حسین بن روح نوبختی
| معلومات شخصیت | |
|---|---|
| مکمل نام | حسین بن روح نوبختی |
| کنیت | ابوالقاسم |
| لقب | نوبختی • قمی• روحی |
| وجہ شہرت | تیسرا نائب خاص امام زمانہ(ع) |
| مدفن | بغداد |
| اصحاب | امام عسکری(ع)، امام زمانہ(ع) |
| مدت نیابت | 21 سال |
| نمایاں کارنامے | |
| دیگر سرگرمیاں | |
| دینی | شیعاں تے امام زمانہ دے درمیان رابطہ |
ابو القاسم حسین بن روح نوبختی (متوفی سنہ 326ہجری قمری)، امام زمانہ(عج) دے تیسرے نائب خاص، امام حسن عسکری(ع) دے اصحاب تے بغداد وچ محمد بن عثمان (دوسرے نائب خاص) دے قریبی معتمدین وچوں سن۔[۱] محمد بن عثمان نے اپنی زندگی دے آخری ایام وچ امام زمانہ(ع) دے حکم توں حسین بن روح نوں اپنا جانشین مقرر کیتا۔ نیابت دے ابتدائی دور وچ حسین بن روح بنی عباس دے حکام دے ایتھے ممتاز مقام و منصب دے حامل سن۔ لیکن بعد وچ انہاں دے تعلقات خراب ہو گئے ایویں تہانوں کچھ مدت دے لئی مخفیانہ زندگی گزارنا پیئی تے آخر پنج سال دے لئی زندان وی جانا پیا۔ حسین بن روح دے دوران نیابت دے اہم ترین واقعات وچوں اک شلمغانی دا واقعہ اے جو انہاں دا مورد اعتماد وکیل سی لیکن گمراہی دا شکار ہویا اس بنا اُتے امام زمانہ(ع) ولوں انہاں دی مذمت وچ اک توقیع صادر ہوئی۔ مختلف فقہی کتب دی تالیف تے علمی مناظرات وچ مکمل احاطہ رکھنے دی وجہ توں اوہ اک ممتاز علمی مقام اُتے فائز سن۔ احادیث دی کتاباں وچ انہاں دے بارے وچ کچھ کرامات وی نقل ہوئی نیں۔ انہاں دی مدت نیابت 21 سال اُتے محیط سی۔
سوانح حیات[سودھو]
آپ دی تریخ پیدایش دے حوالے توں کوئی دقیق معلومات دستیاب نئیں اے۔ تساں دی کنیت ابوالقاسم جدونکہ نوبختی، روحی[۲] تے قمی[۳] دے القاب توں ملقب نیں۔ ایران دے شہر آبہ (ساوہ دے نزدیک) دی زبان بولنے تے اوتھے دے باسیاں توں رفت و آمد دی وجہ توں تہانوں قمی کہیا جاندا سی۔[۴][۵][۶] لیکن اکثر منابع وچ تسیں نوبختی دے ناں توں مشہور نیں۔ جس دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ تسیں ماں ولوں خاندان نوبختی نال تعلق رکھدے سی اسلئے اس ناں توں مشہور ہوئے نیں۔[۷] بعض مورخاں دے مطابق تساں دا تعلق قم دے اک قبیلہ بنی نوبخت توں سی تے امام زمانہ دے پہلے نائب عثمان بن سعید دی نیابت دے دوران بغداد چلے گئے سن۔[۸]
امام حسن عسکری(ع) دے زمانے وچ[سودھو]
آیا تسیں امام حسن عسکری(ع) دے اصحاب وچوں وی سن جاں نئیں اس بارے وچ اختلاف نظر پایا جاندا اے۔ ابن شہرآشوب نے المناقب وچ تہانوں امام حسن عسکری(ع) دے اصحاب تے ساتھیاں وچوں قرار دتا اے،[۹] لیکن علم رجال دے دوسرے ماہرین نے اس حوالے توں کچھ نئیں کہیا اے۔ بعض مورخاں دے مطابق اس بات دا صحیح ہونا مشکل نظر آندا اے کیوں کہ امام حسن عسکری(ع) سن ۲۶۰ق وچ شہید ہوئے نیں جدونکہ نوبختی سن ۳۲۶ق وچ وفات پائی اے۔[۱۰]
