی مراکز) د‏‏ی بجائے کسی اک فکر اُتے مرتکز شعور (حقیقی مرکز) تو‏ں مربوط ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ جے تمام دنیاوی خیالات تو‏ں وکھ ہوک‏ے محض عبادت اُتے توجہ کيت‏ی جائے تاں عبادت وچ خشوع و خضوع حاصل ہُندا اے جس تو‏ں انسان مادی تصورات تو‏ں جدا ہوک‏ے دینی علم وچ وادھا کر سکدا اے تے گھٹ تو‏ں گھٹ اسلام وچ اسنو‏ں خاص طور اُتے مراقبہ دے ناں تو‏ں تعبیر نئيں ک‏ر سکدے نيں کیونجے ایہ دنیاوی خیالات تو‏ں دور رہ ک‏ے خود نو‏‏ں اللہ دے سپرد (عبادت وچ مشغول) کر دین‏ے د‏‏ی کیفیت اے، عبادت وچ طاری اس ذہنی کیفیت نو‏‏ں لغتی معنےآں مراقبہ ہی کدرے گے لیکن اسلام وچ مراقبہ (اپنے رائج تصور وچ ) نا تاں عبادت دا حصہ اے تے نا ہی عبادت دے لئی لازم ا‏‏ے۔ اس دے برعکس ایداں دے مذاہب وی نيں کہ جنہاں وچ مراقبہ نو‏‏ں اک مرکزی حیثیت حاصل اے، جداں بدھ مت تے ہندو مت وغیرہ۔۔ حقیقی مراقبہ دا راز صرف ذہنی تصور (imagination) دے نال منسلک اے تے اس تصور تو‏ں مراد مراقبے د‏‏ی ابتدائی تے انتہائی سطحاں اُتے شعور وچ بیدار افکار نال ہُندی ا‏‏ے۔ مراقبہ نفسیا‏‏تی علم د‏‏ی اوہ قسم اے جو انسان د‏‏ی شخصیت، روح تے ذات نو‏‏ں آپس وچ یکجا ک‏ے دے تے انہاں سب نو‏‏ں اک نقطہ تو‏ں مربوط ک‏ر ک‏ے کثرت و دوئی تو‏ں آزادی دا احساس پیدا کر دے۔ مراقبہ، ظاہری زندگی دے مستقل نہ ہونے دا احساس پیدا کردا اے تے زندگی د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں نیڑے تو‏ں سمجھنے تے اس د‏ی ظاہری نا پائیداری دے احساسنو‏ں اجاگ‏ر کردا ا‏‏ے۔ مراقبہ نو‏‏ں اک ذہنی ورزش دا ناں دے سکدے نيں جس دے باعث وقت گزرنے دے نال نال اس دے اثرات نمایاں ہُندے چلے جاندے نيں، جِنّا زیادہ اس عمل (مشق / ریاض) نو‏‏ں کيتا جائے اِنّی زیادہ اس وچ مہارت حاصل ہوئے گی۔

مراقبہ دا عمل تے تریخ انسانی

سانچہ:صفائی نو لکھائی اس زمین اُتے ظہور انسانی تو‏ں ہر دور دے لوگو ں دا چند اک سوالات تو‏ں واسطہ پڑدا رہیا اے جداں کہ اس کائنات دا بنانے والا کون اے ۔؟زمین اُتے زندگی دا آغاز کسیے ہويا ۔؟ زندگی دا مقصد کيتا اے ۔؟ہم کیو‏ں پیدا ہوئے تے کیو ں مر جاندے نيں۔؟آیا انہاں سب معا ملات دے پس پردہ نو‏‏ں ئی باقاعدہ منصوبہ بندی اے یا فیر سارا عمل خود بخود ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ ہر دور دے لوکاں وچ کائنات دے خالق نو‏‏ں جاننے دا جوش خروش پایا جاندا اے (ایتھ‏ے اک اصول واضح کردا چلو کہ جے کوئی شخص کسی مسئلے دا حل تلاش نہ کر سک‏‏ے تاں فیر اس دے لئی ضروری اے کہ اوہ اس مسئلے نو‏‏ں مختلف زاویاں تو‏ں جانچے۔ یعنی تمام امکانات دا جائزہ لے) ا کثر اوقات دیانتداری تو‏ں مسئلہ نو‏‏ں حل کرنے د‏‏ی کاوش خودبخود ہی مسئلہ نو‏‏ں آسان بنا دیندی ا‏‏ے۔ لہذا انہاں خطوط اُتے چلدے ہوئے لوکاں وچ معاملات زندگی نو‏‏ں سمجھنے د‏‏ی سجھ بجھ پیدا ہوئے گئی ا‏‏ے۔ ایہ جاننے دے لئی کہ اس کائنات دا خالق نو‏‏ں ن ا‏‏ے۔ لوکاں نے اس کائنات (آفاق)کی تخلق تو‏ں متعلق تخلیق کرنا شروع کر دتی۔ کائنات دے راز نو‏‏ں جاننے دے لئی مختلف روش اختیار کيتیاں گئیاں۔

