جیتو دا مورچا

بھارت وچ برطانوی راج ویلے نابھہ ریاست دے راجے رپدمن سنگھ نوں انگریزاں ولوں ریاست توں لامبھے کرن دے خلاف وچ لگیا مورچہ ‘جیتو دے مورچے’ دے ناں نال جانیاں جاندا اے۔ اس مورچے نے بھارت دی آزادی دی لہر دا مڈھ بنھ دتا سی۔ شرومنی گردوارہ پربندھک کمیٹی اسے مورچے دی ہی دین اے۔ اس مورچے توں متاثر ہو کے پنڈت جواہر لال نہرو اتھے آئے اتے اوہناں نوں جیتو تھانے دی حوالات وچ وی رکھیا گیا سی۔ شہیداں دی یاد وچ بنیا گردوارہ ٹبی صاحب اے۔ جیتو دا مورچہ سکھ اتہاس دا شانتمئی مورچہ سارے سکھ مورچیاں توں لما سماں جاری رہا ایہہ لگبھگ دس مہینے لما رہا اتے اس دا نتیجہ ایہہ رہا کہ اس ویلے دی انگریزی حکومت نوں ‘گردوارہ ایکٹ’ بناؤن لئی مجبور ہونا پیا جو شرومنی گردوارہ پربندھک کمیٹی دا موجودہ سروپ اے۔ اس نوں بھارتی آزادی دی پہلی لڑائی وجوں وی یاد کیتا جاندا اے۔

اتہاس

جیتو مورچے دا شروع 8 جون،1923 نوں اس ویلے ہویا جدوں انگریزی حکومت نے سری رپدمن سنگھ نوں نابھہ دی گدی توں لاہ کے ریاست وچوں کڈھ دتا۔ اس حادثہ خلاف سارے سکھ جگت وچ روس دی لہر پھیل گئی۔ شرومنی گردوارہ پربندھک کمیٹی نے انگریزی حکومت دی اس کاروائی دا خلاف کرن لئی 5 اگست، 1923 نوں امرتسر وچ دی بیٹھک ہوئی جس وچ مہاراجہ متعلق ہمدردی دا متا پاس کیتا گیا اتے 9 ستمبر نوں مہاراجہ دے حق وچ ‘نابھہ دوس’ مناؤن دا اعلان کر دتا گیا۔ سکھاں ولوں 9 ستمبر نوں پنجاب بھر وچ دھرنے اتے مظاہرے کیتے گئے۔ جیتو منڈی وچ وی خلاف وچ دیوان سجایا گیا اتے اکھنڈ پاٹھاں دی لڑی شروع کیتی گئی۔ جیتو وکھے اکھنڈ پاٹھاں دی لڑی نوں انگریزی حکومت نے وڈی بغاوت دے طور تے لیا اتے 14 ستمبر نوں جدوں گردوارہ گنگسر صاحب جیتو وچ دیوان سجیا ہویا سی تے سری گرو گرنتھ صاحب دا اکھنڈ پاٹھ چل رہا سی تاں انگریزی حکومت دے ہتھیاربند سپاہیاں نے گردوارے اندر داخل ہو کے گرنتھی سنگھاں نوں باہر کھچّ لیا۔ اس طرحاں اکھنڈ پاٹھ نوں کھنڈت کر دتا گیا۔ اس حادثہ نے سیاسی سوال نوں مذہبی سوال بنا دتا۔ اس طرحاں نال جیتو مورچے دا شروع ہویا جس دا مکھ نشانہ کھنڈت اکھنڈ پاٹھ نوں مڑ اکھنڈت روپ وچ چالو کرنا سی۔ امرتسر توں ہر روز 25-25 سنگھاں دے جتھے جیتو ول بھیجنے شروع کر دتے۔ 25 سنگھاں دا اکّ جتھا ہر روز سری اکال تخت صاحب امرتسر توں چل کے جدوں جیتو پہنچدا تاں حکومت ولوں ایہناں سنگھاں نوں گرفتار کرکے جنگلاں وچ لجا کے چھڈّ دتا جاندا۔