ذاتی صفات[سودھو]
حسین بن روح اپنے زمانے دے داناترین تے عاقلترین افراد وچوں سن جو زمانے دے تقاضیاں توں مکمل آشنائی رکھدے سن تے مخالفین دے نال معاشرت وچ تقیہ توں کم لیندے سن؛[۱۱] ایتھے تک کہ اپنے اک غلام نوں معاویہ دے لئی ناسزا کہنے دی وجہ توں برطرف کر دتا۔[۱۲]
جاسم حسین، امام زمانہ(ع) دی غیبت دی سیاسی تریخ نامی کتاب وچ کہندے نیں کہ حسین بن روح دی شخصی صفات، ذاتی مہارتاں تے استعدادات نیں جس نے اسنوں امام زمانہ دی نیابت دا لائق بنایا سی۔[۱۳] محمد بن عثمان دی بیٹی ام کلثوم حسین بن روح دا اپنے والد دے نال تعلقات دے بارے وچ کہندے نیں کہ حسین بن روح میرے والد محترم دے قریبی تے با اعتماد ساتھیاں وچوں سن تے میرے والد محترم اپنی زندگی دی خصوصی مسائل اُتے وی حسین بن روح دے نال صلاح مشورے کیتا کر دے سن۔ [۱۴]
"ابوسہل نوبختی" انہاں دی رازداری دے بارے وچ کہندے نیں کہ اگر اوہ امام نوں اپنے دامن دے نیچے چھپا رکھیا ہوئے تے امام دی تلاش وچ انہاں دے بدن نوں قیچی نال کٹ کے ٹکڑیاں وچ تبدیل کر دتا جائے تاں وی اوہ امام دے بارے وچ کسے نوں نئیں دسے گا۔[۱۵]
وفات[سودھو]
حسین بن روح نوبختی 18 شعبان سن ۳۲۶ق نوں اس دنیا توں وفات کر گئے۔ انہاں دی قبر بغداد دے نوبختیہ محلے دے عطاران جاں شورجہ بازار وچ واقع اے جو اس وقت "مقام حسین بن روح" دے ناں توں مشہور اے جتھے شیعہ انہاں دی زیارت دے لئی جاندے نیں۔[۱۶]
امام زمانہ(ع) دی نیابت[سودھو]
امام زمانہ(ع) دے دوسرے نائب خاص محمد بن عثمان عمری دی وفات دے بعد سن ۳۰۵ق نوں حسین بن روح امام دے تیسرے نائب خاص دے عہدے اُتے فائز ہوئے۔ اس توں پہلے تسیں محمد بن عثمان دے با اعتماد تے قریبی ساتھیاں وچوں سن تے مالی تے اقتصادی معاملات وچ اوہ محمد بن عثمان دے معاونین[۱۷][۱۸] تے بغداد وچ انہاں دے دوسرے وکلا دے نال رابط وی سن۔[۱۹]
"ہم انہیں(حسین بن روح کو) جانتے ہیں، میری دعا ہے کہ خدا انہیں تمام اچھائیوں سے آگاہ فرمائے اور انہیں اپنے لطف و کرم سے خوش و خرم رکھے۔ ان کی درخواست سے آگاہ ہوں اور ان کو دی گئی ذمہ داری کو اچھی طرح نمٹانے کی امید ہے۔ وہ ہمارے پاس ایسے مقام و منزلت کے حامل ہیں جو ان کی خوشنودی کا باعث بنے گا۔ خدا ان پر اپنے فضل و کرم کی فراوانی مرحمت فرمائے۔"
اگرچہ محمد بن عثمان دے بغداد وچ وکلا دی تعداد تقریبا دس نفر سن لیکن انہاں نے اپنی بیماری دے وقت حسین بن روح نوں اپنا جانشین تے امام دا نائب مقرر کیتا تے اپنی موت دے بعد شیعہ بزرگان توں انہاں دی اطاعت کرنے دی سفارش کیتی۔[۲۰] چنانچہ علامہ مجلسی لکھدے نیں کہ جس دن محمد بن عثمان اس دنیا توں رخصت کر گئے، حسین بن روح انہاں دے گھر وچ سن تے انہاں دے غلام نے اک صندوقچہ حسین بن روح دے حوالے کیتا جس وچ ودایع امامت موجود سن۔[۲۱] محمد بن عثمان دی وفات دے کچھ دن بعد یعنی 5 شوال سن ۳۰۵ق نوں حسین بن روح دی تائید وچ امام زمانہ(ع) دی پہلی توقیع صادر ہوئی۔ [۲۲]
