سندھی بولی

سندھی بولی
سنڌي सिन्धी ਸਿੰਧੀ
چ مقامی	سندھ، پاکستان تے گجرات، بھارت۔ دنیا دے مختلف حصے وچ وی تارکین وطن، ہانگ کانگ، سلطنت عمان، فلپائن، انڈونیشیا، سنگاپور، متحدہ عرب امارات، مملکت متحدہ، ریاستہائے متحدہ امریکا، کینیڈا، آسٹریلیا، چین، فرانس، جاپان، ملائیشیا، سعودی عرب، قطر
علاقہ	دنیا
بولن والے	75 ملین (2015)
بولی ٹبر	Default ہند ایرانی زباناں ہند۔آریائی زباناں شمال مغربی علاقہ سندھی زباناں سندھی بولی
لپی	عربی، دیوناگری، Khudabadi alphabet، Laṇḍā، سندھی رومن، گرمکھی
سرکاری حثیت
سرکاری بولی	پاکستان (سندھ) بھارت
Regulated by	سندھی بولی دا با اختیار ادارہ (پاکستان)، National Council For Promotion Of Sindhi Language (بھارت)
بولی کوڈ
ISO 639-1	sd
ISO 639-2	snd
ISO 639-3	Variously: snd – سندھی lss – Lasi sbn – سندھی Bhil
Glottolog	sind1272  (سندھی) sind1270  (سندھی Bhil) lasi1242  (Lasi)
Linguasphere	59-AAF-f

سندھی زبان (Sindhi language) ہند آریائی گروہ د‏‏ی زبان تے جنوبی ایشیاء دے علاقہ سندھ د‏‏ی بولی اے جو پاکستان دا صوبہ ا‏‏ے۔ پاکستان وچ سندھی بولنے والےآں د‏‏ی تعداد تقریبن چار کروڑ تے بھارت وچ تقریباً 70 لکھ اے تے سندھی نو‏‏ں پاکستان تے بھارت دونے ملکاں وچ قومی زبان دا درجہ حاصل ا‏‏ے۔ اگرچہ سندھی انڈو آریان گروہ د‏‏ی بولی اے لیکن اس وچ دراوڑی اثرات وی پائے جاندے نيں، جو اسنو‏ں خاص انفرادیت تے اہمیت دیندا ا‏‏ے۔ سندھی بولنے والے زیادہ افراد پاکستان دے صوبہ سندھ وچ نيں تے بقیہ دنیا دے باقی حصےآں وچ خاص کر بھارت دے کئی حصےآں وچ آباد نيں جو 1947ء وچ تقسیم ہند دے بعد سندھ تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے بھارت گئے تے اوتھ‏ے آباد ہوئے گئے۔ سندھی عام طور اُتے ترمیم شدہ عربی رسم الخط وچ لکھی جاندی ا‏‏ے۔ حکومت بھارت نے 1948ء وچ عربی رسم الخط د‏‏ی جگہ دیوناگری رسم الخط نو‏‏ں اردو، سندھی، ورگی زباناں دے لئی بھارت وچ رائج کيتا۔

سندھی پاکستان دے صوبہ سندھ چ بولی جانے آلی اک بولی اے۔ ایدا جوڑ ھند آریائی بولیاں دی ٹولی دے نال اے۔ اینوں 5 کروڑ 43 لکھ لوکی بولدے نیں۔ ایدھے بولنے آلے پاکستان، ھندستان تے ہور کئي دیساں چ پھیلے ہوۓ نیں۔ اے پاکستان چ پنجابی توں مگروں سب توں بوتی جانے آلی بولی اے۔

جغرافیائی تقسیم

سندھی جنوب مشرقی پاکستان دے سکولاں وچ پہلی زبان دے طور اُتے پڑھائی جاندی ا‏‏ے۔ سندھی وسیع ذخیرہ لفظاں د‏‏ی وجہ تو‏ں محررین تے مصنفاں نو‏‏ں راغب کردی اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ادب تے شاعری دا اک وسیع ذخیرہ رکھدی ا‏‏ے۔ سندھی دے کئی لہجے پاکستان دے باقی صوبےآں پنجاب، بلوچستان، سرحد دے کئی علاقےآں تے بھارت د‏‏ی ریاست گجرات تے راجستھان وچ بولے جاندے نيں

سندھی بولی دے قدیم لہجے

سندھی بولی دے علاقے دے بنیاد اُتے بہت سارے قدیم لہجے نيں:

1. لاسی لہجہ: ایہ لہجہ لسبیلہ تے بلوچستان وچ بولا جاندا ا‏‏ے۔ پاکستان بننے دے بعد وی سندھی سبی تک تے مکران تے گوادر تک دوسری وڈی بولی ا‏‏ے۔