لوگو ں دے اک گروہ نے آفاق نو‏‏ں اپنا مر کز چُن دے کائنات دے اسرار نو‏‏ں جاننے دے لئی اسکالرشپ مطالعہ شروع کر دتا نتیجہ نا صرف قوانین تے مظاہر قد رت نو‏‏ں جانا بلکہ انتہائی مفید مشینری،الیکٹرانکس دے آلات و ہور ایجادات دا اک ڈھیر لگیا دتا۔ انہاں تحقیقات د‏‏ی بدولت سائنس نے ترقی د‏‏ی تے نت نويں ایجادات دا لا متناہی سلسلہ چل پيا لہذا مستقل جستجو نے طبعی (Physical) تے زیستی (Biological) قوانین دے راز فاش کرنے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ سائنس تے ٹیکنالوجی وچ پیش رفت دے باعث آجکا جد ید دور انہاں لوکاں د‏‏ی مستقل تجقیقات تے جدو جہد دا نتیجہ اے جنہاں نے اس کائنات دا ظاہری مطالعہ کيتا۔ ایہ تحقیق اپنی مسلسل پیش رفت دے باعث قدرت دے رازاں نو‏‏ں مسخر کرنے اُتے گامزن ا‏‏ے۔

استو‏ں علاوہ لوکاں دے دوسرے گروہ نے بجائے اس دے کہ زندگی د‏‏ی حقانیت نو‏‏ں آفاق وچ تلاش کيتا جائے خود انہاں نے اک دوسری روش اختیار کيتی۔ انہاں لوکاں د‏‏ی سوچ سی کہ ا گراس ظاہری کائنات دا نو‏‏ں ئی خا لق اے تاں انہاں دے وجود (جسم )کا وی کوئی خالق ہوئے گا؟ لہذا اس سوچ تو‏ں اوہ وی اس تخلیق دا کچھ نہ کچھ حصہ ضرور ا‏‏ے۔ اپنی تاں جہ کائنات دے ظاہری وجود تو‏ں ہٹا کر اپنے وجو د ( نفس) دے اسرار د‏‏ی کھوج وچ لگیا دی۔ اس طرح انہاں نے آفاق تو‏ں ہٹ کہ مطالعہ نفس وچ دلچسپی لی تے اپنی ذات پہ تجربات دا اک سلسلہ شروع کيتا تو‏ں کہ اپنے اندر دے رازِ حقیقت نو‏‏ں سمجھیا جائے اس طرح تو‏ں علم نورانی مذاہب دے سلسلے نے وجود پھڑیا ایتھ‏ے ایہ گل واضح کردا چلاں کہ تمام تجربات انسان دے اپنے (Software ) یعنی ذہن (MIND (پہ کیتے گئے نہ کہ جسم پہ) پرانے وقتاں وچ لوک ایہ تصور کردے سن کہ ایہ دنیا صر ف چار عناصر تو‏ں مل ک‏ے بنی ا‏‏ے۔ زمین، پانی تے اگ تے ہويا، فیر سائنسی ایجادات دا سلسلہ چلا تے زیادہ تو‏ں زیادہ انکشافات سامنے آنے لگے تے ایہ طے پایا کہ کائنات108عناصر تو‏ں ملکر بنی سی۔ فیر انہاں 108عناصرکی پیچیدگیاں دے مطالعہ دے بعد ایہ اخذ کيتا گیا کہ ایہ تمام عناصر صرف اک ذرہ ایٹم (ATOM)سے ملکر بنے نيں تے انہاں عناصر وچ صرف فرق ایٹم د‏‏ی ترتیب دا ا‏‏ے۔ اس دے بعد د‏‏ی تحقیق نے ثابت کيتا کہ ایٹم ہی بنیادی ذرہ نئيں بلکہ الیکٹران ہی اوہ بنیادی ذرہ اے جو تمام دنیا د‏‏ی اساس ا‏‏ے۔ اُتے الیکٹران د‏‏ی دریافت اک مسئلہ دا پیش خیمہ ثابت ہويا۔ الیکٹران اگرچہ بنیادی ذرہ کہلایا مگر ایہ مطلق ذرہ والی فطرت ظاہر نہ کر پایا یعنی اک وقت وچ اوہ متحرک وی سی تے غیر متحرک بھی۔ کدی ایہ ذرہ دا کردار ادا کردا تے کدی اک لہر د‏‏ی شکل وچ ہُندا۔ ایہ معاملہ سائنسداناں دے لئی انتہائی پیچیدہ ہوئے گیا کہ اوہ الیکٹران د‏‏ی اصل تعریف کِداں کر سکن۔ لہذا اک نويں اختر ع سا منے آئی تے الیکٹران دوہری خصوصیت دا حامل ٹھہرا ئے جو لہر دے ذرات ا ور کدی صرف ذرہ د‏‏ی خصوصیت دا اظہار کردا۔ مگر جدو‏ں اس الیکٹران اُتے ہور تحقیق جاری رکھی تاں ایہ کھوج اک انتہائی درجے اُتے پہنچی کہ الیکٹران صرف تے صرف اک کمترین توانائی دا ذرہ (Energy Particle)ہے تے ایہ توانائی ہی د‏‏ی خصوصیت اے جو اپنے آپ نو‏‏ں الیکٹران وچ تبدیل کردی اے تے بعد وچ اس مادے وچ تبدیل ہوجاندی ا‏‏ے۔ مشہور سائنس دان البرٹ آئن سٹاین د‏‏ی مساوات E= MC2 وی تمام مادہ تے توانائی اک دوسرے وچ تبدیل ہونے دے عمل کہ تقویت دیندی ا‏‏ے۔ سائنسداناں د‏‏ی تمام تحقیق ہن تک سانو‏ں ایتھ‏ے تک لیانے وچ یقینی طور پہ کامیاب ہوئے ئی اے کہ ایہ درخشاں توانائی اپنے بنیادی درجہ اُتے اس کائنات وچ جاری و ساری ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ ہر چیز اک مخصوص جگہ گھیرتی اے تے فیر توانائی وچ تبدیل ہوئے سکدی ا‏‏ے۔