بعض تاریخی شواہد توں ایہ بات واضح ہُندی اے کہ شیعاں دے ایتھے پہلے تے دوسرے نائب دی بنسبت حسین بن روح زیادہ معروف سی اسی وجہ توں بعض شیعہ حضرات اپنے علاقے دے وکلا نوں نظر انداز کر دے ہوئے براہ راست حسین بن روح نال رابطے وچ رہنے دی کوشش کر دے سن۔[۲۳]
وکلا تے کارگزاران[سودھو]
حسین بن روح نے بغداد وچ دس وکلا تے دوسرے اسلامی شہراں وچ موجود اپنے وکلا دے ذریعے امام زمانہ(ع) دی نیابت دے فرائض نوں انجام دینا شروع کیتا انہاں دے بعض وکلا تے کارگزاران دے اسماء درج ذیل نیں:
- محمد بن نفیس، اہواز وچ تے حسین بن روح دے نیابت دے دوران امام زمانہ دی پہلی توقیع انہاں دے توسط توں شایع ہوئی۔
- جعفر بن احمد بن متیل
- ابو عبد اللّہ کاتب
- احمد بن متیل
- احمد بن ابراہیم نوبختی
- ابوسہل نوبختی
- محمد بن حسن صیرفی، بلخ وچ
- محمد بن جعفر اسدی رازی، شہر رے وچ
- حسن بن علی وجناء نصیبی، نصیبین وچ
- [محمد بن ہمام اسکافی
- قاسم بن علاء، آذربایجان وچ
- محمد بن علی شلمغانی جو بعد وچ گمراہ ہویا تے وکالت دے عہدے توں معزول ہویا۔[۲۴]
حکومت وقت دے ایتھے انہاں دا مقام و مرتبہ[سودھو]
حسین بن روح، محمد بن عثمان دی نیابت دے دوران عباسی خلفاء دے دربار وچ بلند مقام دا حامل سی ایویں حکومت ولوں انہاں دی مالی تعاون وی ہُندی سی۔ [۲۵] اسی طرح جس وقت انہاں نے خود امام زمانہ(ع) دی نیابت دا عہدہ سنبھالیا فیر وی "مقتدر عباسی" دی خلافت دے دوران عباسیاں دے ایتھے انہاں دا نفوذ سی تے اوہ آپ دی نہایت احترام کیتا کر دے سن۔ حکومت وقت دے ایتھے انہاں دے اس مقام و منزلت دی وجہ اک تے نوبختی خاندان دے اثر و رسوخ سی تے دوسری طرفوں "ابوالحسن علی بن محمد" دی وزارت وچ موجود آل فرات دی وجہ توں سی جو شیعاں دی حمایت کردا سی۔ [۲۶] [۲۷] محمد بن عثمان دی بیٹی ام کلثوم دے بقول اس دوران آل فرات دی جانب توں حسین بن روح دے ایتھے بعض اوقات مالی امداد وی پہنچدی سی۔[۲۸] حاکم وقت دے ایتھے انہاں دے مقام و منزلت دی اک تے وجہ انہاں دا محتاطانہ رویہ وی قابل غور اے جس دی بنیاد اُتے آپ نے اپنے آپ نوں قرامطہ ورگے گروہ دی مزاحمتی تحریکاں دا حصہ بننے توں دور رکھیا۔[۲۹]
لیکن "حامد بن عباس" دی بر سر اقتدار آنے دے بعد شیعہ مخالف کارندیاں دی وجہ توں آپ دے لئی حاکم وقت دے دربار وچ مشکلات دا سامنا کرنا پیا۔[۳۰]
حسین بن روح دی روپوشی[سودھو]
