رسالہ حقوق
رسالہ حقوق علی ابن الحسین زین العابدین توں منقول اک لمبی حدیث اے [۱] جسنوں ابوحمزہ ثمالی نے نقل کيتا اے۔[۲]
رسالہ حقوق امام سجاد توں دعا تے حدیث دی شکل دے علاوہ نقل ہونے والی تنہا کتا اے۔ ویلیام چیٹیک (William Chittick) دے بقول اس کتاب دی اہمیت اس حوالے توں وی زیادہ اے کہ اس وچ صحیفہ سجادیہ دے موضوعات توں ملے جلے عناوین نوں بیان کيتا اے لیکن لکھنے دا طرز اس توں بالکل مختلف اے۔ یہ رسالہ شیعہ تن کتاباں «تحف العقول» تالیف ابن شعبه حرّانی (381 ھ)، «من لا یحضره الفقیه» تے «الخصال» تالیفات محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (382ھ) وچ ذکر ہويا اے۔ «تحف العقول» وچ اسنوں سند دے بغیر نقل کيتا اے لیکن شیخ صدوق نے اس دی سند ذکر کيتی اے۔ این تِناں کتاباں وچ موجود اس رسالہ دے متن وچ مختصر فرق وی پایا جاندا اے۔ من لایحضرہ الفقیہ وچ رسالہ دا دیباچہ ذکر نئيں ہويا اے تے اللہ دے حق توں ہی آغاز ہويا اے۔ جدوں کہ خصال دے متن وچ کچھ زیادہ تشریح تے وضاحت اے۔[۳] اس رسالے نوں فارسی، اردو، ہندی تے ہور زباناں وچ ترجمہ وی کيتا گیا.
حقوق دے معنی[سودھو]
حقوق "حق" دا جمع اے تے ایتھے اس کتاب "رسالۃ الحقوق" دے ناں وچ حق توں مراد اوہ تکالیف تے وظایف نيں جنہاں نوں خدا نے دوسرےآں دی نسبت -انسان ہوئے یا غیر انسان- انسان دے ذمے لگایا اے۔ ایتھے حقوق توں مراد مؤمن دی صرف واجب شرعی وظائف نئيں نيں بلکہ ایتھے ایہ عرفی تے اجتماعی مستحب وظائف نوں وی شامل کردی اے۔ ايسے طرح اس کتاب وچ ذکر ہونے والے احکام صرف ایداں دے احکام نئيں نئيں جنہاں اُتے عمل نہ کرنا گناہ دا موجب بندا ہوئے یا دنیا وچ دنیوی سزااں دا موجب بندا ہوئے بلکہ ایہ کتاب مؤمن دی اخلاقی تے رفتاری واجب یا مستحب احکام اُتے وی مشتمل اے۔[۴]
موضوع[سودھو]
اس رسالے وچ انسان دے حقوق تے ذمہ داریاں نوں مختلف حصےآں وچ بیان کيتا اے جس وچوں بعض مندرجہ ذیل نيں:
- دیباچہ
- حقوق یا ذمہ داریاں
- اللہ دا حق
- نفس دا حق
- بعض معاشرتی حقوق
ان نوں کل 51 حقوق دے ذیل وچ تفصیل توں بیان کيتا اے۔[۵]
رسالۃ الحقوق حدیثی منابع وچ[سودھو]
قدیمیترین حدیثى منابع جس وچ رسالۃ الحقوق امام سجادؑ نوں بطور كامل ثبت و ضبط کيتا اے اوہ درج ذیل نيں:
تحف العقول، تالیف حسن بن على بن حسین بن شعبہ حرانى ، متوفاى 381 قمرى. اس كتاب وچ 50 حق ثبت ہوئے نيں لیکن رسالہ دی سند نوں ذکر نئيں کيتا اے ۔خصال تالیف شیخ صدوق، (متوفی 382 ہجرى].من لا یحضرہ الفقیہ، تالیف شیخ صدوق.
شیخ صدوق نے انہاں دو کتاباں وچ مذکورہ 50 حقوق دے علاوہ اک ہور حق نوں حج دے حقوق دے عنوان توں اضافہ کر کے مجموعا 51 حقوق نوں ذکر کيتا اے اگرچہ کتاب خصال دے مقدمے وچ جدوں انہاں حقوق دی لسٹ جاری دی اے تاں وہاںپ اُتے حج دے حقوق دا تذکرہ نئيں اے۔
رسالۃ الحقوق دی سند دے بارے وچ ایہ کہنا ضروری اے کہ:
من لا یحضر دی احادیث وچ سلسلہ سند نقل نئيں کيتا اے تے تمام احادیث بطور مرسل نقل کيتا اے۔ ہور من لایحضر تے تحف العقول تے کتاب خصال دی احادیث وچ جزوی تفاوت وی اے جدوں کہ دوسری کتاباں وچ حقوق نوں ابتدا توں تفصیلی طور اُتے ذکر کيتا گیا اے ۔کتاب خصال دی سنداں وچ "اسماعیل بن فضل" دا کوئی تذکرہ نئيں اے ۔من لا یحضر وچ ایہ تصریح نئيں کيتی گئی اے کہ مذکورہ حقوق امام سجادؑ دی رسالۃ الحقوق توں بیان کيتی اے لیکن کتاب خصال وچ اس نکتے دی طرف اشارہ کيتا اے .[۶]
شرحاں[سودھو]
اس رسالے دی بعض شروحات:
- آیینہ حقوق: حقوق از دیدگاہ امام سجادؑ شرح رسالۃ الحقوق امام سجادؑ، تألیف قدرت اللہ مشایخی،ترجمہ نثاراحمد زینپوری۔
- رسالۃ حقوق امام سجادؑ،شرح علی محمد حیدری نراقی۔
- ترجمہ و شرح رسالۃ الحقوق امام سجادؑ، محمد سپہری۔
- حقوق اخلاقی بر اساس رسالہ الحقوق امام سجادؑ و 150 نکتہ آموزندہ و سازندہ، علی مشفقی پورطالقانی: با ہمکاری و کوشش محمدرضا مشفقیپور۔
- راہ و رسم زندگی از نظر امام سجادؑ، عنوان اصلی: رسالہ الحقوق، ترجمہ و تنظیم علی غفوری.
- حقوق اسلامی شامل وظایف فردی و اجتماعی بر اساس رسالہ الحقوق امام زین العابدینؑ، علی اکبر ناصری.
- تاملات فی رسالہ الحقوق للامام علی بن الحسینؑ، محمدتقی المدرسی.
- تفصیل الحقوق: شرح روائی علی رسالہ الحقوق للامام السجادؑ، محمدحسین الرمزی الطبسی؛ التصحیح والتنظیم ابناء المولف.
- رسالۃ الحقوق، شارح قبانچی، حسن بن علی.
اسی طرح کتاب شناسی امام سجاد، صحیفہ سجادیہ و رسالہ حقوق توسط مجمع جہانی اہل بیت دے عنوان توں اک کتاب چاپ ہوئی اے جس وچ رسالۃ الحقوق امام سجاد توں مربوط کتاباں نوں معرفی کيتا گیا اے۔[۷]
عناوین[سودھو]
کتاب الخصال شیخ صدوق دے مطابق رسالۃ الحقوق وچ موجود حقوق دی لسٹ درج ذیل نيں:
- خدا دا حق
- نفس دا حق
- بولی دا حق
- کان دا حق
- اکھ دا حق
- پیر دا حق
- ہتھوں دے حق
- پیٹ دا حق
- شرم گاہ دا حق
- نماز دا حق
- حج دا حق
- روزہ دا حق
- صدقہ دا حق
- قربانی دا حق
- سلطان دا حق
- استاد دا حق
- مولا دا حق
- رعیت دا حق
- شاگرد دا حق
- عورت دا حق
- مملوک دا حق
- ماں دا حق
- باپ دا حق
- اولاد دا حق
- بھائی دا حق
- آزاد کرنے والے دا حق
- آزاد ہونے والے دا حق
- نیکیکرنے والے دا حق
- موذن دا حق
- امام جماعت دا حق
- ہمنشین دا حق
- ہمسایہ دا حق
- دوست دا حق
- شریک دا حق
- مال دا حق
- قرض لینے والے دا حق
- معاشر(ہمصحبت) دا حق
- مدعی دا حق
- مدعی علیہ دا حق
- مشورہ لینے والے دا حق
- مشیر دا حق
- نصیحت طلب کرنے والے دا حق
- نصیحت کرنے والے دا حق
- بزرگ دا حق
- چھوٹے دا حق
- سائل دا حق
- مسئول یا ذمہ دار دا حق
- خوش کرنے والے دا حق
- تواڈے نال بد رفتاری کرنے والے دا حق
- ہم مذہب دا حق
- اہل ذمہ (کافر ذمی) دا حق[۸]
رسالہ حقوق دا اردو ترجمہ[سودھو]
| رسالہ حقوق دا عربی متن | اردو ترجمہ |
| اعْلَمْ رَحِمَكَ اللَّهُ أَنَّ لِلَّهِ عَلَيْكَ حُقُوقاً مُحِيطَةً بِكَ فِي كُلِّ حَرَكَةٍ حركتها [تَحَرَّكْتَهَا أَوْ سَكَنَةٍ سَكَنْتَهَا أَوْ مَنْزِلَةٍ نَزَلْتَهَا أَوْ جَارِحَةٍ قَلَبْتَهَا أَوْ آلَةٍ تَصَرَّفْتَ بِهَا بَعْضُهَا أَكْبَرُ مِنْ بَعْضٍ وَ أَكْبَرُ حُقُوقِ اللَّهِ عَلَيْكَ مَا أَوْجَبَهُ لِنَفْسِهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مِنْ حَقِّهِ الَّذِي هُوَ أَصْلُ الْحُقُوقِ وَ مِنْهُ تَفَرَّعَ ثُمَّ مَا أَوْجَبَهُ عَلَيْكَ لِنَفْسِكَ مِنْ قَرْنِكَ إِلَى قَدَمِكَ عَلَى اخْتِلَافِ جَوَارِحِكَ فَجَعَلَ لِبَصَرِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِسَمْعِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِلِسَانِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِيَدِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِرِجْلِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِبَطْنِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِفَرْجِكَ عَلَيْكَ حَقّاً فَهَذِهِ الْجَوَارِحُ السَّبْعُ الَّتِي بِهَا تَكُونُ الْأَفْعَالُ | جان لو کہ تواڈے اُتے بزرگ و برتر خدا دے کچھ حقوق نيں خواہ انہاں نوں تسيں حرکت و جنبش وچ انجام دو یا سکون و آرام وچ ، اس منزل وچ جس وچ تسيں اترے ہوئے یا اس عضو دے نال جس نوں تسيں نے بدال اے یا انہاں اقدار دے نال جس نوں بروئے کار الئے ہوئے انہاں حقوق وچوں بعض، بعض حقوق توں وڈے نيں۔ تواڈے اُتے خدا دے وڈے حقوق اوہ نيں جو اس نے اپنے لئی تواڈے اُتے واجب کیتے نيں۔ اس دے بعد بدن دے اعضا نوں مد نظر رکھدے ہوئے سر توں پیر تک دے لئی کچھ حقوق واجب کیتے نيں کچھ حقوق تواڈے اُتے تواڈی اکھ دے نيں تے تواڈے اُتے کچھ حقوق تواڈے کان دے نيں، تواڈے اُتے کچھ حقوق تواڈی بولی دے نيں، تواڈے اُتے کچھ حقوق تواڈے ہتھ دے نيں، تواڈے اُتے کچھ حقوق تواڈے پیر دے نيں، تواڈے اُتے کچھ حقوق تواڈے شکم دے نيں تواڈے اُتے کچھ حقوق تواڈی شرمگاہ دے نيں ایہ ست اعضا نيں کہ جنہاں توں اعمال انجام پزیر ہُندے نيں۔ |
| ثُمَّ جَعَلَ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَفْعَالِكَ حُقُوقاً فَجَعَلَ لِصَلَاتِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِصَوْمِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِصَدَقَتِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِهَدْيِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِأَفْعَالِكَ عَلَيْكَ حَقّاً ثُمَّ تَخْرُجُ الْحُقُوقُ مِنْكَ إِلَى غَيْرِكَ مِنْ ذَوِي الْحُقُوقِ الْوَاجِبَةِ عَلَيْكَ وَ أَوْجَبُهَا عَلَيْكَ حَقّاً أَئِمَّتُكَ ثُمَّ حُقُوقُ رَعِيَّتِكَ ثُمَّ حُقُوقُ رَحِمِكَ فَهَذِهِ حُقُوقٌ يَتَشَعَّبُ مِنْهَا حُقُوقٌ فَحُقُوقُ أَئِمَّتِكَ ثَلَاثَةٌ أَوْجَبُهَا عَلَيْكَ حَقُّ سَائِسِكَ بِالسُّلْطَانِ ثُمَّ حَقُّ سَائِسِكَ بِالْعِلْمِ ثُمَّ حَقُّ سَائِسِكَ بِالْمِلْكِ وَ كُلُّ سَائِسٍ إِمَامٌ | اس دے بعد خداوند عالم نے تواڈے اُتے تواڈے اعمال و افعال دے حقوق رکھے نيں چنانچہ تواڈی نماز، روزے تے تواڈی زکٰوۃ دا تواڈے اُتے حق اے تے دیکھو تواڈے کماں دے وی تواڈے اُتے کچھ حقوق نيں۔ ہن تسيں اپنے جسم و جان توں باہر بکلو تے جنہاں دے حقوق تواڈے اُتے نيں انہاں دی طرف جاؤ۔ انہاں حقوق وچوں واجب ترین حق تواڈے ائمہ دا اے اس دے بعد تواڈی رعیت تے تواڈے رشتہ داراں دا اے، فیر انہاں نوں حقوق توں دوسرے حقوق دے سوندے پھوٹتے نيں۔ تواڈے اُتے تواڈے ائمہ دے تن حق نيں، فیر انہاں وچوں تواڈے اُتے واجب ترین حق اس شخص دا اے جو تواڈے اُتے سیاسی غلبہ و برتری رکھدا اے تے جس دے ہتھ وچ تواڈے امور دی باگ ڈور ہُندی اے تے اس دے بعد اس شخص دا حق اے جس دے اختیار وچ تواڈا علمی نظم و نسق ہُندا اے فیر اس شخص دا حق اے جس دے اختیار وچ ملکی نظام اے تے ہر نظم و نسق امام دے اختیار وچ اے۔ تواڈے اُتے تواڈے ما تحتاں دے وی تن حقوق نيں، انہاں وچوں واجب ترین حق اس دا اے جو تواڈے زیر تسلط اے . |
