جیونا موڑ

جیونا موڑ مالوے دا اک جٹ سی ۔

مالوے دے انیک ڈاکو-سورمے ہوئے ہن۔ ایہناں ‘چوں جیؤنا موڑ دا نام مشہور ہے۔ اوہ پنجابیاں دا لوک-نائک بن گیا۔ اسدے گیت، واراں بچے-بچے دی زبان ‘تے چڑھ گئے۔ جیؤنے موڑ ‘تے کئی فلماں وی بنیاں جو لوکاں وچّ کافی مقبول ہوئیاں۔ جیؤنے موڑ ‘تے انگنت شاعراں لکھیا جہناں ‘چوں بھگوان سنگھ دا قصہ کافی مشہور ہے۔ پر بھگوان سنگھ نے قصہ لکھدیاں ویلے انگریز حکومت نال وگاڑنی ٹھیک نہیں سمجھی اتے جیؤنے نوں لٹاں-کھوہاں کرن والا ڈاکو قرار دے کے اوسدے کردار نوں چھٹیا ں بنا دتا اتے انگریز حکومت اتے انگلینڈ دی ملکہ دی صفت دے پلّ بنّ دتے۔ بھگوان سنگھ لکھدا ہے: ‘ملک پنجاب سبھ آب وکھے سبھ راج کرے وکٹوریا رانی’۔ اسنے جیؤنے موڑ توں لوکاں نوں دکھی دسیا پر اصلیت ہے کہ جیؤنا لوکاں لئی نائک سی۔ اسے لئی اسنوں پھانسی لگن پچھوں اسدا نام پنجاب دیاں ستھاں ‘تے میلیاں ‘چ گونجن لگا۔

جم

جیؤنا موڑ ضلع سنگرور دے پنڈ موڑ ‘چ پیدا ہویا۔ گھٹّ زمین ‘تے کافی محنت دے باو جود مشکل نال گزارا چلدا سی۔ اسدا پتا کھڑک سنگھ محنتی واہی وان تے شریف بندہ سی۔ اسّ ویلے بہت سارے ڈاکو پنجاب وچّ پیدا ہوئے۔ دراصل ایہہ اک طرحاں نال پنجاب ‘چوں سکھ راج ختم ہون اتے انگریزاں دا راج آؤن نال لوکاں دی انگریزی حکومت لئی نفرت سی جو باغی ہون لئی متاثر کردی۔ اتے دوجے پاسے انگلینڈ ہور دیساں نال جنگاں ‘چ رجھا ہویا سی۔ سمندراں اتے دھرتیاں لئی بہت سارے یورپی دیساں ‘چ مقابلے بازی چل رہی سی۔ انگلینڈ سرکار نے ایہناں جنگاں دا خرچ پورا کرن لئی اپنے غلام دیشاں ‘تے بھاری ٹیکس لا دتے۔اتے غریب لوکاں اتے ناسہن جوگا بوجھ پا دتا۔ پنجاب دی کسانی وی انگریزاں دے اسّ جبر دی شکار ہوئی۔ سختی نال معاملہ وصولیا جاندا۔ اتے نہ دے سکن والے دا مال-ڈنگر لیا کے تھانے ڈکّ دتا جاندا۔ اس نوں طرحاں طرحاں نال ذلیل کیتا جاندا۔ اسے لئی پنجاب دی کسانی بری طرحاں ٹٹّ-تھڑٹ رہی سی۔ انیک جوان باغی بن گئے۔ جیؤنا موڑ وی انگریزاں دیاںظلماں دی پیدا وار سی ۔

جیؤنے دے بھرا

جیؤنے دا وڈا بھرا کشنا ماڑی بہنی بہہ گیا تے ویلیاں نال اٹھن بہن لگا۔ اسدی جوٹی دو چوٹی دے ویلی ڈسکے دا ڈوگر اتے کھڈیال دا جیمل نال سی۔ کشنا چنگا جوان ‘تے تکڑے سریر دا مالک سی۔ تناں نے رل کے ڈاکے مارنے شروع کر دتے۔ اک دن اسنے پنڈ دے بانیاں دی برات لٹّ لئی۔ پنڈ دے اک بندے واسودیو نے اسنوں پچھان لیا۔ تے تھانے اطلاع دے دتی۔ کشنا موڑ تاں قابو نہ آیا پر پولیس نے اسدے پیو اتے بھرا نوں پھڑّ لیا تے اوہناں تے تشدد کیتا۔