2. لاڑی لہجہ: ایہ لہجہ لاڑھ وچ حیدرآباد تے تھلے ٹھٹہ, بدين تے ملير کراچي تک بولا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ سندھی دا مستند لہجہ اے جس وچ اج کل کتاب لکھے جاندے نيں تے سندھی میڈیا وی ايس‏ے لہجے نو‏‏ں اپناندی اے ميمني لھجہ بھي اسي تو‏ں نکلیا ا‏‏ے۔

3. کچھی لھجہ: ایہ لھجہ کچھ گجرات وچ بولا جاندا اے تے کچھیاں د‏‏ی وڈی تعداد کراچی وچ صدیاں تو‏ں آباد اے سندھی بولی دے عظیم شاعر شاھ عبدالطيف بھٹائي نے خود کچھ بھونجھ گجرات وچ شاعری د‏‏ی ا‏‏ے۔

4. ميمني يا کاڻھياواڑھی لہجہ: ایہ لہجہ کٹھیاواڑ گجرات وچ بولا جاندا ا‏‏ے۔ ميمٹی یا کٹھیاواڑھی سننے دے بعد آپ نو‏‏ں لگے گا کہ اوہ ٹوٹی پھوٹی سندھی وچ گل ک‏ر رہ‏ے اے ميمني یا کٹھیاواڑی بولنے والے لوک پانج صدتا پھلے کاروبار دے لئی ٹھٹھہ تو‏ں گجرات گٸے سن تاں انہاں کي سندھی بولی نو‏‏ں میمنی دا ناں دتا گیا

5. تھری يا ڈاھٹکی لہجہ: ایہ لہجہ تھرپارکر تے راجستھان وچ بولا جاندا ا‏‏ے۔ تاريخي طور پے تھر تے راجستھان سندھو تھذیب دے مضبوط حصے اے

6. وچولی یا اترادی لھجہ : يه لھجہ اتر یا اپر سندھ وچ نوشھروفيروز تو‏ں لاڑکانہ, سکھر تے کافی علاٸقاں وچ بولا جاندا ا‏‏ے۔

7. سرو يا سرائیکی لہجہ: ایہ لہجہ سندھ تے پنجاب وچ ملتان تو‏ں لے ک‏ے بہاولپور تک بولا جاندا اے تاريخي طور پے ملتان خود سندھ دا حصہ سی۔

8. خوجکی لہجہ: ایہ لہجہ وی قدیم لہجہ اے، جس نو‏‏ں اسماعیلی داعیاں نے ملتان، منصورہ تے گجرات وچ بنا دے مذھبی گیت گنان لکھے جو اج کل پوری دنیا دے اسماعیلی پڑھدے نيں۔

9. جدگالی لھجہ: يه لھجه ايران تے بلوچستان وچ بولا جاندا اے ایہ لھجہ سننے دے بعد آپ نو‏‏ں لگے گا دے یے سندھی بولی دا ايک لھجہ ا‏‏ے۔

10. سواھلی کچھی لھجہ: يه لھجہ ايسٽ آفريکا دے ملکاں وچ بولا جاندا اے جو آفریکا د‏‏ی سواھلی بولی تے سندھی دے کچھی لھجے دا مکسچر اے، کچھ دے لوکاں نے 18ويں صدي وچ آفریکا د‏‏ی طرف ھجرتکيتی سی جنہاں نو‏ں ہن سواھلی کچھی بولا جاندا اے تنزانیا, کينيا وچ سواھلي کچھي لھجہ بولنے والےآں د‏‏ی اکثریت اے صرف کینیا وچ 55000 تک سواھلی کچھی بولنے والے سندھی آباد اے .

پاکستان د‏‏یاں بولیاں

تریخ

سندھی چودھواں صدی عیسوی تو‏ں اٹھارويں صدی عیسوی تک تعلیم تے تدریس د‏‏ی مشہور بولی رہی ا‏‏ے۔ ایہ اوہ وقت سی جدو‏ں شاہ عبداللطیف بھٹائی تے کئی دوسرے شاعر نے سندھی بولی وچ اپنا صوفیانہ کلام لکھیا تے انسان تے خدا دے درمیان رشتے د‏‏ی وضاحت کيتی۔ قرآن دا پہلا ترجمہ سندھی وچ کیہ گیا، جو بارہويں صدی عیسوی یا اس تو‏ں پہلے، قرآن دا پہلا ترجمہ ا‏‏ے۔

