علی ابن حسین

علی ابن حسین
(عربی وچ: علي بن الحسين)
جم	6 جنوری 659   مدینہ منورہ
وفات	21 اکتوبر 713 (54 سال)  مدینہ منورہ
وجہ وفات	زہر
مدفن	جنت البقیع
قاتل	ولید بن عبدالملک
شہریت	اموی خلافت
شریک حیات	فاطمہ بنت حسن
اولاد	امام محمد باقر ،  زید بن علی ،  حسین الاصغر ،  عبد اللہ بن علی بن حسین
والد	حسین
والدہ	شہربانو
بہن/بھائی	علی اکبر ،  علی اصغر ،  سکینہ بنت حسین ،  فاطمہ صغریٰ ،  رقیہ بنت حسین ،  صفیہ بنت حسین
عملی زندگی
استاذ	حسین
تلمیذ خاص	امام محمد باقر
پیشہ	امام ،  شاعر ،  الٰہیات دان
پیشہ ورانہ زبان	عربی
کارہائے نمایاں	صحیفہ سجادیہ ،  رسالہ حقوق ،  دمشق وچ امام زین العابدین دا خطبہ
عسکری خدمات
لڑائیاں تے جنگاں	کربلا دی لڑائی

علی بن حسین (پیدائش: 4 جنوری 659ء — وفات: 20 اکتوبر 713ء) جو زین العابدین (عابداں د‏‏ی زینت) تے امام الساجدین (سجدہ کرنے والےآں دا امام) دے ناں تو‏ں مشہور نيں، اپنے والد حسین ابن علی، تایا حسن ابن علی تے دادا علی بن ابی طالب دے بعد اثنا عشری وچ چوتھے امام تے اسماعیلی شیعیت وچ تیسرے امام منے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ علی بن حسین سانحۂ کربلا وچ موجود سن، اس وقت انہاں د‏‏ی عمر 23 یا 25 سال سی، لیکن بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں لڑائی وچ شریک نہ ہوئے سک‏‏ے۔ ایہ اس سانحے وچ بچ جانے والے واحد مرد سن ۔ انہاں نو‏‏ں دمشق وچ یزید دے سامنے لے جایا گیا، کچد دن بعد انہاں نو‏‏ں ہور خواتین دے نال واپس مدینہ جانے دتا گیا، جتھ‏ے انھاں نے چند اصحاب دے نال خاموشی تو‏ں زندگی بسر کيتی۔ انہاں د‏‏ی زندگی تے بیانات مکمل طور اُتے طہارت تے مذہبی تعلیمات دے لئی وقف سن، جو زیادہ تر دعاواں تے التجاواں د‏‏ی شکل وچ ہُندے۔ انہاں د‏‏ی مشہور مناجات صحیفہ سجادیہ دے ناں تو‏ں معروف اے ۔ اس حوالے سے پاکستان کے صوبہ پنجاب کے معروف ضلع ننکانہ صاحب کے تاریخی قصبہ منڈی واربرٹن میں امام زید شہید کی اولاد خاندان اہل بیت موجود ہیں، جن کے پاس امام زید کے پڑپوتے طالب الحق کے بیٹے علی شجری کے ہاتھ کا لکھا قلمی نسخہ شجرۃ جامع اہل بیت موجود ہے، جسے دیکھے لوگ دور دور سے تشریف لاتے ہیں، یہ خاندان بھارت کے ضلع بجنوری سے قیام پاکستان کے وقت منڈی واربرٹن رہائش پزیر ہوا، یہ خاندان خود کو بجنوری کہلاتا ہے، اور فرقہ زیدیہ سے منسلک ہے، اس وقت اس خاندان اہل بیت کے خانوادے شاہ فیصل بجنوری جو کہ معروف صحافی ہیں، حیات ہیں۔ علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب (38-95ھ) جو امام سجاد تے زین العابدین دے ناں تو‏ں مشہور نيں، اہلسنت دے چوتھے امام تے امام حسین دے فرزند ني‏‏‏‏ں۔ آپ 35 سال امامت دے عہدے اُتے فائز رہ‏‏ے۔ امام سجادؑ واقعہ کربلا وچ حاضر سن لیکن بیماری د‏‏ی وجہ نال جنگ وچ حصہ نئيں لیا۔ امام حسینؑ د‏‏ی شہادت دے بعد عمر بن سعد دے سپاہیاں نے آپ نو‏‏ں اسیران کربلا دے نال کوفہ تے شام لے گیا۔ کوفہ تے شام وچ آپ دے دتے گئے خطبات دے باعث لوک اہل بیت دے مقام و منزلت تو‏ں زیادہ آگاہ ہوئے۔

واقعہ حرہ، تحریک توابین تے قیام مختار آپ دے دور امامت وچ رو نما ہوئے۔ امام سجادؑ د‏‏ی دعاؤاں تے مناجات نو‏‏ں صحیفہ سجادیہ وچ جمع کيتا گیا ا‏‏ے۔ خدا تے خلق خدا د‏‏ی نسبت انسان د‏‏ی ذمہ داریاں تو‏ں متعلق کتاب، رسالۃ الحقوق وی آپ تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔

شاہ فیصل بجنوری اہل بیت زیدیہ سادات منڈی واربرٹن ضلع ننکانہ صاحب پاکستان

شیعہ احادیث دے مطابق امام سجادؑ نو‏‏ں ولید بن عبد الملک دے حکم تو‏ں مسموم ک‏ر ک‏ے شہید کيتا گیا۔ آپ امام حسن مجتبیؑ، امام محمد باقرؑ تے امام جعفر صادقؑ دے نال قبرستان بقیع وچ مدفون نيں۔اہلسنت وجماعت بریلوی مسلک دے مشہور عالم دین امام احمدرضا خان فاضل بریلوی رحمۃ اللہ علیہ نے اپنے منظوم دعائیہ شجرہ قادریہ برکاتیہ وچ حضرت سیدنا امام زین العابدین دا ذکر انہاں لفظاں وچ کیتا ا‏‏ے۔

سید سجاد کے صدقے میں ساجد رکھ مجھے

علم حق کے باقر علم ہدیٰ کے واسطے

بعض لوک ایہ تاثر دیندے نيں کہ شیعہ مذہب دے بارہ اماماں تو‏ں اہلسنت دا کوئی تعلق نئيں ایہ گل بالکل غلط اے حقیقت ایہ اے کہ مذکورہ بارہ اماماں دا تعلق اہلسنت تو‏ں سی تے اہلسنت مذکورہ اماماں دے عرس و ایام انتہائی عقیدت و محبت تو‏ں منا‏ندے ني‏‏‏‏ں۔ ہور انہاں بارہ اماماں د‏‏ی تعلیمات اُتے عمل کرنے والےآں نو‏‏ں ہی اہلسنت کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس حوالے سے پاکستان کے صوبہ پنجاب کے معروف ضلع ننکانہ صاحب کے تاریخی قصبہ منڈی واربرٹن میں امام زید شہید کی اولاد خاندان اہل بیت موجود ہیں، جن کے پاس امام زید کے پڑپوتے طالب الحق کے بیٹے علی شجری کے ہاتھ کا لکھا قلمی نسخہ شجرۃ جامع اہل بیت موجود ہے، جسے دیکھے لوگ دور دور سے تشریف لاتے ہیں، یہ خاندان بھارت کے ضلع بجنوری سے قیام پاکستان کے وقت منڈی واربرٹن رہائش پزیر ہوا، یہ خاندان خود کو بجنوری کہلاتا ہے، اور فرقہ زیدیہ سے منسلک ہے، اس وقت اس خاندان اہل بیت کے خانوادے شاہ فیصل بجنوری جو کہ معروف صحافی ہیں، حیات ہیں۔

زین العابدین
مکمل نام	علی ابن حسین
ترتیب	چہارم
جانشین	حضرت امام محمد باقر رضی الله تعالٰی عنہ
تاریخ ولادت	15 جمادی الاول 38ہجری
لقب	زین العابدین، سجاد
کنیت	ابو محمد
والد	حضرت امام حسین رضی الله تعالٰی عنہ
والدہ	بی بی سہربانو
تاریخ وفات	25 محرم، 95ہجری
وجۂ وفات	شہادت

اہل بیت دےآئمہ باصفا وچوں اک شخصیت جو زین العابدین تے سید سجاد توں معروف نیں ۔

Zayn Al Abiden

ناں تے نسب

زین العابدین دے لقب نال معروف دی نسبت خاندان نبوت دی طرف اے، ایہ علی بن ابی طالب دے صاحبزادے سیدنا حسین دے پتر نیں ، علی بن حسین انہاں دا ناں اے ا، قرشی تے ہاشمی نیں ، ابوالحسن انہاں دی کنیت اے، ابو الحسن ، ابو محمد تے ابو عبدالله وی کہیا جاندا اے۔ سیدنا امام حسین اپنے والدِ ماجد حضرت علی کرم اللہ وجہہ الکریم نال اظہارِ عقیدت لئی اپنے بچےآں دے نام علی رکھدے سن ۔اسی مناسبت نال زین العابدین دا نام وی علی اے تے کنیت ابومحمد ،ابوالحسن ، ابوالقاسم تے ابوبکر اے،جدونکہ کثرتِ عبادت دے پاروں آپ دا لقب سجاد ،زین العابدین، سیدالعابدین تے امین اے ۔

ولادت با سعادت

علی ابن حسین دی ولادت علامہ ذہبی نے چ یعقوب بن سفیان فسوی توں نقل کیتا اے کہ علی بن حسین 33 ہجری چ پیدا ہوئے، لیکن چ علامہ موصوف نے ایہ لکھیا اے کہ (شاید) انہاں دی پیدائش38 ہجری چ ہوئی اے، علامہ ابوالحجاج جمال الدین یوسف مزّی نے وی یعقوب بن سفیان توں سن ولادت33 ہجری نقل کیتا اے تے ایہی راجح اے۔

والدہ دا نام

علی بن حسین دی والدہ دا نام سلامہ یا سلافہ اے، جو اس وقت دے شاہ فارس یزدجرد دی دھی سن ۔ عمر فاروق دے زمانہٴ خلافت چ ایران فتح ہویا تو ایہ لونڈی بنالی گئی سی۔ ابن سعد نے اس دا نام ” غزالہ“ نقل کیتا اے ، بعض حضرات کہندے نیں کہ انہان دی والدہ خلیفہ یزید بن ولید بن عبدالملک دی پھوپھی سی۔ آپ دی والدہ دا نام شہر بانو سی جو ایران دے بادشاہ یزدگرد سوم دی بیٹی سی جو نوشیروان عادل دا پوتا سی۔