غصے چ آئے کشنے واسودیو نوں قتل کر دتا۔ کشنا ہن پکا بھگوڑا بن گیا سی۔ اوہ جنگلی علاقے چ جیمل کول گیا جتھے اسدا جھگڑا جیمل نال ہو پیا۔ اوہ لٹّ دا مال ونڈن توں لڑ پئے۔ جدوں اوہ اپنے دھرم دے بھائی احمد ڈوگر دے گھر گیا تاں دوہاں دا لٹّ دا مال ڈوگر دے گھرے ہی ہندا سی۔ ڈوگر دا من بے ایمان ہو گیا۔ اسنے کشنے نوں خوب شراب پیائی تے اسدی سیوا کیتی۔ جدوں اوہ شرابی ہو گیا تاں ڈوگر نے باہروں جندرا مار دتا تے بڈھلاڈے تھانے اطلاع دے دتی۔ کشنے نوں گرفتار کر لیا گیا۔ تے سرکار نے اسنوں کالے پانیاں دی سزا سنائی۔ انڈیمان نکوبار ٹاپو ‘تے انگریزاں نے اک جیل بنائی سی۔ جو چار-چپھیریوں سمندر ‘چ گھری سی ۔خطرناک قیدیاں نوں ایتھے رکھیا جاندا۔ جہناں ‘چ بہت سارے دیش بھگت وی ہندے جو انگریزاں دے ورودھ لڑدے۔

جیؤنا موڑ

اک دن کشنے نال جیل وچّ سزا کٹن والا قیدی سجا بھگت رہاء ہو کے آیا۔ تاں کشنے نے اسدے ہتھ اک چٹھی بھیجی۔ جس وچّ اسنے اپنے بھرا جیؤن سنگھ نوں لکھیا کہ اسنوں کالے پانی پہنچاؤن والا احمد ڈوگر ہے اتے جے اوہ اسدا بھائی ہے تاں احمد ڈوگر توں بدلہ لے لوے۔ چٹھی لے کے جیؤنا پنڈ دے لالے دی ہٹی ‘تے آیا تے لالے نے چٹھی پڑھ کے سنائی۔ سندیاں سار جیؤنا غصے چ ابلن لگّ پیا۔ اوہ بھائی دا بدلہ لین لئی کاہلا پے گیا ۔

جیؤنا گنڈاسا لے کے جنگل ولّ چلے گیا۔ ‘تے جنگل ‘چ شکار کھیڈ رہے اک انگریز دی بندوق کھوہ لئی۔ اتے ڈاکواں دی اک ٹولی نال رل گیا۔ جیؤنے نے سونہہ کھادی کہ اپنے پنڈ موڑیں ڈاکہ نہیں مارنا اتے کسے دی نونہہ-دھی ‘تے ماڑی نظر نہیں رکھنی۔ کشنے دا بھرا ہون کارن ڈاکواں نے اسنوں اپنا سردار منّ لیا۔

جیؤنے بارے کویتا

اسدیاں لٹاں-کھوہاں نے پولیس دی نیند حرام کر دتی۔ کوئی وی استوں ڈردا پولیس نوں سونہہ نہ دیندا۔ بھگوان سنگھ لکھدا ہے:

جتھے جیؤنا جاوے شور پاوے اک بند وچّ،

خوف نہیں کھاوے بھاویں ہووے کوئی سورما۔

دھاڑا-ڈاکہ مار کے اجاڑ وچّ بیٹھدا سی،

دارو ماس کھاوے تے اڈاوے روز چورما۔

رات دنے رکھدا اپادھی بھگوان سنگھا،

سارا دن گزاردا سی اسے ہی فتور ما۔

——

اوٹھ گھوڑا رکھدا سی تیز باز پون جیہا،

پیش نہیں چلے جتھے پیادے اسوار دی۔

اوٹھ جیؤنے موڑ دا سی دوڑدا ہزاراں کوس،

خبر لیاوے چھنّ قابل قندھار دی۔

گھوڑے صفت اتی بھاری بھگوان سنگھا

طاقت بھلاوے پون گون دے شمار دی۔

جیؤنے نال لوکاں دا پیار

جیؤنے دی بھال ‘چ پولیس نے وڈا انعام رکھیا پر اوہ کسے دے قابو نہ آیا۔ پولیس لئی اسنوں پھڑنا محال ہو گیا۔ لوک اسنوں پیار کردے سن۔ اوہ کسےغریب نوں تنگ نہ کردا تے دھی-بھین ‘تے ماڑی نگاہ نہ رکھدا۔ لوڑونداں دی مدد کر دیندا۔ اک وار اسنے لٹّ دا مال کھنڈیال پنڈ رکھیا ہویا سی۔ بانیئے کاسیں رام نے پولیس نوں اطلاع دتی۔ پولیس نے پنڈ نوں گھیرا پا لیا۔ پر پنڈ دی اک مائی ہولی جہے پنڈوں باہر آ گئی تے جدوں جیؤنا پنڈ وڑن لگا تاں اسنے اسنوں پنڈ ‘چ پولیس آئی ہون بارے دسّ دتا۔ جیؤنا اوتھوں کھسک گیا۔ بانیئے کاسیں رام نے معافی منگ کے جان بچائی۔

اک دن جیؤنا گھوڑی ‘تے جا رہا سی۔ اسنوں بڑی بھکھ لگی ہوئی سی۔ اک کڑی روٹی پیلیاں ‘چ لے کے جا رہی سی۔ جیؤنے نے کیہا ، “بھینے بڑی بھکھ لگی ہے”، کڑی نے اسنوں روٹی کھوآئی۔ جان لگیاں جیؤنا اسدے ہتھ ‘تے 25 روپئے دھر کے گیا۔

اک دن جیؤنا اپنی ٹولی نال کتے جا رہا سی۔ کہ کڑیاں ساؤن دیاں تیاں ‘چ پینگھاں جھوٹ رہیاں سن۔ جیؤنے نے چادر وچھاء دتی اتے کڑیاں نوں کیہا کہ اپنیاں ٹوماں لاہ کے رکھ دیؤ۔ اک کڑی ترلا کرکے کہن لگی ، “ویرنا میرے سہریاں نے مینوں گھروں کڈھ دینا ہے۔ میرا پیو بڑا غریب ہے تے اسنے زمین ویچ کے میرا ویاہ کیتا ہے۔ تے مینوں ایہہ گہنے پائے ہن۔ جے توں گہنے لٹّ لئے تاں میرے سہرے مینوں کٹن-مار ن گے اتے گھروں کڈھ دینگے”۔

جیؤنے دا من پسیج گیا تے اسنے حکم دتا کہ اگے توں کدی تیاں نہیں لٹنیاں۔

اک وار جیؤنا گھوڑی ‘تے جاندا ہویا اک کھوہ ‘تے رک گیا۔ اک غریب جٹّ ہل چھڈّ کے جیؤنے دے کول آ بیٹھیا۔ اسدی مٹیار دھی روٹی لے کے آئی تاں جیؤنے نے جٹّ نوں پچھیا کہ اجے تکّ دھی دا ویاہ کیوں نہیں کیتا۔ اس جٹّ نے کیہا کہ ویاہ کرن لئی پیسے چاہیدے ہن۔ میں بہت غریب ہاں۔ جیؤنے نے اسنوں دھی دے ویاہ دا خرچ دے دتا۔

جیؤنے دیاں وارداتاں دنو-دن ودھن لگیاں۔ دلی دربار چ جیؤنے دے نہ پھڑے جان دیاں تاراں کھڑک گئیاں۔ پر لوک اسنوں پیار کردے سن۔ اتے پولیس دی کوئی مدد نہ کردے سگوں جیؤنے نوں لکاء لیندے۔