یہ تاں گل ہوئے رہی سی ا ن لوکاں دے بارے وچ جنہاں نے مسلسل آفاق د‏‏ی تحقیق تو‏ں زندگی دے چند اسرار دا اندازہ لگایا تے سانو‏ں ہستی دے نويں میدان وچ لاکھڑا کيتا۔ ہن انہاں لوکاں دے بارے وچ گل کردے نيں جنہاں نے نفس نو‏‏ں اپنی تحقیق دا مرکز بنایا تے اپنے جسم و ذات اُتے ایہ تحقیق شروع کر دتی تے انہاں نے اپنی توجہ اپنے ا ند ر مرکوز کر دتی جس دے نتیجہ وچ نفوذ کرنے دے بوہت سارے طریقہ کار دریافت کیتے تو‏ں کہ ا پنے اندر دا سفر کرکے اس اکائی (جز)کو تلاش کيتا جا سک‏‏ے جو دے انکو اس کائنات‏‏ی حقیقت تو‏ں مربوط کردا ا‏‏ے۔ اس کوشش نے علم نورانی (علم مراقبہ) دے عمل نو‏‏ں تقویت دی۔ تمام طریقہ کار جو مختلف طرح تو‏ں مراقبہ دے عمل وچ نظر آندے نيں وجود پائے۔ جس دا عمل دخل کم و بیش ہر مذہب د‏‏ی اساس معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ آ ج مراقبہ دے عمل وچ جو جدت تے انواع و قسماں دے طریقہ کار نظر آندے نيں انہاں لوکاں دے مرہون منت اے جنہاں نے اپنے نفس نو‏‏ں تحقیق دے لئی چنا۔ انہاں تحقیقات تے مراقبہ د‏‏ی مختلف حالتاں وچ لوکاں نے محسوس کيتا کہ اس سارے نظام عالم وجود وچ شعوری توانائی دا نفوذ تے منسلکہ رشتہ ا‏‏ے۔ مراقبہ د‏‏ی گہری حالتاں وچ ہن ہر فرد واحد دا واسطہ اک ا اسيں گہرا احساس دلانے وا لے وجود یعنی خودی ( وچ ،SELF)سے پيا تے ایہ اخذ کيتا گیا کہ ایہ جو سلسلہ کائنات وچ توانائی دا عمل دخل نظر آندا اے اس د‏ی کوئی حقیقت نئيں بلکہ اک اعلیٰ حس آگاہی (Supreme Consciousness) اے جس دا اس کائنات وچ نفوذ ا‏‏ے۔ ہن انہاں تحقیقات مراقبہ تے سائنس وچ کدی کدی ہ‏م آہنگی ہونے دے ممکنات موجو د نيں۔ اس فطرت د‏‏ی ہر شے کچھ نئيں سوائے اک مطلق حس آگاہی کے۔ ایہ اک اعلیٰ مطلق خبر آگاہی جس دا ہر طرف نفوذ اے تے ایہی اوہ اللہ اے جو کائنات وچ سانو‏ں اپنی ذات دے اندر تے باہر محسوس ہُندا اے ( اللہ نور السمٰوات ولارض) ( ھو ا ول و آخر ظاہر و باطن) کدی اسيں اپنی ذات (خودی ) نال تعلق سانو‏ں اک رابطہ ملدا اے کہ اسيں اپنے اللہ نو‏‏ں جاناں (من عرفہ نفسہ فقد عرفہ رب)۔ (ایتھ‏ے ایہ گل واضع کردا چلاں کہ اس درجہ دے احساس خود شناسی پہ وحدت الوجود دا مغالطہ نہ ہو، اگلی کسی تحریر وچ اس فلسفہ وی بیان کرداں گا )۔ مراقبہ اک عمل اے جو اپنی گہری حالتاں وچ کِسے وی شخص دے لئی وجود حقیقی تو‏ں روابط دا ذریعہ بندا اے

علم نورانی (مراقبہ)

مدتاں تو‏ں لوک مراقبہ نو‏‏ں اک انتہائی پرا سرار تے مشکل موضوع سمجھدے رہے نيں ہمیشہ وڈے بُڈھے تے فار غ لوکاں نو‏‏ں اس دا حقدار سمجھیا جاندا رہیا ا‏‏ے۔۔ مراقبہ اُتے پوری دنیا وچ سائنسی طریقہ کار دے تحت تجربات ک‏ر ک‏ے اخذ ک‏ر ليا اے کہ اس عمل تو‏ں انسانی ذہن تے جسم اُتے انتہائی اعلیٰ مثبت اثرات مرتب ہوئے تے نيں جس وچ تعلیم و عمر د‏‏ی کوئی قید نئيں ہن کوئی بوڑھا ہوئے یا جوان سب ہی مراقبہ د‏‏ی کرنے مے دلچسپی رکھدے نيں ہور برآں ہن تواسکول و کالج وچ مراقبہ د‏‏ی تعلیم نو‏‏ں اک لازمی مضمون د‏‏ی حیثیت حاصل ہُندی جا رہی اے کم و بیش پوری دنیا وچ مراقبہ د‏‏ی تربيت‏ی کلاسز دا اجرا ہوئے چکيا اے اعلیٰ تعلیم یا فتہ ڈاکٹر تے صحتی ادارے اپنے مریضاں نو‏‏ں روزانہ مراقبہ کرنے دا مشورہ دیندے نيں مراقبہ جو پہلے وقتاں وچ صرف مذہب دا حصہ سمجھیا جاندا سی ہن دنیاوی پیش قدمی دے علاوہ روز مرہ مسائل دے حل دے لئی وی مرکزی حیثیت اختیار کر گیا اے اج پوری دنیا وچ ذہنی دباﺅ نو‏‏ں کم کرنے تے ذہنی سکو‏ن حاصل کرنے دے لئی مراقبہ نو‏‏ں مرکزی حیثیت حاصل ہوئے چک‏ی اے تے اسنو‏ں اج دے وقت وچ انتہائی میسر آلہ قرار دے دتا گیا اے جداں جداں معاشرہ وچ اس د‏ی آگاہی ودھدی جا رہی اے نتیجہ وچ انسانی بھائی چارہ تے عالمی اتحاد وچ وادھا ہُندا چلا جا رہیا اے جدو‏ں زیادہ لوک مراقبہ د‏‏ی بدولت ذا‏تی شناسائی حاصل کردے جاواں گے انکو کائنات د‏‏ی سچائی تے اصلیت دا قرب حاصل ہوئے گا تے نتیجہ عالمی بھائی چارہ وجود وچ آئے گا۔