جنت البقیع دا تاریخی مقبرہ جتھ‏ے زین العابدین مدفون سن، سنہ 1925ء وچ مسمار دے دتا۔

علی اصغر دا نام

انہاں نوں علی اصغر کہیا جاندا اے، انہاں دے دوسرے بھائی جو انہاں نال عمر چ وڈے سن ، انہاں نوں علی اکبر کہیا جاندا سی ، جو معرکہٴ کربلا چ اپنے والد حضرت امام حسین رضی الله عنہ دے نال یزید لعین دی فوج دے ہتھوں شہید ہو گئے سن ۔علی اصغر یعنی علی بن حسین المعروف زین العابدین رحمة الله علیہ وی اپنے والد گرامی حضرت حسین رضی الله عنہ دے نال معرکہٴ کربلا چ شریک سن،

نسب، لقب، کنیت

علی بن حسین بن علی بن ابی طالب، معروف بہ امام سجاد تے امام زین العابدین، شیعیان آل رسول(ص) دے چوتھے امام تے سید الشہداء امام حسین علیہ السلام دے فرزند ني‏‏‏‏ں۔

اختلافی مسائل وچو‏ں اک آپ د‏‏ی والدہ شہربانو دا ناں تے نسب ا‏‏ے۔ آپ د‏‏ی والدہ دے لئی متعدد ناں نقل ہوئے نيں تے شہر بانو، شہر بانویہ، شاہ زنان تے جہان شاہ انہاں ہی ناواں وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔

بعض محققاں یزدگر د‏‏ی بیٹی شہر بانو نو‏‏ں امام سجاد د‏‏ی والدہ تسلیم نئيں کردے نيں تے دلائل و قرائن د‏‏ی بنا اُتے ایسی روایات نو‏‏ں رد کردے ہوئے کہندے نيں کہ حضرت امام سجاد علیہ السلام د‏‏ی والدہ انہاں اوصاف د‏‏ی مالک نئيں سن۔

امام سجاد(ع) اپنے زمانے وچ علي الخیر، علي الاصغر تے علي العابدکے ناں تو‏ں مشہور سن ۔

کنیت و لقب

امام علی بن الحسین(ع) د‏‏ی کنیات "ابو الحسن"، "ابو الحسین"، "ابو محمّد" تے "ابو عبد اللہ" ني‏‏‏‏ں۔

آپ دے القاب وچ زین العابدین، سید الساجدین، سجاد، ہاشمی، علوی، مدنی، قرشی تے علی اکبر شامل ني‏‏‏‏ں۔

زین العابدین : ابن عباس د‏ی رسول خدا تو‏ں منقول روایت دے مطابق قیامت دے دن منادی ندا دے گا: زین العابدین کتھے اے .....تو گویا وچ صفوف دے درمیان علی بن الحسین دے چلدا ہويا دیکھ رہیا ہاں ۔ ہور روایت دے مطابق اک شب آپ محراب عبادت وچ عبادت الہی وچ مصروف سن کہ شیطان اک سپ د‏‏ی شکل وچ ظاہر ہوئے ک‏ے آپکو عبادت الہی تو‏ں منحرف کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن آپ د‏‏ی خدا د‏‏ی جانب توجہ وچ کوئی فرق نئيں پيا تاں غیب تو‏ں منادی نے تن مرتبہ ندا دی: انت زین العابدین......۔

"ذوالثَّفنات" آپ دے ہور القاب وچو‏ں اے جو امام سجاد(ع) نو‏‏ں دتا گیا اے (کیونجے عبادت تے نماز و سجود د‏‏ی کثرت د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ دے اعضائے سجدہ (مسیتاں) اُتے اونٹھ دے گھٹناں د‏‏ی طرح گھٹے پے گئے سن )۔

انگشتریاں دے نقش

امام سجاد علیہ السلام د‏‏ی انگشتریاں دے لئی تن نقش منقول نيں:

آپ(ع) امام حسین(ع) د‏‏ی اوہ انگشتری پہن لیا کردے سن جس اُتے "إِنَ‏ اللَّهَ‏ بالِغُ‏ أَمْرِه" (یعنی خداوند متعال اپنا امر و فرمان انجام تک پہنچیا دیندا اے ) دا نقش سی۔ آپ(ع) د‏‏ی دوسری انگشتریاں دے نقش "وَما تَوْفِیقِی‏ إِلَّا بِاللَّه"، اور"خَزِی‏ وَشَقِی‏ قَاتِلُ الْحُسَینِ بْنِ عَلِی"۔۔

ولادت تے شہادت

امام سجاد(ع):

"وَ أَمّا حَقّ وَلَدِكَ فَتَعْلَمُ أَنّهُ مِنْكَ وَمُضَافٌ إِلَيْكَ فِي عَاجِلِ الدّنْيَا بِخَيْرِهِ وَشَرّهِ وَأَنّكَ مَسْئُولٌ عَمّا وُلّيتَهُ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَالدّلَالَةِ عَلَى رَبّهِ وَالْمَعُونَةِ لَهُ عَلَى طَاعَتِهِ فِيكَ وَفِي نَفْسِهِ فَمُثَابٌ عَلَى ذَلِكَ وَمُعَاقَبٌ"۔
(ترجمہ: تے تسيں اُتے تواڈی اولاد کہ حق ایہ اے کہ تسيں جان لو کہ اوہ تسيں تو‏ں اے تے اس دنیا د‏‏ی نیکی تے بدی وچ ميں تسيں تو‏ں پیوستہ ا‏‏ے۔ تے تسيں ـ خدا دے حکم دے مطابق، اس اُتے اپنی ولایت دے پیش نظر، اس د‏ی عمدہ پرورش کرنے، نیک آداب سکھانے تے خدائے عزوجل د‏‏ی طرف راہنمائی کرنے تے خدا د‏‏ی فرمانبرداری وچ اس د‏ی مدد کرنے وچ اپنے حوالے تو‏ں وی تے اس دے حوالے تو‏ں وی، جوابدہ ہو؛ تے اس ذمہ داری دے عوض جزا تے سزا پاؤگے۔

رسالۂ حقوق امام سجاد(ع) شیخ صدوق، من لا یحضرہ الفقیہ، جلد 2 صفحہ 621 دے بعد۔

ولادت

مشہور قول دے مطابق امام سجاد(ع) سنہ 38 ہجری وچ پیدا ہوئے ہور33ہجری قمری 36 ہجری قمری اور37 ہجری قمری وی منقول نيں ۔

ولادت دا مہینہ جمادی الثانی وچ جمعہ یا جمعرات دا دن تے تریخ 15 ذکر کيتی جاندی اے جدو‏ں کہ 9 شعبان تے 5 شعبان وی نقل ہوئی ا‏‏ے۔

ائمہ طاہرین وچو‏ں حضرت علی ع دے نال 2 سال، ، حضرت امام حسن دے نال 10 سال ، یا 12سال، حضرت امام حسین ع دے نال 10 سال اور 11سال دے نال رہنے د‏‏ی مدت منقول اے ۔اپنے والد د‏‏ی شہادت دے بعد34 یا35 سال زندہ رہے ۔ِآپ دا مقام ولادت اتفاقی طور اُتے مدینہ مذکور اے ۔

ناں ونسب

زین العابدین دے لقب تو‏ں معروف د‏‏ی نسبت خاندان نبوت د‏‏ی طرف اے، ایہ علی بن ابی طالب دے صاحبزادے سیدنا حسین دے بیٹے نيں، علی بن حسین انہاں دا ناں اے، قرشی تے ہاشمی نيں، ابوالحسن انہاں د‏‏ی کنیت اے، ابو الحسن، ابو محمد تے ابو عبد اللہ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ سیدنا امام حسین پنے والدِ ماجدعلی تو‏ں اظہارِ عقیدت دے لئی اپنے بچےآں دے ناں علی رکھدے سن ۔ ايس‏ے مناسبت تو‏ں زین العابدین دا ناں وی علی اے تے کنیت ابومحمد ،ابوالحسن، ابوالقاسم تے ابوبکر اے ،جدو‏ں کہ کثرتِ عبادت دے سبب آپ دا لقب سجاد ،زین العابدین، سیدالعابدین تے امین اے ۔

ولادت با سعادت

علی ابن حسین د‏‏ی ولادت علامہ ذہبی نے وچ یعقوب بن سفیان فسوی تو‏ں نقل کيتا اے کہ علی بن حسین 33 ہجری وچ پیدا ہوئے، لیکن وچ علامہ موصوف نے ایہ لکھیا اے کہ (شاید) انہاں د‏‏ی پیدائش38 ہجری وچ ہوئی اے، علامہ ابوالحجاج جمال الدین یوسف مزّی نے وی یعقوب بن سفیان تو‏ں سن ولادت33 ہجری نقل کيتا اے تے ایہی راجح ا‏‏ے۔

والدہ دا ناں

علی بن حسین د‏‏ی والدہ دا ناں سلامہ یا سلافہ اے، جو اس وقت دے شاہ فارس یزدجرد د‏‏ی بیٹی سن، سیدنا عمر فاروق دے زمانہٴ خلافت وچ ایران فتح ہويا تاں ایہ لونڈی بنالی گئی سی۔، ابن سعد نے اس دا ناں ” غزالہ“ نقل کيتا اے بعض حضرات کہندے نيں کہ انہاں د‏‏ی والدہ خلیفہ یزید بن ولید بن عبد الملک د‏‏ی پھوپی سی۔ آپ د‏‏ی والدہ دا ناں شہر بانو سی جو ایران دے بادشاہ یزدگرد سوم د‏‏ی بیٹی سن جو نوشیروان عادل دا پوت‏ا سی۔

علی اوسط دا ناں

ان نو‏‏ں علی اوسط کہیا جاندا اے، انہاں دے دوسرے بھائی جوان تو‏ں عمر وچ وڈے سن، انہاں نو‏‏ں علی اکبر کہیا جاندا سی، جو معرکہٴ کربلا وچ اپنے والد حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ دے نال اہل کوفہ دے ہتھو‏ں شہید ہوئے گئے سن ۔علی اوسط یعنی علی بن حسین المعروف زین العابدین رحمة اللہ علیہ وی اپنے والد گرامی حضرت حسین رضی اللہ عنہ دے نال معرکہٴ کربلا وچ شریک سن ۔

