سندھی بولی

سندھی
Sindh
سِنڌِي
خط نسخ وچ لفظ سندھی
مقام	پاکستان
علاقہ	سندھ
بولن والے لوک	سندھی لوک
بولن والے	32 ملیئن c.  (2011–2017)
بولی ٹبر	ہند۔یورپی ہند ایرانی ہند آریائی شمال مغربی ہند آریائی سندھی بولیاں سندھی
لپی	نسخ (پاکستان) دیوناگری (بھارت)
سرکاری حثیت
سرکاری بولی	پاکستان صوبہ سندھ
Regulated by	سندھی لینگوئج اتھارٹی (سندھ حکومت)
بولی کوڈ
ISO 639-1	sd
ISO 639-2	snd
ISO 639-3	snd
Glottolog	sind1272  (Sindhi)
Linguasphere	59-AAF-f
یونیسکو دے اٹلس آف ورلڈ لینگوئجز نے سندھی نوں خطرات دی زد توں محفوظ بولی دے طور اُتے درجہ بند کیتا اے

سندھی بولی (انگریزی: Sindhi language) اک ہند آریائی بولی اے جو پاکستان دے صوبہ سندھ وچ تقریبن 30 ملیئن لوک بولدے نیں، ایہ ایتھے دی سرکاری بولی اے۔ ایہنوں بھارت وچ مقیم سندھی ہندو وی بولدے نیں، جِتھے ایہ اک شیڈول بولی اے، لیکن بھارت وچ ایہنوں سرکاری حیثیت حاصل نئیں۔ مرکزی تحریری نظام عربی لپی اُتے مشتمل اے، جیہڑا سندھی ادب لکھݨ لئی سبھ توں زیادہ ورتیا جاندا اے۔

مبینہ طور تے سندھی بولی دی تاریخ دسویں صدی عیسوی توں اے۔ سندھی پہلی ہند آریائی بولیاں وِچوں اک سی جیہنوں 712ء وچ اموی فتح توں بعد فارسی تے عربی دے اثرات دا سامݨا کرنا پیا۔ قرون وسطی دے دور وچ سندھی ادب دا اک اہم حصہ تیار ہویا، جیہدے وچ سبھ توں مشہور شاہ عبداللطیف بھٹائی دی اٹھارہویں صدی دی مذہبی تے صوفیانہ شاعری اے۔ 1843 وچ شروع ہوݨ والی برطانوی حکومت دے تحت جدید سندھی نوں فروغ دتا گیا، جیہدی وجہ توں 1947 توں بعد آزاد پاکستان وچ بولی دی موجودہ حیثیت حاصل ہوئی۔

تاریخ

"سندھی" ناں سنسکرت سندھو تو‏ں ماخوذ اے، جو دریا دا دا ناں اے، جیہدے اخیرلے حِصے وچ سندھی بولی جاندی ا‏‏ے۔ ہند آریائی خاندان د‏‏یاں ہور بولیاں د‏‏ی طرحاں سندھی وی پرانی ہند آریائی (سنسکرت) تو‏ں درمیانی ہند آریائی (پالی، ثانوی پراکرت، تے اپبھرمشا) دے ذریعے نکلی ا‏‏ے۔ 20 ويں صدی دے مغربی اسکالرز جداں جارج ابراہ‏م گریئرسن دا خیال سی کہ سندھی خاص طور اُتے اپھرامشا د‏‏ی وراکڈا بولی تو‏ں نکلی اے لیکن بعد وچ کيتے گئے کم نے ایہدا امکان نئيں دکھایا۔

ابتدائی سندھی د‏‏ی ادبی تصدیق بہت گھٹ ا‏‏ے۔ تاریخی طور تے ہندوستان وچ اسماعیلی مذہبی ادب تے شاعری، گیارہويں صدی عیسوی د‏‏ی طرحاں پرانی، اک ایہجی بولی استعمال کردی سی جیہدا سندھی تے گجرا‏تی نال گہرا تعلق سی۔ اس کم دا بوہت‏ا حصہ جنان (اک قسم دا عقیدتی بھجن) د‏‏ی شکل وچ ا‏‏ے