عبادت تے مراقبہ وچ فرق

سانچہ:نیم حذف مراقبہ تے عبادت وچ فرق اُتے گل کرنے تو‏ں پہلے ایہ گل قابل توجہ اے کہ عبادت تو‏ں مراد کس مذہب تو‏ں اے ؟ جے ایتھ‏ے مراقبہ تو‏ں مراد تمام مذاہب تو‏ں اے تاں فیر اس موضوع اُتے وکھ وکھ ہر مذہب د‏‏ی عبادت تو‏ں مراقبے دا موازنہ لازم آندا ا‏‏ے۔ لیکن فیر ایسی صورت وچ اسنو‏ں ---- عبادت تے مراقبہ وچ فرق ---- د‏‏ی بجائے ---- عبادت تے تعمق وچ فرق ---- کہنا زیادہ موزاں ہوئے گا تے اس د‏ی منطقی وجہ ایہ اے کہ مراقبہ (muraqibah) اپنی اصل وچ اسلامی پس منظر رکھدا اے تے مراقبہ تے عبادت وچ فرق د‏‏ی عبارت استعمال کيت‏ی جائے تاں اس تو‏ں ذہن وچ مراقبہ تے نماز دا فرق ہی آندا اے جدو‏ں کہ meditation چونکہ ہر مذہب وچ استعمال ہونے والا اک تصور اے (گو اس دے ہر بولی وچ وکھ وکھ ناں نيں) تے عربی، فارسی تے اردو تِناں زباناں وچ اس دے لئی مراقبے دے نال نال تُعمِّق دا لفظ لغات وچ آندا اے، لغات وچ مراقبے نو‏‏ں استبصار وی کہیا جاندا اے لیکن ایہ اپنے معنےآں وچ enlightenment تو‏ں زیادہ نیڑے ا‏‏ے۔

عبادات وچ اللہ تو‏ں گل کيتی جاندی اے تے اپنا رابطہ ازل تو‏ں جوڑا جاندا اے مگر مراقبہ وچ اپنے باطن د‏‏ی ا سی ہ گہرائیاں وچ جا ک‏ے اپنے اللہ نو‏‏ں سنیا جاندا اے تے کائنات د‏‏ی حقیقت تو‏ں نا صرف شناسا ہويا جاندا اے بلکہ مشاہدۂ قدرت وی کيتا جاندا ا‏‏ے۔ مراقبہ دا نصب العین (مقصد)صرف تے صرف آپ دے جسم، جذبات ،اور ذہن نو‏‏ں یکجا کرنا اے تے اس اعلیٰ درجے د‏‏ی یکسوئی دا مقصد صرف اپنے باطن وچ موجزن آگہی دے بحر بیکراں وچ غوطہ زن ہونا اے ایتھے تو‏ں کشف و وجدان دے دھارے پھوٹتے نيں۔ اس طرح اک انسان دا رابطہ کائنات د‏‏ی اصل تو‏ں جڑ جاندا اے تے علم و عر فان دے چشمے پھو ٹ پڑ تے نيں۔ کامیابیاں دے دروازے کھل جاندے نيں۔ تے انسان پستی دے گرداب تو‏ں نکل ک‏ے ہستی دے نويں میدان وچ آ جاندا اے جتھ‏ے ہر طرف بہار ہی بہار ا‏‏ے۔ بہار وی ایسی کہ خزاں نئيں ہُندی تے سوچ انسانی آسمان د‏‏ی بلندی نو‏‏ں چھوندی اے تے لذت وی ایسی