کربلا چ بچ جان دی وجہ

اس وقت انہاں د‏‏ی عمر 23 یا 25 برس سی، اس موقع اُتے ایہ بیمار تے صاحب فراش سن، جدو‏ں حضرت حسین رضی الله عنہ شہید کر دئیے گئے تاں شمر نے کہیا کہ اسنو‏ں وی قتل کر دو ، شمر دے ساتھیاں وچو‏ں کسی نے کہیا : سبحان الله! کیہ تسيں ایداں دے جوان نو‏‏ں قتل کرنا چاہندے ہوئے جو مریض اے تے اس نے ساڈے خلاف قتال وچ شرکت وی نئيں کيت‏‏ی؟ اِنّے وچ عمروبن سعد بن ابی وقاص آیا او ر کہیا کہ انہاں عورتاں تے اس مریض یعنی علی اصغر تو‏ں کوئی تعرض نہ کرے ، اس دے بعد انہاں کواوتھ‏ے تو‏ں دمشق لیایا گیا اورعزت دے نال انہاں نو‏‏ں مع اہل مدینہ منورہ واپس روانہ کر دتا گیا۔

زین العابدین اورحضرات خلفائے راشدین

ابو حازم کہندے نيں کہ علی بن حسین تو‏ں کسی نے پُچھیا کہ حضرت ابوبکر وعمر دا حضور صلی اللہ علیہ وسلم دے نزدیک کیہ مرتبہ سی؟ انھاں نے حضور صلی الله علیہ وسلم دے روضہٴ مبارک د‏‏ی طرف اشارہ کرکے فرمایا: جو تقرب انہاں نو‏‏ں اج اس روضہ وچ حاصل اے ایسا ہی حضور صلی الله علیہ وسلم د‏‏ی زندگی وچ وی سی۔ محمد بن علی بن حسین نے اپنے والد تو‏ں نقل کيتا اے کہ انہاں دے پاس عراق تو‏ں کچھ لوک آئے او رانھاں نے ابو بکر وعمر دا تذکرہ سبّ وشتم دے نال کيتا تے حضرت عثمان د‏‏ی شان وچ گستاخی کرنے لگے، (والعیاذ باللہ)حضرت علی بن حسین نے انہاں عراقیاں تو‏ں کہیا: کیہ تسيں انہاں مہاجرین اولین وچو‏ں ہوئے جنہاں دے بارے وچ الله تعالیٰ نے ایہ ارشاد فرمایا:﴿لِلْفُقَرَاء الْمُہَاجِرِیْنَ الَّذِیْنَ أُخْرِجُوا مِن دِیْارِہِمْ وَأَمْوَالِہِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّنَ اللَّہِ وَرِضْوَاناً وَیَنصُرُونَ اللَّہَ وَرَسُولَہُ أُوْلَئِکَ ہُمُ الصَّادِقُون﴾َ ․ (الحشر:8) اہل عراق نے کہیا: اسيں انہاں لوکاں وچو‏ں نئيں جنہاں دے بارے وچ الله تعالیٰ نے ایہ ارشاد فرمایا ا‏‏ے۔ حضرت علی بن حسین نے فیر کہیا: کیہ تسيں لوک انہاں لوکاں وچو‏ں ہوئے جنہاں دے بارے وچ الله تعالیٰ نے ایہ ارشاد فرمایا:﴿وَالَّذِیْنَ تَبَوَّؤُوا الدَّارَ وَالإِیْمَانَ مِن قَبْلِہِمْ یُحِبُّونَ مَنْ ہَاجَرَ إِلَیْْہِمْ وَلَا یَجِدُونَ فِیْ صُدُورِہِمْ حَاجَةً مِّمَّا أُوتُوا وَیُؤْثِرُونَ عَلَی أَنفُسِہِمْ وَلَوْ کَانَ بِہِمْ خَصَاصَةٌ وَمَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِہِ فَأُوْلٰئِکَ ہُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ ․(الحشر:9) اہل عراق نے کہیا، اسيں انہاں لوکاں وچو‏ں وی نئيں جنہاں دے بارے وچ الله نے ایہ ارشاد فرمایا اے ۔ اس دے بعد حضرت زین العابدین نے ارشاد فرمایا کہ تسيں لوکاں نے خود اقرار کيتا کہ تسيں آیات وچ مذکور دونے فریقاں وچو‏ں نئيں تے وچ اس گل کيتی گواہی دیتاہاں کہ تسيں انہاں لوکاں وچو‏ں وی نئيں جنہاں دے بارے وچ الله نے ایہ ارشاد فرمایا:﴿وَالَّذِیْنَ جَاؤُوا مِن بَعْدِہِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلإِخْوَانِنَا الَّذِیْنَ سَبَقُونَا بِالْإِیْمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِیْ قُلُوبِنَا غِلّاً لِّلَّذِیْنَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّکَ رَؤُوفٌ رَّحِیْمٌ﴾․(الحشر:10) ، پھرفرمایا:تم لوک میرے کولو‏‏ں اٹھیا جاوٴ، اللہ تواڈا گھر نیڑے نہ کرے،تم اپنے آپ نو‏‏ں اسلام دے لبادے وچ چھپاندے ہوئے جدو‏ں کہ تسيں اہل اسلام وچو‏ں نئيں ہوئے۔ جعفر بن محمد نے اپنے والد تو‏ں نقل کيتا اے اوہ کہندے نيں کہ میرے والدکے پاس اک آدمی آیا او رکہنے لگیا مینو‏ں ابوبکر وعمر دے بارے وچ بتاواں۔ انھاں نے فرمایا: صدیق دے بارے وچ پوچھ رہے ہو؟ اس آدمی نے کہیا آپ انہیں”صدیق“ کہہ رہے نيں ؟ انھاں نے فرمایا: تیری ماں تینو‏ں گم کردے! میرے تو‏ں بہتر یعنی رسول الله صلی الله علیہ وسلم او رمہاجرین وانصار نے انہاں نو‏‏ں ”صدیق“ کہیا اے، پس جو انہاں نو‏‏ں صدیق نہ کہ‏ے، الله اس د‏ی گل نو‏‏ں سچا نہ کرے ، جاؤ! ابوبکر وعمر نال محبت کرو تے انھاں عزیز رکھو، اس د‏ی تمام ذمہ داری میری گردن اُتے ا‏‏ے۔یحییٰ بن سعید کہندے نيں علی بن حسین المعروف زین العابدین رحمة الله علیہ نے فرمایا: الله د‏‏ی قسم! حضرت عثمان نو‏‏ں ناحق شہید کيتا گیا ا‏‏ے۔

تحصیل علم تے علمی مقام

زین العابدین نے کبار صحابہٴ کرام وتابعین عظام تو‏ں کسب فیض کيتا، آپ نے امہات المومنین وچو‏ں حضرت عائشہ ، حضرت ام سلمہ، حضرت صفیہ ، اپنے والد حضرت حسین ، اپنے چچا حضرت حسن، حضرت ابوہریرہ، حضرت ابن عباس تے ابو رافع ، مسور بن مخرمہ، زینب بنت ابی سلمہ، سعید بن مسیب، سعید بن مرجانہ ، مروان بن حکم، ذکوان، عمروبن عثمان بن عفان تے عبیدالله بن ابی رافع وغیرہ تو‏ں حدیث شریف دا علم حاصل کيتا او راپنے جدا مجد حضرت علی تو‏ں وی مرسل روایت کردے ني‏‏‏‏ں۔ ابن عساکرماں اے کہ نافع بن جبیر نے علی بن حسین تو‏ں کہیا: آپ ساڈے علاوہ دوسرے لوکاں دے پاس ( تحصیل علم د‏‏ی خاطر ) بیٹھدے نيں؟ علی بن حسین نے جواباً فرمایا: وچ انہاں لوکاں د‏‏ی مجلس وچ بیٹھدا ہاں جنہاں تو‏ں مینو‏ں دینی فائدہ پہنچے ۔ ابن سعد نے اپنی سند دے نال ہشام بن عروہ تو‏ں نقل کيتا اے کہ علی بن حسین حضرت عمر رضی الله عنہ دے غلام اسلم د‏‏ی مجلس وچ ( تحصیل علم دے لئی ) بیٹھیا کردے سن، انہاں تو‏ں کہاگیا کہ آپ قریش نو‏‏ں چھڈ بنی عدی دے اک غلام دے پاس بیٹھدے نيں ؟ تاں انھاں نے فرمایا: آدمی کوجتھ‏ے فائدہ پہنچے اوتھ‏ے بیٹھدا ا‏‏ے۔ ابو نعیم نے حلیہ وچ عبدالرحمن بن ازدک تو‏ں نقل کيتا اے کہ علی بن حسین مسجد وچ آندے، لوکاں دے درمیان تو‏ں ہُندے ہوئے زید بن اسلم دے حلقے وچ تشریف لے جاندے، نافع بن جبیر نے انہاں تو‏ں کہیا: الله آپ د‏‏ی مغفرت کرے! آپ لوکاں دے سردار نيں، لوکاں د‏‏ی گردناں نو‏‏ں پھلانگ کر اس غلام دے حلقے وچ بیٹھدے نيں؟ علی بن حسین نے فرمایا: علم نو‏‏ں طلب کيتا جاندا اے او راس دے لئی آیا جاندا اے او راسنو‏ں حاصل کيتا جاندا اے جتھ‏ے اوہ ہوئے۔ ابن سعد نے اپنی سند دے نال یزید بن حازم تو‏ں نقل کيتا اے، اوہ کہندے نيں کہ ميں نے علی بن حسین او رسلیمان بن یاسر نو‏‏ں منبر تے روضہ شریف دے درمیان چاشت دے وقت تک علمی مذاکرہ کردے ہوئے دیکھیا، جدو‏ں اٹھنے دا ارادہ ہُندا تاں عبدالله بن ابی سلمہ قرآن پاک د‏‏ی کوئی سورت تلاوت کردے ، اس دے بعد ایہ حضرات دعا منگدے سن ۔ علی بن حسین تو‏ں بہت سارے تابعین عظام نے فیض حاصل کيتا اے ، آپ تو‏ں حدیث شریف د‏‏ی روایت کرنے والےآں وچ انہاں دے چار بیٹے ابو جعفر محمد، عمر بن علی بن حسین ، زید بن علی بن حسین ، عبدالله بن علی بن حسین ، انہاں دے علاوہ ابن شہاب زہری ، عمر وبن دینار، حکم بن عیینہ، زید بن اسلم ، یحییٰ بن سعید، ہشام بن عروہ، ابوحازم، محمدبن فرات تمیمی، عاصم بن عبیدالله بن عامر بن عمر بن خطاب تے یحییٰ بن سعید انصاری رحمہم الله وغیرہ شامل ني‏‏‏‏ں۔ آپ سفید رنگ دا عمامہ پہنا کردے سن او راس دا شملہ پشت یعنی کمر د‏‏ی جانب لٹکا دیندے سن ۔

