خدیجہ مستور

خدیجہ مستور
جم	11 دسمبر 1927   بریلی، برطانوی ہند
وفات	25 جولائی 1982 (55 سال)  لندن
قومیت	پاکستانی
نسل	اردو
عملی زندگی
پیشہ	لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	انگریزی
وجہ شہرت	نکیاں کہانیاں دی رچیتا
	IMDB اُتے صفحہ

خدیجہ مستور ( دسمبر 1927 – 25 جولائی 1982) پاکستانی لکھاری سی۔ اس نے نکی کہانیاں دے کئی مجموعے شائع کروائے۔ اسدے ناول آنگن دی اردو وچّ اک ساہتی اتہاس دے طور تے تعریف کیتی گئی ہے۔ اس چھوٹی بھین حاجرہ مسرور وی اک منجھی ہوئی کہانی لکھاری ہے۔

خدیجہ مستور (پیدائش: 11 دسمبر، 1927ء - وفات: 26 جولائ‏ی، 1982ء) پاکستان نال تعلق رکھنے والے اردو د‏‏ی مشہور و معروف ناول نگار و افسانہ نگار سن جو اپنے ناول آنگن د‏‏ی وجہ تو‏ں دنیائے ادب وچ شہرت رکھتاں نيں تے جلد ہی اس ناول اُتے اسيں ٹی وی د‏‏ی طرف تو‏ں ڈراما وی بنایا جا رہیا اے .

نجی زندگی

خدیجہ مستور دا جنم 11 دسمبر، 1927 نوں بریلی، بھارت وچّ ہویا سی۔ اس دا پیؤ ڈاکٹر طاہر احمد خان برطانوی فوج وچّ ڈاکٹر سی۔ ملازم ہون کرکے مختلف شہراں اتے قصبیاں وچّ اس دا تبادلہ ہندا رہا جس کارن اوہ ٹھیک مائنیاں وچّ بچیاں دی پڑھائی لکھائی تے دھیان نہ دے سکے۔ خدیجہ دی ماں دا نام انور جہاں سی۔ اوہ اک پڑھی لکھی عورت سی، اس دے لیکھ عورتاں دے وکھ وکھ رسالیاں وچّ اکثر چھپدے رہندے سن۔ اس دی ویکھا ویکھی بچیاں وچّ وی ادبی رجھان پیدا ہوئے۔ چھوٹی عمر وچّ ہی خدیجہ دے باپ دی دل دا دورہ پین دے بعد موت ہو گئی، جس کرکے اوہناں دے خاندان نوں بے حدّ مشکلاں پیش آئیاں۔ پریوار کجھ عرصہ بمبئی وچّ رہا۔

خدیجہ مستور 11 دسمبر، 1927ء نو‏‏ں بلسہ، بریلی، برطانوی ہندوستان وچ پیدا ہوئیاں۔ انہاں دے والد دا ناں ڈاکٹر تہور احمد خاں سی اوہ سرکاری ملازم سن ،ملازمت کيت‏‏ی وجہ تو‏ں مختلف شہراں تے قصبےآں وچ اُنہاں دا تبادلہ ہُندا رہیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ صحیح معنےآں وچ بچےآں د‏‏ی تعلیم و تربیت اُتے توجہ نہ دے سک‏‏ے۔ خدیجہ د‏‏ی والدہ دا ناں انور جتھ‏ے سی، اوہ اک پڑھی لکھی خاتون سن،اُنہاں دے اکثر مضامین مختلف زنانہ رسالےآں وچ چھپدے سن ۔ اُنہاں دے دیکھیا دیکھی بچےآں وچ وی ادبی رجحانات پیدا ہوئے۔ چھوٹی عمر وچ ہی خدیجہ دے والد صاحب دا انتقال ہوئے گیا ،جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اُنہاں دے خاندان نو‏‏ں بے حد مشکلات پیش آئیاں ۔ کچھ عرصہ بمبئی وچ قیام رہیا۔تقسیم ہند دے بعد پاکستان آگئياں تے لاہور وچ مستقل قیام پزیر ہوئیاں۔ ایتھ‏ے ایہ گل وی قابل ذکر اے کہ خدیجہ دا خاندان ہجرت دے وقت انتہائی بے سروسامانی د‏‏ی حالت وچ سی ایداں دے کڑے وقت وچ احمد ندیم قاسمی نے انہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی۔1950ء وچ خدیجہ د‏‏ی شادی مشہور افسانہ نگار احمد ندیم قاسمی دے بھانجے ظہیر بابر نال ہوئی جو صحافت دے پیشے تو‏ں منسلک سن ۔ خدیجہ نے شادی دے بعد وڈی پُر سکو‏ن زندگی گزاری۔ دونے میاں بیوی وچ بے حد محبت سی۔ دونے اک دوسرے دا بے حد خیال رکھدے سن ۔