| وَ حُقُوقُ رَعِيَّتِكَ ثَلَاثَةٌ أَوْجَبُهَا عَلَيْكَ حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِالسُّلْطَانِ ثُمَّ حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِالْعِلْمِ فَإِنَّ الْجَاهِلَ رَعِيَّةُ الْعَالِمِ وَ حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِالْمِلْكِ مِنَ الْأَزْوَاجِ وَ مَا مَلَكْتَ مِنَ الْأَيْمَانِ وَ حُقُوقُ رَحِمِكَ كَثِيرَةٌ مُتَّصِلَةٌ بِقَدْرِ اتِّصَالِ الرَّحِمِ فِي الْقَرَابَةِ فَأَوْجَبُهَا عَلَيْكَ حَقُّ أُمِّكَ ثُمَّ حَقُّ أَبِيكَ ثُمَّ حَقُّ وُلْدِكَ ثُمَّ حَقُّ أَخِيكَ ثُمَّ الْأَقْرَبُ فَالْأَقْرَبُ وَ الْأَوَّلُ فَالْأَوَّلُ ثُمَّ حَقُّ مَوْلَاكَ الْمُنْعِمِ عَلَيْكَ ثُمَّ حَقُّ مَوْلَاكَ الْجَارِي نِعْمَتُهُ عَلَيْكَ ثُمَّ حَقُّ ذِي الْمَعْرُوفِ لَدَيْكَ ثُمَّ حَقُّ مُؤَذِّنِكَ بِالصَّلَاةِ ثُمَّ حَقُّ إِمَامِكَ فِي صَلَاتِكَ ثُمَّ حَقُّ جَلِيسِكَ ثُمَّ حَقُّ جَارِكَ ثُمَّ حَقُّ صَاحِبِكَ ثُمَّ حَقُّ شَرِيكِكَ ثُمَّ حَقُّ مَالِكَ ثُمَّ حَقُّ غَرِيمِكَ الَّذِي تُطَالِبُهُ ثُمَّ حَقُّ غَرِيمِكَ الَّذِي يُطَالِبُكَ ثُمَّ حَقُّ خَلِيطِكَ ثُمَّ حَقُّ خَصْمِكَ الْمُدَّعِي عَلَيْكَ ثُمَّ حَقُّ خَصْمِكَ الَّذِي تَدَّعِي عَلَيْهِ ثُمَّ حَقُّ مُسْتَشِيرِكَ ثُمَّ حَقُّ الْمُشِيرِ عَلَيْكَ ثُمَّ حَقُّ مُسْتَنْصِحِكَ ثُمَّ حَقُّ النَّاصِحِ لَكَ ثُمَّ حَقُّ مَنْ هُوَ أَكْبَرُ مِنْكَ ثُمَّ حَقُّ مَنْ هُوَ أَصْغَرُ مِنْكَ ثُمَّ حَقُّ سَائِلِكَ ثُمَّ حَقُّ مَنْ سَأَلْتَهُ ثُمَّ حَقُّ مَنْ جَرَى لَكَ عَلَى يَدَيْهِ مَسَاءَةٌ بِقَوْلٍ أَوْ فِعْلٍ أَوْ مَسَرَّةٌ بِذَلِكَ بِقَوْلٍ أَوْ فِعْلٍ عَنْ تَعَمُّدٍ مِنْهُ أَوْ غَيْرِ تَعَمُّدٍ مِنْهُ ثُمَّ حَقُّ أَهْلِ مِلَّتِكَ عَامَّةً ثُمَّ حَقُّ أَهْلِ الذِّمَّةِ ثُمَّ الْحُقُوقُ الْحَادِثَةُ بِقَدْرِ عِلَلِ الْأَحْوَالِ وَ تَصَرُّفِ الْأَسْبَابِ فَطُوبَى لِمَنْ أَعَانَهُ اللَّهُ عَلَى قَضَاءِ مَا أَوْجَبَ عَلَيْهِ مِنْ حُقُوقِهِ وَ وَفَّقَهُ وَ سَدَّدَهُ | فیر انہاں لوکاں دا حق اے جو تواڈے علم دے زیر تسلط نيں بیشک جاہل عالم دی رعیت اے فیر انہاں دا حق اے جو ملکیت دے لحاظ توں تواڈے زیر تسلط نيں جداں عورتاں، غالماں تے کنیزےآں دا حق۔ عزیزاں تے رشتہ داراں دے حقوق تواڈے اُتے بہت زیادہ نيں جو اک دوسرے توں اِنّے ہی متصل نيں جِنّا تواڈے تے انہاں دے درمیان، رحم وچ قربت اے۔ تواڈے اُتے تواڈی ماں دا واجب ترین حق اے، فیر تواڈے باپ دا حق اے اس دے بعد اوالد دا حق اے۔ فیر تواڈے بھائی دا حق اے جو جِنّا نیڑے اے اس دا اِنّا ہی حق اے۔ جو اول اے اوہی اول اے۔ اس دے بعد تواڈے آزاد کرنے والے تے تواڈے ولی نعمت دا حق اے فیر اس موال دا حق اے جس دی نعمتاں حالے تک جاری نيں اس دے بعد انہاں لوکاں دا حق اے جنہاں نے تواڈے نال نیک سلوک کيتا اے۔ فیر اس موذن دا حق اے جو توانوں آواز اذان توں نماز دی طرف متوجہ کردا اے اس دے بعد پیشنماز دا حق اے، فیر تواڈے اسيں نشین دا حق اے اس دے بعد تواڈے شریک دا حق اے اس دے بعد تواڈے ہمسفر و ہمراہ دا حق اے فیر تواڈے مقروض دا حق اے، فیر تواڈے رفیق دا حق اے، اس دے بعد تواڈے دشمن دا حق اے جس نے تواڈے خالق دعو ٰی کيتا اے اس دے بعد اس شخص دا حق اے جو توانوں مشورہ دیندا اے تے فیر اس شخص دا حق اے جو تسيں توں وعظ و نصیحت کرنے دا تقاضا کردا اے۔ اس دے بعد اس دا حق اے جو تسيں توں وڈا ہپے فیر اس دا حق اے جو تسيں توں چھوٹا اے فیر تسيں توں سوال کرنے والے دا حق اے، اس دے بعد اس شخص دا حق اے جس توں تسيں سوال کردے ہوئے۔ فیر اس دا حق اے جس اُتے تواڈی طرف توں زیادتی و بدسلوکی ہوئی اے خواہ قول و فعل دا اس نے مذاق اڑایا ہو، جان بجھ کر ایسا کيتا ہوئے یا غفلت دی وجہ تاں۔ فیر تواڈے اُتے تواڈے ہم مذہب لوکاں دا حق اے اس دے بعد تواڈے اُتے اس کافر ذمی دا حق اے جو اسالم دی پناہ وچ زندگی بسر کر رہیا اے۔ فیر اوہ حقوق نيں جو زندگی دے اسباب بدلنے توں وجود پزیر ہُندے نيں۔ لہذا خوش نصیب اے جو شخص جو دی خدا نے انہاں حقوق دی ادائیگی وچ مدد کيتی جو اس اُتے واجب کیتے سن تے اس سلسلہ وچ اس دی توفیق دتی تے اسنوں ثابت قدم رکھیا۔ |
| فَأَمَّا حَقُّ اللَّهِ الْأَكْبَرُ فَأَنَّكَ تَعْبُدُهُ لَا تُشْرِكُ بِهِ شَيْئاً فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ بِإِخْلَاصٍ جَعَلَ لَكَ عَلَى نَفْسِهِ أَنْ يَكْفِيَكَ أَمْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ يَحْفَظَ لَكَ مَا تُحِبُّ مِنْهَا |
1. خدا دا حق خدا دا حق جو تمام حقوق توں وڈا اے اوہ ایہ اے کہ تسيں ايسے دی عبادت کرو تے کسی چیز نوں اس دا شریک قرار نہ دو۔ جدوں تسيں خلوص دے نال اس دی عبادت کرو گے تاں خدا نے وی اپنے اُتے لزم کر ليا اے کہ اوہ دنیوی تے اخروی چیزاں وچ تواڈی کفایت کرے تے تواڈے لئی تواڈی محبوب و پسندیدہ چیزاں نوں محفوظ رکھے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ نَفْسِكَ عَلَيْكَ فَأَنْ تَسْتَوْفِيَهَا فِي طَاعَةِ اللَّهِ فَتُؤَدِّيَ إِلَى لِسَانِكَ حَقَّهُ وَ إِلَى سَمْعِكَ حَقَّهُ وَ إِلَى بَصَرِكَ حَقَّهُ وَ إِلَى يَدِكَ حَقَّهَا وَ إِلَى رِجْلِكَ حَقَّهَا وَ إِلَى بَطْنِكَ حَقَّهُ وَ إِلَى فَرْجِكَ حَقَّهُ وَ تَسْتَعِينَ بِاللَّهِ عَلَى ذَلِكَ |
2. نفس دا حق تواڈے نفس دا تسيں اُتے ایہ حق اے کہ اسنوں بھرپور طریقہ توں راہ خدا وچ مشغول رکھو جے تسيں نے ایسا کيتا تاں گویا تسيں نے اپنی بولی دا حق، اپنے کان دا حق، اپنی اکھ، ہتھ، پااں تے شکم و شرمگاہ دا حق ادا کر دتا تے دیکھو انہاں دے حقوق دی ادائیگی وچ خدا توں مدد طلب کردے رہوئے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ اللِّسَانِ فَإِكْرَامُهُ عَنِ الْخَنَى وَ تَعْوِيدُهُ الْخَيْرَ وَ حَمْلُهُ عَلَى الْأَدَبِ وَ إِجْمَامُهُ إِلَّا لِمَوْضِعِ الْحَاجَةِ وَ الْمَنْفَعَةِ لِلدِّينِ وَ الدُّنْيَا وَ إِعْفَاؤُهُ عَنِ الْفُضُولِ الشَّنِعَةِ الْقَلِيلَةِ الْفَائِدَةِ الَّتِي لَا يُؤْمَنُ ضَرَرُهَا مَعَ قِلَّةِ عَائِدَتِهَا وَ يُعَدُّ شَاهِدُ الْعَقْلِ وَ الدَّلِيلُ عَلَيْهِ وَ تَزَيُّنُ الْعَاقِلِ بِعَقْلِهِ [وَ] حُسْنُ سِيرَتِهِ فِي لِسَانِهِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ |
3. بولی دا حق زبان دا حق ایہ اے کہ اسنوں گالی گلوچ توں محفوظ رکھو تے اسنوں نیک و شائستہ گل کہنے دا عادی بناؤ اسنوں با ادب بناؤ اسنوں ضرور تے دین و دنیا دے فائدے دے عالوہ بندہی رکھو تے زیادہ چلنے، بے فائدہ بولنے توں روکو کہ تسيں اس دے نقصان توں محفوظ نئيں ہوئے تے اس دا فائدہ کم اے، بولی عقل دا گواہ تے اس دی دلیل سمجھی جاندی اے تے عقلمند دا عقل دے زیر توں آراستہ ہونا اس دی خوش بیانی اے، مدد تاں بس خدائے بزرگ و برتر ہی دی طرف توں اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ السَّمْعِ فَتَنْزِيهُهُ عَنْ أَنْ تَجْعَلَهُ طَرِيقاً إِلَى قَلْبِكَ إِلَّا لِفُوَّهَةٍ كَرِيمَةٍ تُحْدِثُ فِي قَلْبِكَ خَيْراً أَوْ تَكْسِبُكَ خُلُقاً كَرِيماً فَإِنَّهُ بَابُ الْكَلَامِ إِلَى الْقَلْبِ يُؤَدِّي إِلَيْهِ ضُرُوبُ الْمَعَانِي عَلَى مَا فِيهَا مِنْ خَيْرٍ أَوْ شَرٍّ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
4. کان دا حق کان دا حق ایہ اے کہ تسيں اسنوں) ہر چیز دے لئی( اپنے دل دا راستہ بننے توں دور رکھو، ہاں اسنوں اس بہترین گل دے لئی دل دا راستہ بناو جو تواڈے دل وچ پیدا ہوجو توانوں بہترین اخالق توں آراستہ کردے کیونجے کان دل دا راستہ اے تے اوہ بہترین معافی نوں درک کردا اے کان دل تک خیر یا شر نوں پہنچاندا اے تے طاقت و قوت صرف خدا دی اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ بَصَرِكَ فَغَضُّهُ عَمَّا لَا يَحِلُّ لَكَ وَ تَرْكُ ابْتِذَالِهِ إِلَّا لِمَوْضِعِ عِبْرَةٍ تَسْتَقْبِلُ بِهَا بَصَراً أَوْ تَسْتَفِيدُ بِهَا عِلْماً فَإِنَّ الْبَصَرَ بَابُ الِاعْتِبَارِ |
5. اکھ دا حق اکھ دا حق تسيں اُتے ایہ اے کہ اسنوں اس چیز توں بند کر لو جو تواڈے لئی حالل و روا نئيں اے تے اکھ توں اوہی دیکھو جس توں عبرت ہوئے تے جس توں تسيں بینا ہوئے جاو جتھے توں تسيں کوئی علم حاصل کر سکو کیونجے اکھ عبرت حاصل کرنے دا ذریعہ اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ رِجْلَيْكَ فَأَنْ لَا تَمْشِيَ بِهِمَا إِلَى مَا لَا يَحِلُّ لَكَ وَ لَا تَجْعَلَهَا مَطِيَّتَكَ فِي الطَّرِيقِ الْمُسْتَخِفَّةِ بِأَهْلِهَا فِيهَا فَإِنَّهَا حَامِلَتُكَ وَ سَالِكَةٌ بِكَ مَسْلَكَ الدِّينِ وَ السَّبْقِ لَكَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
6. پیر دا حق تواڈے پیراں دا حق ایہ اے کہ انہاں توں اس چیز دی طرف نہ جاو جو تواڈے لئی حالل نئيں اے تے انہاں نوں اس راستہ دے لئی اپنی سواری نہ بناو جو چلنے والے دی سبکی دا باعث ہُندا اے کیونجے اوہ توانوں اٹھاندے نيں تے دین دا طرف لے جاندے نيں تے تواڈے اگے ودھنے دا سبب ہُندے نيں تے خدا دے عالوہ کوئی قوت و طاقت نئيں اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ يَدِكَ فَأَنْ لَا تَبْسُطَهَا إِلَى مَا لَا يَحِلُّ لَكَ فَتَنَالَ بِمَا تَبْسُطُهَا إِلَيْهِ مِنَ اللَّهِ الْعُقُوبَةَ فِي الْآجِلِ وَ مِنَ النَّاسِ بِلِسَانِ اللَّائِمَةِ فِي الْعَاجِلِ وَ لَا تَقْبِضَهَا مِمَّا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَيْهَا وَ لَكِنْ تُوَقِّرُهَا بِهِ تَقْبِضُهَا عَنْ كَثِيرٍ مِمَّا لَا يَحِلُّ لَهَا وَ تَبْسُطُهَا بِكَثِيرٍ مِمَّا لَيْسَ عَلَيْهَا فَإِذَا هِيَ قَدْ عُقِلَتْ وَ شُرِّفَتْ فِي الْعَاجِلِ وَجَبَ لَهَا حُسْنُ الثَّوَابِ مِنَ اللَّهِ فِي الْآجِلِ |
7. ہتھ دا حق ہتھ دا حق تواڈے اُتے ایہ اے کہ اسنوں اس چیز دی طرف نہ بڑھاؤ جو تواڈے لئی حلال نئيں اے )کیونجے جے ایسا کرو گے تو( آخرت وچ خدا دے عقاب وچ مبتال ہوئے گے تے دنیا وچ وی لوکاں دی مالمت توں محفوظ نئيں رہو گے تے اسنوں اس چیز توں نہ روکو جو خدا نے اس اُتے واجب کی ہے تے اس دا احترام اس طرح کرو کہ انہاں توں بوہت سارے ایداں دے کم انجام نہ دو جو اس دے لئی حالل نئيں نيں تے انہاں نوں انہاں چیزاں دے لئی کھولو جنہاں وچ انہاں دا نقصان نئيں اے فیر جے اس دنیا وچ ہتھ حرام توں باز رہے یا عقل و شرافت توں کم لیا تاں آکرت وچ انہاں دے لئی ثواب اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ بَطْنِكَ فَأَنْ لَا تَجْعَلَهُ وِعَاءً لِقَلِيلٍ مِنَ الْحَرَامِ وَ لَا لِكَثِيرٍ وَ أَنْ تَقْتَصِدَ لَهُ فِي الْحَلَالِ وَ لَا تُخْرِجَهُ مِنْ حَدِّ التَّقْوِيَةِ إِلَى حَدِّ التَّهْوِينِ وَ ذَهَابِ الْمُرُوَّةِ فَإِنَّ الشِّبَعَ الْمُنْتَهِيَ بِصَاحِبِهِ إِلَى التُّخَمِ مَكْسَلَةٌ وَ مَثْبَطَةٌ وَ مَقْطَعَةٌ عَنْ كُلِّ بِرٍّ وَ كَرَمٍ وَ إِنَّ الرأي [الرِّيَّ الْمُنْتَهِيَ بِصَاحِبِهِ إِلَى السُّكْرِ مَسْخَفَةٌ وَ مَجْهَلَةٌ وَ مَذْهَبَةٌ لِلْمُرُوَّةِ |
8. شکم دا حق تواڈے شکم دا حق ایہ اے کہ اسنوں قلیل و کثیر حرام دا ظرف نہ بناو بلکہ حالل وچوں وی اسنوں اس دے اندازہ دے مطابق دو اسنوں تقویت دی حد توں کڈ کے شکم سیری تے بے مروندی دی حد تک نہ پہنچاؤ تے جدوں اوہ بھکھ و پیاس وچ مبتال ہوئے تاں اسنوں قابو وچ رکھو کیونجے شکم سیری، سستی و کسالت دا باعث ہُندی اے تے ہرنیک و مستحسن کم دی انجام دہی اے )انسان کو( باز رکھدی اے تے جو مشروب اپنے پینے والے نوں مست کر دے اوہ اس دی سبکی، نادانی تے بے مرورتی دا سبب ہُندا اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ فَرْجِكَ فَحِفْظُهُ مِمَّا لَا يَحِلُّ لَكَ وَ الِاسْتِعَانَةُ عَلَيْهِ بِغَضِّ الْبَصَرِ فَإِنَّهُ مِنْ أَعْوَنِ الْأَعْوَانِ وَ ضَبْطُهُ إِذَا هَمَّ بِالْجُوعِ وَ الظَّمَإِ وَ كَثْرَةِ ذِكْرِ الْمَوْتِ وَ التَّهَدُّدِ لِنَفْسِكَ بِاللَّهِ وَ التَّخْوِيفِ لَهَا بِهِ وَ بِاللَّهِ الْعِصْمَةُ وَ التَّأْيِيدُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِهِ ثُمَّ حُقُوقُ الْأَفْعَالِ |
9. شرمگاہ دا حق تواڈے اُتے تواڈی شرمگاہ دا حق ایہ اے کہ اسنوں اس چیز توں محفوظ رکھو جو تواڈے لئی حالل نئيں اے تے اس سلسلے وچ تسيں اکھ نوں بند کر کے مدد حاصل کرو کہ ایہ بترین مددگار اے ۔دوسرے موت نوں یاد کر کے تے اپنے نفس نوں خود خدا توں ڈریا کر مدد حاصل کرو تے اس سلسلے وچ عصمت و تحفظ تے تائید خدا ہی دی طرف نال ہُندی اے۔ تے اس دی طاقت و قوت دے عالوہ کوئی طاقت و قوت نئيں اے۔ |