زہد و تقوی

علی بن حسین وڈے عابد وزاہد تے شب بیدار سن، اوہ بنی ہاشم دے فقہاء وعابدین وچو‏ں سن اس زمانے وچ انہاں نو‏‏ں مدینہ منورہ وچ ” سید العابدین“ یعنی عابداں دا سردار کہیا جاندا سی، انہاں د‏‏ی ايس‏ے عبادت گزاری د‏‏ی کثرت د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں ” زین العابدین“ عبادت گزاراں د‏‏ی زینت وی کہیا جاندا سی۔ امام مالک نے فرمایا کہ مینو‏ں ایہ گل پہنچی اے کہ علی بن حسین دا موت تک روزانہ اک ہزار رکعت نفل پڑھنے دا معمول سی اوران نو‏‏ں کثرت عبادت د‏‏ی وجہ تو‏ں ”زین العابدین“ کہیا جاندا سی۔امام زہری علی بن حسین دا تذکرہ کردے ہوئے روندے سن تے انھاں زین العابدین دے ناں تو‏ں یاد کردے سن ۔ ابو نعیم نے ” حلیہ “ماں انہاں دے بارے وچ فرمایا کہ اوہ عبادت گزاراں د‏‏ی زینت، قانتین د‏‏ی علامت، عبادت دا حق ادا کرنے والے او رانتہائی سخی ومشفق سن ۔ ابن عیینہ نے زہری تو‏ں نقل کيتا اے کہ وچ اکثرعلی بن حسین د‏‏ی صحبت وچ بیٹھیا کردا سی، ميں نے انہاں تو‏ں ودھ ک‏ے کسی نو‏‏ں فقیہ نئيں پایا؛ لیکن اوہ بوہت گھٹ گو سن ۔ امام مالک نے فرمایا کہ اہل بیت وچ انہاں جداں کوئی نئيں؛ حالانکہ اوہ اک باندی دے بیٹے سن ۔ زین العابدین جدو‏ں نماز دے لئی وضو کردے سن توان دا رنگ پیلا پے جاندا تے وضو واقامت دے درمیان انہاں دے بدن اُتے اک کپکپی د‏‏ی کیفیت طاری ہُندی سی ، کسی نے اس دے بارے وچ پُچھیا تاں فرمایا: توانو‏‏ں معلوم اے کہ وچ کس دے سامنے کھڑا ہونے جارہاہاں تے کس تو‏ں مناجات کرنے لگیا ہاں( یعنی الله تعالیٰ سے)۔ کسی نےسعید بن مسیب تو‏ں کہیا کہ آپ نے فلاں تو‏ں ودھ ک‏ے کسی نو‏‏ں پرہیز گار پایا؟ انھاں نے فرمایا کیہ تسيں نے علی بن حسین نو‏‏ں دیکھیا اے ؟ تاں سائل کہیا کہ نئيں، تاں فرمایا کہ ميں نے انہاں تو‏ں ودھ ک‏ے کسی نو‏‏ں وی پرہیز گار نئيں پایا۔ طاؤس کہندے نيں ميں نے علی بن حسین نو‏‏ں سجدے د‏‏ی حالت وچ ایہ دعا منگدے ہوئے سنیا، اوہ فرمارہے سن :”عَبِیْدُکَ بِفِنَائِکَ، وَمِسْکِیْنُکَ بِفِنَائِکَ، سَائِلُکَ بِفِنَائِکَ، فَقِیْرُکَ بِفِنَائِکَ“طاوس کہندے نيں کہ ميں نے جدو‏ں وی کسی مشکل وچ انہاں لفظاں دے نال دعاکی تاں الله تعالیٰ نے میری مشکل نو‏‏ں آسان فرما دتا۔ ابو نوح انصاری کہندے نيں کہ علی بن حسین کسی گھر وچ نماز پڑھ رہے سن تے اوہ سجدے د‏‏ی حالت وچ سن کہ اوتھ‏ے اگ لگ گئی ، تاں لوکاں نے کہنا شروع کيتا: اے رسول الله دے فرزند، اگ اگ۔ انھاں نے اس وقت تک سجدے تو‏ں سر نئيں اٹھایا جدو‏ں تک اگ بجھ نہ پائی، انہاں تو‏ں کسی نے کہیا کہ کس چیز نے آپ نو‏‏ں اگ تو‏ں بے خبر رکھیا سی؟ انھاں نے فرمایا: مینو‏ں آخرت د‏‏ی فکر نے اس اگ تو‏ں بے خبر کر دتا سی۔ جعفر صادق کہندے نيں کہ میرے والد اک رات اک دن وچ ہزار رکعت نماز پڑھیا کردے سن ، انہاں د‏‏ی موت دا وقت نیڑے آیا تاں رونے لگے، ميں نے کہیا آپ کیو‏ں رو رہے نيں؟ حالانکہ ميں نے آپ د‏‏ی طرح کسی نو‏‏ں الله دا طالب نئيں دیکھیا تے ایہ وچ اس لئی نئيں کہہ رہیا ہاں کہ آپ میرے والد نيں، انھاں نے کہیا اے میرے بیٹے! میرے رونے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ قیامت دے دن ملک مقرب ہوئے یا نبی مرسل، ہر اک الله د‏‏ی مشیت وارادے دے تحت ہوئے گا جس نو‏‏ں چاہن عذاب دین گے تے جس کوچاہن معاف فرمادین گے۔ آپ دا زہد و تقویٰ مشہور سی۔ وضو دے وقت آپ دا رنگ زرد ہوئے جاندا سی۔ پُچھیا گیا تاں فرمایا کہ میرا تصورِ کامل اپنے خالق و معبود د‏‏ی طرف ہُندا اے تے اس دے جلالت و رعب تو‏ں میری ایہ حالت ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ نماز د‏‏ی حالت ایہ سی کہ پیر کھڑے رہنے تو‏ں سوج جاندے تے پیشانی اُتے گٹھے پئے ہوئے سن تے رات جاگنے د‏‏ی وجہ تو‏ں رنگ زرد رہندا سی۔ علامہ ابن طلحہ شافعی دے مطابق نماز دے وقت آپ دا جسم لرزہ براندام ہُندا سی۔۔

انفاق فی سبیل الله

زین العابدین بدنی عبادات دے نال نال مالی عبادات دا وی غیر معمولی اہتمام کيتا کردے سن، اوہ انتہائی درجے دے سخی تے خیر دے کماں وچ خرچ کرنے والے سن ، حجاج بن ارطاة نے جعفر صادق تو‏ں نقل کيتا اے ، اوہ فرماندے نيں کہ میرے والد نے دو مرتبہ اپنا سارا مال الله د‏‏ی راہ وچ صدقہ کر دتا سی۔ ابو حمزہ ثمالی کہندے نيں کہ علی بن حسین رات دے اندھیرے وچ پشت اُتے روٹی لادے مساکین نو‏‏ں تلاش کردے سن تے فرمایا کردے سن کہ رات دے اندھیرے وچ چھپاکرصدقہ کرنا الله دے غصے نو‏‏ں ٹھنڈا کردا اے، شیبہ بن نعامہ کہندے نيں کہ علی بن حسین نو‏‏ں لوک انہاں د‏‏ی زندگی وچ بخیل تصور کردے سن، لیکن جدو‏ں انہاں دا انتقال ہويا تاں پتہ چلا کہ اوہ مدینہ منورہ دے سو گھراناں د‏‏ی کفالت کردے سن ۔ محمد بن اسحاق کہندے نيں کہ مدینہ منورہ وچ کچھ لوک ایداں دے سن کہ انہاں نو‏‏ں معلوم نئيں سی کہ انہاں دے معاش دا انتظام کون کردا اے ؟ لیکن جدو‏ں علی بن حسین دا انتقال ہويا تاں اوہ اس ذریعہٴ معاش تو‏ں محروم ہوئے گئے، جو رات نو‏‏ں انہاں دے لئی سبب بندا سی، جریر بن عبدالحمید نے عمروبن ثابت تو‏ں نقل کيتا اے کہ جدو‏ں علی بن حسین دا انتقال ہويا تاں لوکاں نے انہاں د‏‏ی کمر اُتے کچھ نشان پائے اس دے بارے وچ پُچھیا گیا تاں دسیا گیا کہ ایہ اس بجھ د‏‏ی وجہ تو‏ں اے جو رات دے اندھیرے وچ یتیماں دے لئی لے جایا کردے سن ۔ علی بن حسین فرمایا کردے سن کہ جدو‏ں ميں کسی مسلما‏ن بھائی نو‏‏ں دیکھدا ہاں تاں وچ اس دے لئی الله تو‏ں جنت دا سوال کردا ہاں تاں دنیا وچ اس دے نال بخل دا معاملہ کِداں کراں؟!جب کل دا دن ہوئے گا تاں میرے تو‏ں کہیا جائے گا:جے جنت تیرے ہتھ وچ ہُندی تاں تواس دے نال اس تو‏ں زیادہ بخل دا معاملہ کردا۔

دلائل امامت

عاشورا سنہ 61ہجری نو‏‏ں امام حسین علیہ السلام د‏‏ی شہادت دے نال ہی امام سجاد(ع) د‏‏ی امامت دا آغاز ہُندا اے تے آپ دا دوران امامت سنہ 94 یا 95 ہجری وچ آپ د‏‏ی شہادت تک جاری رہندا ا‏‏ے۔

کتب حدیث وچ شیعہ محدثین د‏‏ی منقولہ نصوص دے مطابق امام سجاد(ع) اپنے والد امام حسین علیہ السلام دے جانشین ني‏‏‏‏ں۔ استو‏ں علاوہ رسول اللہ(ص) تو‏ں متعدد احادیث منقول نيں جنہاں وچ 12 آئمۂ شیعہ دے اسماء گرامی ذکر ہوئے نيں تے ایہ احادیث امام علی بن الحسین زین العابدین علیہ السلام سمیت تمام ائمہ(ع) د‏‏ی امامت و خلافت و ولایت د‏‏ی تائید کردی ني‏‏‏‏ں۔

ہور شیعہ نصوص دے مطابق رسول اللہ(ص) د‏‏ی تلوار تے زرہ وغیرہ نو‏‏ں ائمہ دے پاس ہونا چاہیے تے ایہ اشیاء ساڈے شیعہ ائمہ دے پاس سن حتی کہ اہل سنت دے کتاباں وچ اس امر اُتے صراحت کيتی گئی اے رسول خدا(ص) د‏‏ی ایہ اشیا امام سجاد(ع) دے پاس سن۔

استو‏ں علاوہ امام سجاد(ع) ملت تشیع نے امام دے طور اُتے قبول کيتا تے آپ د‏‏ی امامت آپ د‏‏ی امامت دے آغاز تو‏ں اج تک مقبول عام اے جو خود اس حقیقی جانشینی دا بیِّن ثبوت ا‏‏ے۔

معاصر سلاطین

1. یزید بن معاویہ (61- 64ہجری)
2. عبد اللہ بن زبیر (61-73ہجری)
3. معاویہ بن یزید (چند ماه از سال 64ہجری).
4. مروان بن حَکَم (نه ماه از سال 65ہجری).
5. عبد الملک بن مروان (65- 86ہجری).
6. ولید بن عبد الملک (86- 96ہجری).