دلی وچ ہوئے انڈین نیشنل کانگرس ولوں ہمدردی دا پرگٹاوا کیتا گیا اتے پنڈت جواہر لال نہرو، پنسیپل گڈوانی تے مسٹر کے۔ سناتم نوں حالت دا جائزہ لین لئی جیتو منڈی بھیج دتا گیا۔ ایہناں تناں آگوآں نوں جیتو پجن تے ہی گرفتار کر لیا گیا اتے اکّ رات جیتو قلعے دی اکّ کوٹھڑی وچ بند کرن مگروں اگلے دن نابھہ جیل وچ بھیج دتا۔ 29 ستمبر، 1923 نوں شرومنی گردوارہ پربندھک کمیٹی ولوں سکھاں دے مذہبی معاملیاں وچ حکومت دی دخلئندازی نہ سہن کرن دا متا پاس کیتا گیا اتے ہر روز 25-25 سنگھاں دے جتھے بھیجن نال کوئی تسلی بخش سٹہ نکلدا نہ ویکھ 500-500 سنگھاں دا جتھا بھیجن دا فیصلہ کیتا گیا۔

پہلا جتھا

جیتو مورچے واسطے پہلا شہیدی جتھا 9 فروری، 1924 دے دن چلیا سی جس اُتے 21 فروری نوں گولی چلا کے درجناں سکھ شہید کر دتے گئے سن۔ نابھہ ریاست وچ جیتو وچ اکھنڈ پاٹھ کھنڈت کرن خلاف ستمبر 1923 توں مورچہ لگا ہویا سی۔ سکھ جتھے لگاتار گفتاریاں دے رہے سن۔ چار مہینے توں ودھ سماں جتھیاں ولوں جیتو ول مارچ کیتے جان اتے گفتاریاں دین دے باو جود جدوں کوئی نتیجہ نہ نکلیا تاں شرومنی کمیٹی نے جدو-جہد نوں تیز کرن دا فیصلہ کیتا۔ شرومنی کمیٹی نے اعلان کیتا کہ جیتو وچ اکھنڈ پاٹھ شروع کرن واسطے 500 سکھاں دا شہیدی جتھا بھیجیا جائےگا۔ اس جتھے نے 9 فروری، 1924 دے دن اکال تخت صاحب توں چل کے 21 فروری نوں جیتو پجنا سی۔ اس نوں ودائگی دین واسطے 30 ہزار سکھ دربار صاحب پجے۔ ایہہ وڈا جتھا نابھہ، پٹیالہ، فریدکوٹ اتے سنگرور راجاں دے پنڈاں وچ ہندا ہویا 20 فروری نوں فریدکوٹ ضلع دے پنڈ برگاڑی وکھے پجیا۔ 21 فروری نوں سویرے کیرتن کرن مگروں ایہہ جتھا جیتو ول کوچ کرن لگیا۔ جتھے دے 500 سنگھاں توں علاوہ ہزاراں دی گنتی وچ سنگت وی سی۔ کانگرسی لیڈر ڈاکٹر کچلو، پنسیپل گڈوانی اتے نیویارک ٹائیمز دے نمائندہ مسٹر زمد کار وچ سوار ہو کے جتھے دے نال-نال چل رہے سن پر ایہناں لیڈراں نوں نابھہ ریاست دی حدّ توں اگے نہیں جان دتا گیا۔ انگریزی حکومت ولوں جتھے نوں گردوارہ ٹبی صاحب توں 150 گز کُ دی وتھّ تے روکیا گیا اتے چتاونی دتی کہ جیکر اگانھ ودھے تاں گولی چلا دتی جاوے گی۔ پر جتھا سبھ کجھ انسنیا کرکے شانتمئی اگے ودھدا رہا جس تے ولسن جانسٹن نے پولیس نوں گولی چلاؤن دا حکم دے دتا اتے سینکڑے سنگھاں نوں شہید کر دتا گیا اس حادثہ وچ 300 سنگھ گولی دا شکار ہوئے جہناں وچوں 100 سنگھ شہادت حاصل کر گئے۔ اس حادثہ نے سکھاں اندر نواں جوش بھر دتا۔ جتھے بھیجن دا سلسلہ لگاتار چلدا رہا۔ اس مورچے وچ لگپگ 10 ہزار سنگھاں نوں انگریزی حکومت نے گرفتار کیتا۔ انت انگریزی سرکار نے ہتھیار سٹّ دتے اتے جیتو وکھے سری گرو گرنتھ صاحب جی دے پاٹھ کرن تے لائی پابندی 21 جولائی 1925 نوں واپس لے لئی۔