| فَأَمَّا حَقُّ الصَّلَاةِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهَا وِفَادَةٌ إِلَى اللَّهِ وَ أَنَّكَ قَائِمٌ بِهَا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ فَإِذَا عَلِمْتَ ذَلِكَ كُنْتَ خَلِيقاً أَنْ تَقُومَ فِيهَا مَقَامَ الذَّلِيلِ الرَّاغِبِ الرَّاهِبِ الْخَائِفِ الرَّاجِي الْمِسْكِينِ الْمُتَضَرِّعِ الْمُعَظِّمِ مَنْ قَامَ بَيْنَ يَدَيْهِ بِالسُّكُونِ وَ الْإِطْرَاقِ وَ خُشُوعِ الْأَطْرَافِ وَ لِينِ الْجَنَاحِ وَ حُسْنِ الْمُنَاجَاةِ لَهُ فِي نَفْسِهِ وَ الطَّلَبِ إِلَيْهِ فِي فَكَاكِ رَقَبَتِكَ الَّتِي أَحَاطَتْ بِهَا خَطِيئَتُكَ وَ اسْتَهْلَكَتْهَا ذُنُوبُكَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
10. نماز دا حق توانوں معلوم ہونا چاہیے کہ نماز توانوں خدا دے حضور وچ پہنچاندی اے تے نماز وچ تسيں خدا دے سامنے کھڑے ہُندے ہوئے جدوں تسيں اس گل کيتی طرف متوجہ ہوئے جاو کہ تسيں خدا دے سامنے ہوئے تاں توانوں اس طرح کھڑا ہونا چاہیے جس طرح ذلیل، عاجز، مشتاق، حیران و خوف زدہ، امیدوار، محتاج، گریہ و زاری کرنے واال کھڑا ہُندا اے تے جس دے سامنے تسيں کھڑے ہوئے اس دی عظمت نوں سمجھدے ہوئے ساکن، سرجھکائے اعضا دے خشوع و فروتنی دے نال اس دی عظمت دا لحاظ رکھو تے اپنے دل وچ اس توں بہترین طریقہ مناجات و دعا دے ذریعہ اپنی گردن نوں انہاں خطاواں توں آزاد کرنے دی التماس کرو جو اس دا احاطہ کیتے ہوئے نيں انہاں گناہاں دی بخشش دے لئی دعا کرو تے کوئی طاقت و قوت نئيں سوائے خدا کے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الصَّوْمِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهُ حِجَابٌ ضَرَبَهُ اللَّهُ عَلَى لِسَانِكَ وَ سَمْعِكَ وَ بَصَرِكَ وَ فَرْجِكَ وَ بَطْنِكَ لِيَسْتُرَكَ بِهِ مِنَ النَّارِ وَ هَكَذَا جَاءَ فِي الْحَدِيثِ الصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ فَإِنْ سَكَنَتْ أَطْرَافُكَ فِي حَجَبَتِهَا رَجَوْتَ أَنْ تَكُونَ مَحْجُوباً وَ إِنْ أَنْتَ تَرَكْتَهَا تَضْطَرِبُ فِي حِجَابِهَا وَ تَرْفَعُ جَنَبَاتِ الْحِجَابِ فَتَطَّلِعُ إِلَى مَا لَيْسَ لَهَا بِالنَّظْرَةِ الدَّاعِيَةِ لِلشَّهْوَةِ وَ الْقُوَّةِ الْخَارِجَةِ عَنْ حَدِّ التَّقِيَّةِ لِلَّهِ لَمْ يُؤْمَنْ أَنْ تَخْرِقَ الْحِجَابَ وَ تَخْرُجَ مِنْهُ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
11. روزہ دا حق روزہ دا حق ایہ اے کہ توانوں ایہ معلوم ہونا چاہیے کہ روزہ اک پردہ اے جو خدا نے تواڈی زبان، تواڈے کان، تواڈی اکھ، تواڈی شرمگاہ تے تواڈے پیٹ اُتے ڈال دتا اے کہ اس دے ذریعے توانوں اگ توں بچائے فیر جے تسيں نے روزہ نہ رکھیا )یا چھڈ دتا( تاں تسيں نے اپنے اُتے پئے ہوئے خدا دے پردہ نوں چاک کر ڈاال، ايسے طرح حدیث وچ وی بیان ہويا اے روزہ جہنم توں بچنے دے لئی تواڈی زرہ اے۔ جے اس پردہ توں تواڈے اعضا و جوارح نوں آرام ملدا اے تاں اس دا مطلب ایہ اے کہ توانوں ایہ امید ہوئے گئی اے کہ تسيں پردے وچ ہوئے تے جے تسيں نے اس پردہ دا پاس و لحاظ نہ کيتا تاں اتم نے اس دے پردے وچ خلل و رخنہ ڈال دتا تے جدوں تسيں نے پردہ اٹھایا تاں تواڈی نگاہ اس چیز نوں دیکھے گی جس نوں توانوں نئيں دیکھنا چاہیے اوہ شہوت نوں بھڑکانے والی اے اوہ توانوں خدا دی پناہ توں کڈ دے گی۔ تے جتھے پردہ چاک ہوئے جائے تے تسيں اس توں باہر نکل جاو ت اوتھے توانوں خود نوں محفوظ نئيں سمجھنا چاہیے قوت و طاقت خدا ہی دی اے۔ |
| حَقُّ الحَجِّ أن تَعلَمَ أنَّهُ وِفادَةٌ إلى رَبِّكَ و فِرارٌ إلَيهِ مِن ذُنوبِكَ و بِهِ قَبولُ تَوبَتِكَ و قَضاءُ الفرضِ الَّذي أوجَبَهُ اللّه ُ عَلَيكَ |
12.حج دا حق حج دا حق ایہ اے توانوں ایہ معلوم ہونا چاہیے کہ ایہ تواڈے پروردگار دی طرف اک سفر تے تواڈا اپنے گناہاں توں اس دی طرف فرار اے حج دے وسیلہ توں تواڈی توبہ قبول ہُندی اے تے تسيں اس عمل دے ذریعے اس واجب نوں انجام دیندے ہوئے جس نوں خدا نے تسيں اُتے الزم قرار دتا اے۔(البتہ اس حق نوں تحف العقول دی روایت وچ ذکر نئيں کيتا اے لیکن خصال شیخ صدوق وچ وارد ہويا اے۔) |
| وَ أَمَّا حَقُّ الصَّدَقَةِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهَا ذُخْرُكَ عِنْدَ رَبِّكَ وَ وَدِيعَتُكَ الَّتِي لَا تَحْتَاجُ إِلَى الْإِشْهَادِ فَإِذَا عَلِمْتَ ذَلِكَ كُنْتَ بِمَا اسْتَوْدَعْتَهُ سِرّاً أَوْثَقَ بِمَا اسْتَوْدَعْتَهُ عَلَانِيَةً وَ كُنْتَ جَدِيراً أَنْ تَكُونَ أَسْرَرْتَ إِلَيْهِ أَمْراً أَعْلَنْتَهُ وَ كَانَ الْأَمْرُ بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ فِيهَا سِرّاً عَلَى كُلِ حَالٍ وَ لَمْ يَسْتَظْهِرْ عَلَيْهِ فِيمَا اسْتَوْدَعْتَهُ مِنْهَا إِشْهَادَ الْأَسْمَاعِ وَ الْأَبْصَارِ عَلَيْهِ بِهَا كَأَنَّهَا أَوْثَقُ فِي نَفْسِكَ وَ كَأَنَّكَ لَا تَثِقُ بِهِ فِي تَأْدِيَةِ وَدِيعَتِكَ إِلَيْكَ ثُمَّ لَمْ تَمْتَنَّ بِهَا عَلَى أَحَدٍ لِأَنَّهَا لَكَ فَإِذَا امْتَنَنْتَ بِهَا لَمْ تَأْمَنْ أَنْ يكون [تَكُونَ بِهَا مِثْلَ تَهْجِينِ حَالِكَ مِنْهَا إِلَى مَنْ مَنَنْتَ بِهَا عَلَيْهِ لِأَنَّ فِي ذَلِكَ دَلِيلًا عَلَى أَنَّكَ لَمْ تُرِدْ نَفْسَكَ بِهَا وَ لَوْ أَرَدْتَ نَفْسَكَ بِهَا لَمْ تَمْتَنَّ بِهَا عَلَى أَحَدٍ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ. |
13. صدقے دا حق صدقہ دا حق، توانوں معلوم ہونا چاہیے کہ ایہ تواڈے پروردگار دے پاس تواڈا ذخیرہ تے امانت اے جس دے لئی گواہ النے دی ضرورت نئيں اے تے جدوں توانوں ایہ معلوم ہوئے گیا تاں جو صدقہ تسيں مخفی طور اُتے دو گے اس توں تسيں اس صدقہ دی بہ نسبت زیادہ مطمئن رہو گے جو تسيں کھلم کھالا دیندے ہوئے۔ تواڈے شایان ایہی اے کہ جو تسيں نے آشکارا طور اُتے کيتا اے ہن اسنوں چھپا کر انجام دو، بہر حال تسيں اس طرح صدقہ دو کہ اسنوں نہ کان سناں تے نہ اکھاں دیکھو بلکہ سر بستہ طور اُتے دو تے توانوں اس اُتے ایہ اعتماد رہے کہ اوہ تواڈی طرف پلٹ کر آئے گا اس شخص دی مانند نہ ہوئے جاو کہ جو صدقہ دے واپس پرتن اُتے اعتماد نئيں رکھدا اے۔ فیر اپنے صدقے دے ذریعے کسی اُتے احسان نہ جتاو کیونجے اوہ تواڈا ہی اے جے اس اُتے احسان جتاو گے تاں تسيں محفوظ نئيں رہو گے۔ بلکہ ايسے بد حالی وچ مبتلا ہوئے گے جس وچ اوہ شخص مبتلا اے جس اُتے تسيں نے احسان جتایا اے کیونجے ایہ اس گل کيتی دلیل اے کہ تسيں نے ایہ نئيں چاہیا کہ اوہ مال تواڈا رہے جے تسيں ایہ چاہندے ہوئے کہ اوہ تواڈے لئی باقی رہے تاں کسی اُتے احسان نہ جتاندے طاقت صرف خدا دی اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الْهَدْيِ فَأَنْ تُخْلِصَ بِهَا الْإِرَادَةَ إِلَى رَبِّكَ وَ التَّعَرُّضَ لِرَحْمَتِهِ وَ قَبُولِهِ وَ لَا تُرِدْ عُيُونَ النَّاظِرِينَ دُونَهُ فَإِذَا كُنْتَ كَذَلِكَ لَمْ تَكُنْ مُتَكَلِّفاً وَ لَا مُتَصَنِّعاً وَ كُنْتَ إِنَّمَا تَقْصِدُ إِلَى اللَّهِ وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ يُرَادُ بِالْيَسِيرِ وَ لَا يُرَادُ بِالْعَسِيرِ كَمَا أَرَادَ بِخَلْقِهِ التَّيْسِيرَ وَ لَمْ يُرِدْ بِهِمُ التَّعْسِيرَ وَ كَذَلِكَ التَّذَلُّلُ أَوْلَى بِكَ مِنَ التَّدَهْقُنِ لِأَنَّ الْكُلْفَةَ وَ الْمَئُونَةَ فِي الْمُتَدَهْقِنِينَ فَأَمَّا التَّذَلُّلُ وَ التَّمَسْكُنُ فَلَا كُلْفَةَ فِيهِمَا وَ لَا مَئُونَةَ عَلَيْهِمَا لِأَنَّهُمَا الْخِلْقَةُ وَ هُمَا مَوْجُودَانِ فِي الطَّبِيعَةِ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
14. قربانی دا حق قربانی دا حق ایہ اے کہ تسيں اسنوں اپنے پروردگار دے لئی خالص کرو تے اسنوں اس دی رحمت و قبولیت دے لئی پیش کرو لوکاں دے کھانے دے لئی نئيں، جے تسيں اس طرح قربانی کرو گے تاں خود نوں زحمت وچ نئيں ڈالو گے تے نہ تکلف کرو گے کیونجے اس توں تواڈا مقصد قربانی اے۔ جان لو کہ تسيں خداوند عالم بارگاہ وچ آسانی توں باریاب ہوئے گے تے زحمت و مشقت دی ضرورت نئيں ہوئے گی جداں کہ خدا نے بندےآں دی تکلیف نوں آسان کر دتا اے انہاں نوں سختی وچ مبتال نئيں کرنا چاہیا۔ ايسے طرح اس دی بارگاہ وچ تواڈا فروتنی و انکسار کرنا تواڈے لئی تکبر کرنے توں بہتر اے کیونجے کلفت و مشقت، جاہ و منصب دے بھوکے لوکاں دے لئی اے لیکن فروتنی تے درویش منشی وچ نہ تاں کوئی تکلیف اے تے نہ ہی کوئی خرچ، کیونجے ی فطرت و سرشت دے مطابق اے تے طبیعت وچ موجود اے تے طاقت و قوت صرف خدا دی اے۔ |
| ثُمَّ حُقُوقُ الْأَئِمَّةِ | حکمراناں دے حقوق |
| فَأَمَّا حَقُّ سَائِسِكَ بِالسُّلْطَانِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّكَ جُعِلْتَ لَهُ فِتْنَةً وَ أَنَّهُ مُبْتَلًى فِيكَ بِمَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُ عَلَيْكَ مِنَ السُّلْطَانِ وَ أَنْ تُخْلِصَ لَهُ فِي النَّصِيحَةِ وَ أَنْ لَا تُمَاحِكَهُ وَ قَدْ بُسِطَتْ يَدُهُ عَلَيْكَ فَتَكُونَ سَبَبَ هَلَاكِ نَفْسِكَ وَ هَلَاكِهِ وَ تَذَلَّلْ وَ تَلَطَّفْ لِإِعْطَائِهِ مِنَ الرِّضَى مَا يَكُفُّهُ عَنْكَ وَ لَا يُضِرُّ بِدِينِكَ وَ تَسْتَعِينُ عَلَيْهِ فِي ذَلِكَ بِاللَّهِ وَ لَا تُعَازِّهِ وَ لَا تُعَانِدْهُ فَإِنَّكَ إِنْ فَعَلْتَ ذَلِكَ عَقَقْتَهُ وَ عَقَقْتَ نَفْسَكَ فَعَرَّضْتَهَا لِمَكْرُوهِهِ وَ عَرَّضْتَهُ لِلْهَلَكَةِ فِيكَ وَ كُنْتَ خَلِيقاً أَنْ تَكُونَ مُعِيناً لَهُ عَلَى نَفْسِكَ وَ شَرِيكاً لَهُ فِيمَا أَتَى إِلَيْكَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
15. حاکم دا حق پیشوائے حکومت دا تسيں اُتے ایہ حق اے کہ تسيں اس دے لئی آزمائش و امتحان دا سبب قرار دتے گئے ہوئے تے اس دا جا تسلط تسيں اے اوہ وی اس دے ذریعے آزمایا جاندا اے۔ لہذا اس دی گل نوں تسيں خلوص دے نال سنو تے اس توں اس وقت جھگڑا نہ کرو جدوں اوہ تواڈے اُتے تسلط رکھدا ہوئے کہ اس صورت وچ تسيں اپنیا ور اس دی ہالکت دا سبب بنو گے اس دے نال اِنّی نرمی تے فروتنی توں پیش آو کہ اس دی رضا حاصل کر لو تاکہ اوہ تواڈے دین نوں کوئی نقصان نہ پہنچائے تے اس سلسلے وچ تسيں خدا توں مدد طلب کرو اس اُتے برتری حاصل کرنے دی کوشش نہ کرو تے اس نال دشمنی نہ کرو جے ایسا کرو گے تاں اسنوں وی نقصان پہنچاو گے تے خود نوں وی، اسنوں اپنی طرف توں متنفر کرو گے تے اسنوں معرض ہالکت وچ پہنچاو گے۔ تواڈے لئی ایہی بہتر اے کہ تسيں ضرر وچ اس دے معاون ہوئے جاو تے اوہ جو وی تواڈے نال کرے اس دے شریک ہوئے جاو۔ تے خدا دے علاوہ کوئی طاقت و قوت نئيں اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ سَائِسِكَ بِالْعِلْمِ فَالتَّعْظِيمُ لَهُ وَ التَّوْقِيرُ لِمَجْلِسِهِ وَ حُسْنُ الِاسْتِمَاعِ إِلَيْهِ وَ الْإِقْبَالُ عَلَيْهِ وَ الْمَعُونَةُ لَهُ عَلَى نَفْسِكَ فِيمَا لَا غِنَى بِكَ عَنْهُ مِنَ الْعِلْمِ بِأَنْ تُفَرِّغَ لَهُ عَقْلَكَ وَ تُحَضِّرَهُ فَهْمَكَ وَ تُذَكِّيَ لَهُ قَلْبَكَ وَ تُجَلِّيَ لَهُ بَصَرَكَ بِتَرْكِ اللَّذَّاتِ وَ نَقْضِ الشَّهَوَاتِ وَ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّكَ فِيمَا أَلْقَى رَسُولُهُ إِلَى مَنْ لَقِيَكَ مِنْ أَهْلِ الْجَهْلِ فَلَزِمَكَ حُسْنُ التَّأْدِيَةِ عَنْهُ إِلَيْهِمْ وَ لَا تَخُنْهُ فِي تَأْدِيَةِ رِسَالَتِهِ وَ الْقِيَامِ بِهَا عَنْهُ إِذَا تَقَلَّدْتَهَا وَ لَا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