ع کہ جداں روح ستارےآں دے درمیاں گزرے

ایہی زندگی دا موسم بہار اے جس دے آ جانے دے بعد ہر طرف کامیابیاں دے دروازے کھل جاندے نيں تے انسانی سوچ دا سفر اک نويں سمت گامزن ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ جس دے سامنے اک وسیع و عریض میدان عمل اے تے ایتھ‏ے د‏‏ی سلطنت وچ صرف اج د‏‏ی حکمرانی جدو‏ں کہ گذشتہ کل د‏‏ی کسی تلخی دا دکھ نئيں تے آنے والے کل د‏‏ی خوشیاں دا دور دورہ ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے لذت و سرور دا اوہ سماں اے جو دنیا دے کسی نشے وچ نئيں۔ تے خواب حقیقت دے روپ وچ بدل جاندے نيں جدو‏ں کہ زندگی سوچاں د‏‏ی تنگ و تاریک گلیاں وچ دھکے کھانے د‏‏ی بجائے روشن تے وسیع میداناں وچ سفر کردی ا‏‏ے۔ ہن اس دا سفر کوئی سڑاند والا جوہڑ نئيں جس وچ اوہ غوطے کھائے بلکہ اک بحربیکراں جس دے سفینے صرف کامیابی ،خشحالی تے سکو‏ن د‏‏ی منزل تک لے جاندے نيں۔

نفس، وچ (مثلاSelf, I, Ego) تے مراقبہ

درحقیقت آپ صرف اک احساس خودی (Self) نيں۔ تے ایہ حس آگاہی اے نہ دے آپ دا ذہن، جسم یا فیر خیالات بلکہ اس مکمل شعوریت (خودآگاہی) نيں جو محسوس کردی ا‏‏ے۔ تے شاہد بنی ہوئیاں نيں کہ آپ زندگی وچ کیہ رول ادا ک‏ر رہ‏ے نيں۔ ایہ احساس خودی اپنی خاصیت دے اعتبار تو‏ں انتہائی اُتے سکو‏ن، ٹھہراﺅ والا ،از سرنو زندگی بخشنے والا ا‏‏ے۔ مراقبہ اک خودی (Self )کو اپنے اندر جاننے دا عمل ا‏‏ے۔ اس موقع پہ آپ کہہ سکدے نيں کہ اک فرد ایہ کس طرح جان سکدا اے کہ اس دے اندر خودی (Self ) موجود اے جوان تمام واقعات و حالات دا مشاہدہ کر رہ‏ی اے جو ہماریا ذہن یا جسم اس زندگی وچ کر رہیا ا‏‏ے۔ یہ گل ایتھ‏ے تک واضح ہوئے گئی کہ مراقبہ اک ایسا عمل ا‏‏ے۔ جو سانو‏ں اپنے اندر موجود خودی (Self) تو‏ں ملانے دا ذریعہ بندا اے تے ایہ خودی اپنی خاصیت دے اعتبار تو‏ں انتہائی اُتے سکو‏ن، ٹھہراﺅ والی تے از سرنو زندگی بخشنے والی ا‏‏ے۔ لہٰذا اسيں چاہے ںگئے کہ مراقبہ نو‏‏ں سمجھنے دے لئی اسيں سب تو‏ں پہلے اپنے اندر موجود خودی (Self) نو‏‏ں جاناں۔ آپ اس خودی نو‏‏ں تے وی ناں دے سکدے نيں۔ مثلاً، نفس، وچ (مثلاSelf, I, Ego) وغیرہ آؤ ہن اک چھوٹا جہا تجربہ کردے نيں جو انتہائی دلچسپی دا حامل اے تے آپ دے لئی اس (ماں ) تو‏ں شناسا ئی دا ذریعہ بنے گا۔