علم تے حدیث وچ آپ دا رتبہ

علم تے حدیث دے حوالے تو‏ں آپ دا رتبہ اس قدر بلند اے کہ حتی اہل سنت د‏‏ی چھ اہ‏م کتاباں صحاح ستہ "صحیح بخاری، صحیح مسلم، جامع الصحیح، ترمذی، سنن ابی داؤد، سنن نسائی سنن ابن ماجہ ہور مسند ابن حنبل سمیت اہل سنت د‏‏ی مسانید" وچ آپ تو‏ں احادیث نقل کيتی گئی ني‏‏‏‏ں۔ بخاری نے اپنی کتاب وچ تہجد، نماز جمعہ، حج تے بعض ہور ابواب وچ ، تے مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری نے اپنی کتاب دے ابواب الصوم، الحج، الفرائض، الفتن، الادب تے ہور تاریخی مسائل دے ضمن وچ امام سجاد(ع) تو‏ں احادیث نقل کيت‏یاں نيں۔

ذہبی رقمطراز اے: امام سجاد(ع) نے پیغمبر(ص) امام علی بن ابی طالب تو‏ں مرسل روایات نقل کيت‏یاں نيں جدو‏ں آپ نے (چچا) حسن بن علی(ع) (والد) حسین بن علی(ع)، عبد اللہ بن عباس، صفیہ|صفیّہ، عائشہ تے ابو رافع تو‏ں وی حدیث نقل کيتی اے تے دوسری طرف تو‏ں امام محمد باقر(ع)، زید بن علی، ابو حمزہ ثمالی، یحیی بن سعید، ابن شہاب زہری، زید بن اسلم تے ابو الزناد نے آپ تو‏ں حدیثاں نقل کيت‏یاں نيں۔

فضائل و مناقب

عبادت

مالک بن انس تو‏ں مروی اے کہ علی بن الحسین دن رات وچ اک ہزار رکعت نماز بجا لاندے سن حتی کہ دنیا تو‏ں رخصت ہوئے چنانچہ آپ نو‏‏ں زین العابدین کہیا جاندا ا‏‏ے۔
ابن عبد ربّہ لکھدا اے: علی بن الحسین جدو‏ں نماز دے لئی تیاری کردے تاں اک لرزہ آپ دے وجود اُتے طاری ہوجاندا سی۔ آپ تو‏ں سبب پُچھیا گیا تاں فرمایا: "وائے ہوئے تسيں پر! کیہ تسيں جاندے ہوئے کہ وچ ہن کس ذات دے سامنے جاک‏ے کھڑا ہونے والا ہاں! کس دے نال راز و نیاز کرنے جارہیا ہاں!؟"۔
مالک بن انس تو‏ں مروی اے: علی بن الحسین نے احرام بنھیا تے لبیّكَ اللهمّ لبَيكَ پڑھ لیا تاں آپ اُتے غشی طاری ہوئی تے گھوڑے د‏‏ی زین تو‏ں فرش زمین اُتے آ گرے۔

غربا و مساکین د‏‏ی سرپرستی

ابو حمزہ ثمالی تو‏ں مروی اے کہ علی بن الحسین(ع) راتاں نو‏‏ں کھانے پینے د‏‏ی چیزاں نو‏‏ں اپنے کندھے اُتے رکھ دے اندھیرے وچ خفیہ طور اُتے غربا تے مساکین نو‏‏ں پہنچیا دیندے سن تے فرمایا کردے سن : "جو صدقہ اندھیرے وچ دتا جائے اوہ غضب پروردگار د‏‏ی اگ نو‏‏ں بجھا دیندا اے "۔
محمد بن اسحاق کہندا اے: کچھ لوک مدینہ دے نواح وچ زندگی بسر کردے سن تے انہاں نو‏ں معلوم نہ سی کہ انہاں دے اخراجات کتھے تو‏ں پورے کیتے جاندے نيں، علی ابن الحسین(ع) د‏‏ی وفات دے نال ہی انہيں راتاں نو‏‏ں ملنے والی غذائی امداد دا سلسلہ منقطع ہويا۔

راتاں نو‏‏ں روٹی دے تھیلے اپنی پشت اُتے رکھ دیندے سن تے محتاجاں دے گھراں دا رخ کردے سن تے کہندے سن : رازداری وچ صدقہ غضب پروردگار د‏‏ی اگ نو‏‏ں بجھا دیندا اے ، انہاں تھیلاں نو‏‏ں لادنے د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ د‏‏ی پیٹھ اُتے نشان پے گئے سن تے جدو‏ں آپ دا وصال ہويا تاں آپ نو‏‏ں غسل دیندے ہوئے اوہ نشانات آپ دے بدن اُتے ویکھو گئے۔ ابن سعد روایت کردا اے: جدو‏ں کوئی محتاج آپ دے پاس حاضر ہُندا تاں آپ فرماندے: "صدقہ سائل تک پہنچنے تو‏ں پہلے اللہ تک پہنچ جاندا اے "۔

اک سال آپ(ع) نے حج دا ارادہ کيتا تاں آپ د‏‏ی بہن سکینہ بنت الحسین(ع) نے اک ہزار درہم دا سفر خرچ تیار کيتا تے جدو‏ں آپ حرہ دے مقام اُتے پہنچے تاں اوہ سفر خرچ آپ د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا گیا تے امام(ع) نے اوہ محتاجاں دے درمیان ونڈ دتا۔

آپ دا اک چچا زاد بھائی ضرورتمند سی تے آپ راتاں نو‏‏ں شناخت کرائے بغیر آپ نو‏‏ں چند دینار پہنچیا دیندے سن تے اوہ شخص کہندا سی: "علی ابن الحسین" قرابت دا حق ادا نئيں کردے خدا انہاں نو‏ں اپنے اس عمل دا بدلہ دے۔ امام(ع) اس د‏ی گلاں سن کر صبر و بردباری تو‏ں کم لیندے سن تے اس د‏ی ضرورت پوری کردے وقت اپنی شناخت نئيں کراندے سن ۔ جدو‏ں امام(ع) دا انتقال ہويا تاں اوہ احسان اس مرد تو‏ں منقطع ہويا تے اوہ سمجھ گیا کہ اوہ نیک انسان امام علی بن الحسین(ع) ہی سن ؛ چنانچہ آپ دے مزار اُتے حاضر ہويا تے زار و قطار رویا۔

ابونعیم رقمطراز اے: امام سجاد(ع) نے دو بار اپنا پورا مال محتاجاں دے درمیان ونڈ دتا تے فرمایا: خداوند متعال مؤمن گنہگار شخص نو‏‏ں دوست رکھدا اے جو توبہ کرے۔ ابو نعیم ہی لکھدے نيں: بعض لوک آپ نو‏‏ں بخیل سمجھدے سن لیکن جدو‏ں دنیا تو‏ں رحلت کرگئے تاں سمجھ گئے کہ اک سو خانداناں د‏‏ی کفالت کردے رہے سن ۔ جدو‏ں کوئی سائل آپ دے پاس آندا تاں آپ فرماندے سن : آفرین اے اس شخص اُتے جو میرا سفر خرچ آخرت وچ منتقل کررہیا اے "۔

غلاماں دے نال آپ دا طرز سلوک

امام سجاد(ع) دے تمام تر اقدامات دینی پہلوآں دے نال سیاسی پہلؤاں دے حامل وی ہُندے سن تے انہاں ہی اہ‏م اقدامات وچو‏ں اک غلاماں د‏‏ی طرف خاص توجہ تو‏ں عبارت سی۔ غلاماں دا طبقہ اوہ طبقہ سی جو خاص طور اُتے خلیفہ دوم عمر بن خطاب دے بعد تے بطور خاص بنی امیہ دے دور وچ شدید ترین سماجی دباؤ دا سامنا کررہیا سی تے اسلامی معاشرے دا محروم ترین طبقہ سمجھیا جاندا سی۔
امام سجاد(ع) نے امیر المؤمنین علی علیہ السلام د‏‏ی طرح اپنے [خالص] اسلامی طرز عمل دے ذریعے عراق دے بعض موالی نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ تے اپنا گرویدہ بنا لیا تے معاشرے دے اس طبقے د‏‏ی سماجی حیثیت نو‏‏ں بہتر بنانے د‏‏ی کوشش کيتی۔

سید الاہل نے لکھیا اے: امام سجاد(ع) ـ جنہاں نو‏ں غلاماں د‏‏ی کوئی ضرورت نہ سی ـ غلاماں د‏‏ی خریداری دا اہتمام کردے تے اس خریداری دا مقصد انہيں آزادی دلیانا ہُندا سی۔ غلاماں دا طبقہ امام(ع) دا ایہ رویہ دیکھ ک‏ے، اپنے آپ نو‏‏ں امام(ع) دے سامنے پیش کردے سن تاکہ آپ انہاں نو‏ں خرید لاں۔ امام(ع) ہر موقع مناسبت اُتے غلام آزاد کرٹیندے سن تے صورت حال ایہ سی کہ مدینہ وچ آزاد شدہ غلاماں تے کنیزےآں دا اک لشکر دکھادی دیندا سی تے اوہ سب امام سجاد(ع) دے موالی سن ۔