16. استاد دا حق تواڈے اُتے معلم و استاد دا حق ایہ اے کہ اس دی تعظیم کرو تے اس دی درسگاہ دا احترام کرو تے اس دے درس نوں غور توں سنو تے ہمہ تن گوش رہو، اس دی مدد کرو تاکہ اوہ توانوں اس چیز دی تعلیم دے جس دی توانوں ضرورت اے۔ اس سلسلہ وچ تسيں اپنی عقل نوں آمادہ کرو تے اپنے فہم و شعور تے دل نوں اس دے سپرد کر دو تے لذتاں نوں چھڈ کے تے خواہشاں گھٹا کر اپنی نظر نوں اس اُتے مرکوز کر دو۔ توانوں ایہ جان لینا چاہیے کہ جو چیز اوہ توانوں تعلیم دے رہیا اے اس وچ تسيں اس دے قاصد ہوئے چنانچہ تواڈے اُتے الزم اے کہ اس چیز دی تسيں دوسرےآں نوں تعلیم دو تے اس فرض نوں تسيں بخوبی ادا کرو تے اس دا پیغام پہنچانے وچ خیانت نہ کرو تے جس چیز نوں تسيں نے اپنے ذمہ لیا اے اس اُتے عمل کرو تے طاقت و قوت صرف خدا دی طرف توں اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ سَائِسِكَ بِالْمِلْكِ فَنَحْوٌ مِنْ سَائِسِكَ بِالسُّلْطَانِ إِلَّا أَنَّ هَذَا يَمْلِكُ مَا لَا يَمْلِكُهُ ذَاكَ تَلْزَمُكَ طَاعَتُهُ فِيمَا دَقَّ وَ جَلَّ مِنْكَ إِلَّا أَنْ تُخْرِجَكَ مِنْ وُجُوبِ حَقِّ اللَّهِ فَإِنَّ حَقَّ اللَّهِ يَحُولُ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ حَقِّهِ وَ حُقُوقِ الْخَلْقِ فَإِذَا قَضَيْتَهُ رَجَعْتَ إِلَى حَقِّهِ فَتَشَاغَلْتَ بِهِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
17. مولا دا حق لیکن اس شخص دا حق جو تسيں اُتے سلطنت رکھدا اے (مالک دا حق، بادشاہ دے حق دی مانند اے ) وہ بادشاہ ہی دی مانند اے مگر ایہ کہ مالک خاص حق رکھدا اے جو بادشاہ نئيں رکھدا تے اس دا ایہ مخصوص حق ہر کم و بیش وچ تسيں اُتے اس دی اطاعت نوں لازم کردا اے۔ بشرطیکہ اس دا حق خدا دے واجب حق دے برخلاف نہ ہوئے تے تواڈے تے خدا دے حق دے درمیان حائل نہ ہوئے۔ جے ایسا ہوئے تاں خدا دا حق مقدم اے تے جدوں تسيں حدا دا حق ادا کرود گے تاں فیر مالک دے حق دی نوبت اے اسنوں ادا کرو۔ خدا دی طاقت و قوت دے علاوہ کوئی طاقت نئيں اے۔ |
| ثُمَّ حُقُوقُ الرَّعِيَّةِ}} | رعیت دے حقوق |
| فَأَمَّا حُقُوقُ رَعِيَّتِكَ بِالسُّلْطَانِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّكَ إِنَّمَا اسْتَرْعَيْتَهُمْ بِفَضْلِ قُوَّتِكَ عَلَيْهِمْ فَإِنَّهُ إِنَّمَا أَحَلَّهُمْ مَحَلَّ الرَّعِيَّةِ لَكَ ضَعْفُهُمْ وَ ذُلُّهُمْ فَمَا أَوْلَى مَنْ كَفَاكَهُ ضَعْفُهُ وَ ذُلُّهُ حَتَّى صَيَّرَهُ لَكَ رَعِيَّةً وَ صَيَّرَ حُكْمَكَ عَلَيْهِ نَافِذاً لَا يَمْتَنِعُ مِنْكَ بِعِزَّةٍ وَ لَا قُوَّةٍ وَ لَا يَسْتَنْصِرُ فِيمَا تَعَاظَمَهُ مِنْكَ إِلَّا بِاللَّهِ بِالرَّحْمَةِ وَ الْحِيَاطَةِ وَ الْأَنَاةِ وَ مَا أَوْلَاكَ إِذَا عَرَفْتَ مَا أَعْطَاكَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِ هَذِهِ الْعِزَّةِ وَ الْقُوَّةِ الَّتِي قَهَرْتَ بِهَا أَنْ تَكُونَ لِلَّهِ شَاكِراً وَ مَنْ شَكَرَ اللَّهَ أَعْطَاهُ فِيمَا أَنْعَمَ عَلَيْهِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
18. رعیت دا حق لیکن جدوں رعیت اُتے تواڈی حکومت ہوئے تاں اس وقت تواڈے اوظر اس دے ایہ حقوق نيں، توانوں ایہ معلوم ہونا چاہیے کہ تسيں نے اپنی زیادہ طاقت توں انہاں نوں اپنی رعیت بنالیا اے تاں ایہ انہاں دی کمزوری و عاجزی سی جس نے انہاں نوں رعیت دی جگہ پہنچیا دتا تاں اس دا کیہ حق اے جس دے ضعف و ذلت نے توانوں اِنّا بے نیاز کر دتا کہ اسنوں تواڈی رعیت بنا دتا تے اس اُتے تواڈے حکم نوں نافذ کر دتا، ہن اوہ اپنی طاقت و عزت دے نال تواڈے سامنے کھڑا نئيں ہوسکدا، اسنوں تواڈے ترحم و حمایت تے صبر و تسلی دے علاوہ تواڈی جو گل ناگوار لنگھدی اے تاں اس وچ اوہ خدا ہی توں مدد چاہندا اے تے جدوں توانوں ایہ معلوم ہوئے کہ خدا نے توانوں کِنّی عزت او قوت عطا کيتی اے جس دے ذریعہ تسيں دوسرےآں اُتے غالب آگئے تاں اس وقت تواڈا کيتا فریضہ اے ؟ سوائے اس دے کہ تسيں خدا دے شکر گزار ہوجاؤ تے جو خدا دا شکر ادا کردا اے خدا اسنوں زیادہ نعمت عطا کردا اے۔ تے خدا دی طاقت دے علاوہ کوئی طاقت نئيں اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِالْعِلْمِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَكَ لَهُمْ قَيِّماً فِيمَا آتَاكَ مِنَ الْعِلْمِ وَ وَلَّاكَ مِنْ خِزَانَةِ الْحِكْمَةِ فَإِنْ أَحْسَنْتَ فِيمَا وَلَّاكَ اللَّهُ مِنْ ذَلِكَ وَ قُمْتَ بِهِ لَهُمْ مَقَامَ الْخَازِنِ الشَّفِيقِ النَّاصِحِ لِمَوْلَاهُ فِي عَبِيدِهِ الصَّابِرِ الْمُحْتَسِبِ الَّذِي إِذَا رَأَى ذَا حَاجَةٍ أَخْرَجَ لَهُ مِنَ الْأَمْوَالِ الَّتِي فِي يَدَيْهِ رَاشِداً وَ كُنْتَ لِذَلِكَ آمِلًا مُعْتَقِداً وَ إِلَّا كُنْتَ لَهُ خَائِناً وَ لِخَلْقِهِ ظَالِماً وَ لِسَلَبِهِ وَ غَيْرِهِ مُتَعَرِّضاً |
19. شاگرد دا حق لیکن تواڈی علمی رعیت، شاگرداں دا حق ایہ اے کہ توانوں ایہ معلوم ہونا چاہیے کہ خدا نے توانوں جو علم عطا کيتا اے تے حکمت دا جو خزانہ توانوں دتا اے اس وچ توانوں شاگرداں دا سرپرست بنایا اے اپہر جے تسيں نے اس سرپرستی دے حق نوں اچھی طرح ادا کر دتا تے انہاں دے لئی مہربانی خزانچی تے خیرخواہ مولا قرار پائے جو صابر خدا خواہ اے جدوں اوہ کسی ضرورت مند نوں دیکھدا اے تاں اوہ ااپنے پاس موجود اموال وچوں اسنوں دیندا اے تسيں رشدیافتہ تے باایمان خادم ہوئے ورنہ خدا دے خیانتکار ارو اس دی مخلوق دے لئی ظالم تے عزت و نعمت دے سلب ہونے دا سبب ہوئے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِمِلْكِ النِّكَاحِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ جَعَلَهَا سَكَناً وَ مُسْتَرَاحاً وَ أُنْساً وَ وَاقِيَةً وَ كَذَلِكَ كُلُّ أَحَدٍ مِنْكُمَا يَجِبُ أَنْ يَحْمَدَ اللَّهَ عَلَى صَاحِبِهِ وَ يَعْلَمَ أَنَّ ذَلِكَ نِعْمَةٌ مِنْهُ عَلَيْهِ وَ وَجَبَ أَنْ يُحْسِنَ صُحْبَةَ نِعْمَةِ اللَّهِ وَ يُكْرِمَهَا وَ يَرْفُقَ بِهَا وَ إِنْ كَانَ حَقُّكَ عَلَيْهَا أَغْلَظَ وَ طَاعَتُكَ لَهَا أَلْزَمَ فِيمَا أَحْبَبْتَ وَ كَرِهْتَ مَا لَمْ تَكُنْ مَعْصِيَةً فَإِنَّ لَهَا حَقَّ الرَّحْمَةِ وَ الْمُؤَانَسَةِ وَ مَوْضِعُ السُّكُونِ إِلَيْهَا قَضَاءُ اللَّذَّةِ الَّتِي لَا بُدَّ مِنْ قَضَائِهَا وَ ذَلِكَ عَظِيمٌ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
20. شریک حیات دا حق نکاح دے ذریعہ جو حق تواڈے اُتے مسلم ہوئے گیا اے اوہ ایہ اے کہ تسيں ایہ جان لو کہ اسنوں خدا نے تواڈے لئی باعث سکون و آرام تے مونس و انیس تے نگہبان قرار دتا اے ايسے طرح تسيں دونے اُتے ایہ فرض اے کہ اپنے شریک حیات دے وجود اُتے خدا دا شکر ادا کرے تے ایہ جان لے کہ ایہ خدا دی نعمت اے جو اس نے اسنوں عطا کيتی اے اس لئی ضرور اے کہ اوہ خدا دی نعمت دی قدر کرے تے اس دے نال نرمی توں پیش آئے جے تواڈی شریک حیات اُتے تواڈا حق زیادہ سخت اے تے جو تسيں پسند کردے ہوئے تے جو پسند نئيں کردے اس وچ اس اُتے تواڈی طاعت زیادہ لازم اے بس اس وچ گناہ نہ ہوئے۔ لیکن اس دا وی تسيں اُتے ایہ حق اے کہ تسيں اس دے نال نرمی تے محبت توں پیش آؤ تے اوہ وی اس لذت اندوزی دے لئی تواڈے لئی مرکز سکون اے جس توں مفر نئيں اے تے ایہ بجائے خود بہت وڈا حق اے۔ تے خدا دے علاوہ کوئی طاقت نئيں اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِمِلْكِ الْيَمِينِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهُ خَلْقُ رَبِّكَ وَ لَحْمُكَ وَ دَمُكَ وَ أَنَّكَ تَمْلِكُهُ لَا أَنْتَ صَنَعْتَهُ دُونَ اللَّهِ وَ لَا خَلَقْتَ لَهُ سَمْعاً وَ لَا بَصَراً وَ لَا أَجْرَيْتَ لَهُ رِزْقاً وَ لَكِنَّ اللَّهَ كَفَاكَ ذَلِكَ بِمَنْ سَخَّرَهُ لَكَ وَ ائْتَمَنَكَ عَلَيْهِ وَ اسْتَوْدَعَكَ إِيَّاهُ لِتَحْفَظَهُ فِيهِ وَ تَسِيرَ فِيهِ بِسِيرَتِهِ فَتُطْعِمَهُ مِمَّا تَأْكُلُ وَ تُلْبِسَهُ مِمَّا تَلْبَسُ وَ لَا تُكَلِّفَهُ مَا لَا يُطِيقُ فَإِنْ كَرِهْتَهُ خَرَجْتَ إِلَى اللَّهِ مِنْهُ وَ اسْتَبْدَلْتَ بِهِ وَ لَمْ تُعَذِّبْ خَلْقَ اللَّهِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
21. غلام دا حق تواڈے مملوک تے غلام دا تواڈے اُتے ایہ حق اے کہ توانوں ایہ معلوم ہونا چائیے کہ اوہ تواڈے پروردگار ہی دا پیدا کیہ ہویا اے اوہ وی تواڈی ہی طرح گوشت تے خون رکھدا اے تسيں اس لئی اس دے مالک نئيں ہوئے کہ تسيں نے اسنوں پیدا کيتا اے بلکہ اسنوں خدا نے پیدا کيتا اے تے نہ تسيں نے اسنوں کان تے اکھ عطا کيتی اے تے نہ اس دی روزی تواڈے ہتھ وچ اے بلکہ اس سلسلے وچ خدا نے تواڈی مدد کيتی اے کہ اسنوں تواڈے تابع کر دتا تے تسيں نوں اس دا امین قرار دتا تے اسنوں تواڈے سپرد کر دتا تاکہ تسيں اس دی حفاظت کرو تے اس دے نال ايسے جداں سلوک کرو اسنوں اوہی کھانا کھلاؤ جو تسيں کھآندے ہوئے تے اوہی کپڑا پہناؤ جو تسيں پہندے ہوئے تے اسنوں اس دی طاقت توں زیادہ تکلیف نہ دو جے اوہ توانوں پسند نئيں اے تاں تسيں اس دی ذمہ داری توں بری ہوجاؤ جو خدا دی طرف توں تسيں اُتے عائد ہوئی اے تے اسنوں دوسرے توں بدل لو خدا دی مخلوق نوں تکلیف نہ دو کہ خدا دے علاوہ کوئی طاقت و قوت نئيں اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الرَّحِمِ | رشتہ دار دا حق |
| فَحَقُّ أُمِّكَ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّهَا حَمَلَتْكَ حَيْثُ لَا يَحْمِلُ أَحَدٌ أَحَداً وَ أَطْعَمَتْكَ مِنْ ثَمَرَةِ قَلْبِهَا مَا لَا يُطْعِمُ أَحَدٌ أَحَداً وَ أَنَّهَا وَقَتْكَ بِسَمْعِهَا وَ بَصَرِهَا وَ يَدِهَا وَ رِجْلِهَا وَ شَعْرِهَا وَ بَشَرِهَا وَ جَمِيعِ جَوَارِحِهَا مُسْتَبْشِرَةً بِذَلِكَ فَرِحَةً موبلة [مُؤَمِّلَةً مُحْتَمِلَةً لِمَا فِيهِ مَكْرُوهُهَا وَ ألمه و ثقله و غمه [أَلَمُهَا وَ ثِقْلُهَا وَ غَمُّهَا حَتَّى دَفَعَتْهَا عَنْكَ يَدُ الْقُدْرَةِ وَ أَخْرَجَتْكَ إِلَى الْأَرْضِ فَرَضِيَتْ أَنْ تَشْبَعَ وَ تَجُوعَ هِيَ وَ تَكْسُوَكَ وَ تَعْرَى وَ تُرْوِيَكَ وَ تَظْمَأَ وَ تُظِلَّكَ وَ تَضْحَى وَ تُنَعِّمَكَ بِبُؤْسِهَا وَ تُلَذِّذَكَ بِالنَّوْمِ بِأَرَقِهَا وَ كَانَ بَطْنُهَا لَكَ وِعَاءً وَ حِجْرُهَا لَكَ حِوَاءً وَ ثَدْيُهَا لَكَ سِقَاءً وَ نَفْسُهَا لَكَ وِقَاءً تُبَاشِرُ حَرَّ الدُّنْيَا وَ بَرْدَهَا لَكَ وَ دُونَكَ فَتَشْكُرُهَا عَلَى قَدْرِ ذَلِكَ وَ لَا تَقْدِرُ عَلَيْهِ إِلَّا بِعَوْنِ اللَّهِ وَ تَوْفِيقِهِ |