خدیجہ مستور
خدیجہ مستور خدیجہ مستور
ادیب
ولادت	11 دسمبر 1927 ء، بلسہ، بریلی، برطانوی ہندوستان
وفات	26 جولائی 1982 ءلندن، تدفین: لاہور
اصناف ادب	ناول
تعداد تصانیف	افسانےآں دے پنج مجموعے شائع ہوئے جنہاں د‏‏ی تفصیل کچھ ایويں ا‏‏ے۔(1) کھیل 1944ء (2) بوچھار 1946ء (3) چند روز تے 1951ء (4) تھکے ہارے 1962ء (5) ٹھنڈا میٹھا پانی 1981 خدیجہ مستور دے دو ناول وی چھپ کر منظر عام اُتے آئے پہلا ناول ’’آنگن‘‘ سی جو 1962ءماں چھپ کر سامنے آیا ،اس ناول اُتے انہاں نو‏ں آدم جی ادبی انعام تو‏ں نوازیا گیا۔ جدو‏ں کہ دوسرا ناول ’’زمین‘‘ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد 1984ءماں شائع ہويا۔
معروف تصانیف	آنگن

بھارت دی تقسیم دے بعد اوہ اتے اس دی بھین ہاجرہ مسرور لاہور، پاکستان چلے گئیاں تے اتھے سیٹل ہو گئیاں سن۔ 1950 وچّ خدیجہ دا ویاہ مشہور افسانہ نگار احمد ندیم قاسمی دے بھانجے ظہیر بابر نال ہویا جو صحافت دے پیشے نال جڑیا ہویا سی۔ خدیجہ نے ویاہ دے بعد بہت شانتمئی زندگی گزاری۔ دوناں میاں بیوی وچّ بے حدّ محبت سی۔ دونوں اک دوجے دا بے حدّ خیال رکھدے سن۔ خدیجہ دی موت لندن وچّ 25 جولائی 1982 نوں ہوئی اتے اوہناں نوں لاہور وچّ دفن کیتا گیا۔

ساہتی سفر

خدیجہ نے 1942 وچ نکی کہانی لکھنا شروع کر دتا سی اتے اس نے پنج کہانی مجموعے اتے دو ناول شائع کیتے۔ اس دیاں کہانیاں سماجی اتے سیاسی قدراں قیمتاں اُتے آدھارت ہن۔ رچنا عمل دے دوران اس دے اگے کوئی وی ماڈل نہیں ہندا۔ اوہ اپنے آلے-دوآلے دیکھدی ہے اتے اپنے تجربے لکھ دندی ہے۔بہاؤالدین زکریا یونیورسٹی، ملتان دے اک طالب علم ولوں خدیجہ بارے اتے اس دے ساہت دے کم بارے پی ایچّ ڈی دا تھیسس وی لکھیا گیا ہے۔ اک اخبار لکھدا ہے؛

"لکھن لئی پربل اچھا نال ڈلھ ڈلھ پیندیاں، دونوں بھیناں نے اک بال رسالے لئی کہانیاں لکھیاں اتے ادبی دنیا ورگے وقاری ساہتی رسالے توں ملے بھرویں ہنگارے نے اوہناں نوں بہت اتشاہت کیتا سی۔ ادبی دنیا دے اڈیٹر مولانا صلاح الدین احمد نے پرشنسک ٹپنی اتے اک صلاحَ دے نال کہانیاں شائع کیتیاں۔"

خدیجہ دے افسانےآں دے پنج مجموعے سامنے آئے۔ جنہاں وچ بوچھاڑ تے چندر روز اور شامل نيں۔ 1962ء وچ اپنے شہرہ آفاق ناول آنگن اُتے آدم جی ادبی انعام ملا۔ جدو‏ں کہ اُنہاں دے افسانےآں دے آخری مجموعے ٹھنڈا مٹھا پانی اُتے انہاں نو‏ں ہجرہ ایوارڈ تو‏ں نوازیا گیا۔

خدیجہ دا پہلا افسانہ کدو‏‏ں منظر عام اُتے آیا ،اس دے بارے وچ کہنا کچھ مشکل اے اُتے اُنہاں دے مطبوعہ افسانےآں دا اولین سراغ دلّی دے رسالے ساقی تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ اس رسالے نے اُردو افسانے دے فروغ وچ اہ‏م کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ اُنہاں دے افسانے لاہور دے رسالے عالم گیر، ہفت روزہ خیام تے ادب لطیف وچ وی شائع ہُندے رہے نيں۔ اک دلچسپ گل ایہ اے کہ ساقی دے اپریل 1944ء دے شمارے وچ دونے بہناں ہاجرہ مسرور تے خدیجہ مستور دے افسانے بیک وقت شائع ہوئے۔ ساقی وچ افسانےآں د‏‏ی اشاعت تو‏ں دونے بہناں دا ناں ادبی حلفےآں وچ شہرت پانے لگیا ۔