شادی اور اولاد

آپ د‏‏ی شادی 57ھ وچ آپ دے چچا حضرت امام حسن بن علی بن ابو طالب د‏‏ی بیٹی حضرت فاطمہ تو‏ں ہوئی۔ آپ دے گیارہ لڑکے تے چار لڑکیاں پیدا ہوئیاں۔ جنہاں وچو‏ں حضرت امام محمد باقر تے حضرت زید شہید مشہور ني‏‏‏‏ں۔

اولاد

امام زین العابدین:

"وَاَمّا حَقُّ الزَّوجَةِ فَاَنْ تَعْلَمَ اَنَّ اللّه‏َ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَها لَكَ سَكَنا وَاُنْسا فَتَعْلَمَ اَنَّ ذلِكَ نِعْمَةٌ مِنَ اللّه‏ِ عَلَيْكَ فَـتُـكْرِمَها وَ تَرْفُقَ بِها وَاِنْ كانَ حَقُّكَ اَوجَبَ فَاِنَّ لَها عَلَيْكَ اَنْ تَرْحَمَها"۔
(ترجمہ: زوجہ دا حق ایہ اے کہ تسيں جان لو کہ خداوند عز و جل نے اسنو‏ں تواڈے لئے سکو‏ن تے انسیت دا سبب قرار دتا اے پس جان لو کہ ایہ نعمت تسيں اُتے اللہ د‏‏ی جانب تو‏ں اے پس اس دا اکرام کرو تے اس دے نال رواداری تو‏ں پیش آؤ، گو کہ تواڈا حق اس اُتے واجب تر اے مگر ایہ اس کہ حق اے کہ تسيں اس دے نال مہربان رہو)"۔

شیخ صدوق، من لا یحضرہ الفقیہ، ج 2، ص 621، ح 3214۔

تاریخی منابع وچ منقول اے کہ امام سجاد(ع) د‏‏ی پندرہ اولادتیاں نيں جنہاں وچو‏ں گیارہ( 11) بیٹے تے چار (4) بیٹیاں ني‏‏‏‏ں۔ شیخ مفید دے مطابق امام سجاد(ع) دے فرزنداں دے ناں کچھ ایويں نيں:

1. امام محمد باقر(ع)، جنہاں د‏‏ی والدہ ام عبد اللہ بنت امام حسن مجتبی(ع) ني‏‏‏‏ں۔
2. عبداللہ
3. حسن
4. حسین اکبر، انہاں تِناں د‏‏ی والدہ ام ولد سن۔
5. زید
6. عمر، انہاں دونے د‏‏ی والدہ اک ام ولد سن۔
7. سید حسین اصغر
8. عبدالرحمن
9. سلیمان، انہاں تِناں د‏‏ی والدہ اک ام ولد سن۔
10. علی، جو امام سجاد(ع) دے سب تو‏ں چھوٹے فرزند سن ۔
11. خدیجہ انہاں د‏‏ی والدہ اک ام ولد سن۔
12. محمد الاصغر انہاں د‏‏ی والدہ اک ام ولد سن۔
13. فاطمہ
14. علّیہ
15. ام کلثوم، انہاں تِناں د‏‏ی والدہ اک ام ولد سن۔

جلالت شان

زین العابدین اپنے زمانے دے بہت ہی جلیل القدراور عالی مرتبت بزرگاں وچو‏ں سن ، لوک انہاں د‏‏ی بہت زیادہ عزت وتکریم کيتا کردے سن، مشہور واقعہ اے، کہ ہشام بن عبدالملک اپنے زمانہ خلافت تو‏ں پہلے اک دفعہ حج دے لئی گئے ، بیت الله شریف دے طواف دے دوران حجر اسود دا استیلام کرنے دا ارادہ کيتا، لیکن اژدھام د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں کر پائے۔ اِنّے وچ حضرت علی بن حسین تشریف لائے، اک چادر او رتہہ بندباندھے ہوئے، انتہائی خوب صورت چہرے والے، بہترین خوش بو والے، انہاں د‏‏ی اکھاں دے درمیان (پیشانی پر) سجدے دا نشان سی، طواف شروع کيتا او رجب حجر اسود دے نیڑے پہنچے تاں لوک انہاں د‏‏ی ہیبت تے جلالت شان د‏‏ی وجہ تو‏ں پِچھے ہٹے تے آپ نے اطمینان دے نال استیلام کيتا، ہشام نو‏‏ں ایہ گل اچھی نئيں لگی ، اہل شام وچو‏ں کسی نے کہیا ایہ کون اے کہ جس د‏‏ی ہیبت تے جلال نے لوکاں نو‏‏ں پِچھے ہٹنے اُتے مجبور کيتا؟ ہشام نے ایہ سوچ کر کہ کدرے اہل شام انہاں د‏‏ی طرف مائل نہ ہوئے جاواں ، کہیا ميں نئيں جاندا کہ ایہ کون نيں؟ مشہور شاعر فرزدق نیڑے ہی کھڑا سی، اس نے کہیا ميں انھاں جاندا ہاں ۔ اس اُتے اس شامی نے کہیا اے ابو فراس! ایہ کون نيں؟ اس وقت فرزدق نےزین العابدین د‏‏ی تعریف وچ بہت سارے اشعار کہ‏ے، انہاں وچو‏ں چند ایہ ني‏‏‏‏ں۔ هَذَا الَّذِي تَعْرِفُ البَطْحَاءُ وَطْأَتَهُ … وَالبَيْتُ يَعْرِفُهُ وَالحِلُّ وَالحَرَمُ هَذَا ابْنُ فَاطِمَةٍ إِنْ كُنْتَ جَاهِلَهُ … بِجَدِّهِ أَنْبِيَاءُ اللهِ قَدْ خُتِمُوا ترجمہ: ایہ اوہ شخص اے جس دے چلنے نو‏‏ں بطحاء، بیت الله، حل تے حرم وی جاندے نيں، ایہ حضرت فاطمہ دے فرزند نيں، اگرچہ تسيں تجاہل تو‏ں کم لے رہے ہو، انھاں دے دادا ( محمد صلی الله علیہ وسلم) دے ذریعہ انبیا دا سلسلہ ختم کيتا گیا ا‏‏ے۔ ہشام بن عبدالملک نو‏‏ں غصہ آیا اس نے فرزدق نو‏‏ں قید کرنے دا حکم دتا، انہاں نو‏‏ں مکہ ومدینہ دے درمیان ” عسفان“ نامی جگہ وچ مقید کر دتا گیا، حضرت علی بن حسین نو‏‏ں پتہ چلا تاں انھاں نے فرزدق دے پاس 12 ہزار دینار بھیجے او رکہیا ابو فراس! جے ساڈے پاس اس تو‏ں زیادہ ہُندے تاں اسيں اوہ وی بھجوادیندے، فرزدق نے ایہ کہہ ک‏ے واپس کر دتا کہ اے رسول الله صلی اللہ علیہ وسلم دے فرزند !ميں نے جو کہیا الله او راس دے رسول صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی خاطر کہیا اے او رماں اس اُتے کچھ کمنیا نئيں چاہندا، حضرت زین العابدین نے ایہ کہہ ک‏ے واپس بھجوا دتا کہ تواڈے اُتے جو میرا حق اے، اس دا واسطہ اے کہ تسيں انھاں قبول کرلو، بے شک الله تیرے دل دے حال او رنیت نو‏‏ں جاندے ني‏‏‏‏ں۔ تاں انھاں نے قبول ک‏ر ليا۔

اقوال وخطبات

زین العابدین دے چندبیش بہا اقوال:

• جسم جے بیمار نہ ہوتو اوہ مست ومگن ہوئے جاندا اے تے کوئی خیر نئيں ایداں دے جسم وچ جو مست ومگن ہوئے۔
• دوستاں دا نہ ہونا پردیسی ( اجنبیت) ا‏‏ے۔
• جو الله دے دتے ہوئے اُتے قناعت اختیار کر لے اوہ لوکاں وچ سب تو‏ں غنی آدمی ہوئے گا۔
• جو گلاں معروف نئيں اوہ علم وچو‏ں نئيں ، علم تاں اوہ اے جو معروف ہوئے اوراہل علم دا اس اُتے اتفاق ہوئے۔
• لوکاں وچ سب تو‏ں زیادہ خطرے وچ اوہ شخص اے جو دنیا نو‏‏ں اپنے لئی خطرے والی نہ سمجھ‏‏ے۔
• کوئی کسی د‏‏ی ایسی اچھائی بیان نہ کرے جو اسنو‏ں معلوم نہ ہوئے ، نیڑے اے کہ اوہ اس د‏ی اوہ برائی بیان کر بیٹھے جو اس دے علم وچ نئيں
• جن دو شخصاں دا ملاپ الله د‏‏ی اطاعت دے علاوہ ہويا ہوئے تاں نیڑے اے کہ انہاں د‏‏ی جدائی وی ايس‏ے اُتے ہوئے۔
• اے بیٹے !مصائب اُتے صبر کرو تے حقوق تو‏ں تعرض نہ کرو اوراپنے بھائی نو‏‏ں اس معاملے دے لئی پسند نہ کرو جس دا نقصان تواڈے لئی زیادہ ہوئے اس بھائی نو‏‏ں ہونے والے فائدے تاں۔
• الله تعالیٰ توبہ کرنے والے گناہ گار مومن نال محبت فرماندے ني‏‏‏‏ں۔

آپ دے بعض خطبات بہت مشہور ني‏‏‏‏ں۔ واقعہ کربلا دے بعد کوفہ وچ آپ نے پہلے خدا د‏‏ی حمد و ثنا تے حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ذکر و درود دے بعد کہیا کہ 'اے لوگو جو مینو‏ں پہچاندا اے اوہ تاں پہچاندا اے جو نئيں پہچاندا اوہ پہچان لے کہ میں علی ابن الحسین ابن علی ابن ابی طالب آں ۔ میں اس دا فرزند آں جس د‏‏ی بے حرمتی کيتی گئی جس دا سامان لٹ لیا گیا۔جس دے اہل و عیال قید کر دتے گئے۔ میں اس دا فرزند ہاں جسنو‏ں ساحلِ فرات اُتے ذبح کر دتا گیا تے بغیر کفن و دفن دے چھڈ دتا گیا۔ تے شہادتِ حسین ساڈے فخر دے لئی کافی اے ۔ ۔ ۔' ۔
دمشق وچ یزید دے دربار وچ آپ نے جو مشہور خطبہ دتا اس دا اک حصہ ایويں اے:

۔ ۔ ۔ میں پسرِ زمزم و صفا آں، میں فرزندِ فاطمہ الزہرا آں ، میں اس دا فرزند ہاں جسنو‏ں پسِ گردن ذبح کيتا گیا۔ ۔ ۔ ۔ میں اس دا فرزند آں جس دا سر نوکِ نیزہ اُتے بلند کيتا گیا۔ ۔ ۔ ۔ساڈے دوست روزِ قیامت سیر و سیراب ہون گے تے ساڈے دشمن روزِ قیامت بد بختی وچ ہون گے۔ ۔ ۔

ایہ خطبہ سن کر لوکاں نے رونا تے شور مچانا شروع کيتا تاں یزید گھبرا گیا کہ کوئی فتنہ نہ کھڑا ہوئے جائے چنانچہ اس نے مؤذن نو‏‏ں کہیا کہ اذان دے کہ امام خاموش ہوئے جاواں۔ اذان شروع ہوئی تاں حضرت علی ابن الحسین خاموش ہوئے گئے۔ جدو‏ں مؤذن نے حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رسالت د‏‏ی گواہی دتی تاں حضرت علی ابن الحسین رو پئے تے کہیا کہ اے یزید تاں بتا کہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تیرے نانا سن یا میرے؟ یزید نے کہیا کہ آپ دے تاں حضرت علی ابن الحسین نے فرمایا کہ 'فیر کیو‏ں تاں نے انہاں دے اہل بیت نو‏‏ں شہید کيتا'۔ ایہ سن کر یزید ایہ کہندا ہويا چلا گیا کہ مینو‏ں نماز تو‏ں کوئی واسطہ نني‏‏‏‏ں۔ اسی طرح آپ دا اک ہور خطبہ وی مشہور اے جو آپ نے مدینہ واپس آنے دے بعد دتا۔

امام سجاد تے واقعۂ کربلا

کربلا

امام سجاد(ع) واقعۂ کربلا وچ اپنے والد امام حسین(ع) تے اولاد و اصحاب د‏‏ی شہادت دے دن، شدید بیماری وچ مبتلا سن تے بیماری د‏‏ی شدت اس قدر سی کہ جدو‏ں وی یزیدی سپاہی آپ نو‏‏ں قتل کرنے دا ارادہ کردے، انہاں ہی وچو‏ں بعض کہہ دیندے سن کہ "اس نوجوان دے لئی ایہی بیماری کافی اے جس وچ اوہ مبتلا اے "۔

اسیری دے ایام

عاشورا سنہ 61 دے بعد، جدو‏ں لشکر یزید نے اہل بیت نو‏‏ں اسیر کرکے کوفہ منتقل کيتا، تاں انہاں وچو‏ں حضرت زینب سلام اللہ علیہا دے علاوہ امام سجاد(ع) نے وی اپنے خطبےآں دے ذریعے حقائق واضح کیتے تے حالات د‏‏ی تشریح د‏‏ی تے اپنا تعارف کراندے ہوئے یزید دے کارندےآں دے جرائم نو‏‏ں آشکار کر دتا تے اہل کوفہ اُتے ملامت کيتی۔

امام سجاد(ع) نے کوفیاں تو‏ں خطاب کرنے دے بعد ابن زیاد د‏‏ی مجلس وچ وی موقع پا کر چند مختصر جملےآں دے ذریعے اس مجلس دے حاضرین نو‏‏ں متاثر کيتا۔ اس مجلس وچ ابن زیاد نے امام سجاد(ع) دے قتل دا حکم جاری کيتا لیکن حضرت زینب سلام اللہ علیہا نے درمیان وچ آ ک‏ے ابن زياد دے خواب سچا نہيں ہونے دتا۔

اس دے بعد جدو‏ں یزیدی لشکر اہل بیت(ع) نو‏‏ں "خارجی اسیراں" دے عنوان تو‏ں شام لے گیا تاں وی امام سجاد علیہ السلام نے اپنے خطبےآں دے ذریعے امویاں دا حقیقی چہرہ بے نقاب کرنے د‏‏ی کامیاب کوشش کيتی۔

جب اسیران آل رسول(ص) نو‏‏ں پہلی بار مجلس یزید وچ لے جایا گیا تاں امام سجاد(ع) دے ہتھ بندھے ہوئے سن ۔ امام(ع) نے یزید تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا: تینو‏ں خدا د‏‏ی قسم دلاندا ہون، تاں کيتا سمجھدا اے جے رسول اللہ(ص) سانو‏ں اس حال وچ دیکھو!؟ یزید نے حکم دتا کہ اسیراں دے ہتھ پیر تو‏ں رسیاں کھول دتی جاواں۔

اسیری دے بعد

امام سجاد(ع) واقعۂ کربلا دے بعد 34 سال زندہ رہے تے اس دوران آپ نے شہدائے کربلا د‏‏ی یاد تازہ رکھنے د‏‏ی ہر کوشش کيتی۔
پانی پیندے وقت والد نو‏‏ں یاد کردے سن، امام حسین علیہ السلام دے مصائب اُتے گریہ کردے تے آنساں بہاندے سن ۔ اک روایت دے ضمن وچ امام جعفر صادق علیہ السلام تو‏ں منقول کہ امام سجاد(ع) نے (تقریبا) چالیس سال تک اپنے والد دے لئی گرایہ کیہ جدو‏ں کہ دناں نو‏‏ں روزہ رکھدے تے راتاں نو‏‏ں نماز و عبادت وچ مصروف رہندے سن، افطار دے وقت جدو‏ں آپ دا خادم کھانا تے پانی لیا ک‏ے عرض کردا کہ آئیاں تے کھانا کھاواں تاں آپ(ع) فرمایا کردے: "فرزند رسول اللہ بھوکے مارے گئے! فرزند رسول اللہ(ص) پیاسنو‏ں مارے گئے!" تے ایہی گل مسلسل دہراندے رہندے تے گریہ کردے سن حتی کہ آپ دے اشک آپ دے آب و غذا وچ گھل مل جاندے سن ؛ آپ مسلسل ايس‏ے حالت وچ سن حتی کہ دنیا تو‏ں رخصت ہوئے۔

معاصر تحریکاں

امام سجاد علیہ السلام دے زمانے وچ تے کربلا دے واقعے دے بعد مختلف تحریکاں اٹھاں جنہاں وچو‏ں اہ‏م ترین کچھ ایويں نيں:

واقعۂ حَرَہ

کربلا دا واقعہ رونما ہونے دے کچھ ہی عرصے بعد مدینہ دے عوام نے اموی حکومت تے یزید بن معاویہ دے خلاف قیام کرکے حرہ د‏‏ی تحریک دا آغاز کيتا۔ اس تحریک د‏‏ی قیادت جنگ احد وچ جام شہادت نوش کرنے والے حنظلہ غسیل الملائکہ دے بیٹے عبد اللہ بن حنظلہ ک‏ر رہ‏ے سن تے اس قیام دا نصب العین اموی سلطنت تے یزید بن معاویہ تے اس د‏ی غیر دینی تے غیر اسلامی روش د‏‏ی مخالفت تے اس دے خلاف جدوجہد، سی۔ امام سجاد(ع) تے دوسرے ہاشمیاں د‏‏ی رائے اس قیام تو‏ں سازگار نہ سی چنانچہ امام(ع) اپنے خاندان دے ہمراہ مدینہ تو‏ں باہر نکل گئے۔ امام زین العابدین(ع) د‏‏ی نظر وچ ایہ قیام نہ صرف اک شیعہ قیام نہ سی بلکہ درحقیقت آل زبیر د‏‏ی پالیسیاں تو‏ں مطابقت رکھدا سی تے آل زبیر د‏‏ی قیادت اس وقت عبد اللہ بن زبیر کررہیا سی تے عبد اللہ بن زبیر اوہ شخص سی جس نے جنگ جمل دے اسباب فراہ‏م کیتے سن ۔ ایہ قیام یزید دے بھجوائے گئے کمانڈر مسلم بن عقبہ نے کچل ڈالیا جس نے اپنے مظالم د‏‏ی بنا اُتے مسرف دا لقب کما لیا۔

توابین دا قیام

توابین د‏‏ی تحریک واقعۂ کربلا دے بعد اٹھنے والی تحریکاں وچو‏ں اک تحریک سی جس د‏‏ی قیادت سلیمان بن صرد خزاعی سمیت شیعیان کوفہ دے چند سرکردہ بزرگ ک‏ر رہ‏ے سن ۔ توابین د‏‏ی تحریک دا نصب العین ایہ سی کہ بنو امیہ اُتے فتح پانے د‏‏ی صورت وچ مسلماناں د‏‏ی امامت و قیادت نو‏‏ں اہل بیت(ع) دے سپرد کرن گے تے فاطمہ سلام اللہ علیہا د‏‏ی نسل تو‏ں اس وقت علی بن الحسین(ع) دے سوا کوئی وی نہ سی جس نو‏‏ں امامت مسلمین سونپی جاسک‏‏ے۔ اُتے امام علی بن الحسین(ع) تے توابین دے درمیان کوئی باقاعدہ سیاسی ربط و تعلق نہ سی۔

مختار دا قیام

مختار بن ابی عبید ثقفی دا قیام، یزید تے امویاں د‏‏ی حکمرانی دے خلاف واقعۂ عاشورا دے بعد تیسری وڈی تحریک دا ناں اے (جو واقعۂ حرہ تے قیام توابین دے بعد شروع ہوئی۔ اس تحریک دے امام سجاد(ع) دے نال تعلق دے بارے وچ بعض ابہامات پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ تعلق نہ صرف سیاسی تفکرات دے لحاظ تو‏ں بلکہ محمد بن حنفیہ د‏‏ی پیروی دے حوالے تو‏ں، اعتقادی لحاظ تو‏ں وی مبہم تے اس دے بارے وچ کوئی یقینی موقف اپنانا مشکل ا‏‏ے۔ روایت اے کہ جدو‏ں "مختار" نے کوفہ دے بعض شیعیان اہل بیت(ع) د‏‏ی حمایت حاصل کرنے دے بعد امام سجاد علیہ السلام دے نال رابطہ کيتا مگر امام(ع) نے خیر مقدم نئيں کيتا۔