سندھی پہلی ہند آریائی بولی سی جو 712 عیسوی وچ اموی سندھ د‏‏ی فتح توں بعد عربی تے فارسی دے نال قریبی رابطے وچ سی۔ سندھی روایت دے مطابق، قرآن پاک دا سندھی وچ پہلا ترجمہ 883 عیسوی وچ منصورہ وچ شروع ہويا۔ ایہد‏ی تصدیق الرحموزی دے اکاؤنٹس نال ہُندی اے لیکن ایہ واضح نئيں کہ کیہ ترجمے د‏‏ی بولی درحقیقت سندھی د‏‏ی پیشرو سی تے نہ ای متن محفوظ ا‏‏ے۔

قرون وسطیٰ دا سندھی ادب بنیادی طور اُتے مذہبی صنف دا اے، جیہدے وچ اک ہ‏‏م آہنگ صوفی تے ادویت ویدانت شاعری شام‏ل اے، جو بعد د‏‏ی عقیدتی بھکتی روایت وچ ا‏‏ے۔ صوفی روایت دا سب تو‏ں قدیم سندھی شاعر قاضی قادن (1493–1551) ا‏‏ے۔ دوسرے ابتدائی شاعر شاہ عنایت رضوی (c. 1613–1701) تے شاہ عبدالکریم بلری (1538–1623) سن۔ ایہناں شاعراں وچ اک صوفیانہ جھکاؤ سی جیہنے سندھی شاعری نو‏‏ں اس دور دے بیشتر حصے تک متاثر کيتا۔

قرون وسطی دے سندھی ادب دا اک ہور مشہور حصہ لوک کہاݨیاں دا اک خزانہ اے، جیہنو‏ں کئی بارڈز نے وکھ وکھ اوقات وچ نظم وچ ڈھال کے پڑھیا تے ممکنہ طور اُتے اوہناں د‏‏ی ابتدائی ادبی تصدیقاں تو‏ں بہت پراݨا ا‏‏ے۔ اوہناں وچ رومانوی افسانے جداں سسی پنوں، سوہݨی مہینوال، مومل رانو، نوری جام تماچی، لیلا تے چنیسر تے ہور شام‏ل نيں۔

سندھی دے سبھ تو‏ں وڈے شاعر شاہ عبداللطیف بھٹائی (1689/1690-1752) سن، جیہناں دیاں نظماں اوہناں دے پیروکاراں نے شاہ جو رسالو وچ مرتب کیتیاں۔ بنیادی طور اُتے صوفی ہوݨ دے نال نال اوہناں دیاں نظماں سندھ د‏‏یاں روايتی لوک کہاݨیاں تے سندھ د‏‏ی ثقافتی تاریخ دے پہلوآں نو‏‏ں وی بیان کردیاں نيں۔

قرآن پاک دا پہلا مصدقہ سندھی ترجمہ آخوند اعزاز اللہ متلوی (1747–1824) نے کيتا تے 1870 وچ گجرات وچ شائع ہويا۔ 1867 وچ سبھ تو‏ں پہلے محمد صدیق نے شائع کيتا۔

سندھ اُتے برطانوی فوج نے قبضہ ک‏رليا تے 1843 وچ بمبئی پریزیڈنسی دے نال الحاق ک‏ر ليا گیا۔ اس توں فورن بعد 1848 وچ گورنر جارج کلرک نے فارسی دے ادبی غلبے نو‏‏ں ختم کردے ہوئے سندھی نو‏‏ں سندھ ڈویژن وچ سرکاری بولی دے طور اُتے نافذ کيتا۔ سندھ دے اودو‏ں دے کمشنر سر بارٹل فریئر نے 29 اگست 1857 نو‏‏ں سندھ دے سرکاری ملازمین نو‏‏ں سندھی وچ امتحان پاس کرن دا مشورہ دیندے ہوئے احکامات جاری کيتے سن۔ اوہناں نے سرکاری دستاویزات وچ سندھی دے استعمال دا حکم وی دتا۔ 1868 وچ بمبئی پریزیڈنسی نے نارائن جگناتھ ویدتا نو‏‏ں سندھی وچ استعمال ہوݨ والے ابجد نو‏‏ں خدا آبادی لپی تو‏ں بدلݨ دا کم سونپیا۔ اس لپی نو‏‏ں بمبئی پریذیڈنسی نے اک معیاری لپی قرار دتا سی اس طرحاں مسلم اکثریت‏ی علاقے وچ انتشار نو‏‏ں ہوا دتی گئی۔ اس توں بعد اک زبردست بد امنی ہوئی، جیہدے مگروں برطانوی حکا‏م نے باراں مارشل لاء نافذ کر دتے۔ لپی وچ اصلاحات دے نال نال سندھی نو‏‏ں سرکاری درجہ دیݨ نال جدید سندھی ادب د‏‏ی ترقی دا آغاز ہويا۔