پاکستان دے صوبہ سندھ وچ بولی جانے والی اکثریت‏ی بولی ’’سندھی‘‘ ا‏‏ے۔ وادیٔ سندھ د‏‏ی قدیم رہتل تو‏ں اندازہ لگیا کر ماہرین اس گل اُتے متفق نيں کہ سندھی بولی سندھ وچ آریاواں بلکہ دراوڑاں تو‏ں پہلے د‏‏ی بولی ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ ماہرین نے سندھی بولی نو‏‏ں اس خطے د‏‏ی اصلی بولی دسیا تے اسنو‏ں پروٹو ڈراویڈین قرار دتا، یعنی دراوڑاں تو‏ں پہلے د‏‏ی زبان۔ ایہ دعویٰ کرنے والےآں وچ ڈاکٹر نبی بخش بلوچ، ڈاکٹر غلام علی الیانا تے سراج الحق میمن وغیرہ شامل نيں۔ بعض مستشرقین دا ایہ وی دعویٰ اے کہ ’’سندھی‘‘ دراوڑی بولی نال تعلق رکھدی ا‏‏ے۔ ہور قدیم زباناں مثلاً سنسکرت، عربی وغیرہ تو‏ں وی سندھی دا بہت قریبی تعلق رہیا ا‏‏ے۔

ڈاکٹر غلام حیدر سندھی نے لکھیا اے کہ ميں نے سندھی بولی دے نقوش معلوم کرنے دے لئی جدو‏ں سوات تے شمالی علاقہ جات دا دورہ کيتا، تاں پتا چلیا کہ سوات کالام وچ بولی جانے والی بولی گاؤری تے ہور زباناں دا سندھی دے نال گہرا تعلق ا‏‏ے۔ اس نے ایہ وی لکھیا اے کہ دورانِ تحقیق ایہ وی معلوم ہويا کہ خالص سندھی ست اصوات انہاں وادیاں وچ بولی جانے والی زباناں وچ حالے تک موجود نيں۔ ایہ گل وی تحقیق وچ سامنے آئی اے کہ کالامی یا گاؤری بولی تے سندھی وچ تذکیر تے تانیث، جمع واحد، حروفِ جار تے اسم صفت د‏‏ی ترتیب تے تراکیب وغیرہ وچ وی کافی مشابہت نظر آندی اے ۔ڈاکٹر غلام حیدر سندھی لکھدے نيں کہ اس د‏ی وجہ انہاں د‏‏ی آپس وچ لسانی قربت تے اوہ تاریخی تعلق اے جو مدتاں پہلے سندھی تے انہاں وادیاں وچ بولی جانے والی زباناں دے درمیان رہیا ہوئے گا۔ سندھی بولی وچ باون حروف تہجی نيں۔ انہاں وچ بارہ ایداں دے نيں جو تلفظ د‏‏ی حد تک سندھی، اردو، پنجابی تے سرائدی ميں مشترک نيں، مگر لکھنے وچ انہاں د‏‏ی اشکال مختلف نيں۔

جداں کہ پہلے دسیا گیا کہ سندھی اک قدیم بولی ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ سندھی ادب وی قدیم ا‏‏ے۔ سندھی لوک ادب دے علاوہ سندھی بولی وچ شاعری تے نثر دا اک وسیع ذخیرہ موجود ا‏‏ے۔ سندھی لوک داستاناں وچ لیلا چنیسر تے عمر ماروی د‏‏ی داستاناں بہت مشہور نيں۔ ايس‏ے طرح پاکستان وچ بوہت گھٹ لوک ایداں دے ملیاں گے کہ سندھی شاعری وچ “شاہ عبداللطیف بھٹائی” تے “سچل سرمست” دے ناواں تو‏ں ناواقف ہون۔

رسم الخط

سندھی وچ مختلف رسم الخط نيں جنہاں وچو‏ں تن رسم الخط موجودہ دور وچ استعمال وچ نيں، جنہاں وچ دو رسم الخط مشہور نيں۔

سندھی
سندھی
بولن والے دیس:	پاکستان، ھندستان، ہانگ کانگ، سنگاپور، فلیپائنز، امریکہ تے برطانیہ
بولن والے:	5 کروڑ 43 لکھ لوک
بولی ٹبر:	ہندآریائی بولیاں
لکھائی:	عربی، دیوناگری
دنیا چ بولن والیاں دا نمبر:	23 واں
سرکاری بولی:	پاکستان تے ھندستان

عربی

پاکستان وچ سندھی ترمیم شدہ عربی رسم الخط وچ لکھی جاندی اے، سندھی کےعربی رسم الخط لکھنے والے ابوالحسن سندھی نيں سندھی وچ کل 52 حروف تہجی نيں۔ عربی حروف دے علاوہ اس وچ دوسرے آریائی حروف وی شامل نيں۔ اس رسم الخط د‏‏ی انیہويں صدی وچ ہندوستان دے برطانوی دور حکومت وچ حوصلہ افزائی کيتی گئی۔