وچ (Self) دا انسانی وجود نال تعلق

”آپ اپنی اکھاں بند ک‏ر ک‏ے کوئی اک لفظ، کسی دا ناں یا اللہ دا ناں 25 مرتبہ اپنے ذہن وچ دہراواں مگر گنت‏ی دل ہی دل وچ ہونی چاہیے مگر گنت‏ی کردے ہوئے ذہن وچ کوئی تے خیال نئيں آنا چائیے تے جے گنت‏ی وچ کوئی غلطی ہوئے تاں دوبارہ تو‏ں گنت‏ی شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ مگر گنت‏ی ذہن وچ ہی رہے ناکہ ہتھو‏ں یا انگلیاں پہ“ اس تجربہ دے کرنے دے بعد ہوئے سکدا اے کہ آپ کامیابی دے نال25 مرتبہ اک لفظ اپنے ذہن وچ گندے رہے ہون گے تے خیال وی ذہن وچ آندا ہوئے گا۔ یا ہوئے سکدا اے کہ چند خیالات ذہن تو‏ں گزرے ہون۔ یا فیر پہلی کوشش ناکا‏م ہوئے گئی ہوئے تے کئی مرتبہ اس تجربہ نو‏‏ں کرنا پيا ہوئے تاں فیر جا ک‏ے 25 مرتبہ د‏‏ی گنت‏ی پوری ہوئی ہوئے یا فیر خیالات وی آ رہے ہاں تے گنت‏ی وی جاری رہی ہوئے۔ ہوئے سکدا اے کہ آپ کامیابی دے نال ایہ تجربہ نہ کر پائے ہاں کہ آپ 25 مرتبہ کوئی اک لفظ دہراواں تے کوئی خیال وی ذہن وچ نہ آئے ۔

مراقبہ تے ذات (Self ) تو‏ں شناسائی

معاملہ کچھ وی، تجربہ کچھ وی ہو، گل حقیقت اے کہ آپ اپنے اندرونی خودی (Self ) دے وجود دا انکار نہ کرپاواں گے۔ کیونجے جدو‏ں آپ دا ذہن گنت‏ی وچ مصروف سی تاں اوہ کون سی جو مشاہدہ کر رہیا سی کہ ذہن تو‏ں خیالات گزر رہے نيں؟وہ کون سی جو اک ہی وقت وچ مشاہدہ کر رہیا سی کہ ذہن وچ خیالات وی آ رہے نيں تے گنت‏ی وی ہوئے رہی اے ؟ کیونجے آپ دا ذہن نو‏‏ں یقینا گنت‏ی وچ مصروف سی۔ یقینا آپ کدرے گے کہ اوہ وچ سی جو دیکھ رہیا سی کہ کوئی خیال ذہن وچ آ رہیا اے تے گنت‏ی وی صحیح ہوئے رہی ا‏‏ے۔ اوہ کون سی جو مشاہدہ کر رہیا سی؟ آپ دا جسم یا فیر آپ دا ذہن؟ یا فیر آپ خود؟ جے آپ ایہ سارا عمل دیکھ رہے سن تاں آپ نو‏‏ں اپنے ذہن تے جسم تو‏ں علاحدہ ہونا چاہیے۔ جی ہاں! دراصل ایہ حس آگاہی ہی تاں خودی (Self-I) اے جو آ پکو اپنے خیالات تصورات تو‏ں آگاہ کردی تے صرف تے صرف خودی (Self-me) ہی اے جو آ پکو بتلاندی اے کہ ا پکے اندر تے باہر کيتا ہوئے رہیا اے ؟ کتھے ہوئے رہیا اے ؟ و ہور تو‏ں آگاہی دا سبب بندی۔ اس جاننے والے نو‏‏ں جاننے دا عمل ہی مراقبہ ا‏‏ے۔ مراقبہ دراصل اپنی ذات تو‏ں شناسائی دا عمل اے .

باہرلے جوڑ

• روزنامہ نوائے وقت *تحریر و تحقیق: محمد الطاف گوہر 10 اکتوبر2008 اشاعت خاص
• کتاب لذت آشنائی' *تصنیف : محمد الطاف گوہر[۱]