سندھی وچ پہلیاں مطبوعہ لکھتاں 1867 وچ بمبئی دے محمدی پریس وچ شائع ہوئیاں۔ ایہناں وچ سندھ دے مشہور مذہبی اسکالرز وچو‏ں اک مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی د‏‏ے مصرعے وچ ترتیب دتیاں گئیاں اسلامی کہاݨیاں وی شام‏ل سی۔

1947 وچ قیام پاکستان توں بعد سندھی بولݨ والے لوک نويں مُلک پاکستان دا حِصہ بݨ گئے، جیہنے سندھی لئی اک مضبوط ذیلی قومی لسانی شناخت قائم کرن د‏‏ی کوشش شروع کيتی۔ ایہ 1980 د‏‏ی دہائی وچ اردو تے سندھی دے لسانی فسادات وی برپا ہوئے۔

پاکستان تے ہندوستان وچ معاصر سندھی تحریراں د‏‏ی بولی تے ادبی انداز 20ويں صدی دے آخر تک نمایاں طور اُتے وکھ وکھ ہو رہے سن۔ سابق ملک دے مصنفین اردو تو‏ں وڈے پیمانے اُتے اثر لے رہے سن، جداں کہ بعد دے مصنفین ہندی تو‏ں بہت ودھ متاثر سن۔

جغرافیائی پھیلاؤ

پاکستان وچ سندھی 30.26 ملیئن لوکاں دی مادری بولی اے۔ 2017 دی مردم شماری دے مطابق مُلکی آبادی دا 14.6 فیصد اے۔ ایہناں وِچوں 29.5 ملیئن سندھ وچ رہندے نیں۔ صوبہ بلوچستان وچ وی کچھ سندھی بولن والے لوک آباد نیں۔ قیام پاکستان توں بعد سندھی ہندو بھارت منتقل ہو گئے جیہناں وِچوں زیادہ تر راجستھان وچ آباد ہوگئے۔ مغربی راجستھان دے علاقےآں جیسلمیر، باڑمیر، جودھ پور وچ سندھی بولن والے لوک آباد نیں۔ ریاست گجرات دے علاقے کچھ وچ وی سندھی بولی جاندی اے۔ ایہناں توں علاوہ ممبئی تے دہلی ورگے وڈے شہراں وچ وی سندھی بولی والے لوک آباد نیں۔

سرکاری حیثیت

سندھی پاکستان دے صوبہ سندھ دی سرکاری بولی اے تے بھارت دیاں شیڈول بولیاں وِچوں اک اے، جِتھے ایہنوں ریاستی سطح دا کوئی درجہ حاصل نئیں۔

قیام پاکستان توں پہلے سندھی سندھ دی سرکاری بولی سی۔ پاکستان سندھ اسمبلی نے سندھ دے سارے نجی سکولاں وچ سندھی لازمی پڑھاؤݨ دا حکم دتا۔ سندھ دے نجی تعلیمی ادارےآں دے فارم B (ریگولیشنز اینڈ کنٹرول) 2005 دے قواعد دے مطابق، "سارے تعلیمی ادارےآں نوں نیاݨےآں نوں سندھی بولی سکھاؤݨ دی لوڑ اے۔ سندھ دے وزیر تعلیم و خواندگی تے سیکریٹری سکول ایجوکیشن نے سندھ دے سارے نجی سکولاں وچ سندھی استاداں نوں ملازمت دیݨ دا حکم دتا تاکہ ایہ بولی آسانی نال تے وڈے پیمانے اُتے پڑھائی جاسکے۔

بھارت دی حکومت نے سندھی نوں بھارت وچ اک شیڈول بولی دے طور تے درج کیتا، ایہنوں تعلیم لئی اک آپشن بݨایا۔ ریاستی سطح اُتے کوئی حیثیت نہ ہوݨ دے باوجود، سندھی ہُݨ وی راجستھان وچ اک اہم اقلیتی بولی اے۔