حسین بن روح منصب نیابت خاصہ سنبھالنے دے کچھ عرصے بعد روپوش ہونے اُتے مجبور ہوئے۔ انہاں دی اس روپوشی دی مدت دے بارے وچ کوئی دقیق معلومات نئیں لیکن ایہ احتمال دتا جاندا اے کہ انہاں نے حامد بن عباس دی وزارت وچ سن 306 ہجری توں 311 ہجری تک حکومت دی گرفت توں بچنے دے لئی روپوشی اختیار کیتی سی۔ شیخ طوسی دے مطابق، حسین بن روح دی روپوشی دے دوران شلمغانی انہاں دے تے عوام دے درمیان رابطے دا کردار ادا کردا سی۔[۳۱] لیکن شلمغانی کچھ عرصہ بعد حلول تے غلو ول مائل ہویا تے حسین بن روح نے لوگاں نوں اس دے نال تعلق رکھنے توں منع کیتا تے سنہ 312 وچ امام زمانہ(عج) ولوں توقیع صادر ہوئی جس وچ اس اُتے لعن کیتا گیا سی۔[۳۲]۔[۳۳]
نائب امام زمانہ(عج) قیدخانے وچ[سودھو]
حسین بن روح نوبختی نے امام زمانہ(عج) دی نیابت خاصہ دے دوران اپنی بابرکت زندگی دے پنج سال (سنہ 312 توں 317ہجری قمری تک) عباسی بادشاہ مقتدر باللہ دے قید خانے وچ بسر کیتے۔ شیعہ منابع وچ تسیں دی گرفتاری دے وجہاں دا کوئی تذکرہ نئیں کیتا گیا اے لیکن تاریخی منابع وچ اس حوالے توں دو قول موجود نیں:
- بر سر اقتدار حکومتی دیوان نوں ٹیکس دی ادائیگی توں انکار
- قرامطہ دے نال رابطہ جو اس وقت بحرین اُتے مسلط سن۔[۳۴]
بعض معاصر محققین دا کہنا اے کہ انہاں امام زمانہ(ع) دی نیابت دی وجہ توں ملنے والی شہرت، شیعاں دا انہاں توں رابطہ، شیعاں دے درمیان انہاں دی مقبولیت تے اس دور وچ شیعاں نوں منظم تے فعال رکھنے وچ انہاں دے کردار نیز شیعاں توں وجوہات دی جمع آوری تے انہاں نوں امام زمانہ(ع) تک پہنچانے دی وجہ توں گرفتار کیتا گیا سی۔ قید خانے توں رہائی دے بعد عباسی حکومت وچ نوبختی خاندان دے اثر و رسوخ دی وجہ توں فیر کسے وچ انہاں دے لئی مزااحمت ایجاد کرنے دی جرأت پیدا نئیں ہوئی۔[۳۵]
شلمغانی دا فتنہ[سودھو]
ابو جعفر محمد بن علی شَلْمَغانی المعروف بہ "ابن عَزاقِر" بغداد دے شیعہ علما تے حسین بن روح دے قریبی ساتھیاں وچوں سی۔ حسین بن روح نے امام زمانہ دی نیابت دے عہدے اُتے فائز ہونے دے بعد انہاں اپنا وکیل مقرر کیتا تے شیعاں دے امور انہاں دے حوالے دی ایتھے تک کہ حسین بن روح دی روپوشی تے زندانی دے دوران امام زمانہ(ع) توں صادر ہونے والی توقیعات شلمفانی دے ذریعے منتشر ہُندی سن۔[۳۶] لیکن حسین بن روح دے زندانی دے عرصے وچ انہاں نے موقع توں غلط فائدہ اٹھاندے ہوئے شروع وچ اپنی نیابت دا اعلان کر دے ہوئی اپنے تہانوں "باب المہدی" معرفی کرنا شروع کیتا بعد وچ اپنی عقیدے توں منحرف تے گمراہ ہو گیا۔ جدوں حسین بن روح نوں انہاں دی گمراہی دا پتہ چلا تو عباسی حکومت دے قید خانے توں خطوط دے ذریعے شیعیان اہل بیت نوں انہاں دے نال رابطہ رکھنے توں منع کیتا تے سنہ 312 ہجری نوں امام زمانہ(عج) ول توں توقیع صادر ہوئی جس وچ اس اُتے لعن کیتا گیا سی۔[۳۷]
کرامات تے علمی مقام[سودھو]
حسین بن روح نے علم فقہ وچ "التأدیب" نامی کتاب لکھی تے اسنوں نظر ثانی دے لئی قم دے حوزہ علمیہ بھیجی تے انہاں توں درخواست کیتی گئی سی کہ انہاں دے مخالف نظریات دی نشان دہی کرو۔ قم دے علما نے نظر ثانی دے بعد اس کتاب دے سوائے اک مطلب دے سارے مضامین دی تائید کر دے انہاں ول واپس بھیج دیئے۔[۳۸]