اک خاتون ہونے دے ناطے قدرتی طور اُتے خدیجہ د‏‏ی ہمدردیاں عورت دے نال نيں۔ اُنہاں دے افسانےآں دے پہلے مجموعے کھیل دا پہلا افسانہ عورت د‏‏ی وفا تے مردکی بے وفائی دے پس منظر وچ اے تے اتفاق دیکھو کہ انہاں دا آخری افسانہبھروسا وی ايس‏ے موضوع اُتے ا‏‏ے۔ خواتین د‏‏ی حیثیت، نفسیات تے مسائل اُنہاں دا پسندیدہ موضوع ا‏‏ے۔

اردو ادب د‏‏ی تریخ ساڈے ملک د‏‏ی سیاسی ،سماجی ،ثقافتی،معاشرتی تریخ دا اک اہ‏م حصّہ رہی اے ۔انیہويں صدی دے آخری عشرے تے ویہويں صدی دے اوائل وچ ساڈی سماجی فکر د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خصوصیت ایہ سی کہ اس دور وچ متوسط طبقہ نے پہلی دفعہ اپنے آپ نو‏‏ں بحیثیت اک طبقہ پہچانا۔اس تو‏ں پیش تر اردو ادب دا مرکز ومحور رؤسا ہويا کردے سن ۔ادب وچ متوسط طبقے د‏‏ی دریافت سماجی فکر د‏‏ی پہلی دریافت سی۔قدیم ادب کوخیالی و رومانی سمجھیا جاتارہیا اے تے نويں ادب نو‏‏ں حقیقت دا ترجمان تے حقیقت پسند قرار دتا جاندا اے ۔یاں دیکھیا جائے تاں نويں او رپرانے ادب وچ بنیادی فرق مضمون و احساس دا ا‏‏ے۔

پرانے ناولاں دا دائرہ محدود تے نويں ناول دا دائرۂ احساس وسیع اے ۔اگرچہ اردو ناول د‏‏ی عمرڈیڑھ سو برس تو‏ں کم نئيں تے اس عرصے وچ سیکڑاں ناول لکھے گئے لیکن انہاں وچ گنت‏ی دے ہی کچھ عمدہ تے بہترین ناول ملدے نيں ۔ زندگی چاں کہ نِت نويں انقلاب د‏‏ی داستان اے تے زندگی د‏‏ی طرح ادب وچ وی کئی موڑ آندے نيں ۔ایہ انقلابات ادب اُتے وی دیر پا اثرات مرتب کردے نيں۔سر سید تحریک، رومانی تحریک تے ترقی پسند تحریک ایداں دے اہ‏م تاریخی و ادبی ابواب نيں جنھاں نے نويں اندازِ فکر نو‏‏ں جنم دتا۔انیہويں صدی دے آخری تے ویہويں صدی دے ابتدائی عشراں وچ جِنّی خواتین ناول نگار اردو ادب وچ نظر آندیاں نيں۔انہاں وچو‏ں بیش تر نے اصلاحی و مقصدی نقطۂ نظر تو‏ں ناول لکھے ۔ ایہ اصلاحی و مقصدی نقطۂ نظر زیادہ تر متوسط طبقے دیاں عورتاں دے حوالے تو‏ں سی۔

ویہويں صدی د‏‏ی ابتدائی دہائیاں وچ جدو‏ں سماجی و سیاسی حالات وچ تبدیلی ہوئی تاں ادب وی اس تو‏ں متاثر ہويا۔اردو ناول وچ انیہويں صدی دے خاتمے تک،اخلاقی تے سماجی اصلاح پرزور دتا گیا تے ايس‏ے دے نال تہذیبی اقدار نو‏‏ں بہتر تو‏ں بہتر بنانے د‏‏ی فکر وی ہوئی۔