پاکستان وچ کئی سندھی بولی دے ٹیلی ویژن چینلز نشریات دے رہے نیں جِداں ٹائم نیوز، کے ٹی این، سندھ ٹی وی، آواز ٹیلی ویژن نیٹ ورک، مہران ٹی وی تے دھرتی ٹی وی۔

لپی

سندھی بولی واسطے مختلف لپیاں نيں جیہناں وچو‏ں تن لپیاں موجودہ دور وچ استعمال وچ نيں، جیہناں وچوں دو مشہور نيں۔

پاکستان وچ سندھی ترمیم شدہ عربی حروف تہجی وچ لکھی جاندی اے، سندھی دے عربی رسم الخط لکھݨ والے ابوالحسن سندھی نيں۔ سندھی وچ کل 52 حروف تہجی نيں۔ عربی حروف توں علاوہ ایہدے وچ دوسرے آریائی حروف وی شامل نيں۔ اس رسم الخط د‏‏ی انیہويں صدی وچ ہندوستان دے برطانوی دور حکومت وچ حوصلہ افزائی کيتی گئی۔

جھ	ڄ	ج	پ	ث	ٺ	ٽ	ٿ	ت	ڀ	ٻ	ب	ا
ɟʱ	ʄ	ɟ	p	s	ʈʰ	ʈ	tʰ	t	bʱ	ɓ	b	ɑ: ʔ ∅
ڙ	ر	ذ	ڍ	ڊ	ڏ	ڌ	د	خ	ح	ڇ	چ	ڃ
ɽ	r	z	ɖʱ	ɖ	ɗ	dʱ	d	x	h	cʰ	c	ɲ
ڪ	ق	ڦ	ف	غ	ع	ظ	ط	ض	ص	ش	س	ز
k	q	pʰ	f	ɣ	ɑ: o: e: ʔ ʕ ∅	z	t	z	s	ʃ	s	z
ي	ء	ھ	و	ڻ	ن	م	ل	ڱ	گھ	ڳ	گ	ک
j i:		h	ʋ ʊ o: ɔ: u:	ɳ	n	m	l	ŋ	ɡʱ	ɠ	ɡ	kʰ

سندھی لینگوئج بل

1972 وچ سندھ دی صوبائی اسمبلی نے اک بل منظور کیتا جیہدے تحت سندھی بولی نوں سرکاری حیثیت دتی گئی، اس طرحاں ایہ پاکستان دی پہلی صوبائی بولی بݨ گئی جیہنوں سرکاری حیثیت عطا ہوئی۔

• لینگوئج بل دے تحت سندھی بولی نوں سندھ دی سرکاری بولی بݨایا گیا۔
• بل دے مطابق سندھ دے سارے تعلیمی ادارےآں نوں سندھی پڑھاؤݨ دا پابند کیتا گیا۔

سافٹ ویئر

2001 تک عبدالماجد بھرگڑی نے مائیکروسافٹ دے نال مل کے فارسی عربی سندھی رسم الخط دی شکل وچ یونیکوڈ اُتے مبنی سافٹ ویئر تیار کیتا جو بعد وچ دنیا بھر دے سندھی بولݨ والیاں لئی ابلاغی استعمال دے ذریعے دی بنیاد بݨ گیا۔ 2016 وچ گوگل نے سندھی بولی لئی پہلا پہلا خودکار مترجم متعارف کرایا۔ بعد وچ 2023 وچ گوگل ٹرانسلیٹ دے ذریعے آف لائن سپورٹ متعارف کرائی گئی۔ جیہدے توں بعد مائیکروسافٹ ٹرانسلیٹر نے ایسے سال مئی وچ سپورٹ نوں مضبوط کیتا۔

جون 2014 وچ سندھی بولی دے خدا آبادی رسم الخط نوں یونیکوڈ وچ شامل کیتا گیا، تاہم فی الحال اس رسم الخط نوں غیر تعاون یافتہ آلات وچ دیکھݨ لئی کوئی مناسب رینڈرنگ سپورٹ نئیں ہیگی۔

باہرلے جوڑ

• سندھی لینگوئج اتھارٹی
• سندھی لُغت Archived 2010-06-09 at the وے بیک مشین

حوالے