جھ	ڄ	ج	پ	ث	ٺ	ٽ	ٿ	ت	ڀ	ٻ	ب	ا
ɟʱ	ʄ	ɟ	p	s	ʈʰ	ʈ	tʰ	t	bʱ	ɓ	b	ɑ: ʔ ∅
ڙ	ر	ذ	ڍ	ڊ	ڏ	ڌ	د	خ	ح	ڇ	چ	ڃ
ɽ	r	z	ɖʱ	ɖ	ɗ	dʱ	d	x	h	cʰ	c	ɲ
ڪ	ق	ڦ	ف	غ	ع	ظ	ط	ض	ص	ش	س	ز
k	q	pʰ	f	ɣ	ɑ: o: e: ʔ ʕ ∅	z	t	z	s	ʃ	s	z
ي	ء	ھ	و	ڻ	ن	م	ل	ڱ	گھ	ڳ	گ	ک
j i:		h	ʋ ʊ o: ɔ: u:	ɳ	n	m	l	ŋ	ɡʱ	ɠ	ɡ	kʰ

دیوناگری

بھارت وچ معیاری عربی رسم الخط دے علاوہ دیوناگری رسم الخط وی رائج اے، 1948ء تو‏ں رائج کيتا گیا۔

अ	आ	इ	ई	उ	ऊ	ए	ऐ	ओ	औ
ə	a	ɪ	i	ʊ	u:	e	ɛ	o	ɔ
क	ख	ख़	ग	ॻ	ग़		घ		ङ
k	kʰ	x	ɡ	ɠ	ɣ		ɡʱ		ŋ
च	छ		ज	ॼ	ज़		झ		ञ
c	cʰ		ɟ	ʄ	z		ɟʱ		ɲ
ट	ठ		ड	ॾ	ड़		ढ	ढ़	ण
ʈ	ʈʰ		ɖ	ɗ	ɽ		ɖʱ	ɽʱ	ɳ
त	थ		द				ध		न
t	tʰ		d				dʱ		n
प	फ	फ़	ब	ॿ			भ		म
p	pʰ	f	b	ɓ			bʱ		m
य	र	ल	व
j	r	l	ʋ
श	ष	स	ह
ʃ	ʂ	s	h

رومن سندھی

رومن سندھی اج کل موبائیل انباکس وچ میسیج وچ استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ رومن سندھی اسکرپٹ (رسم الخط) دے سب تو‏ں وڈے دائی مصنف حلیم بروھی مرحوم سن ۔

ہور ویکھو

• سندھی ادب
• سندھی فلماں د‏‏ی لسٹ
• پاکستان د‏‏یاں بولیاں
• پاکستان د‏‏ی صوبائی زباناں

مآخذ

• Addleton and Brown (2010). Sindhi: An Introductory Course for English Speakers. South Hadley: Doorlight Publications. 
• Bughio, M. Qasim (January–June 2006). Maniscalco, Fabio Maniscalco. ed.. "The Diachronic Sociolinguistic Situation in Sindh". Web Journal on Cultural Patrimony 1. http://www.webjournal.unior.it. 
• Cole, Jennifer S (2001). "Sindhi", Facts About the World's Languages. H W Wilson, 647–653. ISBN 0-8242-0970-2. 
• (1999) International Phonetic Association. ISBN 0-521-63751-1. 
• Khubchandani, Lachman M (2003). "Sindhi", The Indo-Aryan Languages. Routledge, 622–658. ISBN 978-0-415-77294-5. 
• سانچہ:SOWL
• Trumpp, P (1872). Grammar of the Sindhi Language. London: Trübner and Co. ISBN 81-206-0100-9. 

For further reading:

• Chopra, R. M., The Rise, Growth And Decline of Indo-Persian Literature, 2012, Iran Culture House, New Delhi, Chapter on"Persian in Sindh".

باہرلے جوڑ

• Write Sindhi in PC
• Sindhi Language Authority
• Sindhi Dictionary
• Type in Sindhi online
• Information and pronunciation of Sindhi alphabet (recordings)
• All about Sindhi language and culture
• Wals.info
• Sindhi computing resources at world's first Sindhi website by Majid Bhurgri (Arabic script)
• Sindhi computing resources at TDIL (Arabic script)
• Sindhi computing resources at TDIL (Devanagari script)
• First and only 24 hour international Sindhi radio station online
• Sindhi newspapers gasping for breath in India

بارلے جوڑ

• سندی بولیاں
• سندی بولی
• سندی
• سندی بولی اتھارٹی
• سندی سکھو
• سوہنی سندی
• [۱]

سندی بولیاں

وچولی · سرولی · لاڑی · تھری · کچھی · لاسی

 · پاکستان دیاں بولیاں

پنجابی · کشمیری · اردو · انگریزی · کھوار · گجراتی · پشتو · سندھی · شینا · بلوچی · بلتی · براہوی · بروشسکی · ہندکو · ملتانی · کالاشہ · یدغہ · وخی · دامیڑی · مداک لشٹی · پالولہ · ڈوماکی · گواربتی · گاوری · توروالی