دوجا جتھا

جیتو گئے پہلے شہیدی جتھے اُتے 21 فروری دے دن گولی چلا ئے جان دے باو جود سکھاں دے حوصلے نہ صرف با-دستور قائم رہے، سگوں سکھاں وچ روہ تے جوش دا وادھا ہویا۔ سکھ نوجوان تے بچے اکثر ایہہ گاؤندے سنے جاندے سن: 'نابھے ضرور جاواںگا، بھاویں سر کٹ جاوے میرا۔' دوجا پنج سو دا جتھا اکال تخت صاحب توں 28 فروری، 1924 نوں چالی ہزار دی گنتی وچ اکٹھی ہوئی سنگت نوں فتح بلاؤندا ہویا، گردوارہ گنگسر دے راہ پے گیا۔ ترن توں پہلوں کنیاں ہی ماواں، بھیناں اتے سردارنیاں نے اپنے پیاریاں دے گلاں وچ پھلاں دے ہار پائے۔

تیجا جتھا

جیتو مورچے واسطے تیجا جتھا 22 مارچ نوں اکال تخت صاحب توں روانہ ہویا سی۔ ایہہ جتھا 7 اپریل، 1924 نوں جیتو پجا جتھے فوج اتے پولیس ولوں اس دے استقبال دی پہلاں وانگ ہی تیاری کیتی گئی ہوئی سی۔ اس ویلے تارا سنگھ موگا ایم۔ایل۔سی۔، میاں فضل حق، کرتار سنگھ، ممبر اسمبلی وی پہنچے ہوئے سن۔ اوہناں نے پولیس نوں کیہا کہ جتھا نہتھا اے۔ اس اتے اس نوں گرفتار کرن دا حکم دے دتا گیا۔ اتھے جتھے نوں روک کے، چھوٹیاں-چھوٹیاں ٹولیاں وچ ایہناں نوں ہتھکڑیاں اتے رسیاں نال جکڑ کے، قلعے اندر ڈکّ دتا گیا تے مگروں نابھہ بیڑ جیل وچ پہنچایا گیا۔

پنجواں جتھا

جیتو مورچے واسطے پنجواں شہیدی جتھا لائل پور؉ توں 12 اپریل، 1924 نوں پیدل روانہ ہویا تے اکال تخت اتے حاضر ہون مگروں جیتو ول مارچ شروع کیتا۔

چھیواں جتھا

جتھیاں دا جانا پنجاب دے زلھاں تک ہی محدود نہیں سی رہا۔ 29 جون، 1924 نوں بنگال دے اکّ سو سنگھاں دا جتھا کلکتے توں چلیا۔

غیرملکی جتھا

جیتو وچ ورتے ساکے دی چرچہ اینی زیادہ ہو گئی سی کہ پردیسی وسدے سکھ وی جیتو نوں جاندے جتھیاں وچ شامل ہون لئی امتسر پجے۔ کینیڈا توں 11 سکھاں دا جتھا 17 جولائی، 1924 نوں چلیا جو 14 ستمبر نوں کلکتے جہازوں اتریا اتے کئی وڈے-وڈے شہراں توں ہندا ہویا 28 ستمبر نوں امتسر پجا اتے 2 جنوری، 1925 نوں جیتو واسطے چل پیا۔ جیتو دا مورچہ: فریدکوٹ ضلعے دے ‘جیتو ’ ناں دے نگر دی سکھ اتہاس وچ بڑی اہم تھاں اے کیونکہ اتھے گرو گوبند سنگھ جی آئے سن۔ آزادی توں پہلاں جیتو ناں دا قصبہ ریاست نابھہ وچ شامل سی۔ ایہہ بٹھنڈہ نگر توں لگبھگ 27 کلومیٹر دی وتھ اتے بٹھنڈہ فریدکوٹ سڑک اتے واقع اے۔ 9 جولائی 1923 نوں نابھہ دے مہاراجہ رپدمن سنگھ نوں، گرودوارہ سدھار لہر دا پکھی ہون کرکے اتے مہاراجہ پٹیالہ نال چلے وواد کارن، گدی چھڈن لئی مجبور کر دتا گیا۔ شرومنی گردوارہ پربندھک کمیٹی نے مہاراجے دے حق وچ آواز اٹھائی؛ جلسے ہوئے اتے جلوس کڈھے گئے۔ سرکار نے شرومنی کمیٹی اتے شرومنی اکالی دل دے لگبھگ 60 میمبر 13-14 اکتوبر 1923 دی رات نوں پھڑ لئے۔