انہاں نے اپنی نیابت دے دوران مختلف مناظرات وچ وی حصہ لیا جنہاں دی تفصیل حدیثی منابع وچ موجود اے۔[۳۹][۴۰][۴۱] انہاں مناظرات وچ انہاں نے جو جوابات دتے نیں اس توں دینی مسائل وچ انہاں دی دقت نظری تے انہاں دی علمی مقام دا پتہ چلدا اے۔[۴۲]
انہاں توں احادیث وی نقل ہوئی نیں۔[۴۳] شیخ طوسی نے زیارت رجبیہ نوں حسین بن روح نوبختی توں نقل دی نیں۔[۴۴]
- کرامات
بعض منابع وچ حسین بن روح توں بعض کرامات وی نقل ہوئی نیں۔ اوہ بعض اوقات مد مقابل دی شیک و تردید نوں دور کرنے تے بعض اوقات اپنی حقانیت نوں ثابت کرنے دے لئی بعض اسرار و رموز نوں فاش تے بعض علامتاں نوں آشکار کر دے سن۔ علی بن بابویہ (شیخ صدوق دے والد محترم) ول توں حسین بن روح دے ناں بیٹا ہونے تے دوسرے موقع اُتے سفر حج وچ اپنی تکلیف معلوم کرنے دے لئی امام زمانہ(ع) توں کیتی گئی درخواست اُتے مبنی خطوط،[۴۵] ،[۴۶] احمد بن اسحاق قمی دی موت دے بارے وچ خبر دینا،[۴۷]محمد بن حسن صیرفی نوں گمشدہ سونے دا پتہ بتانا[۴۸] تے اس طرح دے ہور احادیث جو اس حوالے توں نقل ہوئی نیں، انہاں دیاں کرامات دے بعض نمونے نیں۔
متعلقہ مآخذ[سودھو]
حوالے[سودھو]
- ↑ طوسی، الغیبۃ، ص223۔
- ↑ طوسی، الغیبۃ، ۱۴۱۱ق، ص۲۲۵.
- ↑ کشی، رجال کشی، ۱۳۴۸ش، ص۵۵۷.
- ↑ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۰۳-۵۰۴.
- ↑ طوسی، الغیبۃ، ۱۴۱۱ق، ص۱۹۵.
- ↑ اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ۱۳۴۵ش، ص۲۱۴.
- ↑ اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ۱۳۴۵ش، ص۲۱۴.
- ↑ جاسم حسین، تریخ سیاسی غیبت امام دوازدہم، ۱۳۸۵ش، ص۱۹۲.
- ↑ ابن شہر آشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ۴۲۳.
- ↑ جاسم حسین، تریخ سیاسی غیبت امام دوازدہم، ۱۳۸۵ش، ص۱۹۲.
- ↑ طوسی، الغیبہ، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۲.
- ↑ طوسی، الغیبہ، ۱۴۱۱ق، ص۳۸۶.
- ↑ جاسم حسین، تریخ سیاسی غیبت امام دوازدہم، ۱۳۸۵ش، ص۱۹۳و۱۹۴.
- ↑ طوسی، الغیبہ، ۱۴۱۱ق، ص۳۷۲.
- ↑ طوسی، الغیبہ، ۱۴۱۱ق، ص۳۹۱.
- ↑ طوسی، الغیبۃ، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۸.
- ↑ جاسم حسین، تریخ سیاسی غیبت امام دوازدہم، ۱۳۸۵ش، ص۱۹۲.
- ↑ ذہبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۱۵، ص۲۲۲.
- ↑ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۰۱و۵۰۲.
- ↑ طوسی، الغیبہ، ۱۴۱۱ق، ص۳۷۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳، ج۸۵، ص۲۱۱.
- ↑ طوسی، الغیبہ، ۱۴۱۱ق، ص۳۷۲.
- ↑ جاسم حسین، تریخ سیاسی غیبت امام دوازدہم، ۱۳۸۵ش، ص۱۹۸.
- ↑ جاسم حسین، تریخ سیاسی غیبت امام دوازدہم، ۱۳۸۵ش، ص۱۹۶.
- ↑ غفارزادہ، زندگانی نواب خاص امام زمان، ۱۳۷۵ش، ص۲۳۷.