22. ماں دا حق ماں دا حق ایہ اے کہ تسيں جان لو اس نے خوشی خوشی تواڈا بار اٹھایا تے توانوں آفتاں توں دور رکھ دے جنم دتا۔ پس انہاں زحمتاں دی قدر کردے ہوئے اپنی ماں دا شکر ادا کرو۔ ایہ شکر تے قدردانی خدا دی مدد تے توفیق دے بغیر ممکن نئيں اے۔ ماں دا حق ایہ اے کہ تسيں جان لو اس نے اپنا خون جگر توانوں پلایا اے جدوں کہ اس طرح کوئی فداکاری نئيں کردا۔ تاں انہاں زحمتاں دی قدر کردے ہوئے اپنی ماں دا شکر ادا کرو۔ ایہ شکر تے قدردانی خدا دی مدد تے توفیق دے بغیر ممکن نئيں اے۔ ماں دا حق ایہ اے کہ تسيں جان لو خود بھوکی رہی مگر توانوں شکم سیر کيتا، اس دے پاس کپڑے نئيں سن مگر توانوں گرمی و سردی توں محفوظ رکھیا، خود پیاسی رہی مگر توانوں سیراب کيتا تے خود دُھپ وچ جلدی رہی مگر توانوں سائے وچ رکھیا۔ تاں انہاں زحمتاں دی قدر کردے ہوئے اپنی ماں دا شکر ادا کرو۔ ایہ شکر تے قدردانی خدا دی مدد تے توفیق دے بغیر ممکن نئيں اے۔ ماں دا حق ایہ اے کہ تسيں جان لو اس نے اپنی نینداں حرام کرکے توانوں سکون دی نیند سونے دتا۔ پس انہاں زحمتاں دی قدر کردے ہوئے اپنی ماں دا شکر ادا کرو۔ ایہ شکر تے قدردانی خدا دی مدد تے توفیق دے بغیر ممکن نئيں اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ أَبِيكَ فَتَعْلَمُ أَنَّهُ أَصْلُكَ وَ أَنَّكَ فَرْعُهُ وَ أَنَّكَ لَوْلَاهُ لَمْ تَكُنْ فَمَهْمَا رَأَيْتَ فِي نَفْسِكَ مِمَّا يُعْجِبُكَ فَاعْلَمْ أَنَّ أَبَاكَ أَصْلُ النِّعْمَةِ عَلَيْكَ فِيهِ وَ احْمَدِ اللَّهَ وَ اشْكُرْهُ عَلَى قَدْرِ ذَلِكَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
23. باپ دا حق تواڈے اُتے تواڈے باپ دا حق ایہ اے کہ توانوں ایہ معلوم ہونا چاہیے کہ اوہ تواڈی اصل و بنیاد اے تے تسيں اس دی شاخ تے فرع ہوئے جے اوہ نہ ہُندے تاں تواڈا وجود نہ ہُندا پس جدوں تسيں اپنے اندر کوئی ایسی چیز دیکھو کہ جو توانوں خود پسندی وچ مبتلیا کے دے تاں اس وقت تسيں ایہ خیال کرو کہ اس نعمت دا سبب تواڈا باپ اے تے اس اُتے خدا دا شکر تے ثنا کرو تے خدا دے علاوہ کوئی طاقت و قوت نئيں اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ وَلَدِكَ فَتَعْلَمُ أَنَّهُ مِنْكَ وَ مُضَافٌ إِلَيْكَ فِي عَاجِلِ الدُّنْيَا بِخَيْرِهِ وَ شَرِّهِ وَ أَنَّكَ مَسْئُولٌ عَمَّا وُلِّيتَهُ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَ الدَّلَالَةِ عَلَى رَبِّهِ وَ الْمَعُونَةِ لَهُ عَلَى طَاعَتِهِ فِيكَ وَ فِي نَفْسِهِ فَمُثَابٌ عَلَى ذَلِكَ وَ مُعَاقَبٌ فَاعْمَلْ فِي أَمْرِهِ عَمَلَ الْمُتَزَيِّنِ بِحُسْنِ أَثَرِهِ عَلَيْهِ فِي عَاجِلِ الدُّنْيَا الْمُعَذِّرِ إِلَى رَبِّهِ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ بِحُسْنِ الْقِيَامِ عَلَيْهِ وَ الْأَخْذِ لَهُ مِنْهُ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
24. اولاد دا حق تواڈے اُتے بیٹے دا حق ایہ اے کہ تسيں ایہ جان لو کہ اوہ تواڈا ہی اے دنیا وچ تمہی توں وابستہ اے تے اس دا خیرو شر وی تواڈی ہی طرف منسوب ہُندا اے تے ایہ ذمہ داری تواڈی اے کہ اسنوں ادب سکھاؤ، اس دے پروردگا دی طرف اس دی راہنمائی کرو تے اس دی اطاعت وچ اس دی مدد کرو جے تسيں اس ذمہ داری نوں پورا کرو گے تاں ثواب پاؤ گے تے جے اس دی انجام دہی وچ کوتاہی کروگے تاں سزا پاؤ گے۔ پس اس دے لئی اس طرح نیک عمل کرو کہ اس دا حسن و جمال دنیا وچ آشکار ہوجائے تے اس دی جو بہترین سرپرستی تسيں نے دی اے تے جو نتیجہ تسيں نے حاصل کيتا اے اوہ خدا دی بارگاہ وچ تواڈے تے اس دے درمیان اک عذر ہوجائے۔ لاقوۃ الا باللہ |
| وَ أَمَّا حَقُّ أَخِيكَ فَتَعْلَمُ أَنَّهُ يَدُكَ الَّتِي تَبْسُطُهَا وَ ظَهْرُكَ الَّذِي تَلْتَجِي إِلَيْهِ وَ عِزُّكَ الَّذِي تَعْتَمِدُ عَلَيْهِ وَ قُوَّتُكَ الَّتِي تَصُولُ بِهَا فَلَا تَتَّخِذْهُ سِلَاحاً عَلَى مَعْصِيَةِ اللَّهِ وَ لَا عُدَّةً لِلظُّلْمِ بِخَلْقِ اللَّهِ وَ لَا تَدَعْ نُصْرَتَهُ عَلَى نَفْسِهِ وَ مَعُونَتَهُ عَلَى عَدُوِّهِ وَ الْحَوْلَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ شَيَاطِينِهِ وَ تَأْدِيَةَ النَّصِيحَةِ إِلَيْهِ وَ الْإِقْبَالَ عَلَيْهِ فِي اللَّهِ فَإِنِ انْقَادَ لِرَبِّهِ وَ أَحْسَنَ الْإِجَابَةَ لَهُ وَ إِلَّا فَلْيَكُنِ اللَّهُ آثَرَ عِنْدَكَ وَ أَكْرَمَ عَلَيْكَ مِنْهُ |
25. بھائی دا حق تواڈے بھائی دا حق تواڈے اُتے ایہ اے کہ توانوں معلوم ہونا چاہیے کہ اوہ تواڈا ہتھ اے تے تواڈے لئی پشت پناہ اے کہ جتھے تسيں پناہ گیزاں ہُندے ہوئے اوہ تواڈی عزت اے جس اُتے تسيں اعتماد کردے ہوئے تے اوہ تواڈی قوت اے جس دے ذریعہ تسيں حملہ کردے ہوئے پس اسنوں دا دی معصیت و نافرمانی دا ذریعہ و حربہ نہ بناؤ تے اس دے وسیلہ توں خدا دی مخلوق اُتے ظلم نہ کرو تسيں اس دے حق وچ اس دی مدد کرو تے اس دے دشمن دے خلاف اس دی نصرت کرو اس دے تے شیطان دے درمیان حائل ہوجاؤ تے اسنوں نصیحت کرنے وچ پورا حق ادا کرو تے اسنوں خدا دی طرف بلاؤ فیر جے اوہ اپنے پروردگار دا مطیع ہوجائے تے اس دے حکم نوں تسلیم کرے تاں ٹھیک، ورنہ تواڈے نزدیک خدا نوں مقدم ہونا چاہیے تے اسنوں تواڈے لئی عظیم ہونا چاہیے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الْمُنْعِمِ عَلَيْكَ بِالْوَلَاءِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهُ أَنْفَقَ فِيكَ مَالَهُ وَ أَخْرَجَكَ مِنْ ذُلِّ الرِّقِّ وَ وَحْشَتِهِ إِلَى عِزِّ الْحُرِّيَّةِ وَ أُنْسِهَا وَ أَطْلَقَكَ مِنْ أَسْرِ الْمَلَكَةِ وَ فَكَّ عَنْكَ حَلَقَ الْعُبُودِيَّةِ وَ أَوْجَدَكَ رَائِحَةَ الْعِزِّ وَ أَخْرَجَكَ مِنْ سِجْنِ الْقَهْرِ وَ دَفَعَ عَنْكَ الْعُسْرَ وَ بَسَطَ لَكَ لِسَانَ الْإِنْصَافِ وَ أَبَاحَكَ الدُّنْيَا كُلَّهَا فَمَلَّكَكَ نَفْسَكَ وَ حَلَّ أَسْرَكَ وَ فَرَّغَكَ لِعِبَادَةِ رَبِّكَ وَ احْتَمَلَ بِذَلِكَ التَّقْصِيرَ فِي مَالِهِ فَتَعْلَمَ أَنَّهُ أَوْلَى الْخَلْقِ بِكَ بَعْدَ أُولِي رَحِمِكَ فِي حَيَاتِكَ وَ مَوْتِكَ وَ أَحَقُّ الْخَلْقِ بِنَصْرِكَ وَ مَعُونَتِكَ وَ مُكَانَفَتِكَ فِي ذَاتِ اللَّهِ فَلَا تُؤْثِرْ عَلَيْهِ نَفْسَكَ مَا احْتَاجَ إِلَيْكَ أَبَدا |
26. آزاد کرنے والے دا حق لیکن جس مولا نے توانوں نعمت توں نوازیا اے تے توانوں آزاد کيتا اے اس دا حق تواڈے اُتے ایہ اے کہ تسيں نوں ایہ معلوم ہونا چاہیے کہ اس نے توانوں آزادی دلانے دے لئی اپنا مال خرچ کيتا تے توانوں غلامی دی ذلت و وحشت توں کڈ کے حریت و آزادی دی عزت وچ پہنچیا دتا، ملکیت دی اسیری توں توانوں آزاد کيتا تے توانوں غلامی دی زنجیر توں نجات دلائی، تواڈے لئی عدل دی بولی کھولی تے ساری دینا نوں تواڈے لئی مباح کر دتا تے توانوں، تواڈے نفس دا مالک بنادتا تے توانوں زندان توں رہیا کرایا تے توانوں تواڈے پروردگار دی عبادت دے لئی آسودہ خاطر کيتا، خود مالی خرچ برداتش کيتا جان لو کہ اوہ تواڈی حیات و ممات وچ تواڈے سارے عزیزاں توں زیادہ تسيں توں نیڑے اے پس اوہ راہ خدا وچ سب توں زیادہ تواڈی مدد و کمک دا سمتحق اے جدوں تک اسنوں ضرورت اے اسنوں اپنے اُتے مقدم کرو۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ مَوْلَاكَ الْجَارِيَةِ عَلَيْهِ نِعْمَتُكَ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ جَعَلَكَ حَامِيَةً عَلَيْهِ وَ وَاقِيَةً وَ نَاصِراً وَ مَعْقِلًا وَ جَعَلَهُ لَكَ وَسِيلَةً وَ سَبَباً بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ فَبِالْحَرِيِّ أَنْ يَحْجُبَكَ عَنِ النَّارِ فَيَكُونَ فِي ذَلِكَ ثَوَابُكَ مِنْهُ فِي الْآجِلِ وَ يَحْكُمَ لَكَ بِمِيرَاثِهِ فِي الْعَاجِلِ إِذَا لَمْ يَكُنْ لَهُ رَحِمٌ مُكَافَاةً لِمَا أَنْفَقْتَهُ مِنْ مَالِكَ عَلَيْهِ وَ قُمْتَ بِهِ مِنْ حَقِّهِ بَعْدَ إِنْفَاقِ مَالِكَ فَإِنْ لَمْ تَخَفْهُ خِيفَ عَلَيْكَ أَنْ لَا يَطِيبَ لَكَ مِيرَاثُهُ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
27. آزاد شدہ دا حق و غلام تسيں نے آزاد کر دتا اس دا تواڈے اُتے ایہ حق اے کہ توانوں معلوم ہونا چاہیے کہ خدا نے توانوں اس دا حمایت کرنے والا، پشت پناہ تے مددگار بنایا اے تے اسنوں تواڈے تے اپنے درمیان وسیلہ قرار دتا اے۔ سزاوار اے کہ اوہ توانوں جہنم توں نجات عطا کرے تے اس دا ایہ ثواب آخرت وچ توانوں نصیب ہوئے تے دینا وچ وی جے اس دا کوئی وارث نہ ہوئے تاں تمہی اس دے وارث ہوئے کیونجے تسيں نے اس اُتے پیسہ خرچ کيتا اے تے اسنوں آزاد کيتا اے تے اس دے حق نوں قائم کيتا اے جے تسيں انہاں چیزاں دا خیال نئيں رکھو گے تاں اس گل دا اندیشہ اے کہ اس دی میراث تواڈے لئی پاک نئيں ہوئے گی۔ ولا قوۃ الا باللہ |
| وَ أَمَّا حَقُّ ذِي الْمَعْرُوفِ عَلَيْكَ فَأَنْ تَشْكُرَهُ وَ تَذْكُرَ مَعْرُوفَهُ وَ تَنْشُرَ بِهِ الْقَالَةَ الْحَسَنَةَ وَ تُخْلِصَ لَهُ الدُّعَاءَ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ فَإِنَّكَ إِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ كُنْتَ قَدْ شَكَرْتَهُ سِرّاً وَ عَلَانِيَةً ثُمَّ إِنْ أَمْكَنَكَ مُكَافَاتُهُ بِالْفِعْلِ كَافَأْتَهُ وَ إِلَّا كُنْتَ مُرْصِداً لَهُ مُوَطِّناً نَفْسَكَ عَلَيْهَا |
28. احسان کرنے والے دا حق جس نے تسيں اُتے احسان کيتا اے اس دا تسيں اُتے ایہ حق اے کہ اس دا شکریہ ادا کرو تے اس دا ذکر خیر کرو تے اس دی اچھی گلاں نوں پھیلاؤ تے اس دے لئی خلوص دے نال خدا توں دعا کرو کیونجے جے تسيں نے ایسا کيتا تاں گویا تسيں نے کھلم کھلا تے خفیہ طور اُتے اس دا شکریہ ادا کيتا فیر جے تواڈی استطاعت وچ ہوئے تاں اس دا بدلہ دو ورنہ اس دے انتظار وچ رہو تے اس کم دے لئی خود نوں تیار رکھو۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الْمُؤَذِّنِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهُ مُذَكِّرُكَ بِرَبِّكَ وَ دَاعِيكَ إِلَى حَظِّكَ وَ أَفْضَلُ أَعْوَانِكَ عَلَى قَضَاءِ الْفَرِيضَةِ الَّتِي افْتَرَضَهَا اللَّهُ عَلَيْكَ فَتَشْكُرَهُ عَلَى ذَلِكَ شُكْرَكَ لِلْمُحْسِنِ إِلَيْكَ وَ إِنْ كُنْتَ فِي بَيْتِكَ مُتَّهَماً لِذَلِكَ لَمْ تَكُنْ لِلَّهِ فِي أَمْرِهِ مُتَّهِماً وَ عَلِمْتَ أَنَّهُ نِعْمَةٌ مِنَ اللَّهِ عَلَيْكَ لَا شَكَّ فِيهَا فَأَحْسِنْ صُحْبَةَ نِعْمَةِ اللَّهِ بِحَمْدِ اللَّهِ عَلَيْهَا عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
29. مؤذن دا حق لیکن مؤذن دا حق توانوں معلوم ہونا چاہیے کہ اوہ توانوں تمہار پروردگار نوں یاد دلانے والا اے تے توانوں تواڈے حصہ دی طرف بلانے والا اے تے جو فریضہ خدا نے تسيں اُتے واجب کيتا اے اس وچ اوہ تواڈا بہترین مددگار اے توانوں اس دی قدر ايسے طرح کرنا چاہیے جس طرح تسيں اپنے محسن دی قدر کردے ہوئے جے تسيں اپنے گھر وچ اس توں بدگمان ہوئے تاں اس دے اس کم وچ بدگمانی نہ کرو جو اوہ خدا دے لئی کررہیا اے تے ایہ گل تسيں اچھی طرح جاندے ہوئے کہ ایہ خدا دی طرف توں تواڈے لئی اک نعمت اے پس اللہ دی نعمت دے نال چنگا سلوک کرو تے ہر حال وچ اس اُتے خدا دا شکر ادا کرو۔ لا قوۃ الا باللہ |