ادھر جیتو دے مقامی سنگھاں نے 14 ستمبر 1923 نوں گرودوارہ گنگسر وکھے اکھنڈ پاٹھ رکھ دتا۔ سرکار نے اتھوں گرو گرنتھ صاحب دی بیڑ اتے پاٹھی سنگھ نوں چکوا دتا اتے گردوارے وچ داخل ہون اتے پابندی لگا دتی۔ اکھنڈ پاٹھ وچ وگھن پین اتے گردوارے وچ داخل نا ہو سکن دے خلاف سکھاں نے مورچہ لگا دتا۔ اس مورچے دا مقصدسی کہ اکھنڈ پاٹھ پھر شروع کیتا جائے۔ 25 ستمبر 1923 توں اکھنڈ پاٹھ آرنبھ(شروع) کرن لئی ہر روز اکال تخت توں 25، 25 سنگھاں دے جتھے جانے شروع ہوئے۔ ایہناں سنگھاں نوں پکڑ کے راجستھان وچ جاں دور دراڈے جنگلاں وچ چھڈّ دتا جاندا۔ اس مورچے دا تسلی بخش سٹہ نا نکلدا ویکھ کے پربندھکاں نے 9 فروری 1924 نوں بسنت-پنچمی والے دن 25 دی تھاں 500 سنگھاں دا جتھا جتھیدار اودھم سنگھ گولھوڑ دی جتھیداری ہیٹھ اکال تخت توں توریا جو 21 فروری 1924 نوں جیتو (گرودوارہ ٹبی صاحب) پہنچیا۔ سرکار ولوں جتھے نوں روکن دی کوشش کیتی گئی ، پر جدوں جتھا نا رکیا تاں گولی چلا دتی گئی۔ فلسروپ(نتیجے چ)، شرومنی کمیٹی دے کتھن انوسار(مطابق) اک سو سنگھ اتے ہورناں انوسار پنجاہ سنگھ شہید ہوئے۔ اوہناں سنگھاں دا اکٹھیاں سسکار کر دتا گیا اتے اوہناں دیاں استھیاں نوں اک گھڑے وچ پا کے ‘گرودوارہ انگیٹھا صاحب’ والی تھاں ہیٹھ رکھ دتا گیا۔ زخمیاں دی وی کافی گنتی سی۔ باقی دے سنگھ پھڑ لئے گئے۔ اس گولی-کانڈ پرتِ سارے دیس وچ روس منایا گیا اتے سکھاں دیاں قربانیاں نوں سلاہیا گیا۔ اس توں بعد وی جتھے جاندے رہے۔ اوہناں نوں صرف گرفتار کیتا جاندا۔ ایہناں جتھیاں وچ کینیڈا، ہانگ کانگ، شنگھائی وغیرہ دیساں توں وی آ کے سنگھ شامل ہندے رہے۔ سرکار نے سمجھوتے دا یتن کیتا، پر اکالی دل نے سہیوگ(تعاون)نا دتا۔ آخر 7 جولائی 1925 نوں گرودوارہ ایکٹ پاس ہویا اتے 1 نومبر 1925 نوں لاگوُ کیتا گیا۔ 9 جولائی 1925 نوں جیتو وکھے اکھنڈ پاٹھ دی کھل دے دتی گئی۔ 21 جولائی 1925 نوں اک سو اک اکھنڈ پاٹھاں دی لڑی شروع کیتی گئی جس دا بھوگ 6 اگست 1925 نوں پیا۔ بھوگ اپرنت سارے جتھے جیتو توں چل کے 9 اگست 1925 نوں ترنتارن اکٹھے ہوئے اتے اتھوں مورچے دی کامیابی وجوں جلوس دی شکل وچ دربار صاحب ، امرتسر پہنچے جتھے اوہناں نوں سنمانت کیتا گیا۔ اس دوران گرفتار کیتے سنگھاں نوں رہا کر دتا گیا۔