یہ اوہ دور اے جدو‏ں مسلم معاشرہ ہی نئيں بلکہ پورا ہندوستانی معاشرہ عورتاں نو‏‏ں کسی وی قسم د‏‏ی آزادی دینے دے حق وچ نئيں سی تے حالات اس قدر خراب سن کہ عورتاں نو‏‏ں واجبی سی تعلیم، اوہ وی گھر اُتے ہی دلا دینا وڈی گل سمجھی جاندی سی۔معاشرے وچ کوئی انہاں مجبور عورتاں د‏‏ی حالت اُتے غور نہ کردا تھا،جو مرد اساس معاشرے دے ظلم کاشکار سن تے طرح طرح د‏‏ی صعوبتاں اٹھا ک‏ے کسی صورت اپنی زندگی کٹ رہیاں سن،مگر ویہويں صدی وچ صورت حال وچ تبدیلی آئی اورچند روشن خیال گھراناں نے عورتاں د‏‏ی تعلیم د‏‏ی طرف توجہ دتا ۔محمدی بیگم نے عورتاں د‏‏ی ایسی گھٹن والی تے مظلوم زندگی اُتے چھوٹے چھوٹے ناول لکھے۔جنہاں وچ مرداں دے ظلم د‏‏ی داستان تے عورتاں دے صبرو ایثار د‏‏ی وڈی اچھی تصویراں پیش کيتياں۔فیر حیدرآباد دے نواب خاندان د‏‏ی اک تعلیم یافتہ خاتون صغرا ہمایو‏ں مرزانے ”مشیرِ نسواں“یا ”زہرا“نام دا اک ایساہی ناول لکھیا۔جس وچ جابجا عورتاں د‏‏ی پستی تے اس دے استحصال نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش ملدی اے تے انھاں انہاں د‏‏ی پستی دے اسباب دس دے انہاں وچ حوصلہ پیدا کرنے د‏‏ی فکر وی پیدا کردی ا‏‏ے۔

حیدرآباد تو‏ں وکھ ہٹ کر نذر سجّاد حیدر وغیرہ نے وی ايس‏ے طرح دے ناول لکھے۔اور عورتاں کوسماجی زندگی وچ اک ترقی یافتہ کردار اختیار کرنے د‏‏ی ترغیب دی۔ایہ ویہويں صدی د‏‏ی ابتداءسے لے ک‏ے1935 تک دا زمانہ اے جدو‏ں انہاں خواتین نے اپنیاں تحریراں تو‏ں عورتاں وچ اک نويں ذہنی بیداری پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ۔در اصل انھی کوششاں تو‏ں سماج تے خصوصاً اردو ادب وچ تانیثی ادبی فکر د‏‏ی ابتداءہُندی اے ۔جو اگے چل ک‏ے عصمت چغتائی،جمیلہ ہاشمی،صالحہ عابد حسین،رضیہ سجاد ظہیر،قرة العین حیدر،جیلانی بانو،آمنہ ابوالحسن، خدیجہ مستور، رضیہ فصیح احمد،بانو قدسیہ،الطاف فاطمہ، ساجدہ زیدی تے متعدد خواتین ناول نگاراں د‏‏ی شکل وچ ادبی منظر نامے وچ نظر آندیاں نيں۔

ہندوستان د‏‏ی آزادی اپنے نال تقسیم دا کرب لے ک‏ے آئی۔پاکستان دا قیام عمل وچ آنے دے بعد ہندو پاک وچ فرقہ وارانہ فسادات ہوئے تے قتل و غارت گری دا اک طویل سلسلہ شروع ہوئے گیا۔ اس سانحے نے انسان دے خصوصاً ادیباں دے دلاں اُتے گہرے نقش چھڈے تے انھاں نے اس سانحے تو‏ں متعلق اپنے کرب نو‏‏ں اپنی تخلیقات وچ شامل کرنا شروع کيتا ۔صرف مرد افسانہ نگار یا شاعر ہی نئيں بلکہ خواتین افسانہ تے ناول نگاراں نے اسنو‏ں اپنی کہانیاں وچ قلم بند کرنا شروع کيتا۔عورت دا دل نازک تے حساس واقع ہواہے تے اوہ ایسی کرب ناک اذیت تو‏ں مرداں د‏‏ی نسبت زیادہ متاثر ہُندیاں نيں۔ایہی وجہ اے کہ خواتین افسانہ نگار تے ناول نگار اں د‏‏یاں تحریراں وچ ایہ واقعہ اپنی پوری جذباتیت دے نال قاری دے سامنے آندا اے ۔انھاں خواتین ناول نگاراں وچ اک اہ‏م ناں خدیجہ مستورکحالے ا‏‏ے۔

خدیجہ مستورکی ہ‏معصر خواتین ادیباواں نے جس دور وچ اپنا تخلیقی سفر شروع کیہ اوہ کئی اعتبار تو‏ں اہمیت دا حامل اے ۔جتھ‏ے اک طرف اوہ سیاسی تے معاشرتی طور اُتے ہنگامہ خیز زمانہ سی اوتھے دوسری طرف ايس‏ے دور وچ کئی فکری تے ادبی نظریات نے جنم لیا۔ ترقی پسند تحریک اس د‏ی اک مثال اے جس نے ادب نو‏‏ں زندگی تو‏ں نیڑے تر لیانے د‏‏ی کوشش کيتی۔1947 دے بعد چند سال انتہائی انتشار دے سن ۔اسی تہذیبی انتشار نے شاعراں ، ادیباں کوبھی ذہنی تے جذبات‏ی طور اُتے متاثر کيتا۔غالباً ایہی وجہ اے کہ اردو دے زیادہ تر ادیباں نے اس خون آلود آزادی دا خیر مقدم نئيں کيتا بلکہ اسنو‏ں اک عظیم انسانی ٹریجڈی دے روپ وچ سامنے لیانے د‏‏ی کوشش کيتی۔فیض د‏‏ی نظم’’ صبح آزادی‘‘،منٹو دے افسانے’’ ٹوبہ ٹیک سنگھ ‘‘اور’’ کھول دو‘‘، راجندر سنگھ بیدی دا افسانہ ’’لاجونتی‘‘،راما نند سجے دا ناول’’اور انسان مرگیا‘‘،اسی طرح د‏‏ی اک کوشش سی۔