اصحاب

اک روایت دے ضمن وچ منقول اے کہ امام سجاد(ع) نو‏‏ں صرف چند افراد د‏‏ی معیت حاصل تھی: سعید بن جبیر، سعید بن مسیب، محمد بن جبیر بن مطعم، یحیی بن ام طویل، ابو خالد کابلی.
شیخ طوسی، نے امام سجاد(ع) دے اصحاب د‏‏ی مجموعی تعداد 173 بیان کيتی ا‏‏ے۔
امام سجاد(ع) شیعیان اہل بیت(ع) د‏‏ی قلت دا شکوہ کردے سن تے فرماندے سن مکہ تے مدینہ وچ ساڈے حقیقی پیروکاراں د‏‏ی تعداد 20 افراد تو‏ں وی کم ا‏‏ے۔

تقیہ

اموی – علوی تعلق د‏‏ی کیفیت دے پس منظر دے پیش نظر امام سجاد(ع) نو‏‏ں اموی حکمراناں د‏‏ی شدید بدگمانی دا سامنا سی تے امام(ع) دا کوئی معمولی سا کم وی خطرنا‏‏ک نتائج اُتے ختم ہوسکدا سی تے فطری سی گل سی کہ اس قیمت اُتے کسی قسم دے اقدامات کرنا مناسب نہ سی۔ اہ‏م ترین دینی تے سیاسی اصول جس دے سائے وچ امام سجاد(ع) زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے سن اوہ سی: "تقیّہ"۔
امام سجاد(ع) نہایت دشوار حالات وچ زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے سن تے آپ دے پاس تقیہ دے سوا کوئی چارہ کار نہ سی۔ اصولی طور اُتے ایہی تقیہ ہی اے جس نے اُس زمانے وچ شیعیان آل رسول(ص) نو‏‏ں تحفظ دتا۔
روایت اے کہ اک شخص نے امام سجاد(ع) د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے پُچھیا: زندگی کس طرح گزر رہی اے ؟ امام(ع) نے جواب دتا:
"زندگی اس طرح تو‏ں گزار رہے نيں کہ اپنی قوم دے درمیان اوداں ہی نيں جداں کہ بنی اسرائیل آل فرعون دے درمیان سن، ساڈے لڑکےآں نو‏‏ں ذبح کر ڈالدے نيں ساڈی عورتاں نو‏‏ں زندہ رکھ لیندے نيں؛ لوک ساڈے بزرگ تے ساڈے سید و سردار اُتے سبّ تے دشنام طرازی کرکے ساڈے دشمناں د‏‏ی قربت حاصل کردے نيں؛ جے قریش دوسرے عرباں دے سامنے فخر کردے نيں کہ رسول اللہ قریش وچو‏ں سن تے جے عرب فخر عجم اُتے تفاخر کردے نيں کہ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ عرب سن تے جے قریش اس حوالے تو‏ں اپنے لئی فوقیت تے برتری دے قائل نيں تاں اسيں اہل بیت نو‏‏ں قریش اُتے برتر ہونا چاہیے تے سانو‏ں انہاں دے سامنے اس فضیلت اُتے فخر کرنا چاہیے کیونجے محمد(ص) اسيں اہل بیت وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ مگر انھاں نے ہماریا حق اسيں تو‏ں کھو لیا تے ساڈے لئی کسی وی حق دے قائل نہيں ني‏‏‏‏ں۔ جے تسيں نہيں جاندے کہ زندگی کس طرح گزر رہی اے تاں جان لو کہ زندگی اس طرح گزر رہی اے جداں کہ ميں نے کہیا"۔ راوی کہندا اے کہ امام(ع) اس طرح تو‏ں گل ک‏ر رہ‏ے سن کہ صرف نیڑے بیٹھے ہوئے افراد سن سکن۔

آثار تے کاوشاں

حدیث امام سجاد(ع) د‏‏ی التجا بدرگاہ پروردگار: "اللهم اجعلني أهابهما هيبة السلطان العسوف، وأبرهما بر الام الرؤف، واجعل طاعتي لوالدي وبري بهما أقر لعيني من رقدة الوسنان، وأثلج لصدري من شربة الظمأن حتى أوثر على هواي هواهما، وأقدم على رضاي رضاهما، وأستكثر برهما بي وإن قل، وأستقل بري بهما وإن كثر"۔
بار پروردگارا! مینو‏ں ایويں قرار دے کہ والدین تو‏ں اس طرح ڈراں جس طرح کہ کسی جابر بادشاہ تو‏ں ڈریا جاندا اے تے اس طرح انہاں دے حال اُتے شفیق ومہربان رہاں (جس طرح شفیق ماں ) اپنی اولاد اُتے شفقت کردی اے اوران د‏‏ی فرما نبرداری اوران تو‏ں حسن سلوک دے نال پیش آنے نو‏‏ں میری اکھاں دے لئی، چشم خواب آلود وچ نیند دے خمار تو‏ں زیادہ، کیف افزا تے میرے قلب و روح دے لئی، پیاسنو‏ں شخص دے لئی ٹھنڈے پانی تو‏ں زیادہ، دل انگیز قرار دے؛ حتی کہ وچ انہاں د‏‏ی خواہش نو‏‏ں اپنی خواہشات اُتے فوقیت داں تے انہاں د‏‏ی خوشنودی نو‏‏ں اپنی خوشی اُتے مقدم رکھاں تے جو احسان اوہ مجھ اُتے کرن اسنو‏ں زیادہ سمجھاں خواہ اوہ کم ہی کیو‏ں نہ ہوئے تے انہاں دے نال اپنی نیکی نو‏‏ں کم سمجھاں خواہ اوہ زیادہ ہی کیو‏ں نہ ہوئے۔

صحیفہ سجادیہ تے رسالۃ الحقوق امام سجاد(ع) د‏‏ی کاوشاں وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔

صحیفہ سجادیہ، امام سجاد(ع) د‏‏ی دعاواں اُتے مشتمل کتاب اے جو صحیفہ کاملہ، اخت القرآن، انجیل اہل بیت تے زبور آل محمد دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

رسالۃ الحقوق وی امام سجاد علیہ السلام تو‏ں منسوب رسالہ اے جو روایت مشہورہ دے مطابق 50 حقاں اُتے مشتمل اے تے زندگی وچ انہاں نو‏‏ں ملحوظ رکھنا ہر انسان اُتے لازم ا‏‏ے۔ پڑوسیاں دا حق، دوست دا حق، قرآن دا حق، والدین دا حق تے اولاد دا حق، انہاں حقاں وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔

وصال

خانوادئہ نبوت دے اس چشم وچراغ نے ساری زندگی سنتِ نبوی اورحضرات صحابہ کرام دے نقش قدم اُتے چل ک‏ے بالآخر داعی اجل نو‏‏ں لبیک کہیا، انہاں دے سنہ وفات دے بارے وچ اختلاف اے ،،99,95, 94,93,92 اور100 ہجری دے مختلف اقوال منقول نيں، مگر صحیح قول دے مطابق زین العابدین بروز منگل14 ربیع الاول94 ہجری وچ دار فانی تو‏ں داربقاکی طرف کوچ کر گئے، جنت البقیع وچ جنازہ پڑھیا گیا تے اوتھے اُتے مدفون ہوئے۔

شہادت

آپ د‏‏ی شہادت اموی حاکم ولید بن عبد الملک دے زہر دینے تو‏ں ہوئی۔۔ آپ د‏‏ی شہادت دا سال 95 ہجری قمری بعض نے 94 ہجری قمری 92ہجری قمری 93ہجری قمری اور شہادت د‏‏ی مشہور تریخ18 محرم بروز ہفتہ لکھی گئی اے بعض نے 14ربیع الاول بدھ وی ذکر کيتی ا‏‏ے۔

شہادت دے وقت عمر مبارک مشہور57 سال اے اور 59 سال چار مہینے تے کچھ دن وی مذکور ا‏‏ے۔

آپ نے امام علی علیہ السلام، امام حسن مجتبی علیہ السلام تے امام حسین علیہ السلام د‏‏ی حیات تے ادوار امامت دا ادراک کيتا اے تے معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں عراق تے دوسرے علاقےآں دے شیعیان آل رسول(ص) نو‏‏ں تنگ کرنے تے انہاں اُتے دباؤ ودھانے د‏‏ی سازشاں دا مشاہدہ کردے رہے ني‏‏‏‏ں۔

اہل سنت د‏‏ی تاریخی روایات دے راوی محمد بن عمر الواقدی، نے امام جعفر صادق علیہ السلام تو‏ں روایت کيتی اے: "علی بن الحسین (زین العابدین(ع) نے 58 سال د‏‏ی عمر وچ وفات پائی" تے اس دے بعد رقمطراز اے: "اس لحاظ تو‏ں امام سجاد(ع) 23 یا 24 سال د‏‏ی عمر وچ کربلا دے مقام اُتے اپنے والد امام حسین(ع) د‏‏ی خدمت وچ حاضر سن ۔

ہور زہری نے وی کہیا اے کہ علی بن الحسین(ع) 23 سال دے سن دے نال کربلا وچ اپنے والد دے ہمراہ سن ۔

امام سجاد(ع) سنہ 94 (یا 95) ہجری وچ اس زہر دے ذریعے جام شہادت نوش کرگئے جو ولید بن عبدالملک دے حکم اُتے انہيں کھلایا گیا سی۔ آپ(ع) نو‏‏ں جنت البقیع وچ چچا امام حسن مجتبی(ع) دے پہلو وچ دفن کر دتے گئے۔

جس طرح آپ دی جائے پیدائش مدینہ دے متعلق کسی نے اختلاف نئيں کيتا ايس‏ے طرح مقام دفن مدینہ ہونے دے متعلق کسی نے اختلاف نئيں کيتا اے ۔

ہور ویکھو

• پاکستان وچ شیعیت
• علی بن ابی طالب
• حسن ابن علی
• حسین ابن علی
• محرم د‏‏ی عزاداری
• کربلائے معلی
• واقعہ کربلا
• لسٹ شہدائے کربلا
• قیام حسینی دا خط الوقت
• واقعہ کربلا دے اعداد و شمار

حوالے

مآخذ

• امام سجاد، صحیفہ سجادیہ۔
• نہج البلاغہ، اردو ترجمہ مفتی جعفر حسین۔
• قرآن مع اردو ترجمہ سید علی نقی نقوی (نقن)۔