| وَ أَمَّا حَقُّ إِمَامِكَ فِي صَلَاتِكَ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهُ قَدْ تَقَلَّدَ السِّفَارَةَ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّهِ وَ الْوِفَادَةَ إِلَى رَبِّكَ وَ تَكَلَّمَ عَنْكَ وَ لَمْ تَتَكَلَّمْ عَنْهُ وَ دَعَا لَكَ وَ لَمْ تَدْعُ لَهُ وَ طَلَبَ فِيكَ وَ لَمْ تَطْلُبْ فِيهِ وَ كَفَاكَ هَمَّ الْمُقَامِ بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَ الْمَسْأَلَةِ لَهُ فِيكَ وَ لَمْ تَكْفِهِ ذَلِكَ فَإِنْ كَانَ فِي شَيْءٍ مِنْ ذَلِكَ تَقْصِيرٌ كَانَ بِهِ دُونَكَ وَ إِنْ كَانَ آثِماً لَمْ تَكُنْ شَرِيكَهُ فِيهِ وَ لَمْيَكُنْ لَكَ عَلَيْهِ فَضْلٌ فَوَقَى نَفْسَكَ بِنَفْسِهِ وَ وَقَى صَلَاتَكَ بِصَلَاتِهِ فَتَشْكُرُ لَهُ عَلَى ذَلِكَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
30. امام جماعت دا حق لیکن پیش نماز دا تسيں اُتے ایہ حق اے کہ توانوں ایہ معلوم ہونا چاہیے کہ اس نے تواڈے تے خدا دے درمیان رابطہ دی تے توانوں تواڈے پروردگار دی طرف لے جانے دی ذمہ داری قبول کيتی اے اس موقع اُتے اوہ تواڈی ترجمانی کردا اے اس دی طرف توں تسيں کچھ وی نئيں کہندے ہو، اوہ تواڈے لئی دعا کردا اے تسيں اس دے لئی دعا نئيں کردے ہوئے تواڈے لئی طلب کردا اے، تسيں اس دے لئی طلب نئيں کردے اس نے خدا دی بارگاہ وچ کھڑے ہونے تے تواڈے لئی اس توں سوال کرنے نوں اپنے ذمہ لیا اے جدوں کہ تسيں نے اس دی طرف توں کوئی چیز اپنے ذمہ نئيں لی اے۔ جے اس کم وچ کوئی نقص ہوئے گا تاں اس دا خمیازہ ايسے نوں بھگتنا پئے گا نہ کہ تسيں نوں جے اوہ گناہ کریگا تاں اس دے گناہ وچ تسيں اس دے شریک نئيں ہوئے تے اسنوں تسيں اُتے برتری نئيں اے۔ اوہ تواڈی سپر بن گیا اے تے اپنی نماز نوں اس نے تواڈی نماز دی سپر بنادتا اے۔ لہذا اس دا شکریہ ادا کرنا چاہیے۔ ولاحول و لاقوۃ الا باللہ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الْجَلِيسِ فَأَنْ تُلِينَ لَهُ كَنَفَكَ وَ تُطِيبَ لَهُ جَانِبَكَ وَ تُنْصِفَهُ فِي مجاواة [مُجَارَاةِ اللَّفْظِ وَ لَا تُغْرِقَ فِي نَزْعِ اللَّحْظِ إِذَا لَحَظْتَ وَ تَقْصِدَ فِي اللَّفْظِ إِلَى إِفْهَامِهِ إِذَا لَفَظْتَ وَ إِنْ كُنْتَ الْجَلِيسَ إِلَيْهِ كُنْتَ فِي الْقِيَامِ عَنْهُ بِالْخِيَارِ وَ إِنْ كَانَ الْجَالِسَ إِلَيْكَ كَانَ بِالْخِيَارِ وَ لَا تَقُومَ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
31. ہمنشین دا حق ہمنشین دا حق ایہ اے کہ اس دے نال نرمی توں پیش آؤ۔ خندہ پیشانی توں اس دا استقبال کرو تے اسنوں خوش آمدید کہوئے۔ تے اس توں گفتگو دے دوران انصاف توں کم لو اس توں یک بیک توجہ نہ ہٹاؤ تے اس توں گفتگو وچ تواڈا مقصد اسنوں سمجھانا ہو، جے اس ہمنشینی وچ تسيں نے پہل دی اے تے اس دے ہمنشین بنے ہوئے تاں توانوں اختیار اے جس وقت چاہو اٹھو لیکن جے اس نے تسيں توں ہمنشینی دا آغاز کيتا اے تاں اختیار اسنوں اے مگر ایہ کہ تسيں اس توں اجازت حاصل کرو۔ ولاقوۃ الا باللہ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الْجَارِ فَحِفْظُهُ غَائِباً وَ كَرَامَتُهُ شَاهِداً وَ نُصْرَتُهُ وَ مَعُونَتُهُ فِي الْحَالَيْنِ جَمِيعاً لَا تَتَبَّعْ لَهُ عَوْرَةً وَ لَا تَبْحَثْ لَهُ عَنْ سَوْأَةٍ لِتَعْرِفَهَا فَإِنْ عَرَفْتَهَا مِنْهُ مِنْ غَيْرِ إِرَادَةٍ مِنْكَ وَ لَا تَكَلُّفٍ كُنْتَ لِمَا عَلِمْتَ حِصْناً حَصِيناً وَ سِتْراً سَتِيراً لَوْ بَحَثَتِ الْأَسِنَّةُ عَنْهُ ضَمِيراً لَمْ تَتَّصِلْ إِلَيْهِ لِانْطِوَائِهِ عَلَيْهِ لَا تَسْتَمِعْ عَلَيْهِ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُ لَا تُسْلِمْهُ عِنْدَ شَدِيدَةٍ وَ لَا تَحْسُدْهُ عِنْدَ نِعْمَةٍ تُقِيلُهُ عَثْرَتَهُ وَ تَغْفِرُ زَلَّتَهُ وَ لَا تَذْخَرْ حِلْمَكَ عَنْهُ إِذَا جَهِلَ عَلَيْكَ وَ لَا تَخْرُجْ أَنْ تَكُونَ سِلْماً لَهُ تَرُدُّ عَنْهُ لِسَانَ الشَّتِيمَةِ وَ تُبْطِلُ فِيهِ كَيْدَ حَامِلِ النَّصِيحَةِ وَ تُعَاشِرُهُ مُعَاشَرَةً كَرِيمَةً وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
32. ہمسایہ دا حق ہمسایہ دا حق ایہ اے کہ اس دی عدم موجود گی وچ اس دی عزت و آبرو دی حفاظت کرو تے اس دی موجودگی وچ اس دا احترام کرو تے ہرحال وچ اس دی مدد و معاونت کرو اس دے راز دی ٹوہ وچ نہ رہو تے اس دی کمزوریاں دی تلاش وچ نہ رہو فیر جے نہ چاہندے ہوئے وی آسانی توں توانوں اس دی کمزوری معلوم ہوئے جائے تاں تسيں اس دے لئی محکم و مضبوط قلعہ تے ایسا ضخیم و دبیز پردہ بن جاؤ کہ جے اسنوں نیزےآں توں وی تلاش کيتا جائے تاں وی اس دا سراغ نہ ملے کیونجے اوہ پیچیدہ تے مستور اے۔ تے اس دے خلاف گلاں اُتے کان نہ دھرو کہ اسنوں خبر تک نہ ہوئے تے اسنوں سختیاں تے مشکلات وچ چھڈ کے وکھ نہ ہوجاؤ تے جدوں اس دے پاس کوئی نعمت دیکھو تاں اس اُتے حسد نہ کرو۔ اس دی لغزشاں توں درگزر تے اس دے گناہاں توں چشم پوشی کرو تے جے اوہ تواڈے بارے وچ جہالت کر بیٹھے تاں تسيں اسنوں برداشت کرو تے اس دے نال مسالمت و صلح آمیز برتاؤ کرو، اس اُتے سب و شتم نہ کرو تے جے کسی ناصح نے اسنوں دھوکھا دتا اے تاں تسيں اس دا سدباب کرو اس دے نال شریف دی طرح بسر کرو۔ ولاقوۃ الا باللہ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الصَّاحِبِ فَأَنْ تَصْحَبَهُ بِالْفَضْلِ مَا وَجَدْتَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَ إِلَّا فَلَا أَقَلَّ مِنَ الْإِنْصَافِ وَ أَنْ تُكْرِمَهُ كَمَا يُكْرِمُكَ وَ تَحْفَظَهُ كَمَا يَحْفَظُكَ وَ لَا يَسْبِقَكَ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ إِلَى مَكْرُمَةٍ فَإِنْ سَبَقَكَ كَافَأْتَهُ وَ لَا تُقَصِّرَ بِهِ عَمَّا يَسْتَحِقُّ مِنَ الْمَوَدَّةِ تُلْزِمْ نَفْسَكَ نَصِيحَتَهُ وَ حِيَاطَتَهُ وَ مُعَاضَدَتَهُ عَلَى طَاعَةِ رَبِّهِ وَ مَعُونَتَهُ عَلَى نَفْسِهِ فِيمَا يَهُمُّ بِهِ مِنْ مَعْصِيَةِ رَبِّهِ ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِ رَحْمَةً وَ لَا تَكُونُ عَلَيْهِ عَذَاباً وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
33. ساتھی دا حق لیکن تواڈے رفیق تے ساتھی دا حق ایہ اے کہ جتھے تک تسيں توں ہوئے سکے اس دے نال بخشش و فضل کردے رہو تے جے ایہ نہ کرسکو تاں گھٹ توں گھٹ اس دے نال انصاف توں کم لو تے جسطرح اوہ تواڈا احترام و اکرام کردا اے ايسے طرح تسيں وی اس دا احترام و اکرام کرو، جس طرح اوہ تواڈی حفاظت کيتی کوشش کردا اے ايسے طرح تسيں وی اس دی حفاظت کيتی کوشش کرو کسی وی اچھے کم وچ اسنوں تسيں توں اگے نئيں جانا چاہطے تے جے اوہ تواڈے اُتے سبقت لے گیا تاں تسيں اس دی تلافی کرو تے اسنوں اِنّی محبت دینے وچ دریغ نہ کرو کہ جِنّی دا اوہ مستحق اے، تسيں اپنے اُتے ایہ لازم کرلو کہ اس دا خیرخواہ محافظ تے اپنے رب دی طاعت وچ اس دے مددگار رہو گے تے اس سلسلہ وچ اس دی مدد کروگے کہ اوہ اپنے پروردگار دی معصیت دا ارادہ وی نئيں کروگے فیر توانوں اس دے لئی محبت دا سرمایہ ہونا چاہیے نہ کہ عذاب کا۔ ولاقوۃ الا باللہ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الشَّرِيكِ فَإِنْ غَابَ كَفَيْتَهُ وَ إِنْ حَضَرَ سَاوَيْتَهُ لَا تَعْزِمْ عَلَى حُكْمِكَ دُونَ حُكْمِهِ وَ لَا تَعْمَلْ بِرَأْيِكَ دُونَ مُنَاظَرَتِهِ تَحْفَظُ عَلَيْهِ مَالَهُ وَ تَنْفِي عَنْهُ خِيَانَتَهُ فِيمَا عَزَّ أَوْ هَانَ فَإِنَّهُ بَلَغَنَا أَنَّ يَدَ اللَّهِ عَلَى الشَّرِيكَيْنِ مَا لَمْ يَتَخَاوَنَا وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
34. شریک دا حق شریک دا حق ایہ اے کہ جے اوہ موجود نہ ہوئے تاں تسيں اس دے امور نوں انجام دو تے جے موجود ہوئے تاں اسنوں اپنے برابر قرار دو تے اس توں مشورہ دے بغیر کوئی ارادہ و منصوبہ نہ بناؤ تے اس دے لئی اس دے مال دی حفاظت کرو تے اس دے نال کم و زیادہ خیانت نہ کرو کیونجے سانوں ایہ خبر ملی اے کہ دو شریکاں دے اُتے اس وقت تک خدا دا ہتھ اے جدوں تک انہاں نے خیانت نئيں کيتی اے۔ ولاقوۃ الا باللہ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الْمَالِ فَأَنْ لَا تَأْخُذَهُ إِلَّا مِنْ حِلِّهِ وَ لَا تُنْفِقَهُ إِلَّا فِي حِلِّهِ وَ لَا تُحَرِّفَهُ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَ لَا تَصْرِفَهُ عَنْ حَقَائِقِهِ وَ لَا تَجْعَلَهُ إِذَا كَانَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَيْهِ وَ سَبَباً إِلَى اللَّهِ وَ لَا تُؤْثِرَ بِهِ عَلَى نَفْسِكَ مَنْ لَعَلَّهُ لَا يَحْمَدُكَ وَ بِالْحَرِيِّ أَنْ لَا يُحْسِنَ خِلَافَتَكَ فِي تَرِكَتِكَ وَ لَا يَعْمَلَ فِيهِ بِطَاعَةِ رَبِّكَ فَتَكُونَ مُعِيناً لَهُ عَلَى ذَلِكَ أَوْ بِمَا أَحْدَثَ فِي مَالِكَ أَحْسَنَ نَظَراً لِنَفْسِهِ فَيَعْمَلُ بِطَاعَةِ رَبِّهِ فَيَذْهَبُ بِالْغَنِيمَةِ وَ تَبُوءُ بِالْإِثْمِ وَ الْحَسْرَةِ وَ النَّدَامَةِ مَعَ التَّبِعَةِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
35. مال دا حق مال دا حق ایہ اے کہ اسنوں حلال طریقہ ہی توں حاصل کرو تے حلال راہ وچ ہی خرچ کرو تے بیجا خرچ نہ کرو، صحیح راستہ توں منتقل کرو تے جو مال تواڈے پاس اے اوہ خدا دا مال اے اسنوں راہِ خدا وچ خرچ کرو تے اس چیز وچ صَرف کرو جو خدا تک رسائی دا سبب ہوئے تے جو تواڈا شکر گزار نئيں اے اسنوں اپنے اُتے مقدم نہ کرو، تواڈے حق وچ ایہی بہتر اے کہ اس سلسلہ وچ طاعت ترک نہ کرو کہ اوہ دوسرےآں دے لئی تواڈی میراث بن جاطے تے تسيں وارث دے معاون قرار پاؤ تے اوہ اسنوں تسيں توں بہتر راستہ وچ تے طاعت خدا وچ خرچ کرے، اسنوں اس دا فائدہ ہوئے تے گناہ و افسوس تواڈے حصہ وچ آئے تے خدا دی طاقت دے علاوہ کوئی طاقت نئيں اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الْغَرِيمِ الطَّالِبِ لَكَ فَإِنْ كُنْتَ مُوسِراً أَوْفَيْتَهُ وَ كَفَيْتَهُ وَ أَغْنَيْتَهُ وَ لَمْ تَرُدَّهُ وَ تَمْطُلْهُ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ مَطْلُ الْغَنِيِّ ظُلْمٌ وَ إِنْ كُنْتَ مُعْسِراً أَرْضَيْتَهُ بِحُسْنِ الْقَوْلِ وَ طَلَبْتَ إِلَيْهِ طَلَباً جَمِيلًا وَ رَدَدْتَهُ عَنْ نَفْسِكَ رَدّاً لَطِيفاً وَ لَمْ تَجْمَعْ عَلَيْهِ ذَهَابَ مَالِهِ وَ سُوءَ مُعَامَلَتِهِ فَإِنَّ ذَلِكَ لُؤْمٌ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
36. قرض خواہ دا حق تواڈے قرض خواہ دا حق ایہ اے کہ جے تواڈی استطاعت وچ اے تاں اس دا قرض ادا کردو تے اس دا کم چلادو تے اسنوں بےنیاز کردو، ٹال مٹول کر کے اسنوں پریشان نہ کرو کہ رسول اللہؐ نے فرمایا اے: ثروتمند دا ٹال مٹول کرنا ظلم اے تے اگرتم ننگ دست ہوئے تاں اس توں نرم لہجہ وچ گل کرو، مہلت طلب کرو تے سلیقہ توں واپس کردو کہ تسيں نے اس دا مال لے رکھیا اے اس توں بدسلوکی نہ کرو کیونجے ایہ پست تے گری ہوئی گل اے، خدا دے علاوہ کوئی طاقت نئيں اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الْخَلِيطِ فَأَنْ لَا تَغُرَّهُ وَ لَا تَغُشَّهُ وَ لَا تَكْذِبَهُ وَ لَا تُغْفِلَهُ وَ لَا تَخْدَعَهُ وَ لَا تَعْمَلَ فِي انْتِقَاضِهِ عَمَلَ الْعَدُوِّ الَّذِي لَا يَبْقَى عَلَى صَاحِبِهِ وَ إِنِ اطْمَأَنَّ إِلَيْكَ اسْتَقْصَيْتَ لَهُ عَلَى نَفْسِكَ وَ عَلِمْتَ أَنَّ غَبْنَ الْمُسْتَرْسِلِ رِبًا وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