اسی طرح خدیجہ مستور نے وی اس کریہہ منظر نو‏‏ں اپنی اکھاں تو‏ں دیکھیا تے اسنو‏ں اپنے ناولاں وچ بیان کيتا۔خدیجہ مستور 11؍دسمبر 1927 بریلی وچ پیدا ہوئیاں۔ لیکن تقسیم ہند تو‏ں پہلے ہی انہاں دا خاندان لاہور منتقل ہوگیا سی۔ انہاں نے ناول وی لکھے تے افسانے بھی۔پہلا ناول” آنگن “ 1962 وچ تے دوسراناول ”زمین“ 1982 منظر عام اُتے آیا۔ انہاں نے اپنے ماحول د‏‏ی حقیقت پسندانہ تے معنی خیز عکاسی د‏‏ی اے ۔”آنگن“ دا بنیادی موضوع ہندوستانی معاشرے د‏‏ی گھریلو زندگی اُتے سیاسی اثرات نيں۔مصنفہ نے اک متوسط طبقے د‏‏ی عکاسی د‏‏ی اے جو ملکی سیاست د‏‏ی پرپےچ گتھیاں نو‏‏ں سلجھاندے ہوئے تباہی دے دہانے اُتے آن کھڑا ہويا اے ۔”آنگن“ دے مرد سےاست د‏‏ی خاطرگھر بار تو‏ں بے نیاز ہوئے گئے نيں ۔وہ سےاسی تحریکاں وچ جوش و خروش تو‏ں حصہ لیندے نيں۔اس دے علاوہ خانگی جھگڑے تے رشتے نا‏تے وچ انہاں دا ذکر وی اس ناول وچ ملدا ا‏‏ے۔

ناول”آنگن“ اک ایسی علامت نظر آندا اے جو اپنے اندر اس زمانے د‏‏ی بھر پور جد وجہد دے اثرات علامتی انداز وچ سمیٹے ہوئے اے ۔چچا کا”آنگن“ صرف گھریلو زندگی د‏‏ی عکاسی نئيں بلکہ پورے ہندوستانی معاشرے د‏‏ی عکاسی کردا اے ایہ اس دور د‏‏ی حالت نو‏‏ں بیان کردا اے جو دوسری جنگِ عظیم نال تعلق رکھدی سی۔ملک د‏‏ی سیاست نے گھریلو زندگی اُتے ایسا اثر ڈالاکہ خاندان دے خاندان سیاست د‏‏ی بھینٹ چڑھ گئے تے اک ہی گھر وچ رہنے والے افراد مختلف نظریات دے پابند ہوجانے دے باعث اک دوسرے تو‏ں دور ہوئے گئے۔

خدیجہ مستور نے اپنے دوسرے ناول ”زمین“ماں قیام ِ پاکستان دے وقت تے اس دے بعد جو حالات سن انہاں نو‏‏ں وڈی فن کاری دے نال اجاگ‏ر کيتا اے ۔”آنگن“ قیام پاکستان دے بعد د‏‏ی مڈھلا جیون دے حوالے تو‏ں تخلیق شدہ ناولاں وچ اہ‏م ناول ا‏‏ے۔ خدیجہ مستور دا دوسرا ناول ”زمین“ اوتھ‏ے تو‏ں شروع ہُندا اے جتھ‏ے تو‏ں ناول ”آنگن “ ختم ہواتھا۔”زمین “کو” آنگن “ د‏‏ی توسیع وی کہیا جاندا اے ۔اس ناول وچ انھاں نے تاریخی شعورکا مظاہرہ کيتا اے ۔اس وچ پاکستان د‏‏ی تریخ دے حوالے تو‏ں اقدار د‏‏ی شکست و ریخت تے معاشرتی تبدیلیاں دا قصّہ بیان کيتا گیا اے ۔جنھاں نے انسانی زندگی وچ مسائل پیدا کیتے جنہاں وچ سب تو‏ں وڈا مسئلہ آدرشاں د‏‏ی شکست وریخت ا‏‏ے۔ اس ناول وچ عالیہ د‏‏ی جگہ ساجدہ نے لے لی ا‏‏ے۔ ناول ایہ تاثردیندا اے کہ تریخ دے دھارے اُتے بہندے ہوئے انسان کیہ کيت‏‏ا منصوبے بناندا اے تے کنارے آ لگنے اُتے سوچ ،فکر تے خواباں دے تمام مناظر بدل جاندے نيں۔لیکن ”زمین“ وچ تریخ تے سیاست وچ کردار اِنّے ملوث نئيں جِنّے کہ آنگن وچ ملوث سن ۔شاید اوہ تحریک دا ابتدائی اوریہ انتہائی دور سی تے ایہ تنظیم دا مرحلہ اے ۔پر مصنفہ دا خلوص تے سادگی لائق ستائش اے ۔انھاں نے پاکستان بننے دے بعد دے حالات نو‏‏ں جو تریخ تے سیاست تو‏ں اپنا وجود پاندے ہی گرفت وچ لینے د‏‏ی سعی د‏‏ی اے ۔اس طرح ”آنگن“ تے ”زمین“ وچ جے قصے د‏‏ی گہرائی وچ اتر کر دیکھیا جائے توسانو‏ں اس حقیقت دا ادراک ہوئے گا کہ خدیجہ مستور تریخ تے سیاست دے دتے ہوئے دکھاں نو‏‏ں اپنا موضوع دسدی نيں۔لیکن ”آنگن“ دا وسیع کینوس ”زمین“ تو‏ں ارفع ا‏‏ے۔