سکھ اتہاس دا سبتوں لما مورچہ

جیتو دا مورچہ پٹیالہ اتے نابھہ ریاست دے باہری جھگڑے وجوں ہوند وچ آیا، کیونکہ انگریز حکومت پہلاں ہی اس تاک وچ سی کہ نابھہ ریاست دے مہاراج رپودمن سنگھ دے خلاف کوئی کاروائی کرکے اس نوں انگریزی حکومت دا اثر قبول کرن لئی مجبور کیتا جا سکے۔ انگریزی حکومت نے دوواں ریاستاں دے وچ-وچالے پے کے ہشیاری نال دوواں مہاراجیاں پاسوں فیصلہ کرن دے حق حاصل کر لئے۔ حکومت نوں اجیہا حق دینا ہی مہاراجہ نوں مہنگا پیا۔ سرکار نے جھگڑے دی آڑ ہیٹھ 8 جون، 1923 نوں مہاراجہ رپودمن سنگھ نوں نابھہ ریاست دی راجگدی توں لاہ کے اس نوں راج وچوں کڈھ دتا۔ اس حکومت وچ سکھ جگت وچ بے حدّ ستکار ہون کرکے سکھاں دی شرومنی ادارہ شرومنی گرودوارہ پربندھک کمیٹی ولوں وی اس دا سخت خلاف کیتا گیا اتے مہاراجہ نابھہ متعلق ہمدردی دا متا 9 ستمبر، 1923 نوں 'نابھہ ڈے' مناؤن دا اعلان کر دتا۔ اس دن پنجاب وچ تھاں-تھاں اُتے جلوس کڈھے گئے اتے مہاراجے دی بحالی لئی متے پاس کیتے گئے۔ جیتو وکھے وی اجیہا جلوس کڈھیا گیا۔ جلوس دی احتتام اُتے دیوان سجایا گیا اتے گرودوارہ گنگسر صاحب وکھے اکھنڈ پاٹھ دی لڑی شروع کیتی گئی۔

دوجے پاسے انگریزی حکومت ولوں مہاراجہ رپودمن سنگھ دے حق وچ کوئی وی متا پاس کرن دی سخت مناہی سی اتے جیتو وکھے مہاراجے دے حق وچ اکھنڈ پاٹھاں دی لڑی حکومتی آدیساں دی سدھی ورودھتا سی۔ اس کرکے 14 ستمبر، 1923 نوں جدوں گرودوارہ گنگسر صاحب وکھے دیوان صاحب سجیا ہویا سی اتے گرو گرنتھ صاحب دے اکھنڈ پاٹھ چل راے سن تاں انگریزی حکومت دے ہتھیاربند سپاہیاں نے گرودوارہ گنگسر صاحب وکھے داخل ہو کے اتھے ہی اکتر عقیدت منداں اتے سیواداراں نوں گرفتار کر لیا اتے سری گرو گرنتھ صاحب جی دی تابیا وچ بیٹھے گرنتھی سنگھاں نوں باہر کڈھ لیاندا۔ اس طرحاں چل راے اکھنڈ پاٹھاں نوں کھنڈت کر دتا۔ اکھنڈ پاٹھ دا کھنڈت کیتا جانا سکھ دھرم لئی بہت ہی اسیہہ گھٹنا سی، جس دا وڈے پدھر اُتے خلاف ہون لگا۔ اس گھٹنا نے مہاراجہ نابھہ دے سیاسی سوال نوں سکھ دھرم دا سوال بنا دتا تے جیتو وکھے سکھاں نے ایہہ مورچہ شروع کر دتا۔ اس مورچے دا مکھ نشانہ کھنڈت کیتے گئے اکھنڈ پاٹھاں نوں اکھنڈ روپ وچ مڑ چالو کرنا سی۔