37. معاشر دا حق تواڈے اُتے معاشرے دا حق ایہ اے کہ اسنوں فریب نہ دو، اس توں دغا نہ کرو، اس توں چھُٹ نہ بولو، اسنوں غافل نہ کرو تے اس دے نال دشمن جداں سلوک نہ کرو کہ جو مدّمقابل دا کوئی پاس و لحاظ نئيں کردا اے جے اوہ تسيں اُتے اعتماد کردا اے تاں جتھے تک ہوئے سکے اس دے لئی کوشش کرو تے ایہ گل تسيں جاندے ہوئے کہ اعتماد کرنے والے نوں دھوکھا دینا سود دی مانند اے تے خدا دے علاوہ کوئی طاقت نئيں اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الْخَصْمِ الْمُدَّعِي عَلَيْكَ فَإِنْ كَانَ مَا يَدَّعِي عَلَيْكَ حَقّاً لَمْ تَنْفَسِخْ فِي حُجَّتِهِ وَ لَمْ تَعْمَلْ فِي إِبْطَالِ دَعْوَتِهِ وَ كُنْتَ خَصْمَ نَفْسِكَ لَهُ وَ الْحَاكِمَ عَلَيْهَا وَ الشَّاهِدَ لَهُ بِحَقِّهِ دُونَ شَهَادَةِ الشُّهُودِ وَ إِنْ كَانَ مَا يَدَّعِيهِ بَاطِلًا رَفَقْتَ بِهِ وَ رَوَّعْتَهُ وَ نَاشَدْتَهُ بِدِينِهِ وَ كَسَرْتَ حِدَّتَهُ عَنْكَ بِذِكْرِ اللَّهِ وَ أَلْقَيْتَ حَشْوَ الْكَلَامِ وَ لَفْظَةَ السُّوءِ الَّذِي لَا يَرُدُّ عَنْكَ عَادِيَةَ عَدُوِّكَ بَلْ تَبُوءُ بِإِثْمِهِ وَ بِهِ يَشْحَذُ عَلَيْكَ سَيْفَ عَدَاوَتِهِ لِأَنَّ لَفْظَةَ السُّوءِ تَبْعَثُ الشَّرَّ وَ الْخَيْرُ مَقْمَعَةٌ لِلشَّرِّ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
38. مدعی دا حق جس شخص نے تسيں اُتے دعوی کيتا اے اس دا تسيں اُتے ایہ حق اے کہ جے اوہ اپنے دعوے وچ سچا اے تاں اس دی دلیل نوں باطل نہ قرار دو تے اس دے دعوے اُتے خط تنسیخ نہ کھینچو بلکہ اس موقع ر تسيں اپنے مخالف بن جاؤ تے اس دے حق وچ اپنے خلاف فیصلہ کرو تے گواہاں دی گواہی دے بغیر اس دے حق دے گواہ بن جاؤ کیونجے ایہ تواڈے اُتے خدا دا حق اے تے جے اس نے تواڈا اُتے جھوٹھا دعوی کيتا اے تاں اس دے نال نرمی توں پیش آؤ، اسنوں ڈراؤ، اسنوں اس دے دین دی قسم دو تے خدا نوں یاد دلیا کے اس دی شدت و تندی نوں گھٹاؤ، اس دے نال سخت کلاس یے پیش نہ آؤ کیونجے ایہ کم دشمن دے ظلم نوں تسيں توں نئيں ہٹا سکدا، بلکہ اس توں تسيں گناہ دے مرتکب ہوگے تے اس دے باعث دشمن دی تلوار تواڈے لئی تے زیادہ تیز ہوجائے گی کیونجے بری گل شرانگیز ہُندی اے جدوں کہ نیک تے اچھی گل برائی دی جڑ کٹ دیندی اے۔ تے خدا دی طاقت دے علاوہ کوئی طاقت نئيں اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الْخَصْمِ الْمُدَّعَى عَلَيْهِ فَإِنْ كَانَ مَا تَدَّعِيهِ حَقّاً أَجْمَلْتَ فِي مُقَاوَلَتِهِ بِمَخْرَجِ الدَّعْوَى فَإِنَّ لِلدَّعْوَى غِلْظَةً فِي سَمْعِ الْمُدَّعَى عَلَيْهِ وَ قَصَدْتَ قَصْدَ حُجَّتِكَ بِالرِّفْقِ وَ أَمْهَلِ الْمُهْلَةِ وَ أَبْيَنِ الْبَيَانِ وَ أَلْطَفِ اللُّطْفِ وَ لَمْ تَتَشَاغَلْ عَنْ حُجَّتِكَ بِمُنَازَعَتِهِ بِالْقِيلِ وَ الْقَالِ فَتَذْهَبَ عَنْكَ حُجَّتُكَ وَ لَا يَكُونَ لَكَ فِي ذَلِكَ دَرَكٌ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
39. مدعی علیہ دا حق لیکن جس اُتے تسيں نے دعوی کيتا اے اس دا تواڈے اُتے ایہ حق اے کہ جے تسيں اس دعوے وچ حق بجانب ہوئے تاں اس توں حق لینے دے لئی تحمل تے صبر توں کم لو کیونجے مدعا علیہ دے لئی دعوی شدید جھٹکا اے اسنوں آرام دے نال اپنی دلیل سمجھاؤ اسنوں مہلت دو تے واضح و روشن بیان دے ذریعہ اس توں پوری مہربان دے نال پیش آؤ تے اس دے نال قیل و قال توں جو جھگڑا ہوجاندا اے اس دے سبب اپنی دلیل توں دست کشی اختیار نہ کرو کہ تواڈے ہتھ توں دلیل نکل جائے تے فیر تسيں اس دی تلافی نہ کرسنوں۔ خدا دے علاوہ کوئی طاقت نئيں اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الْمُسْتَشِيرِ فَإِنْ حَضَرَكَ لَهُ وَجْهُ رَأْيٍ جَهَدْتَ لَهُ فِي النَّصِيحَةِ وَ أَشَرْتَ عَلَيْهِ بِمَا تَعْلَمُ أَنَّكَ لَوْ كُنْتَ مَكَانَهُ عَمِلْتَ بِهِ وَ ذَلِكَ لِيَكُنْ مِنْكَ فِي رَحْمَةٍ وَ لِينٍ فَإِنَّ اللِّينَ يُونِسُ الْوَحْشَةَ وَ إِنَّ الْغِلَظَ يُوحِشُ مِنْ مَوْضِعِ الْأُنْسِ وَ إِنْ لَمْ يَحْضُرْكَ لَهُ رَأْيٌ وَ عَرَفْتَ لَهُ مَنْ تَثِقُ بِرَأْيِهِ وَ تَرْضَى بِهِ لِنَفْسِكَ دَلَلْتَهُ عَلَيْهِ وَ أَرْشَدْتَهُ إِلَيْهِ فَكُنْتَ لَمْتَأْلُهُ خَيْراً وَ لَمْ تَدَّخِرْهُ نُصْحاً وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
40. مشورہ لینے والے دا حق جو تسيں توں مشورہ لیندا اے اس دا حق ایہ اے کہ جے اس دے کم دے بارے وچ تواڈے پاس کوئی رائے اے تاں اس دی نصیحت و خیرخواہی دے لئی کوشش کرو تے تسيں جو کچھ جاندے ہوئے اوہ اسنوں سمجھاؤ تے اس توں ایہ کہو کہ جے تسيں اس دی جگہ ہُندے تاں اس اُتے عمل کردے ایہ اس لئی اے تاکہ تواڈی طرف توں اس اُتے مہربانی ہوئے کیونجے نرمی و مہربانی وحشت نوں ختم کردیندی اے سختی وحشت پیدا کردی اے تے جے تسيں اسنوں کوئی مشورہ نئيں دے سکدے لیکن تواڈی نظر وچ کوئی ایسا آدمی ہوئے جس اُتے توانوں اعتماد اے تے اس توں مشورہ لینے نوں پسند کردے ہوئے تاں اس دی طرف اس دی راہنمائی کردو تے اسنوں اس دا پتا بتادو اس دے بارے وچ کوئی کوتاہی نہ کرو تے اسنوں نصیحت کرنے وچ دریغ نہ کرو، خدا دی پناہ دے علاوہ کوئی پناہ نئيں تے اس دی طاقت دے علاوہ کوئی طاقت نئيں اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الْمُشِيرِ عَلَيْكَ فَلَا تَتَّهِمْهُ فِيمَا يُوَافِقُكَ عَلَيْهِ مِنْ رَأْيِهِ إِذَا أَشَارَ عَلَيْكَ فَإِنَّمَا هِيَ الْآرَاءُ وَ تَصَرُّفُ النَّاسِ فِيهَا وَ اخْتِلَافُهُمْ فَكُنْ عَلَيْهِ فِي رَأْيِهِ بِالْخِيَارِ إِذَا اتَّهَمْتَ رَأْيَهُ فَأَمَّا تُهَمَتُهُ فَلَا تَجُوزُ لَكَ إِذَا كَانَ عِنْدَكَ مِمَّنْ يَسْتَحِقُّ الْمُشَاوَرَةَ وَ لَا تَدَعْ شُكْرَهُ عَلَى مَا بَدَا لَكَ مِنْ إِشْخَاصِ رَأْيِهِ وَ حُسْنِ وَجْهِ مَشُورَتِهِ فَإِذَا وَافَقَكَ حَمِدْتَ اللَّهَ وَ قَبِلْتَ ذَلِكَ مِنْ أَخِيكَ بِالشُّكْرِ وَ الْإِرْصَادِ بِالْمُكَافَاةِ فِي مِثْلِهَا إِنْ فَزِعَ إِلَيْكَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
41. مشاور دا حق لیکن جو تواڈا مشیر اے تے توانوں مشورہ دیندا اے اس دا تواڈے اُتے ایہ حق اے کہ جے اس دی رائے تواڈے موافق نہ ہوئے تاں تسيں اسنوں متہم نہ کرو، کیونجے نظریات تے رایاں دے لحاظ توں لوک مختلف ہُندے نيں فیر جے اس دی رائے وچ توانوں کوئی خرابی نظر آئے تاں توانوں اختیار اے لیکن اسنوں متہم کرنا جائز نئيں اے خصوصاً جدوں تواڈے نزدیک اس وچ مشورت دے شرائط پائے جاندے ہون۔ تے جے اوہ توانوں نیک مشورہ دے تاں اس دے شکریہ تے خدا دی حمد و ثناء نوں فراموش نہ کرو تے اس انتظار وچ رہو کہ جے اوہ کدی تسيں توں مشورہ کرے تاں تسيں اسنوں اس دی جزاء ایسی ہی دو۔ خدا دے علاہ کوئی طاقت ننيں۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الْمُسْتَنْصِحِ فَإِنَّ حَقَّهُ أَنْ تُؤَدِّيَ إِلَيْهِ النَّصِيحَةَ عَلَى الْحَقِّ الَّذِي تَرَى لَهُ أَنْ يَحْمِلَ وَ يَخْرُجَ الْمَخْرَجَ الَّذِي يَلِينُ عَلَى مَسَامِعِهِ وَ تُكَلِّمَهُ مِنَ الْكَلَامِ بِمَا يُطِيقُهُ عَقْلُهُ فَإِنَّ لِكُلِّ عَقْلٍ طيقة [طَبَقَةً مِنَ الْكَلَامِ يَعْرِفُهُ وَ يُجِيبُهُ وَ لْيَكُنْ مَذْهَبُكَ الرَّحْمَةَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
42. نصیحت طلب کرنے والے کاحق جو تسيں توں نصیحت چاہندا اے اس دا حق ایہ اے کہ اسنوں اِنّی نصیحت کرو جِنّا اس دا استحقاق اے تے جِنّی نوں اوہ برداشت کرسکدا اے تے اس انداز وچ نصیحت کرو کہ اس دے کان نوں بھلی لگے، اس توں اس دی عقل دے مطابق گل کرو کیونجے ہر عقل دے لئی اک مخصوص انداز سخن ہُندا اے اوہ ايسے نوں سمجھدی اے تے تواڈا انداز و چلن نرم ہونا چاہیے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ النَّاصِحِ فَأَنْ تُلِينَ لَهُ جَنَاحَكَ ثُمَّ تَشْرَئِبَّ لَهُ قَلْبَكَ وَ تَفْتَحَ لَهُ سَمْعَكَ حَتَّى تَفْهَمَ عَنْهُ نَصِيحَتَهُ ثُمَّ تَنْظُرَ فِيهَا فَإِنْ كَانَ وُفِّقَ فِيهَا لِلصَّوَابِ حَمِدْتَ اللَّهَ عَلَى ذَلِكَ وَ قَبِلْتَ مِنْهُ وَ عَرَفْتَ لَهُ نَصِيحَتَهُ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ وُفِّقَ لَهَا فِيهَا رَحِمْتَهُ وَ لَمْ تَتَّهِمْهُ وَ عَلِمْتَ أَنَّهُ لَمْ يَأْلُكَ نُصْحاً إِلَّا أَنَّهُ أَخْطَأَ إِلَّا أَنْ يَكُونَ عِنْدَكَ مُسْتَحِقّاً لِلتُّهَمَةِ فَلَا تَعْنِي بِشَيْءٍ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
43. نصیحت کرنے والے دا حق نصیحت کرنے والے دا حق ایہ اے کہ اس توں نرمی و خاکساری دے نال پیش آؤ قلبی طور اُتے اس دی طرف جھک جاؤ تے اس دی طرف کان لگاؤ تاکہ اس دی گل نوں سمجھ جاؤ، فیر اس دی نصیحت دے بارے وچ غور کرو جے اس دی گل صحیح اے تاں اس اُتے خدا دا شکر داد کرو تے اسنوں قبول کرلو تے اس دی نصیحت کيتی قدر کرو تے جے اس دی گل صحیح نئيں اے تاں اس اُتے مہربان رہو تے اسنوں متہم نہ کرو، توانوں ایہ معلوم ہوناچاہیدا کہ اس نے تواڈی خیرخواہی وچ کوئی کوتاہی نئيں کيتی اے ہاں اس توں غلطیہ ہوطِ اے، جے اوہ تواڈے نہزدیک تہمت دا مستحق ہوئے تاں فیر کسی وی حال وچ اس دی گل اُتے اعتماد نہ کرو خدا دی عنایت و قدرت دے علاوہ کوئی طاقت و قدرت نئيں اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الْكَبِيرِ فَإِنَّ حَقَّهُ تَوْقِيرُ سِنِّهِ وَ إِجْلَالُ إِسْلَامِهِ إِذَا كَانَ مِنْ أَهْلِ الْفَضْلِ فِي الْإِسْلَامِ بِتَقْدِيمِهِ فِيهِ وَ تَرْكُ مُقَابَلَتِهِ عِنْدَ الْخِصَامِ لَا تَسْبِقُهُ إِلَى طَرِيقٍ وَ لَا تَؤُمُّهُ فِي طَرِيقٍ وَ لَا تَسْتَجْهِلُهُ وَ إِنْ جَهِلَ عَلَيْكَ تَحَمَّلْتَ وَ أَكْرَمْتَهُ بِحَقِّ إِسْلَامِهِ مَعَ سِنِّهِ فَإِنَّمَا حَقُّ السِّنِّ بِقَدْرِ الْإِسْلَامِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
44. بزرگ دا حق بزرگ دا حق ایہ اے کہ انہاں دی عمر دی وجہ توں انہاں دا احترام کرو تے اسلام دی وجہ توں اسنوں دا احترام کرو کیونجے اسلام لیانے وچ تسيں توں سبقت لینے دی وجہ توں کوئی فضیلت ملی ہوئے۔ جے اوہ تسيں توں اختلاف کرن تاں انہاں دا مقابلہ نہ کرو۔ تے جے نال چلنے دا موقع ملے تاں انہاں اُتے سبقت نہ لو تے انہاں توں اگے نہ چلو۔ جے اوہ کسی گل توں ناواقف ہاں تاں انہاں دی نادانی نوں انہاں دے سامنے بیان نہ کرو تے جے انہاں نے توانوں نادان کہہ دتا تاں برداشت کرو۔ کیونجے اسلام دے نال نال عمر وچ وی تسيں توں وڈا اے کیونجے عمر دی قدر قیمت اسلام دی وجہ توں اے ۔ لاقوۃ الا باللہ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الصَّغِيرِ فَرَحْمَتُهُ وَ تَثْقِيفُهُ وَ تَعْلِيمُهُ وَ الْعَفْوُ عَنْهُ وَ السَّتْرُ عَلَيْهِ وَ الرِّفْقُ بِهِ وَ الْمَعُونَةُ لَهُ وَ السَّتْرُ عَلَى جَرَائِرِ حَدَاثَتِهِ فَإِنَّهُ سَبَبٌ لِلتَّوْبَةِ وَ الْمُدَارَاةُ لَهُ وَ تَرْكُ مُمَاحَكَتِهِ فَإِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى لِرُشْدِهِ |