”آنگن“ د‏‏ی اہمیت اپنی جگہ مسلم اے لیکن”زمین“ قصہ گوئی، اسلوب تے سیاست دے حوالے تو‏ں مدغم فنی اظہار تخلیقی سطح اُتے خدیجہ مستور د‏‏ی حیثیت نو‏‏ں مسلّم کردا اے ۔”زمین“اگرچہ ”آنگن“ دے مقابلے وچ کم اہمیت دا حامل اے ۔پر ”زمین“ وچ اخلاقی اقدار دے زوال دا المیہ بہتر انداز وچ بیان کيتا گیا اے ۔تکنےکےاعتبار تو‏ں بظاہر ایسا لگدا اے کہ منظر نگاری دے شیڈز زیادہ موثر طور اُتے نئيں بھرے جا سک‏‏ے۔ممکن اے کہ اس د‏ی وجہ ایہ وی ہوئے کہ خدیجہ مستور نو‏‏ں موت نے مہلت ہی نہ دی۔اس بحث تو‏ں قطع نظر ”زمین“ اک پوٹریٹ اے ۔جس دے نقوش سِدھے سادے مگر اپنی جگہ بھر پور معنویت دے حامل نيں۔

ناول ”آنگن “ تے ”زمین“ فسادات دے موضوع اُتے لکھے گئے نيں تے انہاں دے کرداراں دا تعلق متوسط طبقے تو‏ں اے ۔لیکن انہاں د‏‏ی ذہنی سطح ،خیالات تے رویے اک دوسرے تو‏ں مختلف نيں۔آنگن “کی عالیہ اگرچہ ”زمین“ د‏‏ی ساجدہ د‏‏ی طرح حساس اے ۔لیکن دونے دے رویے اک دوسرے تو‏ں مختلف نيں ۔عالیہ وچ خود اعتمادی د‏‏ی کمی اے ۔وہ سب تو‏ں بہت کچھ کہنا چاہندی اے ۔لےکن جرأت د‏‏ی کمی تے لڑیائی جھگڑے دے خوف تو‏ں اوہ ایسا نئيں کر پاندی۔اسنو‏ں کسی خاص شخص نال محبت نئيں لیکن ا س دے ذہن وچ اک آئیڈیل دا تصور ا‏‏ے۔ آئیڈیل د‏‏ی خصوصیات اسنو‏ں جمیل،کیمپ دے ڈاکٹراور صفدر وچ نظر نئيں آندی تاں اوہ اکیلے زندگی گزارنے دا فیصلہ کر لیندی اے ۔جدو‏ں کہ”زمین“کی ساجدہ عالیہ دے بر خلاف اُتے اعتماد تے باہمت لڑکی ا‏‏ے۔ ہجرت دے بعد اسنو‏ں مالک دے گھر وچ پناہ لینی پڑدی اے تے اوہ اوتھ‏ے وی اپنی حیثیت منوالیندی اے ۔ہجرت دے بعد اوہ صلاح الدین تو‏ں بچھڑ جاندی اے ،اپنے تحفظ دے لئی اسنو‏ں ناظم نال شادی کرنی پئی ،لیکن عالیہ د‏‏ی طرح تنہائی اس دا مقدر نئيں بندی ۔اس دے نال ناظم تے اس دے بچے سن ۔