- ↑ جاسم حسین، تریخ سیاسی غیبت امام دوازدہم، ۱۳۸۵ش، ص۱۹۸.
- ↑ جعفريان، حيات فكرى و سياسى ائمہ، ۱۳۸۱ش، ص۵۸۳.
- ↑ طوسی، الغیبۃ، ۱۴۱۱ق، ص۳۷۲.
- ↑ عظیمزادہ تہرانی، علل دستگیری حسین بن روح نوبختی، ۱۳۸۲ش.
- ↑ جعفريان، حيات فكرى و سياسى ائمہ، ۱۳۸۱ش، ص۵۸۳.
- ↑ الطوسی، الغیبۃ، ص303و 324۔
- ↑ طوسی، الغیبة، ص187، 252ـ253۔
- ↑ طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ج2، ص290۔
- ↑ عظیمزادہ تہرانی، علل دستگیری حسین بن روح نوبختی، ۱۳۸۲ش.
- ↑ موسوی، کسائی، پژوہشی پیرامون زندگی سیاسی و فرہنگ نواب اربعہ، ۱۳۷۸ش.
- ↑ طوسی، الغیبۃ، ۱۴۱۱ق، ص۲۲۸، ۲۳۹، ۲۵۱و۲۵۲
- ↑ طوسی، الغیبۃ، ۱۴۱۱ق، ص۱۸۷، ۲۵۲و۲۵۳.
- ↑ امین، اعیان الشیعہ، ۱۴۲۱ق، ج۶، ص۲۲.
- ↑ طوسی، الغیبۃ، ۱۴۱۱ق، ص۳۲۴، ۳۷۳، ۳۷۸، ۳۸۸، ۳۹۰.
- ↑ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۵۱۹.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳، ج۵۳، ص۱۹۲.
- ↑ صدر، تریخ الغیبہ، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۴۸۳.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۲۳۶.
- ↑ طوسی، مصباح المتہجد، ۱۴۱۱ق، ص۸۲۱.
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۰۷ق، ص۲۶۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۱، ص۲۹۳.
- ↑ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۱۸و۵۱۹.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳، ج۵۱، ص۳۴۲.
منابع[سودھو]
- امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعۃ، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۲۱ق.
- صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمۃ، تہران، اسلامیہ، ۱۳۹۵ق.
- نجاشی، احمدبن علی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
- ابن شہر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، علامہ، ۱۳۷۹ق.
- طوسی، محمد بن حسن، رجال الکشی (اختیار معرفۃ الرجال)، مشہد، دانشگاہ مشہد، ۱۳۴۸ش.
- طوسی، محمد بن حسن، الغیبۃ، قم، مؤسسۃ المعارف الاسلامیۃ، ۱۴۱۱ق.
- طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتہجد، بیروت، مؤسسہ فقہ الشیعۃ، ۱۴۱۱ق.
- ذہبی، سیر أعلام النبلاء، إشراف وتخریج : شعیب الأرنؤوط، تحقیق: إبراہیم الزیبق، بیروت، مؤسسۃ الرسالۃ، ۱۴۱۳ق.
- خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت، دارالزہراء، ۱۴۰۳ق.
- صدر، سید محمد، تریخ الغیبہ، بیروت، دارالتغارف، ۱۴۱۲ق.
- اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختی، تہران، ۱۳۴۵ش.
- جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، قم، انصاریان، ۱۳۸۱ش.
- جاسم محمد حسین، تریخ سیاسی غیبت امام دوازدہم، ترجمہ محمد تقی آیتاللہی، تہران، امیرکبیر، ۱۳۸۵ش.
- غفارزادہ، علی، زندگانی نواب خاص امام زمان، قم، انتشارات نبوغ، ۱۳۷۹ش.
- عظیمزادہ تہرانی، طاہرہ، علل دستگیری حسین بن روح نوبختی، تریخ اسلام، بہار ۱۳۸۲ - شمارہ ۱۳.
- موسوی، سید حسن؛ کسائی، نورالہ، پژوہشی پیرامون زندگی سیاسی و فرہنگ نواب اربعہ، دانشکدہ ادبیات و علوم انسانی دانشگاہ تہران، تابستان ۱۳۷۸ - شمارہ ۱۵۰.
باہرلےجوڑ[سودھو]
- مضمون دا ماخذ:دانشنامه جہان اسلام
| ||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||