45. چھوٹے دا حق چھوٹاں دا بزرگاں اُتے حق ایہ اے کہ اوہ انہاں اُتے مہربانی کرن تے انہاں دی تعلیم و تربیت دے لئی کوشش کرن۔ انہاں دی غلطیاں نوں نظرانداز کرن، انہاں دی خطاواں اُتے پردہ ڈالاں، انہاں توں رواداری برتاں تے مشکلات وچ انہاں دی مدد کرن۔ جے جوانی دی وجہ توں انہاں توں کوئی نادانی ہوجائے تاں اسنوں پوشیدہ رکھن کیونجے ایہ عمل انہاں دے توبہ کرنے دا سبب بنے گا۔ انہاں توں تکرار نہ کرن کیونجے ایہ انہاں دی ترقی وچ رکاوٹ بنے گا۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ السَّائِلِ فَإِعْطَاؤُهُ إِذَا تهبأت [تَهَيَّأَتْ صَدَقَةٌ وَ قَدَرْتَ عَلَى سَدِّ حَاجَتِهِ وَ الدُّعَاءُ لَهُ فِيمَا نَزَلَ بِهِ وَ الْمُعَاوَنَةُ لَهُ عَلَى طَلِبَتِهِ وَ إِنْ شَكَكْتَ فِي صِدْقِهِ وَ سَبَقَتْ إِلَيْهِ التُّهَمَةُ لَهُ لَمْ تَعْزِمْ عَلَى ذَلِكَ وَ لَمْ تَأْمَنْ أَنْ يَكُونَ مِنْ كَيْدِ الشَّيْطَانِ أَرَادَ أَنْ يَصُدَّكَ عَنْ حَظِّكَ وَ يَحُولَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ التَّقَرُّبِ إِلَى رَبِّكَ وَ تَرَكْتَهُ بِسَتْرِهِ وَ رَدَدْتَهُ رَدّاً جَمِيلًا وَ إِنْ غَلَبَتْ نَفْسُكَ فِي أَمْرِهِ وَ أَعْطَيْتَهُ عَلَى مَا عَرَضَ فِي نَفْسِكَ مِنْهُ فَإِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ |
46. سائل دا حق سائل دا حق ایہ اے کہ جے تواڈے پاس صدقہ تیار اے تاں اسنوں دیدو تے اس دی ضرورت نوں پورا کردو تے اس دی ناداری دے برطرف ہونے دی دعا کرو تے اس دی طلب وچ اس دی مدد کرو تے جے توانوں اس دی صدق بیانی وچ شک ہوئے تے اس سلسلہ وچ اس اُتے پہلے تمہت لگائی جاچکی ہوئے تے توانوں اس دا یقین نہ ہوئے تاں اس تہمت دی پروا نہ کرو ہوسکدا اے توانوں تواڈے حصہ توں محروم کرنا چاہندا ہوئے تے اوہ تواڈے تے تواڈے رب دے تقرّب وچ حائل ہونا چاہندا ہوئے۔ لہذا اسنوں اس دے حال اُتے چھڈ دو تے اسنوں شائستہ جواب دو تے اس صورت وچ وی جے اسنوں کچھ دیدو تاں ایہ بہت چنگا اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ الْمَسْئُولِ إِنْ أَعْطَى فَاقْبَلْ مِنْهُ مَا أَعْطَى بِالشُّكْرِ لَهُ وَ الْمَعْرِفَةِ لِفَضْلِهِ وَ اطْلُبْ وَجْهَ الْعُذْرِ فِي مَنْعِهِ وَ أَحْسِنْ بِهِ الظَّنَّ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ إِنْ مَنَعَ مَالَهُ مَنَعَ وَ أَنْ لَيْسَ التَّثْرِيبُ فِي مَالِهِ وَ إِنْ كَانَ ظَالِماً فَ إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ |
47. مسئول دا حق جس توں سوال کيتا جاندا اے، جس توں طلب کيتا جاندا اے اس دا حق ایہ اے کہ جے اس نے کچھ دتا اے تاں اسنوں شکریہ دے نال قبول کرلو تے اس دی قدر کرو تے جے اوہ کچھ نہ دے سکے تاں اسنوں معاف کر دے تے اس دے بارے وچ حسن ظن رکھے تے ایہ جان لو کہ جے منع کيتا اے تاں اپنے ہی ضرر وچ منع کيتا اے اس وچ اس دا کوئی نقصان نئيں اے خواہ اوہ ظالم ہی ہوئے کیونجے انسان ظالم اے تے حق نوں چھپانے والا اے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ مَنْ سَرَّكَ اللَّهُ بِهِ وَ عَلَى يَدَيْهِ فَإِنْ كَانَ تَعَمَّدَهَا لَكَ حَمِدْتَ اللَّهَ أَوَّلًا ثُمَّ شَكَرْتَهُ عَلَى ذَلِكَ بِقَدْرِهِ فِي مَوْضِعِ الْجَزَاءِ وَ كَافَأْتَهُ عَلَى فَضْلِ الِابْتِدَاءِ وَ أَرْصَدْتَ لَهُ الْمُكَافَاةَ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ تَعَمَّدَهَا حَمِدْتَ اللَّهَ وَ شَكَرْتَهُ وَ عَلِمْتَ أَنَّهُ مِنْهُ تَوَحَّدَكَ بِهَا وَ أَحْبَبْتَ هَذَا إِذْ كَانَ سَبَباً مِنْ أَسْبَابِ نِعَمِ اللَّهِ عَلَيْكَ وَ تَرْجُو لَهُ بَعْدَ ذَلِكَ خَيْراً فَإِنَّ أَسْبَابَ النِّعَمِ بَرَكَةٌ حَيْثُ مَا كَانَتْ وَ إِنْ كَانَ لَمْ يَتَعَمَّدْ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
48. خوش کرنے والے دا حق جس شخص دے ذریعہ خدا نے توانوں خوش و مسرور کيتا اے اس دا حق ایہ اے کہ جے اس دا ارادہ توانوں خوش کرنا سی تاں پہلے اس دا شکریہ ادا کرو تے فیر اسنوں اِنّی جزاء دو کہ جِنّا اس نے توانوں خوش کيتا اے تے ہمیشہ اس دے احسان دا بدلہ چکانے دی فکر وچ رہو تے جے اس دا ارادہ توانوں خوش کرنا نئيں تہآ تاں خدا دی حمد تے اس دا شکر ادا کرو تے ایہ جان لو کہ ایہ خوشی ايسے دی طرف توں اے تے چونکہ اوہ تواڈے لئی خدا دی نعمتاں دا سبب بنا اے اس لئی اس نال محبت کرو تے اس دے لئی خیرخواہ رہوئے۔ کیونجے نعمتاں دے اسباب وی نعمت نيں چاہے کدرے حالے ہاں تے اوہ اس دا قصد وی نہ رکھدا ہوئے۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ مَنْ سَاءَكَ الْقَضَاءُ عَلَى يَدَيْهِ بِقَوْلٍ أَوْ فِعْلٍ فَإِنْ كَانَ تَعَمَّدَهَا كَانَ الْعَفْوُ أَوْلَى بِكَ لِمَا فِيهِ لَهُ مِنَ الْقَمْعِ وَ حُسْنِ الْأَدَبِ مَعَ كَبِيرِ أَمْثَالِهِ مِنَ الْخَلْقِ فَإِنَّ اللَّهَ يَقُولُ وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولئِكَ ما عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلٍ إِلَى قَوْلِهِ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ هَذَا فِي الْعَمْدِ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ عَمْداً لَمْ تَظْلِمْهُ بِتَعَمُّدِ الِانْتِصَارِ مِنْهُ فَتَكُونَ قَدْ كَافَأْتَهُ فِي تَعَمُّدٍ عَلَى خَطَاءٍ وَ رَفَقْتَ بِهِ وَ رَدَدْتَهُ بِأَلْطَفِ مَا تَقْدِرُ عَلَيْهِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
49. تواڈے نال برائی کرنے والے دا حق لیکن اس دا حق جس نے قول و فعل توں تواڈے نال برائی دی اے جے اس نے جان بجھ کر ایسا کيتا اے تاں بہتر ایہ اے کہ اس توں درگزر کرو تاکہ کدورت دی جڑ کٹ جائے تے خلقِ خدا وچوں اس جداں بوہت سارے لوکاں دے نال شائستہ طریقہ توں پیش آؤ کیونجے خداوند عالم دا ارشاد اے: جس نے اپنے اُتے ظلم ہونے دے بعد انتقام لے لیا تاں اس اُتے کوئی الزام نئيں اے۔۔۔۔۔ ہور ارشاد اے: ایہ کم صحیح اے فیر فرمایا: جے سزا دو تاں ویسی ہی سزا دو ورگی توانوں دتی گئی سی لیکن جے تسيں صبر کرو تاں ایہ صابراں دے لئی بہتر اے ایہ تاں عمدی صورت وچ اے۔ لیکن جے جان بجھ کر بدی دی ہوئے تسيں تم جان بجھ کر اس اُتے ظلم نہ کرو جے تسيں جان بجھ کر اس دے نال بدی کرو گے تاں خطاکار قرار پاؤ گے۔ جتھے تک ہوئے سکے اس دے نال نرمی توں پیش آؤ تے اس دے نال محبت آمیز سلوک کرو۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ أَهْلِ بَيْتِكَ عَامَّةً فَإِضْمَارُ السَّلَامَةِ وَ نَشْرُ جَنَاحِ الرَّحْمَةِ وَ الرِّفْقُ بِمُسِيئِهِمْ وَ تَأَلُّفُهُمْ وَ اسْتِصْلَاحُهُمْ وَ شُكْرُ مُحْسِنِهِمْ إِلَى نَفْسِهِ وَ إِلَيْكَ فَإِنَّ إِحْسَانَهُ إِلَى نَفْسِهِ إِحْسَانُهُ إِلَيْكَ إِذَا كَفَّ عَنْكَ أَذَاهُ وَ كَفَاكَ مَئُونَتَهُ وَ حَبَسَ عَنْكَ نَفْسَهُ فَعُمَّهُمْ جَمِيعاً بِدَعْوَتِكَ وَ انْصُرْهُمْ جَمِيعاً بِنُصْرَتِكَ وَ أَنْزِلْهُمْ جَمِيعاً مِنْكَ مَنَازِلَهُمْ كَبِيرَهُمْ بِمَنْزِلَةِ الْوَالِدِ وَ صَغِيرَهُمْ بِمَنْزِلَةِ الْوَلَدِ وَ أَوْسَطَهُمْ بِمَنْزِلَةِ الْأَخِ فَمَنْ أَتَاكَ تَعَاهَدْتَهُ بِلُطْفٍ وَ رَحْمَةٍ وَ صِلْ أَخَاكَ بِمَا يَجِبُ لِلْأَخِ عَلَى أَخِيهِ |
50. ہم مذہب دا حق عام طور توں تواڈے ہم مذہب دا تواڈے اُتے ایہ حق اے کہ تہ دل توں انہاں دی خیریت و سلامتی طلب کرو تے انہاں دے لئی رحم و مہربانی دے اُتے پھیلاؤ تے انہاں دی خاطر تواضع کرو انہاں توں انس و الفت پیدا کرو، انہاں دی اصلاح کرو تے اس دا شکریہ ادا کرو جس نے اپنے، انہاں دے تے تواڈے اُتے احسان کيتا اے کیونجے اس دا اپنے اُتے احسان کرنا ایسا ہی اے جداں تواڈے اُتے احسان کيتا ہوئے اس لئی کہ تنيں اذیت و تکلیف نئيں دتی اے تے اپنے خرچ توں توانوں بےنیاز رکھیا اے تے اپنے نوں تسيں توں باز رکھیا اے پس تسيں انہاں سب دے لئی دعا کرو تے اپنی نصرت توں انہاں سب دی مدد کرو تے انہاں وچوں ہر اک دے لئی اک مخصوص مقام و مرتبہ قرار دو۔ انہاں دے بزرگ نوں اپنے والد دی جگہ سمجھو تے انہاں دے بچےآں نوں اپنی اولاد دے برابر سمجھو تے درمیانی عمر والے نوں اپنا بھائی قرار دو جو وی تواڈے پاس آئے، لطف و مہربانی توں اس دی دل جوئی کرو تے اپنے بھائی نوں بھائی دے حق توں مالا مال کردو۔ |
| وَ أَمَّا حَقُّ أَهْلِ الذِّمَّةِ فَالْحُكْمُ فِيهِمْ أَنْ تَقْبَلَ مِنْهُمْ مَا قَبِلَ اللَّهُ وَ تَفِيَ بِمَا جَعَلَ اللَّهُ لَهُمْ مِنْ ذِمَّتِهِ وَ عَهْدِهِ وَ تُكَلِّمَهُمْ إِلَيْهِ فِيمَا طُلِبُوا مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أُجْبِرُوا عَلَيْهِ وَ تَحْكُمَ فِيهِمْ بِمَا حَكَمَ اللَّهُ بِهِ عَلَى نَفْسِكَ فِيمَا جَرَى بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُمْ مِنْ مُعَامَلَةٍ وَ لْيَكُنْ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ ظُلْمِهِمْ مِنْ رِعَايَةِ ذِمَّةِ اللَّهِ وَ الْوَفَاءِ بِعَهْدِهِ وَ عَهْدِ رَسُولِهِ ص حَائِلٌ فَإِنَّهُ بَلَغَنَا أَنَّهُ قَالَ مَنْ ظَلَمَ مُعَاهَداً كُنْتُ خَصْمَهُ فَاتَّقِ اللَّهَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ |
51. اہل کتاب دا حق لیکن اہل ذمہ یعنی اسلام دی پناہ وچ رہنے والےآں دا حق ایہ اے کہ انہاں دی اس چیز نوں قبول کرلو جس نوں خدا نے قبول کيتا اے تے اس عہد و ذمہ داری نوں پورا کرو جو خدا نے انہاں دے لئی مقرر دی اے تے جے اوہ مجبور ہاں یا اسنوں چاہن تاں اوہ انہاں نوں دو ارو انہاں توں معاملہ وچ خدا دے حکم اُتے عمل کرو تے چونکہ اوہ اسلامی دی پناہ وچ نيں لہذا خدا تے رسول اللہؐ دے عہد و پیمان نوں وفا کرنے دے لئی انہاں اُتے پلم نہ کرو کیونجے اسيں تک ایہ گل پہنچکی اے کہ فرمایا: جس نے اس شخص اُتے ظلم کيتا جس توں معاملہ کيتا اے وچ اس دا دشمن و مخالف ہون، اللہ توں ڈر خدا دی طاقت و قوت دے علاوہ کوئی طاقت نئيں اے۔ |
| فَهَذِهِ خَمْسُونَ حَقّاً مُحِيطَةً بِكَ لَا تَخْرُجْ مِنْهَا فِي حَالٍ مِنَ الْأَحْوَالِ يَجِبُ عَلَيْكَ رِعَايَتُهَا وَ الْعَمَلُ فِي تَأْدِيَتِهَا وَ الِاسْتِعَانَةُ بِاللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ عَلَى ذَلِكَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِين | یہ پنجاہ حق نيں جو تواڈے پورے وجود نوں ڈھانہاں دے ہوئے نيں تے زندگی دے کسی موڑ اُتے وی تسيں انہاں دے احاطہ توں باہر نئيں نکل سکدے۔ انہاں دی رعایت کرنے تے انہاں نوں ادا کرنے دی کوشش کرنا تواڈے اُتے واجب اے تے خدا توں مدد طلب کرو تاکہ اوہ توانوں انہاں حقوق نوں ادا کرنے دی توفیق مرحمت فرمائے تے خدا دے علاوہ کوئی طاقت و قدرت نئيں اے۔ ساری تعریف اللہ دے لئی اے جو عالمین دا پروردگار اے۔[۹] |
حوالے[سودھو]
- ↑ Imam Zain ul Abideen. Treatise On Rights (Risalat al-Huquq). Retrieved on 31 December 2018.
- ↑ Rizvi, Sayyid Saeed Akhtar. The Charter of Rights. Bilal Muslim Mission of Tanzania. ISBN 9987620051. Retrieved on 31 December 2018.
- ↑ سائٹ حوزہ، مشاہدہ دی تریخ، 31 دسمبر 2018
- ↑ سائٹ حوزہ، مشاہدہ دی تریخ، 5 جنوری 2018
- ↑ سائٹ حوزہ، مشاہدہ دی تریخ، 31 دسمبر 2018
- ↑ سائٹ حوزہ، مشاہدہ دی تریخ، 5 جنوری 2018
- ↑ سائٹ حوزہ، مشاہدہ دی تریخ، 5 جنوری 2018
- ↑ ویکی شیعہ اخذکردہ بتریخ: 31دسمبر 2018
- ↑ ویبلاگ مشتاق حکیمی، (مترجم:نثار زین پوری) اخذ بتریخ: 31۔ دسمبر 2018