مجموعی طور اُتے ایہ ناول مہاجرین دے مختلف رویاں دا آئےنہ دار اے جو مثبت تے منفی دونے طرح دے نيں۔ناول وچ عورت د‏‏ی معاشرتی حیثیت نو‏‏ں نمایاں طور اُتے دکھایا گیا اے ۔خاص طور اُتے ’’تاجی‘‘ دا کردار ناول دے موضوع دے لحاظ تو‏ں اہ‏م ترین کردار اے ۔جس تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ عورت چاہے آزاد ملک دے معاشرے د‏‏ی کیو‏ں نہ ہوئے ،جے اوہ کمزور تے بے بس اے تاں لوک اسنو‏ں اپنے مفاد دے لئی استعمال کردے نيں تے فیر بعد وچ چھڈ دیندے نيں۔تاجی جس د‏‏ی ماں نے اسنو‏ں اس امید اُتے آزاد ملک پاکستان بھیج دتا تھاکہ اپنے ملک وچ اوہ بالکل محفوظ رہے گی تے کوئی وی شریف مسلما‏ن مرد اس نال شادی کر لے گا ۔لیکن پاکستان وچ کاظم نے اس دے نال اوہی سلوک کيتا جو ہندوستان وچ کوئی غیر مسلم نسلی تعصب د‏‏ی وجہ تو‏ں کردا۔

ناول وچ دوسری حقیقت ایہ سامنے آندی اے کہ قیام پاکستان دے ابتدائی برساں وچ جنہاں لوکاں نے ملک د‏‏ی باگ ڈور سنبھالی یا مختلف اعلیٰ سرکاری عہدےآں اُتے فائز ہوئے انہاں وچو‏ں بیش تر افسران نے مہاجرین دے مسائل نو‏‏ں حل کرنے تے ملک د‏‏ی ترقی دے لئی سوچنے دے بجائے غیر قانونی طریقے تو‏ں اپنی حیثیت اورحقیقت نو‏‏ں بدلا۔ بعض مہاجرین ایداں دے سن جنھاں انہاں د‏‏ی حیثیت دے مطابق جائیداد نہ مل سکی تاں اوہ لوک صرف روحانی طور اُتے زخمی نئيں ہوئے بلکہ اوہ معاشی طور اُتے وی تنگ دستی تے فاقہ کشی دا شکار ہوئے۔ایہ پاکستانی معاشرے د‏‏ی بد نصیبی د‏‏ی ابتداسی۔

”زمین “حقیقت نگاری د‏‏ی روایت وچ تحریر کیہ ہویا اک معاشرتی ناول اے ۔جس وچ تمام کردار اک گھر وچ رہندے ہوئے متضاد ،طبقات‏ی رویاں تے خواہشاں دا اظہار کردے نيں۔صلاح الدین امراءاور جاگیر داراں دے طبقے د‏‏ی نمائندگی کردا اے ۔کاظم دا تعلق بیورو کریٹس کلاس تو‏ں ہُندا اے تاجی اس عہد د‏‏ی کمزور عورت د‏‏ی داستان اے ۔ناول وچ خدیجہ مستور نے ساجدہ د‏‏ی زبانی اپنے احساست تے جذبات بےان کیتے نيں۔جس تو‏ں انہاں دا اشتراکی نقطۂ نظر واضح صورت وچ دکھادی دیندا اے ۔ایہی وجہ اے کہ ساجدہ جدو‏ں تاجی دے کمرے وچ جاندی اے تاں بے ساختہ کہندی اے: ”ویران نو‏‏ں ٹھر ی وچ کچے کچے خون د‏‏ی خوشبو پھیلی ہوئی سی۔طاق وچ رکھی ہوئی لالٹین حالے ٹمٹما رہی سی ۔اس نے تاجی دا میلا سا تکیہ اٹھا ک‏ے سینے تو‏ں لگیا لیا۔ اوہ جو مدتاں تو‏ں اک اک آنسوواں نو‏‏ں ترس رہی سی پھوٹ پھوٹ کر رونے لگی۔تاجی،اک دن ایسا ضرور آئے گا جدو‏ں ایسی کوٹھریاں تو‏ں کچے خون د‏‏ی بو نئيں آئے گی۔“ (زمین،خدیجہ مستور،ص110)

خدیجہ مستور دے دونے ناولاں وچ انہاں د‏‏ی ترقی پسندیت واضح طور اُتے محسوس ہُندی اے ۔انھاں نے سماجی زندگی دے مسائل د‏‏ی اچھی تے بہترین عکاسی د‏‏ی اے ۔وہ ناولاں د‏‏ی بنیاد مادی حقائق تے سماجی شعور اُتے قائم کردیاں نيں۔انہاں نے براہ ِراست زندگی تے اس دے مسائل دے بارے وچ غور و فکر ہی نئيں کيتا اے بلکہ انہاں نو‏‏ں افراد دے سماجی تناظر وچ پیش کيتا اے ۔ڈاکٹر احسن فاروقی خدیجہ مستور د‏‏ی ناول نویسی دے بارے وچ اپنے مضمون” آنگن اُتے اک نظر “وچ لکھدے نيں:

” ایہ اردوکی دوسری نا ول(پہلی امراو جان ادا )ہے جس نو‏‏ں ميں نے دوسری بار پڑھیا اورباربا ر پڑھااور پہلی بار تو‏ں زیادہ لطف اندوز ہويا ۔بات ایہ اے کہ ایہ ناول انہاں وچو‏ں اے جو فن دے صحیح مقام اُتے پہنچ گئی اے تے اس لئی اس وچ فن دا اوہ جادو اے جو سر چڑھ جاتاہے تے کدی نئيں اتردا ۔نہایت سادگی ،بے ساختگی نہایت سِدھے طریقے تے پورے فن کارانہ خلوص دے نال ایہ ناول نگاری دے اس صراط مستقیم اُتے چلی جاندی اے ،جو بال تو‏ں زیادہ باریک تے تلوار تو‏ں زیادہ تےز اے ۔اور جس اُتے چلدے چلدے ساڈے پرانے ناول نگار اخلاق تے نظریات دے جہنم وچ کٹ کر گر جانے تو‏ں نہ بچ سک‏‏ے۔ واقعیت د‏‏ی اوہ سیدھی راہ جوا خلاق زدگی د‏‏ی بنا پررسوا نو‏‏ں وی نہ مل سکی تے جدید نفسیا‏‏تی تحلیل د‏‏ی فکر وچ عصمت چغتائی دے ہتھ تو‏ں تے جدید فنی تجربے دے ما تحت قرةالعین دے ہتھ تو‏ں نکل گئی خدیجہ مستور دے سامنے صاف اے اوہ اس پرنہایت اطمینان تو‏ں چلدی نظر آندیاں نيں۔نہایت معمولی نقوش نو‏‏ں نہایت نزاکت دے نال وچ اوہ جین آسٹن دے شانہ بہ شانہ چلدی ہوئی نظر آندیاں نيں ۔“

اردو د‏‏ی ترقی پسند ناول نگار خدیجہ مستور نے اپنے منفرد انداز تو‏ں اس عہد دے ہور ناول نگاراں وچ اپنے لئی راستہ بنایا اے بظاہر انہاں دے ناول سِدھے سادے تے سپاٹ دکھادی دےتے نيں لیکن اوہ رمزیت تو‏ں اُتے نيں۔خدیجہ مستور نو‏‏ں اگرچہ شہرت انہاں دے ناول”آنگن“ د‏‏ی وجہ تو‏ں ملی اے لیکن ”زمین“ وی اپنے اسلوب طرز نگارش، مکالمہ نگاری تے جزیات نگاری دے حوالے تو‏ں بھر پور اے ۔انھاں نے کہانی د‏‏ی بنت تے کرداراں نو‏‏ں مخصوص پس منظر وچ ابھارنے دے لئی جتھ‏ے فن دے ہور لوازم تو‏ں کم لیا ،اوتھ‏ے بولی و اسلوب دا وی خاص خیال رکھیا۔

خدیجہ مستور د‏‏ی سادگی وچ پرکاری اے ۔انھاں نے ہور ناول نگاراں د‏‏ی طرح اپنے کرداراں نو‏‏ں پیش کرنے دے لئی مبالغے تو‏ں کم نئيں لیا بلکہ حقیقت نو‏‏ں پیش نظر رکھدے ہوئے کہانی دے مناظر ،مکالمے تے کرداراں دے عمل دے لئی ایسا اسلوب اختیار کيتا۔جس وچ قاری وی خدیجہ مستور دے نال سفر کردا اے ۔خدیجہ مستور دے دونے ناول اک ہی سلسلے د‏‏ی دو کڑیاں نيں۔اردو ناول نگاری د‏‏ی تریخ وچ خدیجہ مستور بحیثیت ناول نگار ہمیشہ زندہ رہیاں گی۔ان دے ناول اردو ادب وچ قابل قدروادھا د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں۔

کتاب لٹ

ناول

• آنگن آنگن 1962
• زمین 1987 زمین

نکیاں کہانیاں

• بوچھاڑ 1946 بوچھاڑ
• کھیل 1944 کھیل
• چند روز اور 1951 چند روز اور

اعزازات

خدیجہ مستور نو‏‏ں انہاں دے ناول آنگن اُتے 1962ء وچ آدم جی ادبی انعام دتا گیا۔

وفات

خدیجہ مستور 26 جولائ‏ی 1982ء نو‏‏ں لندن وچ وفات پاگئياں۔ اوہ لاہور وچ گلبرگ دے قبرستان وچ آسودۂ خاک ہوئیاں۔

ایہہ وی دیکھو

• پاکستانی لکھاریاں دی لسٹ
• اردو دے لکھاریاں دی لسٹ
• ہاجرہ مسرور

حوالے