اک وار جیؤنا پھڑیا گیا تے نابھے جیل ‘چ لیاندا گیا۔ اسنوں ویکھن لئی لوکاں دی بھیڑ امڑ آئی۔ نابھے دے مہاراجے نے اسنوں بہت سمجھایا پر استے کوئی اثر نہ ہویا۔ پھر اسنوں پٹیالے دے مہاراجے دے پیش کیتا گیا۔ جتھوں اوہ جیل توڑ کے دوڑ گیا۔

بھرا دا بدلہ

جیؤنے دا اصل مقصد تاں بھرا دی سزا دا بدلہ احمد ڈوگر توں لینا سی۔ جدوں جیؤنا ڈسکے گیا تے ڈوگر نوں للکاریا۔ ڈوگر اپنی حویلی ‘چوں باہر آؤن لگا تاں اسدی گھروالی نے بہت روکیا۔ پر اوہ نہ رکیا۔ اسنے آؤندیاں ہی جیؤنے ولّ دو فائر کر دتے۔ پر تیز-طرار جیؤنا اپنا بچاء کر گیا۔ پھر اسنے ڈوگر ولّ فائر کیتا تے ڈوگر نوں چارو-شانے چتّ کر دتا۔ اسنے اپنے بھرا نوںکالے پانی دی جیل پہنچاؤن والے ڈوگر نوں مار کے بدلہ لے لیا۔

جیؤنے نے نابھے دے مہاراجے ہیرا سنگھ دے محلاں ‘چوں گھوڑی کھول لئی تے سنتری نوں کیہا کہ راجے نوں کہہ دئیں جیؤنا گھوڑی لے گیا ہے۔ میں ماتا نینا دیوی (پہاڑاں ‘چ اک دھرمک ستھان) دے درشناں نوں ایسے گھوڑی ‘تے جاؤنگا۔ جے کوئی پھڑ سکدا تاں پھڑ لوے۔ مہاراجے نے اپنی اتے انگریزاں دی ساری پولیس جیؤنے دے مگر لا دتی۔ جیؤنا ماتا نینا دیوی دے چھتر چڑا کے واپس مڑیا تاں اک تھانیدار نے اس نوں پچھان لیا۔ جیؤنے نے سادھوآں والے بھگویں کپڑے پائے ہوئے سن۔ پر اسدے چہرے ‘تے زخم دا نشان سی۔ جس توں اوہ پچھانیا گیا۔ اس نوں ستے پئے نوں اگلے دن گرفتار کر لیا گیا۔ تے انگلینڈ دی ملکہ وکٹوریا نے اس نوں پھانسی دی سزا سنائی۔

اسنوں 1911: وچ حصار جیل ‘چ پھاسی لگا دتی گئی۔ جیؤنے دے ناں نال کئی لوک گیت مشہور ہن:

اڈّ گئی وچّ ہوا دے یارو گھوڑی جیؤنے موڑ دی

……..

نینا دیوی درشن پاؤن چلیا

جیؤنا موڑ چھتر چڑاؤن چلیا

…………..

جیؤنے موڑ نے لٹیاں تیاں لونگووال دیاں

…………

کالے پانیؤں موڑ نوں خط کشنے پایا

بدلہ لے لئیں جیؤنیا جے ماں دا جایا

………..

اسے طرحاں احمد ڈوگر ولوں کشنے نوں دھوکھے نال پھڑاؤن ‘تے اک گیت راہیں لعنت پائی جاندی ہے:

احمد ڈوگر پاپی چڑھ گیا پیڑاں کوڑ دیاں

جیؤنا موڑ منافع خوراں نوں لٹدا تے غریباں نوں دان دیندا۔ اوہ سرکار دا باغی اتے لوکاں دا مسیحا سی۔ ایسے بہادری دی بدولت اج وی پنجابیاں ‘چ اسدا ناں زندہ ہے۔