ایہہ سکھ مریادا دی گھور النگھنا سی اتے اس درگھٹنا نے مہاراجہ دے سیاسی سوال نوں مذہبی سوال بنا دتا۔ جیتو مورچے دا مکھ نشانہ کھنڈت اکھنڈ پاٹھ نوں مڑ اکھنڈت روپ وچ چالو کرنا سی۔ سکھاں دی مذہبی جتھیبندی نے اس مورچے دی کمان سمبھالدیاں امرتسر توں روزانہ 25-25 سنگھاں دے جتھے جیتو ول بھیجنے شروع کیتے۔ ہر روز اک جتھا سری ادور تخت صاحب توں چل کے جدوں جیتو پہنچدا تاں حکومت ولوں سنگھاں نوں گرفتار کرکے جنگلاں وچ لجا کے چھڈّ دتا جاندا۔ مورچے دی چرچہ پنجاب توں باہر وی ہون لگی۔ کانگرس ولوں پنڈت جواہر لال نہرو، پرنسپل گڈوانی اتے مسٹر کے۔ سناتم نوں حالت دا جائزا لین لئی جیتو منڈی بھیجیا گیا۔ تناں آگوآں نوں جیتو پجن اُتے ہی گرفتار کر لیا گیا اتے اک رات جیتو قلعے دی اک کوٹھڑی وچ بند کرن اپرنت اگلے دن نابھہ جیل وچ بھیج دتا۔ 29 ستمبر، 1923 نوں شرومنی گرودوارہ کمیٹی ولوں سکھاں دے مذہبی معاملیاں وچ حکومت دی دکھلئندازی نہ سہن کرن دا متا پاس کیتا گیا اتے 25 سنگھاں دے جتھے بھیجن نال کوئی تسلی بخش سٹہ نکلدا نہ ویکھ کے مورچے نوں ہور تیز کرن لئی 500-500 سنگھاں دے جتھے بھیجن دا فیصلہ کیتا گیا۔ پہلے جتھے نوں 21 فروری، 1924 نوں جیتو پجّ کے گرودوارہ پاتشاہی دسویں سری گنگسر صاحب نوں قبضے وچ لین اتے اکھنڈ پاٹھ شروع کرن دا حکم دتا گیا۔

ایہہ وڈا جتھا 9 فروری، 1924 نوں اکال تخت توں چل کے 20 فروری نوں فریدکوٹ ضلعے دے پنڈ برگاڑی وکھے پجیا۔ 21 فروری نوں سویرے کیرتن کرن اپرنت ایہہ جتھا جیتو ول کوچ کرن لگیا۔ جتھے دے نال ہزاراں دی گنتی وچ ہور سنگت وی شردھاوسّ نال چل رہی سی اتے بیبیاں سمیت وڈی گنتی وچ درشک وی سن۔ کانگرسی نیتا ڈاکٹر کچلو، پرنسپل گڈوانی اتے نیویارک ٹائیمز دے پرتیندھ مسٹر زمد کار وچ سوار ہو کے جتھے دے نال-نال چل راے سن، پر ایہناں لیڈراں نوں نابھہ ریاست دی حد توں اگے نہیں جان دتا گیا۔ جتھے دے اگے پنج سنگھ نشان صاحب لے کے چل راے سن اتے وچالے سری گرو گرنتھ صاحب دی پالکی سی۔ انگریزی حکومت ولوں جتھے نوں گرودوارہ ٹبی صاحب توں 150 میٹر دی وتھّ اُتے روک کے گولی چلا دین دی دھمکی دتی گئی پر جتھا شانتمئی اگے ودھدا رہا، جس اُتے ولسن جانسٹن نے پولیس نوں گولی چلاؤن دا حکم دے دتا اتے سینکڑے سنگھاں نوں شہید کر دتا گیا (شرومنی کمیٹی مطابق اس گھٹنا وچ 300 سنگھ گولی دا شکار ہوئے، جنہاں وچوں 100 سنگھ شہادت حاصل کر گئے)۔

انت حکومت سکھ جدوجہد اگے جھک گئی اتے اس تریخی مورچے نوں سفلتا ملی۔ سکھ سنگت نے گرودوارہ گنگسر صاحب جیتو وکھے مڑ اکھنڈ پاٹھ شروع کرکے مورچے نوں توڑ چڑھایا۔ جیتو دے تریخی گرودوارہ شہید گنج ٹبی صاحب وکھے ہر سال 21 فروری نوں شہیدی جوڑ میلہ لگایا جاندا اے، جتھے وڈی گنتی وچ سنگتاں پہنچ کے شہیداں نوں شردھانجلی ارپن کردیاں ہن۔

ہورویکھو

حوالے

باہرلے جوڑ

• [۱]